1. Uluslararas1 Ahilik Kiiltiirii ve Kir§ehir

Sempozyumu

The 1st International Symposium

on Culture of Akhism·and Kirsehir

15-17 EKiM I OCTOBER2008 KI~EHiR

- BiLD iRiLER -Cilt I

Klqehir, Eyliil2011

TURK KOLTUR COGRAFYASINDA "MUCERRETLiK" VE GOKBORO" iNAN<;LAR iTiBARiYLE AHiLiK KA VRAMI AKHISM iN RESPECT OF "MUCERRETLiK" AND "GOK BORU" BELIEFS IN TURKiSH CULTURAL GEOGRAPH

Dr. Ya~arKALAFAT Ar8$brmac•-Yazar I Halkbilimci

yasarl<alafat@gmail.com

I. UluslararClSIAhilik Kiiltiirii ve Kzriehir Sempozyumu • Cilt-1 .1529

(i>-Tii-"r._k_f(,_til_tur_" _a_ogr,_a_w_as_ m_da_''M_li_ce_rr._e_tlt_"k_" \(_e_G_okb_o_rii_" _ln_a_n~_la_r_la_·b_a_ny_i_e Ah_ i_lt"k_JG_avr._a_m_t _ __ _

OZET

Biz bu bildirimizde Ahilik kavramz uzerinde Pir Kultii. itibariyle du­tuyoruz. Pir Kiiltii. 'nii.n Turk kultii.rlu halklarm eski inanf sistemleri bakzmmdan gosterdigi tabakalajmadan hareketle derinligine inmeye faltjzyoruz. Bunu yapamaya faltfZrken, Mutlak Olan ile Pir baglantt­szna dair inanflan ve Pirligin forklz tezahii.r bifimleri ii.zerinde dunt­ym~ "mucerretlik ·: "don dei;iJme" gibi kavramlara aftlzk getirerek, bun/ann Ahilik baglantmm kurmaya fdltJzyoruz. Mutlak Olan, O'mm ilahi tebligatplan ve Evliyaullah ilah£ hiyerarJisinde Pir Kul­tii. 'min yerini belirlemeye fllltftyo1-uz. Bu liizuma Ahi Pirleri ilgili ev­velce yapmtJ oldugumuz flllzJmadan sonra vardtk. Turk kii.ltii.r cog­rafyasmda Ahiligin yayt!ma alamm ahi tii.rbelerinden takip edebilir­ken, bu coj;rafyamn kapsamma Kuzey ve Gii.ney Kajkasya'nzn da gir­digini giirebilmekteyiz. Ayrzca, yazzmzzda yer alan "Tii.rk Kultii.r Cografyasz" ve "Tii.rk Kii.ltt'i.rlii. Halklar" tammlamalarma apklzk ge­tiriyoruz. Sofistik bir ferfevede ele aldzgzmzz konuya girmeden evvef teorik bir fel'feve fiziyoruz. Bummla, giinii.mt'i.zde Ytllantlan gerfekle­rin derinliklerine inerek analitik bir falt1ma yapmak istiyo1'Uz.

A11ahtar Sozciikler: Ahilik, miicerretlik, don dej;ipne, gok biin't, Tii.rk kii.ltt'i.r cografyast

ABSTRACT

In this notification we Jacm on A.khism (Aliilik) in terms of Pir (Sa­int) cult. We are trying to go in depths of Pir cult in Turkish cttltttred folks' old belief systems. We point the beliefi about connection betw.een

. the "absolute one" and Pir, and emphasise on different appearances of Pirism, explain the notions such as "miicerretlik ·: "don degiJme" and try to show the relation between them. We are trying to determine the place of Pir cult among the hierarchy of divine envoys of God and Ev­liyaullah. We decided necessity of this after our jo1mer stttdies on Ahi Pirs. We can tell the expansion area of Ahism in Tttrkish cultttral ge­ogm.phy (including north and south Caucasia) by looking at Ahi se­pulchres. Also we clarifj definitions of "Turkish Cultttral Geography" and "Turkish Cultttred Folks". Before we discms the mbject in a sop­histicated way, we draw the theoretical outline. Herewith, we want to make an analytic stttdy by going in depths of present days facts.

