1 Spis treści

1. System bankowy..................................................................................................................................... 2

1.1. Przedsiębiorstwa bankowo-handlowe ................................................................................................ 2 1.2. Banki w systemie bankowym ............................................................................................................ 2 1.3. Rola nadzoru bankowego .................................................................................................................. 2 1.4. Uwagi o historii polskich banków...................................................................................................... 3 1.5. System bankowy Polski międzywojennej .......................................................................................... 5 1.6. Podstawowe zmiany w systemie bankowym w latach 1944 - 1988..................................................... 6

2. Kształtowanie się nowego polskiego systemu bankowego..................................................................... 6

2.1. Wzrost liczby banków....................................................................................................................... 7 2.2. Poprawa jakości pracy banków.......................................................................................................... 8 2.3. Skład nowego systemu bankowego.................................................................................................... 9

3. Organizacja i funkcje banków. Produkty bankowe ............................................................................ 11

3.1. „Rewolucja informatyczna” w bankach ........................................................................................... 11 3.2. Powierzanie innym przedsiębiorstwom czynności wykonywanych przez bank - outsourcing ........... 11 3.3. Podstawowe funkcje banków w gospodarce .................................................................................... 12 3.4. Zaufanie klienta warunkiem sukcesu banku..................................................................................... 13 3.5. Operacje i produkty bankowe .......................................................................................................... 13 3.6. Marketing bankowy ........................................................................................................................ 15

4. Konkurencja i współpraca między bankami ....................................................................................... 16

4.1. Konkurencja między bankami ......................................................................................................... 16 4.2. Współpraca między bankami........................................................................................................... 17

5. Banki a inne instytucje finansowe........................................................................................................ 18

5.1. Konkurencja.................................................................................................................................... 18 5.2. Współpraca ..................................................................................................................................... 18 5.3. Bankowe grupy kapitałowe ............................................................................................................. 19

Zadania i pytania kontrolne .................................................................................................................... 20

2

1. System bankowy

1.1. Przedsiębiorstwa bankowo-handlowe Historię banków można, w dużym uproszczeniu, podzielić na dwa etapy: w pierwszym istniały banki, ale nie było systemów bankowych, a w drugim - banki działały w ramach systemów bankowych. Historia banków jest bardzo stara i równocześnie - mało znana. Etap pierwszy trwał w świecie co najmniej trzy tysiące lat i w praktyce zakończył się w XIX wieku. Charakteryzował się on brakiem prawa bankowego, banki podlegały ogólnym normom prawa gospodarczego i były traktowane jak inne przedsiębiorstwa. W tej sytuacji bankierzy zwykle wykorzystywali pieniądze z depozytów nie tylko do działalności bankowej, ale także - do operacji handlowych. W wielu przypadkach przynosiły one zresztą większe korzyści niż bankowość, tak np. Fukierowie tradycyjnie zajmowali się zyskownym handlem winem. Banki były więc w istocie przedsiębiorstwami bankowo-handlowymi. Miało to duży wpływ na działalność banków, liczba produktów bankowych była ograniczona, a ich pracownicy - w większości niewyspecjalizowani.

1.2. Banki w systemie bankowym Zmiana nastąpiła w XIX wieku. Banki były potęgami gospodarczymi, miały znaczne wpływy polityczne, nic też dziwnego, że rządy postanowiły poddać je częściowej kontroli. Istotne znaczenie miała też obawa, że zbyt ryzykowne operacje bankowe stanowią poważne niebezpieczeństwo dla całej gospodarki. Przede wszystkim wprowadzono prawo bankowe. Prawem bankowym nazywamy zbiór ustaw, zarządzeń i rozporządzeń, regulujących pracę banków. Charakteryzuje się podstawową cechą: w istocie stanowi wydzielony obszar prawny, obowiązuje wyłącznie banki (a w ograniczonym zakresie - klientów banków wyłącznie w stosunkach z bankami). W wielu krajach świata, w tym - w Polsce, najważniejsze znaczenie ma w praktyce ustawa nosząca nazwę Prawo bankowe, ale obok niej w skład prawa bankowego wchodzi kilkanaście innych ustaw regulujących istotne problemy, np. ustawa o bankowości spółdzielczej, o bankach hipotecznych, o kredycie konsumenckim. Ustawy te zawierają upoważnienia do różnych instytucji (najczęściej - dla instytucji nadzoru bankowego) do wydawania zarządzeń i rozporządzeń, zwykle uściślających przepisy ustawowe. Prawo bankowe nadało bankom bardzo poważne przywileje. Do najistotniejszych należy wyłączność na udzielanie kredytów. W przypadku, gdy kredyt nie jest spłacany, bank może - bez prowadzenia przewlekłego postępowania sądowego charakteryzującego pożyczki - doprowadzić do szybkiego wyznaczenia komornika, który ma za zadanie przejęcie i sprzedaż zabezpieczeń. Także system podatkowy jest w praktyce znacznie korzystniejszy dla banków niż dla zwykłych przedsiębiorstw. Równocześnie z przywilejami wprowadzono jednak poważne ograniczenia w działalności banków, zmuszono je do poddania się kontroli ze strony nadzoru bankowego, który może też wprowadzać dotkliwe sankcje.

1.3. Rola nadzoru bankowego Początkowo nadzór bankowy sprawowali dobrze opłacani wyselekcjonowani urzędnicy z ministerstw skarbu lub finansów, a potem - stopniowo - nadzór przeszedł w ręce banków centralnych. Niezależne i zatrudniające dobrych specjalistów banki centralne wykazywały się w tym zakresie dużą efektywnością pracy. Warto jednak pamiętać, że banki centralne miały monopol emisji pieniądza, zarządzały (i zarządzają nadal) państwowymi rezerwami walutowymi, pełniły funkcje banków rządu, dysponowały olbrzymimi możliwościami finansowymi - uznano zatem, że są zbyt potężne. Od lat sześćdziesiątych XX wieku obserwujemy więc stopniowe przejmowanie nadzoru bankowego przez specjalnie powołane nowe instytucje. Najczęściej noszą one nazwę komisji lub komitetów nadzoru bankowego, w ich skład wchodzą wyżsi urzędnicy państwowi zajmujący się finansami (np. minister finansów, przewodniczący komisji papie-rów wartościowych i giełd, także przedstawiciel związku banków danego kraju). Przewodniczącym jest

3 zwykle prezes banku centralnego. Głównym zadaniem nadzoru bankowego jest dbałość o bezpieczeństwo finansowe banków, natomiast zupełnie nie zajmuje się on takimi podstawowymi kwestiami, jak wysokość oprocentowania depozytów i kredytów. Nadzór bada też, czy banki przestrzegają prawa bankowego. Do podstawowych funkcji nadzoru należą:

• wydawanie rozporządzeń lub zarządzeń, wprowadzających m.in. rozmaite normy ostrożnościowe, • kontrolowanie banków, które muszą w wyznaczanych terminach przekazywać rozmaite

sprawozdania i wyliczenia (nadzór wysyła często do banków inspektorów, którzy na miejscu przeprowadzają kontrolę),

• karanie banków i ich kierownictwa w przypadku stwierdzenia pogwałcenia prawa bankowego, oszustw, nieprzestrzegania norm etc. (np. nakładanie kar pieniężnych na wybranych członków kierownictwa banków),

• zmuszanie banków, które znajduję się w trudnej sytuacji do opracowania programów naprawczych, • wprowadzanie na określony czas (np. na jeden rok) zarządów komisarycznych w bankach - w tym

okresie poprzedni zarząd, rada nadzorcza i walne zgromadzenie akcjonariuszy przestają działać, a pełną kontrolę nad bankiem przejmuje zarząd ustanowiony przez nadzór,

• doprowadzenie do ogłoszenia upadłości banków, które ponoszą zbyt duże straty (najczęściej nadzór szuka następnie nabywcy upadłego banku, którym może być inny bank, i jeśli go znajdzie - występuje do sądu o uchylenie upadłości).

W praktyce nadzór bankowy ma bardzo małe możliwości działania w stosunku do banków dochodowych, które przestrzegają przepisów. Może on natomiast zrobić niemal wszystko z bankami ponoszącymi długotrwale straty; ma też możliwość wprowadzania dotkliwych sankcji w stosunku do banków nieprzestrzegających prawa bankowego.

1.4. Uwagi o historii polskich banków Historia polskich banków kształtowała się w sposób zbliżony do historii banków w większości krajów europejskich, podobnie też jak w innych krajach jest ona dotychczas mało znana. Mieliśmy i my naszych finansistów już w średniowieczu; odgrywali oni istotną rolę gospodarczą i polityczną, o czym świadczy choćby fakt otrzymania przez niektórych z nich tytułów szlacheckich i zakupywania przez nich dużych majątków. Są to postacie dla nas zagadkowe, najczęściej przybyłe z zagranicy; ludzie ci szybko się asymilowali, a pamięć o niektórych z nich przetrwała dzięki kronikom. W sumie jednak niewiele nadal wiemy o działalności finansowej Wierzynka, jeszcze mniej - pierwszych polskich Fuggierach (pisownia ich nazwiska szybko uległ zmianie na Fukier), a nawet – o początkach fortuny tak dobrze potem znanych Kronenbergów. Dyskusyjny jest choćby charakter ich przedsiębiorstw, obecnie bowiem nie nazwalibyśmy ich bankami, a przedsiębiorstwami bankowo - handlowymi. Prowadziły one zarówno typowe operacje bankowe, jak i inne operacje finansowe, a także - zajmowały się handlem. Aż do początku XIX wieku nie było u nas praw ściśle określających charakter profesji bankowej; bankowością mogły się zajmować wszystkie przedsiębiorstwa. Istniała natomiast reglamentacja niektórych dziedzin bankowości; przez pewien czas próbowano nawet ograniczyć górną wysokość stopy procentowej kredytu, warunki wymiany walut etc. Przedsiębiorstwa bankowo - handlowe miały zwykle charakter rodzinny (lub spółek cywilnych) i w odróżnieniu od wielu krajów zachodnich nie było polskich spółek akcyjnych. Pierwsze nowoczesne polskie banki, koncentrujące się na działalności typowo bankowej, powstały na początku XIX wieku. Największym był działający od 1828 roku Bank Polski, który pełnił równocześnie rolę banku centralnego Królestwa Kongresowego i banku komercyjnego. Warto pamiętać, że banki centralne były wówczas spółkami prywatnymi, w których skarb państwa był jednym z udziałowców. Bank Polski zajmował się emisją pieniądza, ale także - prowadził zakrojoną na szeroką skalę działalność kredytową i pełnił inne funkcje banku komercyjnego. Równocześnie działało kilka tzw. ,,domów bankowych”, z których największy był własnością znanej postaci - Leopolda Kronenberga. Oprócz nich w Polsce pracowały też liczne tzw. kantory, udzielające kredytów, zajmujące się wymianą walut, skupem weksli. Nadzór nad powstającym systemem bankowym sprawował Minister Przychodów i Skarbu Królestwa