Keywords: Ahism, mii.cerretlik, don dei;iJme, gok borii, Turkish cultu­ral geography

53011. U/uslararast Aht1ik Killtiinl ve Kt~ehir Sempoz.yumu • Ci/c-1

Dr. Y~ar KALAFAT ~

GiRi~

Biz bildirimizde "Pir Kiilrii" den yola c;tkarken dogal olarak Tiirklerin gec;­mi§te mensubu bulunduklart ilk dinleri ile baglano kuruyoruz. Pirlik kiilt ka­rakteri miinasebeti ile §i.iphesiz yalm bir olgu degil bir sistemlnln, bir di.inya gori.i§iiniin iiri.ini.idiirler. Biz bildirimizde si.iregelen bu olgunun ic;erisinde ahili­gin yerinl belirlemeye c;ah§uken inane; sistemindeki ve gi.ini.imi.izdeki pirllk:· ahilik bagmt kurmaya c;ah§tyortg. Bu nokcada, ahilik bir di.inya gori.i§i.i mi.idiir, bir di.inya gori.i§i.ini.in meslek erbabma yanstp§t rrurur, sorularma cevap artyoruz. Ahilik bir kurulu§ yapuarunast rrurur, bir yapuanmanm esnaf vasaondaki ceza­hiiri.i mi.idiir sorusuna cevap artyoruz. "Toprak i§gal ermekle cografyarun vatan olmayacagt" anlayt§mdan yola c;:lla.larak ahilik konusu ele almmca, nasu olursa ve ne olursa cografyarun vatan olacagt i.izerinde duruyor ve "canh izleri ile varL­gmt devam ettiren gec;mi§ ya§am bic;imlerinin felsefesini bilip yeni ya§am bic;i~ mine gi.incelle§tirerek uyarlanrnalar1 ile miirnki.in olacag1" kanaatine vartyoruz.

Ti.irkli.igu Anadolu ile smulamanm mi.imki.in olmarug1 arok tamamen anla­§Urru§nr. Bu te§his ba§langtc;:tan itibaren dogru idi. Siyas1 anlamda Tiirkiye Cumhuriyetinden yola c;J.ka.rak yapuan tanunlamalarda Tiirkiye Cumhuriyetini kuran halk Tiirk milled olarak almuken, bidayercen itibaren Ti.irkiyell olma ve ana dili Tiirkc;e olma esas almmamJ§nr. Eserin sahipleri arasmda, kurucu kad­ronun kapsarrunda Balkanlardan, Kafkasya' dan ve Orca Dogudan gelme fikir ve goniil adarnlarl da varru. Tiirkli.igu Muhammed! islam ile de Sllllrlamak mi.im­ki.in degildir. Nirekim Mi.isli.iman Tiirk kesimlerin arasmda oyle bir dint yapt­lanma c;evresi yoktur ki, inanc;:lar1 arasmda Ti.irklerin bir veya iki evvelki dinleri­nin izlerine az veya c;ok rasclanumamt§ olsun. ~i.iphesiz ta§mtp getirilen bu inanc;larm da ilk sahiplerl ve ilk tezahiir bic;:imleri varru. Bu sosyolojik kural sadece bir millece ve bir dile mahsus da degildi. Biz Ahiligi bu pencereden baka­rak gormege c;alt§acaglz. Anadolu'nun Ti.irkle§mesi tslarnla§masmda roli.i inkar edilemeyecek olan Ahiligin bir de bu nokradan degerlendirilmesi Hkir zenginllgi ve bazt zorlann neden kolayla§ngmt anlama da yarrumc1 olabilir.