4 Kongresowego. W latach sześćdziesiątych XIX wieku, w wyniku klęski powstania styczniowego, zlikwidowano autonomię Królestwa Kongresowego. Istnienie Banku Polskiego stało się niewygodne dla władz carskich i w 1870 roku bank ten został poddany likwidacji (włączono go do Banku Rosji). Obszar Królestwa Kon-gresowego znalazł się w strefie stopniowo kształtującego się rosyjskiego systemu bankowego. Podobnie było na terenach zaboru pruskiego i austriackiego, na których powstające polskie banki stanowiły część systemów bankowych tych państw. Po 1870 roku banki na ziemiach polskich rozwijały się w sposób dwutorowy. Powstawały względnie duże banki komercyjne, zajmujące się zarówno udzielaniem kredytów, jak i działalnością inwestycyjną; szczególne znaczenie miały rozmaite operacje związane z budową sieci kolejowej. Równocześnie szybko rozwijała się sieć bardzo małych banków, działających na bazie lokalnej - były to głównie banki spółdzielcze, samopomocowe i komunalne. Przez banki samopomocowe rozumiemy tu lokalne banki zakładane przez osoby należące do tych samych lub zbliżonych grup zawodowych, np. kupców, rolników, rzemieślników. Podobnie, jak to ma miejsce jeszcze obecnie w innych krajach (np. w Niemczech), znaczna część z nich nie nosiła nazwy banku, lecz inną - np. kasy (Kasa Rzemiosła, Kasa Komunalna, Kasa Kredytowa etc). Rozwój kapitalizmu stworzył korzystne warunki dla polskich banków. Największe możliwości istniały w dawnym Królestwie Kongresowym, gdzie konkurencja ze strony banków rosyjskich była słaba, a przekupność urzędników usuwała wszystkie przeszkody. Rosyjski system bankowy był scentralizowany; aby rozpocząć działalność, banki musiały otrzymać koncesję od Ministerstwa Finansów, które mogło cofnąć koncesję bankom nieprzestrzegającym przepisów. Podobnie jak w wielu innych krajach świata, w Rosji wprowadzono podział banków na detaliczne i inwestycyjne (pierwsze z nich były nazywane bankami handlowymi, a drugie - ziemskimi). Banki detaliczne przyjmowały głównie depozyty krótkoterminowe od osób fizycznych i lokaty bieżące, a mogły inwestować pieniądze tylko na krótki okres. Nazwa ,,banki handlowe” pochodzi stąd, że większość krótkoterminowych pożyczek udzielanych przez te banki to kredyt obrotowy dla przedsiębiorstw handlowych i sklepów. Banki inwestycyjne przyjmowały natomiast lokaty przedsiębiorstw, znaczną część z nich na dłuższe okresy. Mogły one także inwestować pieniądze na dłuższe okresy. Do głównych sfer ich działalności należał bowiem kredyt inwestycyjny. Podział banków na detaliczne i inwestycyjne, wprowadzony w Europie zachodniej w pierwszej połowie XIX wieku, przetrwał tam do lat sześćdziesiątych naszego stulecia, w Japonii został zlikwidowany dopiero od 1995 roku, a w Stanach Zjednoczonych w latach 1999—2004. W Rosji carskiej podział ten zaostrzono przez rozmaite ukazy wydawane przez Ministerstwo Finansów, które wprowadziło m.in. wymagania dotyczące zabezpieczeń kredytów. W praktyce większym polskim bankom udawało się obchodzić większość restrykcyjnych przepisów, a w razie konieczności - zdobywać niezbędne „derogacje”. Małe banki spółdzielcze i samopomocowe rejestrowały się najczęściej nie jako banki, ale pod innymi nazwami (głównie - jako kasy i towarzystwa). Historyczną datą dla polskiej bankowości jest rok 1870, kiedy to powstał pierwszy polski bank ukonstytuowany jako spółka akcyjna - był to Bank Handlowy SA. W korzystnej sytuacji rozwijał się on bardzo szybko. Był to bank uniwersalny, finansujący głównie przemysł, handel i koleje. W późniejszym okresie utworzono liczne inne polskie banki. Wraz z powstaniem nowoczesnych banków obserwujemy zanikanie dawnych „domów bankowych”. Sieć bankową na obszarze Królestwa Kongresowego uzupełniała spółdzielczość kredytowa - były to w istocie małe banki spółdzielcze i samopomocowe działające pod różnymi nazwami, najczęściej jako towarzystwa wzajemnego kredytu, towarzystwa pożyczkowo - oszczędnościowe i kasy pożyczkowe przemysłowe. W 1913 roku spółdzielczość kredytowa Królestwa Kongresowego liczyła około 390 000 członków. Na terenie zaboru pruskiego i austriackiego prawo bankowe było bardziej liberalne. Istotny problem sprawiała natomiast konkurencja ze strony silnych banków niemieckich, austriackich, a także z innych krajów (m.in. Belgii, Francji, Anglii). W tej sytuacji pierwsze rozwinęły się polskie banki spółdzielcze i samopomocowe. W zaborze pruskim już w 1861 roku powstał pierwszy polski bank ludowy (nosił on początkowo nazwę: Towarzystwo Pożyczkowe dla Przemysłowców Miasta Poznania). W 1913 roku w zaborze pruskim były aż 20 polskie banki spółdzielcze i samopomocowe. Część z tych banków pracuje do dzisiaj; obecnie - głównie jako banki spółdzielcze. Cechą charakterystyczną spółdzielczości bankowej zaboru pruskiego było ograniczenie działalności kredytowej tylko do członków. Większość polskich banków ludowych zaboru

5 pruskiego utworzyła w 1885 roku Bank Związku Spółek Zarobkowych w Poznaniu, który szybko podjął własną działalność operacyjną, a od 1912 roku zaczął powoływać swoje oddziały terenowe. Na terenie Galicji i Śląska Cieszyńskiego ruch banków lokalnych także zaczął rozwijać się w latach sześćdziesiątych XIX wieku. Przyjął on formę spółdzielni oszczędnościowo - pożyczkowych - wspólnie gromadzone oszczędności, powiększane dzięki lokatom bankowym, pozwalały na udzielanie członkom taniego kredytu. W 1874 roku polskie spółdzielnie oszczędnościowo - pożyczkowe zrzeszyły się w Związku Stowarzyszeń Zarobkowych i Gospodarczych we Lwowie, a w 1902 roku utworzono ich centralę finansową - Akcyjny Bank Związkowy we Lwowie. W 1912 roku w Galicji i na Śląsku Cieszyńskim było 238 banków spółdzielczych. Ważnym składnikiem ruchu spółdzielczego w zaborze austriackim były też tzw. Kasy Stefczyka. Zwykle zrzeszały one chłopów z jednej lub kilku wsi i udzielały im taniego kredytu. W 1912 roku działały 1334 kasy Stefczyka, mające ok. 290 000 członków. Warto zauważyć, że po I wojnie światowej ruch kas Stefczyka rozszerzył się także na inne obszary Polski. W sumie możemy stwierdzić, że w przeddzień I wojny światowej istniały polskie banki komercyjne obejmujące swoim zasięgiem działania poszczególne zabory, szeroko rozwinęła się też bankowość spółdzielcza i samopomocowa. Banki działały w ramach systemów bankowych mocarstw zaborczych.

1.5. System bankowy Polski międzywojennej W czasie pierwszych lat niepodległości nie utworzono w Polsce prawdziwego banku centralnego; jego namiastką była Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa, emitująca pieniądze na zlecenie rządu. Do dawnych banków komercyjnych doszły nowe, a przede wszystkim powołana w 1918 roku Pocztowa Kasa Oszczędności - PKO (z której wywodzi się obecny PKO BP), jak również Polski Bank Rolny (z którego, po licznych przekształceniach i fuzjach, powstał Bank Gospodarki Żywnościowej). Zintegrowany polski system bankowy powstał w 1924 roku, wraz z reformami Grabskiego. Doprowadziły one do stabilizacji finansowej, powołano bank centralny - Bank Polski, wprowadzono nową walutę - zloty (zamiast polskiej marki), opracowano pierwsze polskie prawo bankowe. Zgodnie z prawem bankowym w nowym systemie bankowym funkcje nadzoru bankowego pełniło Ministerstwo Skarbu. Banki musiały uzyskiwać koncesje na działalność. Jeśli Ministerstwo Skarbu stwierdziło, że bank łamie prawo lub prowadzi działalność szkodliwą dla interesu publicznego, mogło ono mianować w banku stałego komisarza rządowego, zawiesić w czynnościach władze banku, a w razie konieczności - cofnąć koncesję i zarządzić likwidację banku. W nowym polskim systemie bankowym kluczową rolę odgrywał Bank Polski. Był on państwowo - prywatną spółką akcyjną, łączącą funkcje banku centralnego i banku komercyjnego. Był to bank emisyjny, regulujący obieg pieniądza, ułatwiający kredyt, świadczący liczne operacje zarobkowe. Mimo statusu banku prywatnego, Bank Polski był podporządkowany rządowi. Jego prezesa i wiceprezesa powoływał Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów, a Minister Skarbu zatwierdzał dyrekcję Banku Polskiego i mógł sprzeciwić się nominacji członków Rady Banku. Do zadań Banku Polskiego należała obrona złotego (walka z inflacją i dbanie o utrzymanie stabilnego kursu złotego wobec innych walut). Wiele rozwiązań obowiązujących w Polsce zostało zaczerpniętych z francuskiego systemu bankowego. Istotną rolę w polskim systemie bankowym odgrywał rząd. Wynikało to z faktu, że rząd był właścicielem wielu dużych banków, w tym - PKO, która szybko przekształciła się w potężny bank. W 1929 roku PKO powołała do prowadzenia operacji zagranicznych kolejny bank, którego była właścicielem - był to Bank Polska Kasa Opieki (z którego wywodzi się obecne Pekao SA). Polski system bankowy okresu międzywojennego można byłoby w praktyce podzielić na cztery główne części składowe: 1. Bank Polski, 2. banki komercyjne, 3. banki spółdzielcze i samopomocowe, 4. banki komunalne, wśród których największe znaczenie gospodarcze miały banki komercyjne.

6 1.6. Podstawowe zmiany w systemie bankowym w latach 1944 - 1988 W okresie II wojny światowej i pierwszych lat powojennych nastąpiły zasadnicze zmiany kształtu polskiego systemu bankowego. Zachodzące przekształcenia były bardzo złożone, zajmiemy się zatem tylko ich rezultatami. Pierwszą, zewnętrzną zmianą, było nadanie większości z banków innych nazw (niektóre nazwy zmieniano nawet kilkakrotnie). Ważniejsze znaczenie miała nacjonalizacja banków - stopniowo wszystkie banki zostały znacjonalizowane, z wyjątkiem banków spółdzielczych, które straciły samodzielność i zostały poddane kontroli państwowej. Upaństwowione banki stały się narzędziem realizacji polityki państwowej, a przede wszystkim planów gospodarczych. Celem banków stało się wykonanie, a w pewnych dziedzinach przekroczenie, planów i realizacja odgórnych założeń, przyjętych przez rządzącą partię i państwo. W takiej sytuacji konkurencja między bankami została uznana za szkodliwą. Dla realizacji zamierzonych celów potrzebne było tylko kilka banków (niektórzy działacze myśleli nawet o skupieniu całej bankowości w jednym organizmie bankowym). Stopniowo zaczęto więc łączyć banki, aż zmniejszono ich liczbę do czterech. Najważniejszą rolę w nowym systemie bankowym odgrywał Narodowy Bank Polski. Powstał on z przekształcenia Banku Polskiego. Do NBP stopniowo włączano inne banki, tak że stał się on największym polskim bankiem komercyjnym. Po wchłonięciu w 1970 roku Banku Inwestycyjnego, przez NBP prze-chodziło ponad 90% udzielanych w Polsce kredytów dla przedsiębiorstw, w tym - 100% kredytów inwestycyjnych dla państwowych przedsiębiorstw przemysłowych. Rola NBP wzrosła jeszcze po uchwaleniu w 1982 roku prawa bankowego. Do tego czasu nadzór nad bankami sprawowało Ministerstwo Finansów, któremu NBP byt ściśle podporządkowany. Od 1982 roku NBP został wyposażony w funkcje koordynacyjno -kontrolne w stosunku do innych banków. Do jego zadań należało m.in. przygotowywanie i nadzorowanie realizacji corocznego planu kredytowego (przyjmowanego przez Sejm), wraz z bilansem przychodów i wydatków ludności, a także przygotowanie założeń polityki kredytowo - pieniężnej państwa. NBP kierował do innych banków tzw. rekomendacje, które musiały być realizowane. Stwierdzić więc można, że NBP był centralną instytucją emisyjną, kredytową, rozliczeniową i dewizową, kierującą (według zaleceń partii i państwa) polskim systemem bankowym. W skład polskiego systemu bankowego wchodziły: 1) Narodowy Bank Polski, 2) Bank Handlowy SA, który w praktyce miał monopol na obsługę większości transakcji związanych z

handlem zagranicznym (z wyjątkiem części transferów dewiz, które były realizowane za pośrednictwem NBP),

3) Bank Gospodarki Żywnościowej, który udzielał kredytów dla rolnictwa i prywatnej drobnej wytwórczości, w części za pośrednictwem ponad 1660 rozmaitych kas i banków spółdzielczych, banków rzemiosła etc., będących w istocie autonomicznymi oddziałami tego banku,

4) Bank Polska Kasa Opieki SA, obsługujący tzw. eksport wewnętrzny (sprzedaż za dewizy towarów na terenie Polski) i niektóre transakcje zagraniczne.

Nawet w warunkach istniejących w latach osiemdziesiątych system bankowy był uznawany za nieefektywny. Monopolistyczna pozycja banków w „przydzielonych” im sektorach gospodarki nie sprzyjała ich aktywności. W związku tym w 1986 roku podjęto decyzję powołania Banku Rozwoju Eksportu, który miał wprowadzić element konkurencji wobec krytykowanego Banku Handlowego, a w 1987 roku - wydzielono z NBP całą strukturę związaną z obsługą oszczędności ludności i kredytem budowlano-mieszkaniowym i powołano Powszechną Kasę Oszczędności - Bank Państwowy (PKO BP). Było to zaczątkiem zmian, które przygotowano w 1988 roku, a wprowadzono w życie w roku następnym.

2. Kształtowanie się nowego polskiego systemu bankowego Zapoczątkowane w 1989 roku przekształcenia polskiego systemu bankowego były realizowane w czterech płaszczyznach. Były one następujące: 1) budowa nowego systemu prawnego normującego działalność banków, 2) przekształcenie NBP w nowoczesny bank centralny, nieprowadzący działalności komercyjnej (zakładano

7 m.in. utworzenie na bazie NBP kilku banków komercyjnych),

3) doprowadzenie do powstania nowych prywatnych banków komercyjnych, w tym także banków o kapitałach zagranicznych,

4) prywatyzacja istniejących banków komercyjnych.

2.1. Wzrost liczby banków Podstawowe nowe regulacje prawne wprowadzono w styczniu 1989 roku, kiedy to uchwalono prawo bankowe i ustawę o Narodowym Banku Polskim. Omawiane ustawy zapoczątkowały rewolucyjną zmianę w sektorze bankowym. Zgodnie z nowymi regulacjami, banki przestały być „finansowym ramieniem państwa”, a stały się przedsiębiorstwami działającymi w warunkach konkurencji, dążącymi do osiągania zysków. Od tej chwili stosunki między bankami a przedsiębiorstwami miały się kształtować na zasadzie dobrowolności i konkurencji; zniesiono podporządkowanie banków organom administracji państwowej. W stworzonym zgodnie z tymi regulacjami nowym systemie bankowym NBP stał się bankiem centralnym, o takich uprawnieniach, jakie miały banki większości krajów zachodnioeuropejskich w latach sześćdziesiątych (obecnie są one mniejsze). Ustawa o Narodowym Banku Polskim nie pozwalała mu pełnić funkcji banku komercyjnego. W praktyce postanowiono podzielić NBP na dwie części, których komercyjna była znacznie większa, a mniejszą, pełniącą funkcję banku centralnego, utrzymać pod dawną nazwą. W tym celu w lutym 1989 roku utworzono, na bazie struktur lokalnych NBP, dziewięć dużych regionalnych banków komercyjnych. Były to banki państwowe (w 1991 roku stały się spółkami akcyjnymi Skarbu Państwa). Bankami tymi były: Bank Gdański w Gdańsku, Bank Śląski w Katowicach, Bank Przemysłowo-Handlowy w Krakowie, Bank Depozytowo-Kredytowy w Lublinie, Powszechny Bank Gospodarczy w Łodzi, Wielkopolski Bank Kredytowy w Poznaniu, Pomorski Bank Kredytowy w Szczecinie, Powszechny Bank Kredytowy w Warszawie, Bank Zachodni we Wrocławiu. Każdy z nich przejął większość oddziałów NBP w danym regionie. Nowe banki odziedziczyły po NBP monopolistyczną, pozycję w zakresie kredytów dla wielkich przedsiębiorstw każdego z dziewięciu regionów, szybko zaczęły odczuwać konkurencję ze strony innych zakładanych banków. W tej sytuacji banki ,,dziewiątki” same zaczęły rozbudowywać swoją sieć na obszarze innych regionów, dzięki czemu większość z nich przekształciła się w banki ogólnopolskie. W 1993 roku zakończono ostatni etap wydzielania z NBP działalności komercyjnej: przeniesiono operacje z tej dziedziny do nowego banku - Polskiego Banku Inwestycyjnego, który przejął część pracowników, pomieszczeń i środków NBP. Struktura polskiego systemu bankowego stała się przez to bardziej przejrzysta. Wprowadzone w 1989 roku zasady prawne umożliwiły powstanie nowych banków. Początkowo NBP bardzo liberalnie wydawał licencje na powołanie nowych banków, a liczba przedsiębiorstw i przedsiębiorców, którzy chcieliby takie banki utworzyć była bardzo duża. O ile w 1988 roku powstał tylko jeden nowy bank, to w 1989 roku licencje otrzymało dalszych 17 (banki ,,dziewiątki” plus 8 innych, z których 2 efektywnie rozpoczęły działalność w 1989 roku). W 1990 r. licencję otrzymało dalsze 47 banków (działalność rozpoczęło 21 banków), a w 1991 roku - 27 banków (działalność rozpoczęły 32 banki, ponad połowa z nich - w oparciu o licencje uzyskane w poprzednich latach). W sumie w końcu 1991 roku działało już 71 banków. W 1992 roku liczba podań o licencje na powołanie nowych banków jeszcze wzrosła. Zmieniła się jednak polityka NBP - w ciągu 1992 roku wydał on już tylko 5 licencji. Dzięki licencjom z poprzednich lat liczba banków, które rozpoczęły działalność wzrosła jeszcze o 11, osiągając 82. Od połowy 1992 roku NBP prowadził już politykę ograniczania liczby banków - od tej pory zezwalano na powstawanie nowych dopiero wtedy, gdy upadły inne (w praktyce licencje otrzymywały głównie banki angażujące się w restrukturyzację banków upadających). Rok 1993 przeszedł do historii bankowości jako rok pierwszego upadku banku. Ponieważ równocześnie działalność rozpoczęły, w oparciu o dawniejsze licencje, cztery nowe banki - liczba polskich banków komercyjnych osiągnęła 85. Od tej pory przez najbliższe lata w Polsce liczba banków przestała wzrastać. Procesy konsolidacji, czyli łączenia się polskich banków sprawiły, że z czasem liczba banków zmalała - do 77 w 1999 r. i około 60 w 2004 r. (różne źródła podają w tym zakresie rozbieżne informacje,

8 bowiem niektórzy włączają do liczby banków takie, które jeszcze nie działają, ale mają licencję, i banki w stanie upadłości, a inni - wyłączają je). Przewiduje się ponowny, choć już niewielki, wzrost liczby banków, m.in. w związku z tworzeniem banków hipotecznych. W praktyce rolę banków mogą też pełnić samodzielne oddziały banków zagranicznych z innych krajów Unii Europejskiej. Prawo bankowe dopuszcza istnienie takich oddziałów, są one poddane podwójnemu nadzorowi bankowemu z kraju macierzystego banku i polskiemu.

2.2. Poprawa jakości pracy banków W ciągu zaledwie siedmiu lat (1986-1993) liczba polskich banków wzrosła z 4 do 85. Jest zupełnie naturalne, że w początkowym okresie istnienia większość nowych banków pracowała źle. Kierownictwa banków stanęły przed trudnym dylematem: przyjmować do pracy obciążonych nawykami biurokratycznymi ludzi, którzy już mieli jakieś doświadczenie wyniesione z pracy w salach bankach, czy przyjmować zupełnie niedoświadczonych nowych pracowników i szkolić ich. Było to tym trudniejsze, że szkolący nie zawsze okazywali się najlepszymi fachowcami, niemniej wielu prezesów banków postawiło na ludzi młodych, bez doświadczenia zawodowego. Początki były więc trudne. Ponieważ i kierownictwa banków nie zawsze miały doświadczenie, rezultaty pierwszych trzech lat działalności w większości banków były dużo gorsze niż oczekiwano. Znaczna część kredytów udzielonych w latach 1991—1993 musiała zostać zakwalifikowana do złych kredytów. Spowodowało to, oczywiście z pewnym późnieniem, upadek kilku banków i poważne trudności kilkunastu innych. W sumie upadło nie tak wiele banków tylko dlatego, że przeprowadzane w warunkach galopującej inflacji operacje bankowe przynosiły bardzo wysokie zyski. Począwszy od lat 1994 - 1995 obserwujemy już wychodzenie systemu bankowego z kryzysu. Zmieniono procedury bankowe, w tym - procedury kredytowe. Doszło do olbrzymich zmian kadrowych, w wielu bankach z dawnych zarządów usunięto większość członków (w niektórych - wszystkich), zmieniono znaczną część kierowników departamentów i dyrektorów oddziałów, przeszkolono zdolniejszych pracowników. Poziom przygotowania fachowego bankowców zdecydowanie poprawił się. Mimo, że potrzeby kadrowe banków są nadal olbrzymie, już w 1995 roku niektóre z nich zaczęły pracować zupełnie sprawnie. Widać to m.in. po sposobie, w jaki oceniane są wnioski kredytowe czy po sprawnym wprowadzeniu wielu nowych produktów bankowych. W latach 1995 - 2003 zaobserwowano także proces gwałtownych zmian, prowadzących do stabilizacji sektora banków spółdzielczych. Upadła duża liczba banków spółdzielczych, jeszcze więcej z nich, aby uchronić się przed upadkiem, zgodziło się na przyłączenie do banków znajdujących się w korzystniejszej sytuacji finansowej. Liczba banków spółdzielczych spadła z 1664 w 1991 roku do 778 w styczniu 2000 roku i 599 w styczniu 2004 r. Stopniowo prawie wszystkie z nich zaczęły wykazywać już realne zyski, w wielu przypadkach - znaczne w stosunku do ich małych rozmiarów. Jednym z czynników, które przyspieszyły rozwój banków była prywatyzacja sektora bankowego. Nastąpiła ona z kilku przyczyn: 1) liczne przedsiębiorstwa, do których należy znaczna część akcji banków, zostały sprywatyzowane, co

pociągnęło za sobą niejako automatyczną prywatyzację tych ostatnich, 2) państwo sprzedaje swoje udziały w wielu bankach, przez co w niektórych z nich (w tym nawet w

dużych, jak Bank Śląski, Wielkopolski Bank Kredytowy, Bank Przemysłowo- Handlowy, Bank Gdański) większość akcji przeszła w ręce prywatne,

3) realizowane są kolejne emisje akcji banków, a ponieważ nie są dokonywane zakupy na rzecz Skarbu Państwa, udział prywatnego sektora w kapitale banków wzrasta.