Ti.irk killti.ir cogra.fyast Ti.irk killri.irli.i halklarm birlikre ya§aytp birlikce i.iret­melerinden kaynaklanan kiilriirlerini payla§arak analize gori.i.rdi.ikleri cografya­nm arurur. Tiirk kiilriirli.i halklar ana dil ve dogma din farkW1gllll da a§abilerek bu kiilri.iri.in yaraocJst, varisi ve sahibidirler

Barura tammlamasilll "Ahi'ler bilad-1 rumda sakin Tiirkmen akvimm~n her vilayet ve belde ve kariyesinde mevcurcur" §eklinde ba§laorken 1 ahi birlilderinin adm1 Arapc;:a karde§, Tiirkc;e c6merr anlarruna gelen ahi'den alm1§ olmalart Kop­rilli.i'niin akt-ahi baglanns1 kurmU§ olmasmdan ziyade, "Ak" m mistik ic;erigini

1 Mehrner ~c:ker, lbn Batutaj·a Gore Amu/Qfu'mm Sos;•al-IViltiirel ve 1/nisndi Ha;•arzlk Ahilik, T.C.Kiih:i.ir Bakanhj9, Ankara, 2001.

1. Uluslararast Ahilik Kiiltiiril ve Klr§ehir Sempozyumu • Cilt-1 153! ·

~ 7'!7rk Ktlltiir Cogrqfyasmda "Milcerretlik" ve Gokborii"/nanflar ltibar{yle Ahllik Kavram1

yok saymakslZln, bizim ara}'l§tffilza "baba" kiilriinden harekecle Ahibaba kavra­mt t§tk rurmaktadtr. Biz konuyu Fi.iriivvet baglannlt di.i§i.ini.irken fiiriivet'in derinliklerinde Gok Tann inane; Sistemi'nin izlerini seziyoruz. Nitekim Anado­lu Yaren te§kilaclan ile Uygur halk rne§repleri arasmdaki baglanuyt inceleyen ve bunlarm Orca Asya Ti.irk Ki.ilti.iri.ini.in goc;lerle gelmi§ bir paryast olabilecegi lizerinde c;al!§malar da olmU§tur. Bununla birlikce Arap dil, kiilti.ir ve cografyast daima ve tamamen Ti.irk ki.ilriir cografyasmm dt§tnda da olmarnt§tlr.

Ak'm Ti.irk halk ki.ilti.iri.indeki kar§thklanndan birisi de, aydtnltkur. Azerbay­can ve Ti.irkmeniscan'da yola c;tkacak kimse ugurlamrken "Ag yol" denir. Bu­nunla haytrh yolculuk dilemi§ olunur. Af,/Ak bu ki.ilti.irde gi.ingormi.i§liik, nura­nilik, insan-1 kamile daha yakm olrna anlam1 da ta§lC. Kazakiscan, Ozbekistan hatta Azerbaycan'da Ag Sakal tecri.ibeli bilgili, ulu er ki§i, Ag Pi.ir~ek ise ayru anlamda kadm ki§i anlammda kullanuu. Batt Ti.irkli.igunde Balkanlar, Anadolu ve Kafkasya'da riiyada beyaz giysili gormek aydtnhga yorumlantr. Bahnn karar­masl gibi agarmas1 da vardtr. Sartkarru§'ta oldugu gibi Anadolu'nun birc;ok ye­rinde Ag Baba yanrlan vardtr. Ag/ak, kara ve karanhk olmayandtr. Bu yakla­§tmdan harekecle Ah1 Evren/Akt Evren bize evrenin akt mesajmt veriyor. Ulu zaclar hiyerar§isindeki stati.isi.ini.in kurup olup olmadtgmt soyleyebilmek kolay degildir ama bir yerinin oldugunu soylmek zor olmasa gerek

Baba Tiirk ki.ilti.irli.i halklarda mistik ic;erikli sosyal bir stati.idi.ir. Fuac Kopru­lU hocanm bu konuda aynnllit bir makalesin oldugu bilinir. Biz bir c;:alt§mamtz­da baba stariisi.ini.in mi.ijdeleyiciligi yanmda uyartcl cezalandtnct kimliginin de oldugunu ac;tklamaya c;al!§rnt§Uk. 2 Simav <;evresi yaren T e§kilattnda "Y aren Ba§t", ahilerin "Ahi Babast" durumundadtr.3