Prywatyzacja banków została tak przeprowadzona, że - niezależnie od jej fazy początkowej - większość banków przeszła pod kontrolę banków zagranicznych. Proces ten był szczególnie szybki w latach 1998 - 2000. W ciągu zaledwie trzech lat udział banków zagranicznych w aktywach polskiego systemu bankowego wzrósł z 17% do 70%. Sprawiło to, że obecnie najważniejsze decyzje dotyczące działalności większości banków są podejmowane za granicą. W następnych latach banki znajdujące się w rękach polskich właścicieli rozwijały się wprawdzie szybciej niż zagraniczne, ale udział tych ostatnich pozostał dominujący.

Obserwując nasze banki, trzeba stwierdzić, że ich suma bilansowa, kapitały własne, suma kredytów udzielonych i większość innych pozycji bilansów rośnie znacznie szybciej niż inflacja, a także szybciej niż

9 wynoszą średnie dla przedsiębiorstw. Sprawia to, że banki odgrywają rosnącą rolę w gospodarce. Można sądzić, że następne lata przyniosą pogłębienie zachodzących zmian.

2.3. Skład nowego systemu bankowego

Powszechnie uważa się, że aby mógł istnieć system bankowy, muszą występować następujące elementy:

− banki, − prawo bankowe, − nadzór bankowy, − bank Centralny.

W latach 1989 - 1997 w Polsce obowiązywało prawo bankowe i ustawa o Narodowym Banku Polskim, uchwalone na początku 1989 roku. Dążąc do usprawnienia pracy banków, w 1997 roku uchwalono znaczną liczbę nowych ustaw; należą do nich:

− ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe, − ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim, − ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych.

Zostały one później uzupełnione innymi ustawami (np. ustawą o kredycie konsumenckim). Większość z ustaw bankowych była nowelizowana, niektóre (np. prawo bankowe) - wielokrotnie. Zmiany ustawodawcze sprawiły, że polski system bankowy stał się bardziej złożony, a równocześnie - bliższy wzorcom zachodnioeuropejskim. Zgodnie z nowymi ustawami w 1998 roku nadzór bankowy przeszedł w ręce Komisji Nadzoru Bankowego. Kontroluje ona działalność banków, a w przypadku stwierdzenia, że działalność jakiegoś banku jest dokonywana z naruszeniem prawa lub statutu albo stwarza zagrożenie dla deponentów, może ona podjąć daleko idące kroki, do podjęcia decyzji o likwidacji banku włącznie. Komisja może też zawiesić w czynnościach członków zarządu banków i nakładać na nich kary pieniężne. Organem wykonawczym Komisji jest Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego. W zakresie szeroko rozumianej polityki pieniężnej kluczowe znaczenie ma powoływana od 1998 roku na sześć lat Rada Polityki Pieniężnej. Ustala ona założenia polityki pieniężnej państwa; do jej uprawnień należy m.in. określanie wysokości stóp procentowych Narodowego Banku Polskiego (czyli oprocentowania kredytów udzielanych bankom przez NBP), a także ustanawianie zasad utrzymywania i wysokości stóp rezerw obowiązkowych dla banków. Nowe ustawy poważnie zmniejszają prerogatywy Narodowego Banku Polskiego (NBP). Nadal jest on jednak jednym z najważniejszych organów państwa. Jest on nie tylko wykonawcą polityki państwowej w dziedzinie polityki pieniężnej i kursowej, ale także sam realizuje istotne cele (np. pełni funkcję centralnej bankowej instytucji dewizowej, nadzoruje emisję znaków pieniężnych). Wagę NBP zwiększa dysponowanie przez tę instytucję znacznymi środkami finansowymi. W skład polskiego systemu bankowego wchodzą obecnie banki dwu podstawowych typów:

− banki komercyjne, − banki spółdzielcze.

Podstawowym celem działania banków komercyjnych jest osiąganie maksymalnego zysku. Ma to z kolei pozwolić na realizację większości innych celów, m.in. wzrostu siły banku, rozbudowy sieci placówek, zwiększenia bezpieczeństwa operacji. Zgodnie z obowiązującymi ustawami, polskie banki komercyjne są obecnie samodzielnymi przedsiębiorstwami, prowadzącymi własną politykę w zakresie podstawowych operacji. Same ustalają założenia polityki depozytów i kredytów; tylko od nich zależy, ile płacą za pierwsze i pobierają za drugie. Nie rozporządzenia, ale konkurencja i rachunek ekonomiczny określają wysokość ustalanych przez każdy bank stóp procentowych. W tych jednak dziedzinach, które mają bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo systemu bankowego, nadzór bankowy ustanawia normy, które najczęściej mają negatywny wpływ na opłacalność operacji bankowych. Pokazujemy to, przedstawiając m.in. sprawę rezerw obowiązkowych na poszczególne grupy depozytów i rezerw na ,,złe kredyty”. Nadzór bankowy uwala, że jest to cena za zagwarantowanie polskiemu systemowi bankowemu stabilności. Banki komercyjne poważnie się między sobą różnią, dlatego też są - w zależności do przyjętych kryteriów - dzielone na różne rodzaje banków. Najczęściej za podstawowe kryterium podziału przyjmuje się

10 strukturę własności, wtedy banki komercyjne są dzielone na:

− banki o kapitale państwowym, − polskie banki prywatne, − banki o kapitale zagranicznym.

Jeżeli za kryterium podziału przyjmiemy formę prawną przedsiębiorstwa, to banki komercyjne

możemy podzielić na spółki akcyjne i banki państwowe. Od 2000 roku w Polsce istnieje już tylko jeden bank państwowy - Bank Gospodarstwa Krajowego, wszystkie pozostałe banki były spółkami akcyjnymi (niektóre z nich należą do państwa lub do przedsiębiorstw państwowych).

Banki komercyjne możemy też dzielić na uniwersalne (czyli takie, które realizują wszystkie podstawowe operacje) i wyspecjalizowane (koncentrujące się na określonych operacjach). Do banków komercyjnych należą banki hipoteczne, zgodnie z przepisami koncentrujące się na udzielaniu kredytów zabezpieczonych hipoteką na nieruchomości.

Banki komercyjne odgrywają kluczową rolę w polskim systemie bankowym. Przypada na nie około 94% depozytów zebranych przez wszystkie banki i także około 94% udzielonych kredytów bankowych.

Drugą wielką grupą banków są banki spółdzielcze. Dla tych banków podstawowym celem działalności jest zapewnienie właścicielom (spółdzielcom) dostępu do podstawowych produktów bankowych, a w szczególności do korzystnych kredytów. Wielkość osiąganego zysku ma oczywiście wpływ na realizację tego celu.

Większość banków spółdzielczych jest bardzo mała. W 2003 roku, po wprowadzeniu kolejnych zmian ustawodawczych, w praktyce podzielono banki spółdzielcze na duże (o funduszach własnych przekraczających równowartość 5 mln euro), które mogą realizować samodzielnie znaczną część operacji bankowych, średnie (1 - 5 mln euro), w stosunku do których wprowadzono pewne dodatkowe ograniczenia, i małe, koncentrujące się na przyjmowaniu depozytów i udzielaniu kredytów, którym zabroniono zajmowania się większością dziedzin bankowości. Warto zauważyć, że kilka dynamicznych banków spółdzielczych osiągnęło już znaczne rozmiary, mają po kilkanaście lub nawet kilkadziesiąt placówek terenowych i znaczne aktywa.

Nadal w Polsce brakuje banków komunalnych, czyli gminnych. Podstawowym celem działalności takich banków jest ułatwianie rozwoju gospodarczego gminy (zwykle - miasta), do której bank należy. Przed II wojną światową w Polsce liczba takich banków była znaczna, istniały one także i w mniejszych miastach (np. w Makowie Mazowieckim). Jest prawdopodobne, że w ciągu najbliższych lat bogate gminy i związki gmin ponownie powołają u nas swoje banki komunalne, z oczywistą szkodą dla interesów banków komercyjnych.

Dotychczas nie zalicza się do systemu bankowego dynamicznie rozwijających się spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych, znanych pod skrótową nazwą SKOK. W istocie są to najprostsze typy banków, w których można składać depozyty, otrzymywać kredyty, karty płatnicze i przeprowadzać niektóre operacje bankowe. W wielu dziedzinach podlegają one jednak innym zasadom niż banki, dlatego też nie mogą nosić takiej nazwy. Teoretycznie SKOK mogą obsługiwać tylko swoich członków, którzy wpłacili udział, w praktyce jednak coraz częściej wpłata ta jest symboliczna i członkiem SKOK może zostać każdy.

SKOK odnoszą obecnie bardzo duży sukces, ich liczba szybko rośnie, znaczna jest też liczba ich członków (czyli w praktyce - klientów). Wynika to w dużej mierze z ich niskich kosztów działania. Instytucje te koncentrują się na kilku typach operacji, co pozwala im uniknąć wysokich kosztów osobowych, dużych nakładów na lokale etc., dzięki czemu oprocentowanie depozytów jest w nich zwykle znacznie wyższe niż w bankach komercyjnych, a oprocentowanie kredytów - niższe.

Na początku 2004 roku SKOK miały już prawie 1500 placówek. Wielkość ich kas jest silnie zróżnicowana, największa z nich – SKOK im. Franciszka Stefczyka miała w 2004 roku 180 oddziałów. Można sądzić, że z czasem większe SKOK, spełniające odpowiednie wymagania kapitałowe, zostaną uznane za banki, stworzona więc zostanie kolejna kategoria banków - banki oszczędnościowo - kredytowe (taka sytuacja ma miejsce w wielu krajach, np. w Niemczech i w USA).

11 3. Organizacja i funkcje banków. Produkty bankowe

3.1. „Rewolucja informatyczna” w bankach Kształt banku ulega stopniowej zmianie. Do niedawna banki starały się same realizować wszystkie możliwe czynności bankowe i pomocnicze, co wpływało na organizację banku, wielkość i strukturę zatrudnienia oraz koszty. W ciągu ostatnich lat doszło jednak do poważnych zmian, które wystąpiły w kilku płaszczyznach.

Jednym z czynników tych zmian była „rewolucja informatyczna” - szerokie wprowadzenie komputerów pozwoliło na przerzucenie wielu czynności bankowych na zewnątrz, poza bank (są one jednak pod stałym nadzorem komputerów i pracowników bankowych). Wprowadzono liczne nowe urządzenia. Z praktycznego punktu widzenia szczególnie duże usługi oddają bankomaty, pozwalając na znacznie sprawniejszą wypłatę pieniędzy poza bankiem, a tym samym zapewniając oszczędności kosztów zmiennych. Coraz powszechniejsze możliwości łączenia się klienta z domu lub z pracy z odpowiednią częścią komputera bankowego przez Internet, telefon (plus modem) czy telefon komórkowy pozwalają na przyspieszenie obiegu informacji, zmniejszają liczbę wizyt klienta w banku, przyspieszają realizację wielu prostych operacji (np. drobnych przelewów), a wszystko to - bez naruszania interesów i znaczenia banku.