Meslek gruplarma dayanan ahilik Kavll Fi.iriivvetlsanat.ka.r, Seyfl Fi.iriiv­vet/.lohc; ku§ananlar, ~urbl Fi.itiivvet/fi.iriivec ideolojisine bagh halk kesimi ola­rak babaltk-pirlik baglanllit bir yapuanma idi. Yapuanmanm ilk stati.isi.i Nim T artyk i.iyenin pire tam bagWtgt ile ba§hyordu. Sabahattin Gi.illi.ili.i konuyu farklt bir zeminde ayrmnlt ele aluken Gok Tann inane; Siscemini ~amanizm olarak alrnaktadtr4 Esasen ortak yanlart da bulunan bu iki inane; uzun si.ire aynt kabul edilmi§tir. C.Tanyol'un yapngt vurgu ise izahuruzla baglanttlt ve bu zih­niyeti yanSitan onemli bir vurgudur.

"Ve dondi.im:

Bir kap·tdan Baba ilyas c;tktt

Erenler kaunda ulu kac;:tkti

1 Y~ar Kalafar "Turk Halk inam;lannda Baba iyesi'nin Mirolojik Boyuru", VJL Milletkraran Trirkoloji Kongmi 08-12 Kasnn 1999, tsranbul.

3 Tiilay Er, Simav ll;tsi ve 9evrtsi Yaren Tqkilatr, Kiilriirve Turizm Bakanhgt Ankarn, 1988, s.l2. 4 Sabahattin Giillillii, Ahi Bir/ikleri, Oruken Yaymevi, istanbul

53211. Uluslararast Ahilik Ktlltiiril ve Kl~ehir Sempozyumu • Cl1t-l

A yak <;:tplak b~ as;tk sine iiryan

Yan islam idi yan §aman

Ve baknm: ·

Bir kaptda var idi ktrkbin eren

Ve dahi b~mda idi Ahi Evren 5

Dr. Yczyar KALAFAT ~

Bu donem hakikaten yart islam olan donemdi ve ya.;-1 islam donemin ku­rumlarmi yan yapan inan<;:lar vardt, diger yar1s1 islam olsa da islam olmayan yarmm izlerini t~1yordu. Bu diger yar1 "oz" iin zamanla §ekillenmi§ bi<;:imi idi. Biz bildirimizde bu oz olan yarmm varhgm1 vurgulamak ve mahiyetini anlat­mak istiyoruz ki, bunun anlat!labilmesi kurum ve dii§iincelerimizin "bizirnligini " belirleyecektir.

islam'dan almarak Tiirkliikle biitiinle§tirilerek yaptmtzl olu§turan unsurlar bizim degil midir? Veyahut Muharnmedi isJam'la edinilen kurum ve fikirleriri varsa farkhhgt kirnlik olu§turma itibariyle irdelenebilir mf?