W pracy jednostek organizacyjnych banku wprowadzenie sieci komputerowych oznacza rzeczywistą rewolucję, już doprowadziło do wielu zmian w strukturach organizacyjnych, pozwoliło na poważne oszczędności czasu pracy, a tym samym - na redukcję zatrudnienia w wielu działach. Przepływ informacji między placówkami bankowymi a centralą za pośrednictwem sieci komputerowej oznacza lepszą kontrolę pracy i natychmiastowe ujawnianie nadwyżek finansowych, co umożliwia ich szybkie zagospodarowanie. Nie bez znaczenia jest też szybsza obsługa klientów - obok korzyści marketingowych przynosi to zmniej-szenie kosztów zmiennych (można zmniejszyć zatrudnienie). W niektórych dziedzinach, np. w zakresie kredytów, bez komputerów osiągnięcie obecnego poziomu obrotów byłoby niemożliwe.

Warto pamiętać, że „rewolucja informatyczna” ma także i pewne aspekty negatywne: poważne zagrożenia bezpieczeństwa oraz bardzo wysokie koszty. Inwestycje w tej dziedzinie są bardzo drogie, banki muszą ponosić olbrzymie koszty (w praktyce komputery kosztują najmniej, najdroższe są urządzenia peryferyjne i oprogramowanie). Równocześnie z osiąganą dzięki informatyce obniżką kosztów zmiennych zachodzi gwałtowny wzrost kosztów stałych ponoszonych przez banki.

3.2. Powierzanie innym przedsiębiorstwom czynności wykonywanych przez bank - outsourcing

Wzrost kosztów inwestycji skłania banki do oszczędności w innych dziedzinach. Możliwości takie daje tzw. outsourcing, czyli przerzucanie działalności bankowej i pomocniczej do innych przedsiębiorstw, najczęściej zresztą należących do banku. Rozpoczął się on od działalności pomocniczej - banki zwolniły stałych pracowników z wielu dziedzin (w tym takich, jak sprzątanie, ochrona, naprawy, transport) i podpisały umowy na zagwarantowanie wykonywanych świadczeń z firmami wyspecjalizowanymi.

Po roku 2000 outsourcing zaczął obejmować coraz więcej dziedzin działalności typowo bankowej; w wielu bankach wydzielono pracowników zajmujących się leasingiem, faktoringiem czy zarządzaniem aktywami obcymi i stworzono oddzielne przedsiębiorstwa, podlegle bankowi. Banki utworzyły też liczne przedsiębiorstwa pośrednictwa kredytowego i domy maklerskie, pracujące na ich zlecenie.

Proces outsourcingu budził poważne zastrzeżenia prawne (szczególnie w dziedzinach powiązanych z kredytem), częściowo usunęła je dopiero kolejna nowelizacja prawa bankowego w 2004 roku. Zezwala ona na powierzenie przez bank wielu czynności bankowych innym instytucjom na podstawie umowy agencyjnej. Większość przyjętych rozwiązań dotyczy usług natury technicznej, np. zawieranie umów rachunków bankowych na zlecenie banku czy przyjmowanie spłat kredytów, ale niektóre pozwalają na wykonywanie przez inne instytucje istotnych czynności w zakresie kredytów. Nowa ustawa pozwala innym instytucjom, które zawrą odpowiednią umowę agencyjną z bankiem, na podpisywanie umów kredytu budowlano-mieszkaniowego i konsumenckiego. Te dwa typy kredytów w sumie stanowią większość operacji kredytowych realizowanych przez polskie banki, przypada na nie też około 25% wartości wszystkich kredytów. Odpowiednie umowy agencyjne podpisuje oczywiście tylko część banków. Warto zauważyć, że

12 większość instytucji, z którymi są zawierane podobne umowy, należy do banków. Kredyt udzielany na zasadzie działalności agencyjnej jest uważany za kredyt bankowy, zainteresowany bank musi (pod groźbą sankcji ze strony nadzoru bankowego) sprawować kontrolę nad całym procesem kredytowania.

Nowe przepisy pozwalają też na podpisywanie przez banki umów agencyjnych z innymi przedsiębiorstwami, pozwalających im na obsługę czeków związanych z prowadzeniem rachunków bankowych oraz na zawieranie w imieniu banku umów o kartę płatniczą.

Zgodnie z wprowadzonymi zmianami, czynności bankowe mogą więc być teraz wykonywane nie tylko przez bank, ale także przez kontrolowane przez niego instytucje; ze względu na bezpieczeństwo finansowe działalność w sposób kompleksowy została poddana kontroli Komisji Nadzoru Bankowego. Współodpowiedzialność za prawidłowe wykonywanie tych czynności ponoszą banki. Z owymi zmianami wiąże się zjawisko tworzenia przez banki potężnych bankowych grup kapitałowych.

3.3. Podstawowe funkcje banków w gospodarce

Banki są przedsiębiorstwami, bardzo jednak specyficznymi. Wynika to z wspomnianego już podporządkowania banków prawu bankowemu, wprowadzenia dla banków przywilejów, a równocześnie norm i ograniczeń, a także m.in. zmuszenia banków do stosowania zasad rachunkowości i księgowości w istotny sposób różniących się od obowiązujących zwykłe przedsiębiorstwa. Jest to w znacznej mierze rezultatem pełnienia przez banki szczególnej roli w gospodarce. Funkcje gospodarcze banków są zasadniczo odmienne od funkcji przedsiębiorstw produkcyjnych, różnią się też od funkcji innych przedsiębiorstw usługowych.

W pewnym uproszczeniu można stwierdzić, że prowadząc swoje operacje banki pełnią trzy zasadnicze funkcje. Pierwszą z nich jest realizowana prze banki koncentracja kapitałów, polegająca na wykorzystaniu drobnych oszczędności do wielkich inwestycji bankowych. System bankowy jest zasilany w ponad dwóch trzecich drobnymi oszczędnościami, dzięki którym dokonywane są duże inwestycje finansowe (np. udzielane kredyty znacznych rozmiarów). W Polsce oszczędności gospodarstw domowych stanowią 65 - 70% wszystkich depozytów bankowych; większość z tych depozytów nigdy nie przekraczała sumy 3000 zł. Udzielane przez banki kredyty gospodarcze często przekraczają tę wielkość wiele tysięcy razy. Bank przekształca więc drobne oszczędności w wielkie inwestycje (stąd pojęcie „transformacji ilościowej pieniądza” przez system bankowy). W praktyce oznacza to przyjęcie na siebie przez bank dużego ryzyka, ale też - zapewnienie sobie źródła zysków.

Drugą z podstawowych funkcji banków jest transformacja pieniądza w czasie. Transformacją pieniądza w czasie nazywamy wykorzystywanie przez bank depozytów bezterminowych (lokat bieżących) i krótkoterminowych do operacji długoterminowych. Większość pieniędzy jest składana w bankach na czas nieokreślony (czyli na rachunki bieżące) i na krótkie terminy. Pieniądze te są wykorzystywane przez bank do operacji na dłuższe terminy - nawet kilkuletnie. Wielka różnica między stopą procentową lokat bieżących i depozytów krótkoterminowych z jednej strony a oprocentowaniem długoterminowych kredytów i papierów wartościowych z drugiej przynosi zysk. Także i ta funkcja banków wiąże się z bardzo dużym ryzykiem, wymaga ona prowadzenia umiejętnej polityki.

Trzecią z podstawowych funkcji banków jest realizacja rozliczeń finansowych między różnymi uczestnikami życia gospodarczego. Jest ona dokonywa na tak wielką skalę, że nie mogłyby jej realizować żadne inne przedsiębiorstwa (banki przeprowadzają wiele milionów operacji rozliczeniowych rocznie). Część tych operacji rozliczeniowych ma bardzo złożony charakter. Oprócz wymienionych, banki świadczą w coraz szerszym zakresie także inne na rzecz podmiotów gospodarczych i ludności (np. pośrednictwo w za-kresie obrotu papierami wartościowymi czy złożone operacje dewizowe). Większość takich usług oferują także i inne instytucje, dla których banki są konkurentami. W walce konkurencyjnej banki dysponują poważnymi atutami, stąd też zakres usług świadczonych przez banki szybko rośnie.

Specyfika banków sprawiła, że mają one wyjątkowo wysoką liczbę klientów. Ankiety wykazują, że w Polsce z usług banków przynajmniej raz w miesiącu korzysta ponad 7 milionów osób. Coraz szersze wprowadzanie wypłat pensji za pośrednictwem rachunków bieżących sprawia, że liczba klientów banków będzie nadal szybko rosła, tym bardziej że dotychczas ponad 30% dorosłych Polaków nigdy nie korzystało z usług banku.

13

3.4. Zaufanie klienta warunkiem sukcesu banku

Banki żyją z realizacji wymienionych funkcji. W praktyce równie prawdziwe jest jednak także powiedzenie, że banki żyją z zaufania klientów. Dlaczego tak się dzieje? Bank obraca prawie wyłącznie pieniędzmi pochodzącymi z depozytów klientów. Transformacja pieniądza w czasie zakłada wykorzystanie lokat bezterminowych i krótkoterminowych w dłuższych terminach. Jeżeli taki bank straci zaufanie klientów, to jest naturalne, że będą oni chcieli szybko wycofywać swoje wkłady. Tymczasem bank nie może żądać od kredytobiorców, aby oddali pieniądze przed terminem. W tej sytuacji bank staje się niewypłacalny. Teoretycznie może on zwrócić się do innych banków o udzielenie mu pożyczek, czyli o lokaty międzybankowe, w praktyce jednak szanse na otrzymanie takich pieniędzy są niewielkie (banki zwykle dobrze znają sytuację innych banków i unikają nadmiernego ryzyka). Bank traci więc płynność.

Jeżeli utrata płynności ma charakter incydentalny, np. w wyniku publikacji negatywnego artykułu o banku, podczas gdy sytuacja tego banku jest dobra, szybka pomoc ze strony Bankowego Funduszu Gwarancyjnego i NBP może mieć znaczenie rozstrzygające i uratować bank. Jeżeli jednak sytuacja banku nie jest najlepsza, uratować go może tylko przejęcie przez nowych właścicieli, gotowych stracić spore sumy po to, by mieć bank (w przypadku banków zagranicznych – po to, by wejść na dochodowy polski rynek).

Umocnieniu zaufania do banku ma służyć przestrzeganie tajemnicy bankowej. Jest ono obowiązkiem dla banku i jego pracowników; naruszenie tajemnicy bankowej jest karalne. Prawo bankowe stanowi, że tajemnicą są objęte informacje o obrotach i stanach rachunków bankowych, czyli w praktyce o depozytach i kredytach klientów. Tajemnicą objęte są też m.in. gwarancje i poręczenia bankowe oraz zawartości skrytek sejfowych. Zasada ta nie obowiązuje tylko w kilku wyraźnie sprecyzowanych przypadkach, m.in. jeżeli informacji takiej zażąda sąd, prokurator, władze Izby Skarbowej lub Prezes Najwyższej Izby Kontroli w związku z toczącą się sprawą sądową lub dochodzeniem przeciwko klientowi. Bank jest więc traktowany jako instytucja zaufania publicznego.