Biz Tiirkliigu Kavrni Necip'ten Tiirk Ata'nm ilahi teblig~tl ile birlikte olu­§Up geli§mi§ bir yaptlanma olarak anhyoruz. Her iki kuclu haber vericinin duyu­rulart arasmda temel s;eli§ki olamazdt. Zamana bagh farkhhklar ise dogaldllar. Buradan harekecle Ahilerdeki "feta" olarak bilinen ahilikle ilgili kural ve torenle- . rin Tiirk Ata'nm "tore" si bagmt1s1 iizerinde durmak istiyoruz. Feta da tore ~e bir noktada insan-1 kamil'i amas;larru§lardt. Nitekirn esnafm b~ma se<;:ilen yone­tici veya yardtmctlan, esnaf ahlak, tore, gelenek ve kurallarama uymazsa, esnaf tarafmdan gorevden ihra<;: edildigi gibi, "Ehl-i Orf' ve "Ehl-i ~er" mensuplar1 tarafindan takibe alm1p yargtlanabiliyorlardt.6 Bu konuda "futuva'run onernli vasfi, b~kalarm1 nefsinden yiiksek rurmaknr ki, bu da seha'nm en yiiksek mer­tebesini te§kil eder. Bu vas1f cornerclik, menfaat endi§esinden azadelik, kendi nefsini unutmak, nefls feragati hiisran kar§1smda goniil rahathg1 b~kalarmm kusurlarm1 ho§gorii v.b tahakkuk eder.7 Baballik, Hurufllik ve Bekt~tlik Ba­t:mllik boyuru da olan yaptlanmalarm Ah"ilikle alan bagmt1s1 iizerinde duran <;:alt§malarla bizim izahm1 yapmaya c;:ahpcag1miz hususun varsa orrak taraflart bu noktadadtr. Bu noktada "eline, beline, diline sahip ol" ifadesi haram lokma­ya, haram ili§kilere ve ktnc1 ifadelere kar§l uyartlmasmm yan1 Slfa, eline/iilkene, beline nesline soyuna, milli diline sahiplige de i§aret etmi§ olmaktadtr. Kutbel vatanNatan sevgisi konusunda da ahiler gorev·iisclenmi§lerdi.

Giiniimiizde torenin Alevi inan<;:h Tiirk toplumlarmdaki tezahiir bis;irnlerin­den birisi olan "Dii§kiinliik" kurumu ve "Dara s;ekme" yonterni ile cemaat dt§l

5 Cahir T anyol, Kzmdtq ve Fetih Destam, isranbull969 6 Rlfar Ozdemir, Antakya EmafT qki!atz (170~1860), Musrafa Kemal LJniversiresi, Anrakya 2002, s. 42 7 C. Anadol, Tiirk islam Medeni)•etinde Ahilik Kiiltiirii ve Fiitiivvetn!tmeler, T.C. Kiiltiir BakanL.gt, Ankara

2001 s. 2000-2001

1. Uluslararasz Ahilik Kiiltiirii ve Klr~ehir Sempozyumu • Cilt-l 1533

~ Tilrk Kiiltiir CoJrtif.yasmda "Miicerret/ik" ve Gokboril" lnanflar ltibariyle Ahilik Kavram1

·~--~~--------~--~--------

5341

lalarak cezalandu-ma, Ah.Uik roresindeki kurallara ayl.un hareker ve davrant§lart Ue beliren kimselere verUen ceza}'l haurlaunakradu. Tiirk halk kiilriiri.i roplu­munu korumak i.~in tam resmi olmasa da kurumlar1ru olu§rurup onlara i§lerlik kazand.Jrarak di.inya gorii§i.ini.i cL§a vurmu§rur.

Hz. Muhammed tebligau Ue Hz. Tiirk'i.in tebligaclart arasmda temel ~eli§ki olamayacagt soylerken mesaj devamhltgtru kastediyoruz. Ah.Uere rehber oldugu bUinen 25 kadar hadis bir anlamda ki.ilri.iri.i.n temelini te§kil ediyordu. Bunlar gi.izel huyluluk, kom§uya iyi muamele, ge~irnli olmak, ~irkinliklerden ka~m­mak, cezayt af ile kaqtlama, sana yaptlmas1n1 isremedigini kimseye yapmama, dogru olup yalandan kac;:mma, nefrer euneme ve ne&er kazanmama, l.uskan~ltgt kar§t korunmak, misafu kabul edebUmek, comert olabUmek, garipleri sevip korumak, ugursuz sayma, su'i zan ve based ten korunma, ilim armk~ di.inya malma tamalun azalmast, faydas12 §eylerle ugra§mayt rerk azizligi, zenginligini ve Urnini yitirmi§lere acunak, hile ve hurdaya itibar eunemek, ogrenmenin ardt­m btrakmamak, bozuk aLim ve cahil sofunun iirnrnere zarar verebilecegine inanrnak, Allah'a irnandan sonra aklm ba§tnlfi hakl.u rerk etrneden hall.u idare etmek olduguna inanrnak, sevgide nefse esir olmamak, riya ve gizli §ehvetten korunmak, kalbin meyvesinin ~ocuk olduguna inanmak, dogru ve kalbi ho§ kirnselerden karde§ edinmek, kom§usu ac;ken kendisi tok yaunamak, verilecek yere bakrnak ve verUecek yerden isrenmesini beklemek, c;:irkin i§lere ka}'lts1Z kalmarun o c;irkinligin kendisine de bulacagtru bilmek gibi hususlarcLr.8 ~iz Tiirk'i.i gi.i.zellik olarak anlarken bi.iti.in bunlar evrensel gi.izel degerlerdir. Ahilik­re de rezahiirleri dogaldu-.