Bardzo istotnym postanowieniem jest wyłączenie z tajemnicy bankowej stosunków między bankami. Prawo bankowe wyraźnie stwierdza: ”Bank ma obowiązek udzielenia informacji stanowiących tajemnicę bankową wyłącznie innym bankom o wierzytelnościach oraz o obrotach i stanach rachunków bankowych w zakresie, w jakim informacje te są niezbędne w związku z udzielaniem kredytów, pożyczek pieniężnych, gwarancji bankowych i poręczeń...”. Tajemnice bankowe mogą więc być ujawniane innym bankom, ale te z kolei są zobowiązane do utrzymania ich w sekrecie. Banki muszą ujawniać też tajemnice bankowe nadzorowi bankowemu i NBP. Można więc stwierdzić, że tajemnica bankowa w praktyce nie obowiązuje w ramach systemu bankowego, poza określonymi przypadkami nie może natomiast być ujawniana na zewnątrz tego systemu.

Przestrzeganie tajemnicy bankowej zwiększa zaufanie klientów, nadaje stosunkom między bankiem a klientem specyficzny charakter.

3.5. Operacje i produkty bankowe Bank osiąga zyski głównie dzięki temu, że koszt pozyskania przez niego pieniędzy jest znacznie mniejszy niż przychody z dokonywanych dzięki tym pieniądzom inwestycji. Należy pamiętać o właściwym stosowaniu podstawowych pojęć z zakresu rachunkowości, pamiętajmy więc, że zyski, czyli dochody, równają się różnicy przychodów (wpływów) i kosztów (rozchodów). Przychody są wielokrotnie większe niż dochody.

Dla banku największe znaczenie ma marża odsetkowa, równa różnicy między odsetkami wpływającymi do banku (np. dzięki kredytom, zakupionym papierom wartościowym, lokatom międzybankowym) a odsetkami wypłacanymi za pozyskane pieniądze (głównie - deponentom).

Drugim ważnym źródłem zysku banków są prowizje, czyli opłaty pobierane za czynności bankowe. W ciągu ostatnich lat rosły one bardzo szybko, banki wprowadzały bowiem coraz nowsze typy prowizji pobieranych od klientów. Różnicę miedzy prowizjami i opłatami pozyskiwanymi przez bank a wypłacanymi przez bank nazywamy marżą na prowizjach. W praktyce prowizje i opłaty płacone przez bank są bardzo

14 małe, co oznacza, że prawie całość sum pozyskanych z tego tytułu zasila marżę bankową.

Oprócz przychodów odsetkowych i prowizji banki mają także i inne pozycje przychodów, należą do nich np. wpływy osiągane dzięki operacjom walutowym.

Działalność banków można podzielić na kilka podstawowych dziedzin, w stosunku do których używany jest termin „operacje bankowe”. Większość z podstawowych operacji bankowych była znana jeszcze przed XIX wiekiem (niektóre - już w starożytności). Banki od dawna przyjmowały różnorodne depozyty, udzielały kredytów, prowadziły wymianę walut, dokonywały rozliczeń pieniężnych, emitowały papiery wartościowe. Do takich papierów wartościowych należały np. noty bankowe (banąuenotte) - klient deponował pieniądze i otrzymywał notę bankową, którą mógł zrealizować także w innym mieście. W XVIII wieku w Europie Zachodniej do operacji bankowych doszło m.in. pośrednictwo w zakresie emisji i obrotu akcjami i obligacjami. W XX wieku w krajach najwyżej rozwiniętych upowszechniły się kompleksowe operacje, w ramach których bank równocześnie udziela porad, przyjmuje rozmaite typy depozytów, udziela różnych kredytów i dokonuje własnych inwestycji (np. w ramach realizacji kompleksowych planów zagospodarowania terenu). Coraz bardziej złożony charakter mają nawet operacje wykonywane za pomocą zwykłych kart kredytowych.

Zwykle dzielimy operacje bankowe na trzy typy: operacje pasywne, aktywne i pośredniczące, przy czym operacje pasywne są rejestrowane w pasywach bilansu, aktywne - w aktywach, a pośredniczące - to operacje pozabilansowe, dokonywane na zlecenie klienta. W ramach każdego z tych typów wyróżniamy znaczną liczbę operacji bankowych. Możliwe są jednak i inne podziały operacji; znaczne walory ma np. podział na:

− operacje z klientami (tu umieszczane są m.in. operacje depozytów i kredytowe), − operacje skarbcowe (są to m.in. operacje związane z papierami wartościowymi i lokatami

międzybankowymi), − inne typy operacji (m.in. większość operacji pośredniczących).

Kolejny podział operacji, to podział na:

− operacje należące do tzw. portfela bankowego - są to głównie szeroko rozumiane operacje depozytowe i kredytowe,

− operacje należące do tzw. portfela handlowego - to operacje papierami wartościowymi obcymi, lokaty międzybankowe, operacje pośredniczące.

Rosnąca kompleksowość operacji bankowych sprawia, że coraz trudniej jest takie operacje

przygotować, niełatwe jest także zbadanie ich opłacalności. W tej sytuacji niezbędne stało się wydzielenie z nich prostych segmentów, które są nazywane „produktami bankowymi”. Ma to zasadnicze praktyczne znaczenie dla analizy opłacalności działań banku i dla pozyskania klientów. Produkt bankowy można porównać do produktu, jaki sprzedaje lub kupuje np. przedsiębiorstwo przemysłowe. Bank też sprzedaje i kupuje produkty. W praktyce jednak cechy charakterystyczne produktów bankowych różnią się od produktów, które stanowią przedmiot obrotu innych przedsiębiorstw.

Produktem bankowym nazywamy jednolity, wyraźnie wyodrębniony pod względem formalnym i cenowym składnik oferty bankowej. Produktem nie będzie więc np. kredyt ani nawet kredyt gospodarczy, bowiem kredyty gospodarcze mają różny charakter i różne są też zasady naliczania kosztów poszczególnych typów tych kredytów. Produktem będzie natomiast np. kredyt w rachunku bieżącym dla przedsiębiorstw albo długoterminowy kredyt inwestycyjny.

Do produktów należą takie usługi bankowe, jak np. transfery zagraniczne, akredytywa dokumentowa, gwarancja na emisję akcji, inkaso środków płatniczych, wynajem skrytek bankowych. Produktami są też lokaty a vista, depozyty jednomiesięczne, depozyty trzymiesięczne etc. Duży bank zwykle oferuje kilkaset produktów bankowych, z czego kilkanaście ma znaczenie dominujące i zapewnia ponad 90% dochodów banku. W dobrych bankach opłacalność każdego z tych istotnych produktów jest starannie analizowana, przygotowywana jest także strategia marketingu każdego z nich.

Produkty bankowe są dzielone na kilka podstawowych grup: 1) produkty kredytowe (np. kredyty lombardowe, kredyty na inkaso czeków potwierdzonych), 2) produkty depozytowe (np. rachunki walutowe lokat terminowych, rachunki oszczędnościowo-

rozliczeniowe), 3) produkty parabankowe (np. opracowywanie i opiniowanie biznesplanów, przygotowania związane z

15 dopuszczeniem papierów wartościowych do obrotu publicznego),

4) produkty rozliczeniowe (np. polecenia przelewu, skup czeków zagranicznych), 5) inne produkty bankowe (np. skup i sprzedaż walut obcych, wynajmowanie skrytek sejfowych).

Dla produktów pasywnych banki obliczają koszt średni pozyskania pieniądza w przeliczeniu na skalę roczną i ujmują ten koszt w procentach. Tak też jest podawane np. oprocentowanie depozytów - jeżeli dowiadujemy się, że za pieniądze złożone na depozycie kwartalnym bank płaci 4%, to oznacza, że otrzymamy 1% (rok na 4 kwartały). Pamiętajmy, że operacje pasywne nie przynoszą żadnych zysków, a tylko umożliwiają bankowi osiąganie zysków w przyszłości, dzięki operacjom aktywnym.

Dla produktów aktywnych banki stale przeprowadzają dwa typy obliczeń. Jednym z nich jest obliczanie zysku na produkcie - zysk ten równa się różnicy między rzeczywistymi wpływami ze sprzedaży produktu a poniesionymi nań wydatkami. Przykładowo, jeżeli obliczamy zysk na zakupionych obligacjach, uwzględnimy przychody z obligacji i odejmiemy od nich koszt pozyskania pieniędzy oraz koszty własne banku.

Porównanie wielkości zysku na poszczególnych produktach nie pozwala na podejmowanie podstawowych decyzji przez bank, nie wiemy bowiem, które produkty są bardziej opłacalne. Wynika to z różnego okresu, na jaki produkty te są sprzedawane. W tej sytuacji należy przeprowadzić jeszcze inne obliczenie - wyliczyć marżę zysku na produkcie. Marżą zysku nazywamy zysk ujęty procentowo w skali rocznej. Przykładowo, jeżeli kupimy obligacje dwuletnie, oprocentowane na 6% rocznie, średni koszt pozyskania pieniądza przez bank wyniesie 3,2%, a koszty własne związane z obligacjami zostaną obliczone na 0,1%, to marża zysku wyniesie: 6% - 3,2% - 0,1% = 2,7%. Dzięki obliczaniu marży zysku bank może porównywać opłacalność produktów o różnym okresie i podejmować podstawowe decyzje.

3.6. Marketing bankowy

Rosnąca konkurencja sprawia, że każdy nowoczesny bank musi prowadzić marketing bankowy, a jego najważniejszym członem jest opracowanie i wcielanie w życie strategii sprzedaży produktu bankowego. Marketing to jednak znacznie więcej - to także przygotowanie całościowej strategii działań bankowych mają-cych na celu stworzenie odpowiedniego obrazu banku, zapewnienie bankowi pozyskania klientów i ich zaufania.

Marketing oparty na kompleksowym ujęciu wszystkich czynników mających wpływ na osiągnięcie zamierzonego celu w postaci oddziaływania na docelowy rynek lub jego segment nazywany jest marketingiem mix. Polega on na stworzeniu całościowego systemu marketingowego, dokonaniu wyborów określonych strategii, opracowaniu planu marketingu i wprowadzaniu go w życie z uwzględnieniem bieżących korekt.

Można więc mówić o szerokiej polityce promocji banku. W praktyce w odniesieniu do większości produktów ta promocja jest mało skuteczna, jeżeli adresujemy ją do ogółu ludności. Sprawia to, że dobrzy specjaliści marketingowi prowadzą politykę segmentacji działań marketingowych, stosownie do założonego celu; skład segmentów rynku zależy oczywiście od konkretnego zadania postawionego przed nimi. Jeśli np. chcemy zwiększyć masę kredytów inwestycyjnych, podejmowane działania będą kierowane tylko do wąskiego segmentu rynku: przedsiębiorców i członków kierownictwa przedsiębiorstw produkcyjnych, bo tylko oni będą się ubiegać o takie kredyty (w niektórych przypadkach celowe może być objęcie działaniami marketingowymi także pracowników działów ekonomicznych tych przedsiębiorstw). Jeśli natomiast chcemy pozyskać klientów na kredyt samochodowy - podejmujemy działania marketingowe w kierunku względnie szerokiej grupy ludzi o średnich i wyższych zarobkach. Często bankowi specjaliści od marketingu segmentują klientów według wieku i profesji.

Wstępem do opracowania dobrej strategii marketingowej jest przeprowadzenie odpowiednich badań. W krajach zachodnich duże banki przeznaczają na ten cel znaczne środki finansowe, a część prac zlecają przedsiębiorstwom wyspecjalizowanym, ośrodkom naukowym i specjalistom z zewnątrz. Badane jest przede wszystkim zapotrzebowanie klientów na produkty bankowe, zarówno te, które już istnieją, jak i takie, które bank mógłby wprowadzić.

Drugim etapem prac jest przygotowanie - na podstawie przeprowadzanych badań - programu marketingowego. Raz opracowany program marketingowy jest stale uzupełniany i przekształcany. Celem programu jest przystosowanie banku do wymagań i potrzeb zarówno obecnych, jak i przyszłych klientów.

16 W ramach takiego programu opracowuje się nie tylko strategię promocji produktów

przynoszących największe korzyści finansowe bankowi (względnie tanich depozytów, podstawowych form kredytów, opłacalnych usług bankowych), ale także i produktów, które wiążą z bankiem dobrych klientów lub przynoszą inne korzyści. Przykładem może tu być promocja kart kredytowych prowadzona przez niektóre banki w 1995 roku. Wyliczenia wskazywały, że przychody banku z tytułu opłat i prowizji oraz oprocentowania kredytów związanych z takimi kartami były wówczas w sumie nieduże, przy znacznym wysiłku banku. Banki spodziewały się natomiast innych korzyści - przede wszystkim wpłynięcia na ich rachunek znacznych sum jako wkładów gwarancyjnych i jeszcze większych - na rachunek bieżący klienta w danym banku. Miały też nadzieję na trwałe związanie z bankiem zamożnych klientów (głównie tacy otrzymywali karty), podniesienie ogólnego prestiżu banku (karta kredytowa była w 1995 roku emitowana tylko przez część banków i była uważana przez wielu klientów za produkt nowoczesny). Korzyści pośrednie były wówczas dla tych banków, przynajmniej przez pierwsze miesiące po wprowadzeniu kart kredytowych, znacznie większe niż korzyści bezpośrednie.

Trzecim z podstawowych segmentów marketingu bankowego jest tworzenie odpowiedniego wizerunku (image’u) banku. Jest to osiągane przy użyciu bardzo szerokiego wachlarza środków, m.in. przez reklamę prasową, radiową i telewizyjną, afisze uliczne, ulotki reklamowe.

Reklama banku jest bardzo kosztowna. Największe koszty muszą ponosić banki dążące do przyciągnięcia nowych grup klientów - należą do nich te, które w poważnym zakresie wprowadziły bankowość internetową. Szacuje się, że w 2003 roku banki wydały w sumie na reklamę 240 mln zł (z czego ponad 90 mln zł na reklamę w prasie i 40 mln na reklamę w Internecie). Nawet drobne upominki dla klientów potrafią kosztować znaczne kwoty, tak np. w 2003 roku PKO BP wydał na ten cel 2,5 mln zł.

Według wielu specjalistów szczególne znaczenie ma tzw. parareklama, której celem jest m.in. doprowadzenie różnymi środkami do ukazywania się korzystnych artykułów, audycji telewizyjnych etc. o banku. Dobre skutki przynosi subwencjonowanie wydawnictw, a nawet część działalności, którą moglibyśmy nazwać dobroczynną (np. sympatię części klientów budzi subwencjonowanie dobrego klubu sportowego).

Pewien wpływ na wizerunek banku ma nawet sam wystrój lokali bankowych, sposób zachowanie się personelu, wprowadzanie przez bank produktów uważanych za najbardziej nowoczesne (np. możliwość dokonywania przez klienta pewnych operacji bankowych za pomocą Internetu). W Polsce dobre rezultaty daje marketing adresowany do wybranych klientów; najczęstszą jego formą jest wysyłanie listów i pism na adres domowy.

Rezultatem tych wszystkich działań jest wytworzenie obrazu banku solidnego, stale wypłacalnego, a także nowoczesnego. Takiemu bankowi jest znacznie łatwiej zarówno pozyskać depozyty, jak i klientów na kredyty.

4. Konkurencja i współpraca między bankami

4.1. Konkurencja między bankami Reformy z 1989 roku wprowadziły konkurencję między bankami na polskim rynku finansowym. Przez pierwsze trzy lata była ona mało odczuwalna, potem jednak stawała się coraz bardziej widoczna. Banki zaczęły między sobą walczyć o pozyskanie klientów, o depozyty i kredyty. Walka konkurencyjna zaczęła w coraz większym stopniu określać politykę bankową.

Konkurencja między bankami ma specyficzny charakter. Rozgrywa się ona tylko na niektórych płaszczyznach, w wielu dziedzinach praktycznie nie istnieje.

Banki walczą głównie o: 1) najlepszych klientów, 2) najtańszy pieniądz z depozytów, 3) najlepsze kredyty, 4) najkorzystniejsze usługi.

Jedną z płaszczyzn walki konkurencyjnej jest polityka cenowa. Politykę cenową można rozbić na trzy segmenty:

17 a) politykę stóp procentowych depozytów, b) politykę kosztu kredytu, c) politykę kosztu operacji pośredniczących.

Większość banków stara się unikać wyniszczającej konkurencji cenowej, a równocześnie chciałaby

płacić nieznacznie więcej niż ich konkurenci za depozyty uznawane w danym momencie za najkorzystniejsze dla banku. Zupełnie inaczej jest z bankami znajdującymi się w bardzo trudnym położeniu finansowym. Banki takie muszą płacić dużo więcej, aby pozyskać depozyty, dlatego też zwykle wystarczy zapoznać się z tabelą oprocentowania depozytów drukowaną w „Rzeczpospolitej” lub „Gazecie bankowej”, żeby wiedzieć, które z polskich banków aktualnie znajdują się w najtrudniejszym położeniu. Więcej też płacą szybko rozwijające się nowe banki.

W zakresie kosztu kredytu konkurencja między bankami była do niedawna bardzo mała, ale w ciągu ostatnich lat gwałtownie wzrosła. Dotyczy to w szczególności kredytów dla ludności i kredytów budowlano-mieszkaniowych - banki kuszą niskimi stopami procentowymi (inna sprawa, że często banki pobierające względnie niskie oprocentowanie równocześnie żądają od klienta bardzo wysokich prowizji i ich kredyt jest przez to drogi). Warto pamiętać, że dla wielu klientów determinujące znaczenie mają czynniki inne niż oprocentowanie, omawiane dalej, a banki udzielające najtańszych kredytów po prostu pozbawiają siebie części dochodów. Banki znajdujące się w najtrudniejszym położeniu chcą się ratować poprzez maksymalizowanie wpływów z kredytów i stosują politykę bardzo wysokich stop procentowych, praktycznie więc nie prowadzą walki konkurencyjnej (do banków tych idą głównie klienci odrzuceni przez inne banki).

Dla polskich banków coraz większego znaczenia nabierają wysokodochodowe operacje pośredniczące. W tym zakresie konkurencja jest bardzo silna, ale też nie przejawia się w postaci walki cenowej. Dla przykładu, banki usilnie walczą ze sobą o prowadzenie rozliczeń pieniężnych, daje to bowiem wysokie wpływy. Walka ta odbywa się jednak innymi metodami niż konkurencja cenowa, najczęściej koszt rozliczeń w różnych bankach jest zbliżony.

Bardzo istotnym czynnikiem walki konkurencyjnej staje się jakość obsługi klienta. Ma to podstawowe znaczenie w dziedzinie kredytów, dlatego też wielu dobrych klientów przechodzi do banków o nieco wyższym koszcie kredytów, ale lepszej obsłudze - przedsiębiorcy oczywiście chętniej płaciliby mniej za kredyty, ale jeszcze bardziej cenią sobie szybkość podejmowania decyzji kredytowej i jasno sformułowane wymagania. Istotne znaczenie ma dla nich także elastyczność banku, szczególnie w zakresie warunków spłaty kredytu (np. sposobu rozłożenia spłat kapitału i odsetek).

Ważnym elementem walki o pozyskanie dobrego klienta jest zakres usług bankowych i polityka dystrybucji usług. Dobry klient preferuje banki o względnie szerokim wachlarzu usług bankowych, co prowadzi do poszerzania ich oferty.

Według wielu specjalistów, w krajach zachodnioeuropejskich najważniejszym polem walki konkurencyjnej jest obecnie marketing bankowy. Tak będzie i w Polsce. Dotychczas polityka marketingowa (poza reklamą) prowadzona przez większość polskich banków była niekompletna, nieudolna, mało aktywna. Przeznacza się na nią względnie małą ilość środków finansowych; ciągle można mieć też zasadnicze zastrzeżenia do koncepcji tej polityki. To wszystko będzie szybko ulegać zmianie i stopniowo polityka marketingowa banków będzie coraz lepsza, a równocześnie będziemy obserwować zaostrzanie się walki konkurencyjnej w tej dziedzinie.

4.2. Współpraca między bankami Konkurujące między sobą banki są jednocześnie „skazane” na współpracę, mają bowiem wiele wspólnych interesów. Współpraca ta jest w Polsce daleko mniej aktywna niż w większości krajów zachodnich, gdzie banki wypracowały formalne i nieformalne mechanizmy współdziałania, pozwalające im efektywnie bronić wspólnych interesów. W wielu kluczowych dziedzinach, takich jak szkolenie kadr bankowych, prowadzenie badań nad bankami, wpływanie na środki masowego przekazu, efekty wspólnie prowadzonych działań są dotychczas bardzo małe. W niektórych jednak dziedzinach bankom udało się już osiągnąć znaczne korzyści ze współpracy.

Współpracę między bankami ma koordynować Związek Banków Polskich. Powołano go w 1991 roku. Obecnie należą do niego prawie wszystkie banki komercyjne, a także część banków spółdzielczych.

18 Pełni on funkcję organizatora lobby bankowego, występującego w interesie wszystkich lub poszczególnych członków. Rezultatem lobbingu ZBP było np. podjęcie w 1994 roku przez Ministerstwo Finansów decyzji, pozwalającej bankom na tworzenie części rezerw na kredyty w sytuacji nieregularnej z zysku brutto (co znacznie zmniejszyło koszt takich rezerw). Do najważniejszych zadań Związku należy współpraca przy przygotowaniu ustaw dotyczących banków. Jedną z nich jest opracowywane od dłuższego czasu nowe prawo bankowe.

5. Banki a inne instytucje finansowe

5.1. Konkurencja Dla banków konkurentami są nie tylko inne banki, ale także i instytucje finansowe innego typu. Do tych instytucji finansowych należy kilkanaście typów przedsiębiorstw, a przede wszystkim:

− towarzystwa ubezpieczeniowe, − towarzystwa emerytalne, − towarzystwa inwestycyjne, − towarzystwa leasingowe, − domy maklerskie, − przedsiębiorstwa zarządzania aktywami, − przedsiębiorstwa pośrednictwa kredytowego, − przedsiębiorstwa faktoringowe.

Konkurencja z pierwszymi trzema z wymienionych typów przedsiębiorstw przebiega głównie na

dwu płaszczyznach: pozyskiwania środków finansowych i realizacji niektórych operacji pośredniczących. Wielkim problemem dla banków jest to, że wszystkie wymienione instytucje finansowe zabiegają o środki finansowe potencjalnych deponentów, czyli inaczej mówiąc - chcą pozbawić banki dopływu pieniędzy i wykorzystać te pieniądze na własny użytek. Wszystko to z jednej strony zmniejsza napływ depozytów do banków, a z drugiej - zwiększa ich koszt. Banki konkurują o pozyskanie pieniędzy z innymi instytucjami finansowymi m.in. ceną, muszą zatem płacić więcej za depozyty niż w sytuacji, gdyby takiej konkurencji nie było.

Inne instytucje finansowe prowadzą też konkurencję z bankami w zakresie wielu operacji pośredniczących. W Polsce widzimy to np. w dziedzinie gwarancji na emisję akcji; gwarancji takich udzielają m.in. towarzystwa ubezpieczeniowe i rozmaite zagraniczne instytucje finansowe. Towarzystwa powiernicze, prowadząc operacje akcjami i papierami wartościowymi dłużnymi, pozbawiają banki części prowizji (nie jest to jednak strata zbyt dotkliwa).