Gi.ini.i.mi.izde de yukartda da belirtildigi gibi hala devam eden, inane; di.inya­ffilZm her kesirnine ve her seviyesine sinmi§ olan su ki.ilri.i ile dag ki.ilri.i ile agac;: ki.ilri.i _Ue ilgili inanc;lar ge<;i§ donemi kodlanndan olan Dede Korkut c;agmdan farkh degildir. Bu te§his bilhassa l.ursal kesirn balk inan~lar1 itibart ile gec;erlidir .. Baba lsak'lar, Hact Be~ Veli'ler, Geyikli Baba'lar gibi Ahi Evran, balk naza­rmda ~tdtklart ozellikler menlubevi bakurundan "yan §aman idiler yart 1s­lam".9

Daglar, Sular, aga~lar gibi bu §ahJslarm da erraftnda ki.ilr olu§mU§tu. Bunlar­dan da ralepte bulunuluyor bunlara da §ikayer ve dilekler yansmhyordu. Bu normali.isri.i gi.ic;lerin sahipleri farkU dallarda ihcisas edinmi§ oluyor ve erkinlik sergiliyorlarcL. Bu alanlar tartm, hayvancthk olabildigi gibi saghk alanmda da olabiliyordu. Tiirk kiilti.ir cografyasmm her kesirninde gorebildigirniz bu §Uah eller, gi.ic;li.i nefesler hastaWdar olmadan ve olduktan sonra da yarcLmci olabilir

8 Y:!flt ~kan-M.Liidi ikiz, Kiilnlr, San'nt II( Mtdmi)•mmide Ahi/ik, IT. Baslo, Ahilik Kiilriiriinii An§nrma Y~lllasl Mansiyon Odiilii, T.C. Kiiltiir Bakanhgt, Ankara, 2001. s. 18-20

' ag.c.

1. UluslararasL Ahilik Kiiltiiril ve Klr§ehir Sempozyumu • Ci/t-1

Dr. Y~arKALAFAT ~

mesela dii~i.i.k yapan anne adaylanrun bebeklerinin olmeden diinyaya gelebilme­lerinde veya dogup da y~amayan bebeklerin y~amalaruida kaclada bulunuyor­lardt. Hala orneklerini gorebild.igi.miz ihtisasl~ma o derece goc;:lii ve organize idi ki, sagWda ilgili birden fazla alanda yardtmc1 olabilenlerin yan~ sua, belirli saghk alanlarmda etkinligi bilinenler de vardt ve vardtr. Bunlardan bir klsrru giiciinii yan~ b~mdaki suyuna veya agacma yansltrnt~ etkinligini onunla birlikte goste­rirken, etkinligini dinden aldtgm1 gosteren uygulamalar da sergiliyor, dinin kar~1 oldugu biat, hurafe ve ~irke kar~1 da zuhlandmyorlarc:ll. Boylece d.iger baz1 ilgili faktorlerle birlikre ocak'lar dogabiliyordu.