5.2. Współpraca

Będąc w niektórych dziedzinach konkurentami, w innych - instytucje finansowe korzystają z usług banków i zapewniają im znaczne źródła dochodów. Olbrzymie przekazy pieniędzy tych instytucji (poza wewnętrznymi i gotówkowymi) przechodzą przez banki, z czym wiążą sic oczywiście dochody tych ostatnich. Część tych pieniędzy jest przez pewne okresy czasu lokowana w bankach, a banki też lokują swoje pieniądze - w innych okresach lub na inne terminy - w tych instytucjach. Nie należy również zapominać o bardzo prozaicznym powiązaniu innych instytucji finansowych z bankami: banki udostępniają im swoją sieć placówek, dla wielu z nich niezbędną do działalności. Dla przykładu - sprzedaż jednostek uczestnictwa funduszy inwestycyjnych Pioneer odbywa się za pośrednictwem oddziałów 11 banków (a także w kilku domach maklerskich). Sieć bankowa jest w tym względzie niezastąpiona, instytucje finansowe mogą natomiast wykorzystywać konkurencję między bankami dla uzyskania jak najlepszych warunków pod-pisywanych umów.

W sumie można więc powiedzieć, że banki i inne instytucje finansowe żyją w ścisłej symbiozie, równocześnie prowadząc walkę konkurencyjną w niektórych dziedzinach. Ścisłe powiązania między

19 bankami i innymi instytucjami finansowymi doprowadziły w niektórych krajach do wytworzenia się układu współzależności, nazywanego w uproszczeniu bancassurance lub allflnanz; jego najistotniejszym wyrazem jest oferowanie przez banki zintegrowanego pakietu usług finansowych obejmującego różne produkty (bankowe, ubezpieczeniowe, doradztwo finansowe etc.).

Dla wielu banków interesującymi partnerami są wielkie międzynarodowe instytucje finansowe. Takie organizacje międzynarodowe, jak Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, Międzynarodowa Korporacja Finansowa oraz liczne instytucje finansowe nale-żące do Unii Europejskiej, nie mają prawa do bezpośredniej działalności finansowej na terenie Polski - muszą więc korzystać z pośrednictwa banków. Poprzez banki odbywa się większość ich rozliczeń, także kredytów mogą udzielać tylko za pośrednictwem polskich banków. Banki oczywiście za pośrednictwo każą sobie płacić, często jednak biorą na siebie część ryzyka.

5.3. Bankowe grupy kapitałowe Grupą kapitałową nazywamy zgrupowanie przedsiębiorstw, w ramach którego jedno z nich - zwane przedsiębiorstwem-matką lub jednostką dominującą - kontroluje kapitał innych (zwanych przedsiębiorstwami - córkami lub jednostkami zależnymi). Oficjalnie zarejestrowana grupa kapitałowa ma istotny przywilej: może rozliczać się z podatku CIT wspólnie, co oznacza, że straty jednych przedsiębiorstw są odejmowane od zysków innych. Największe grupy kapitałowe zostały w Polsce utworzone przez banki, co wynika z ich wyjątkowo dużych możliwości finansowych. Bankowe grupy kapitałowe powstają w wyniku działań o bardzo zróżnicowanym charakterze. Działania te mogą polegać na:

1) wykupywaniu przez banki przedsiębiorstw obcych, 2) tworzeniu od podstaw przedsiębiorstw należących do banku, 3) wydzielaniu z komórek bankowych nowych przedsiębiorstw, które automatycznie wchodzą w

skład grupy kapitałowej.

Rozwój outsourcingu sprawił, że ta trzecia forma działań ma obecnie największe znaczenie. W rezultacie liczba pracowników wielu banków maleje, a szybko rośnie zatrudnienie w całej grupie kapitałowej.

Bankowe grupy kapitałowe składają się głównie z przedsiębiorstw finansowych. Kontrola nad dużymi grupami kapitałowymi pozwala bankom na zapewnienie sobie trwałego dopływu środków finansowych, zagwarantowanie wielkich przepływów pieniędzy, pozyskanie stałych odbiorców na kredyt i inne usługi. W skład grup kapitałowych wchodzą często także małe banki, wykupione przez większych konkurentów.

Szczególnie przydatna dla banków jest kontrola nad biurami maklerskimi. Biura maklerskie (nazywane też domami maklerskimi) można podzielić na trzy grupy:

1) bankowe biura maklerskie, stanowiące integralną część banków, 2) bankowe domy maklerskie, które są odrębnymi przedsiębiorstwami (spółkami akcyjnymi) o

kapitałach kontrolowanych przez banki, 3) niezależne domy maklerskie, należące do innych właścicieli.

Znaczna część polskich biur maklerskich powstała jako część banków (jako wydzielona komórka

centrali banku). W Polsce działa też pewna liczba niezależnych biur maklerskich, jednak większość z nich to jednostki małe, o niewielkich obrotach. Jeśli za wskaźnik wielkości biura maklerskiego przyjąć udział w obrotach giełdowych, to pierwsze 10 biur maklerskich w 2004 roku było kontrolowane przez banki. W sumie na bankowe biura i domy maklerskie przypada ponad 90% obrotów wszystkich domów maklerskich. Wynika to w części z lepszego zaplecza lokalowego, kadrowego i organizacyjnego. Niektóre z biur maklerskich osiągają wysokie obroty, liczące się w skali obrotów banków, do których należą. Niektóre banki starają się też włączyć do swoich grup kapitałowych towarzystwa ubezpieczeniowe, a jeśli to jest trudne - przynajmniej uzyskać na nie duży bezpośredni wpływ, dzięki posiadaniu znaczących pakietów akcji. Zapewnia im to przynajmniej częściową kontrolę nad przepływami finansowymi towarzystw ubezpieczeniowych.

20 Towarzystwa ubezpieczeniowe często podpisują z bankami umowy o charakterze agencyjnym, pozwalające na dystrybucję produktów ubezpieczeniowych poprzez sieć bankową. Umowy takie są szczególnie częste w przypadku powiązań kapitałowych. Jest to podwójnie korzystne dla banków, albowiem:

1) banki pobierają znaczne opłaty za swoje usługi (oddanie do dyspozycji towarzystw ubezpieczeniowych okienek, pracowników, sprzętu, wykonywania rozmaitych czynności),

2) klienci wpłacają znaczne sumy na rachunek bieżący towarzystw ubezpieczeniowych w danym banku, co stawia do dyspozycji banku „tani pieniądz” z tych lokat.

Być może jeszcze korzystniejsze są dla banków wypłaty pieniędzy klientów firm

ubezpieczeniowych, tym bardziej że znaczna część tych pieniędzy jest podejmowana przez klientów z dużym opóźnieniem.

Kolejnym typem przedsiębiorstw finansowych, w których kapitale chcą uczestniczyć banki, są spółki leasingowe. Jednym z powodów jest dążenie banków do pozyskania bardzo dobrych kredytobiorców, jakimi są zarówno spółki leasingowe, jak i ich klienci. Drugi powód jest ten sam, co w przypadku towarzystw ubezpieczeniowych: banki chcą zapewnić sobie kontrolę przepływów finansowych tych spółek (głównie po to, aby wykorzystać dla swoich celów pieniądze tych spółek pozostające na rachunkach bieżących i rachunkach depozytów krótkoterminowych) oraz wpływy z obsługi finansowej (m.in. z przelewów pieniężnych). Ze współpracą ze spółkami leasingowymi wiążą się też inne korzyści - banki często wykupują przyszłe należności tych spółek z tytułu zawartych umów leasingowych, co w praktyce stanowi swoisty typ kredytu. Podstawowym zabezpieczeniem jest najczęściej obiekt leasingu. Dodatkowym dochodem banku jest prowizja pobierana przy dokonywaniu przelewów rat leasingowych.

Ponieważ przejęcie kontroli kapitałowej nad dużymi spółkami leasingowymi działającymi od kilku lat w Polsce okazało się trudne, znaczna liczba banków zaczęła rozważać możliwość powołania własnych spółek leasingowych. Zrobiły to m.in. BISE, BRE, BIG (np. Bank Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych jest właścicielem spółki BISE-Leasing).

Po roku 2000 banki zaczęły aktywnie angażować się w rozwój przedsiębiorstw kredytowych. Oprócz wymienionych, banki stworzyły też lub przejęły kontrolę nad innymi typami instytucji

finansowych, np. nad instytucjami zajmującymi się faktoringiem. W sumie można więc mówić o powstaniu wokół wielu banków kontrolowanych przez nie grup kapitałowych. Uzupełnieniem tych grup kapitałowych są spółki zajmujące się konsultingiem i dziedzinami pokrewnymi (np. rachunkowością przedsiębiorstw).

Stopniowo coraz większa liczba dużych i średnich banków tworzy swoje grupy kapitałowe, outsourcing przyspiesza jeszcze ten proces. Zapewnia to bankom gwarancję kontroli znacznych przepływów środków finansowych, choć równocześnie związane jest z dużymi obciążeniami organizacyjnymi. Jednym z rezultatów zachodzących zmian jest wzrost roli odgrywanej przez banki w polskiej gospodarce.

Zadania i pytania kontrolne 1) Wymień cechy odróżniające banki od innych typów przedsiębiorstw. 2) Jakie inne, poza bankami, instytucje tworzą polski system bankowy? Określ ich rolę w tym systemie. 3) Scharakteryzuj instytucje sprawujące nadzór nad działalnością banków w Polsce. 4) Co rozumiesz pod pojęciem „prawo bankowe”? Jakim podstawowym aktom prawnym podlegają banki

funkcjonujące w Polsce? 5) Wymień podstawowe funkcje banków w gospodarce. 6) Dlaczego bankom przypisuje się rolę instytucji zaufania publicznego? 7) Co oznacza pojęcie bank komercyjny? Co charakteryzuje działalność takich banków? Czy wszystkie

banki funkcjonujące w Polsce są bankami komercyjnymi? 8) Na czym polega specyfika banków spółdzielczych? 9) Wyjaśnij na czym polega i jaką rolę pełni outsourcing w działalności banków. Jakie dziedziny

działalności (czynności) obejmuje outsourcing w bankach? Czy bank ponosi odpowiedzialność za czynności objęte outsourcingiem?

10) Dlaczego banki nazywamy instytucjami zaufania publicznego? Jakie czynniki pozwalają bankom pretendować do pełnienia roli instytucji zaufania publicznego?

11) Określ różnice pomiędzy produktem a operacją bankową. Podaj przykłady obu kategorii.

21 12) Wskaz podstawowe typy przychodów bankowych. Scharakteryzuj tendencje w rozwoju

poszczególnych typów przychodów w bankach operujących w Polsce. 13) Jakich podstawowych obliczeń dotyczących produktów bankowych dokonują banki? 14) Scharakteryzuj podstawowe zadania marketingu bankowego. 15) Omów dominujące płaszczyzny (sposoby) konkurencji międzybankowej. W jaki sposób banki

konkurują z innymi instytucjami finansowymi? 16) Przedstaw sposoby współpracy banków z innymi instytucjami sektora finansowego oraz z instytucjami

spoza tego sektora i korzyści płynące z takiej współpracy. 17) Opisz sposób tworzenia i zasady funkcjonowania bankowych grup kapitałowych. Podaj przykłady

instytucji wchodzących w skład bankowych grup kapitałowych.