Dini donaruml1 bu olagandan farkh kimseler Ahi yaplianmasmda oldugu gi­bi, sanaunda farkh dallarmda etkin olabiliyorlardt. Bu cezahiirii Tiirkler daha bauya goc;:meden mesela Durar'm Piri orneginde gorebiliyoruz. 10 Bu misalleri arurmak diger alanlarda da vermek hie;: de zor degildir. Yani Ahilikteki Kevli Furuvvec'in evveliyaum yiizlerce yt1 evveline giderek Asya Tiirk kiiltiir cografya­smda goriiyoruz. Hatta baz1 meslekler peygamber ve evliyalar ile anlilyorlarc:ll. Buna gore Hz.Adem (a.s.) Ekinci, Hz. ~it (a.s.) Hallac;:, Hi: idris (a.s.) Terzi, Hz. Nuh (a.s.) Marangoz, Hz. Hud (a.s.) Tiiccar, Hz. Salih (a.s.) Deveci, Hz. ibrahim (a.s.) Siitcii, Hz. ismail (a.s.) Avc1, Hz. Ihsak (a.s.) ~oban, Hz. Yusuf (a.s.) Saatc;:t, Hz. MCtsa (a.s.) <:;:oban, Hz. Ziiillkil (a.s.) Ekmekc;:i, Hz. Luc (a.s.) Miiverrih, Hz.Aziz (a.s.) Bagc1, Hz. ilyas (a.s.) <:;:ulhac1, Hz. Davud (a.s.) Zuhc;:1, Hz. Lokman (a.s.) Hekim, Hz. Yunus (a.s.) Balik<;!, Hz. isa (a.s.) Seyyah, Hz. Muhammed (a.s) Tiiccardllar. 11 Orca Toroslarda ve Lezgilerde Hz. Davur de­mirciligin piri olarak bilinir.

Ahi Evren'in 32 ayn i~kolunun piri oldugu ifade ed.ilmekcedir. Giiniimiizde Klr~ehir' de 491 esnaf i§kolunun oldugu dii~iiniiliince esna.fin piri olan Ahi Ev­ran bunlarm hepsinin pirid.ir. Ahi Evran doneminde resmen Selc;:uklu Esnaf Piri olarak ilan ed.ilmi~ti.

Evran kelimesinin inane;: etirnolojisi yapilirken Hz. Muhammed'n bayrakta­nrun sav~ca Evran gibi sav~ugm1 soylemi§ oldugu iizerinde duruhnakradu.

Bu ac;:lklama Seyfi Fiitiivvec/kilic;: Ehli ic;:in de yapabiliyor ve ayru inane;: anla­yt§mdan harekecle temeUerinin daha da saglam oldugunu gorebiliyoruz. Bize gore Tiirkler Muhammedl islam' a girmeden evvel de §ehiclik ve gazilik ~­larlill dinlerinde y~1yorlardt. Ac;:lklamalarumzda Muhammedl islam timrr¥ru kullanuken "islam'm Hz. Adem'den itibaren rek bir din oldugu, isimlendirme­lerin tebligat<;:t isimlerine gore yaplirru§ olmalarmm," revhir inancmm farkhhk ic;:ermedigi bilincinden hareket ed.iyoruz. islamiyet'in roesela Araplardaki §ehiclik algtlayt§l ile Tiirklerdeki ~ehiclik anlayt§l baklmmdan ne gibi farkhhklar getirdigi

10 Y~ Kalaf.tr, "Pirden Boriiye", L Tomar:rA Snnpozyumu,l9-22 Haziran2008 Kay;eri. 11 C. Anadol, a..g..~. s.l05

1. Uluslarar(JS[ Ahillk Kiiltiinl ve Ku§ehir Sempozyumu • Cilt-1 1535 ·

,.®:.. Trlrk Kiiltiir CogTq!Yasmda ''Mucerretlik" ve Gokb6ri1" /nan~lar ltibanyle Ahilik Kavramz ~~--~~-----------------------

ara.§urabilmi~ degiliz. Ancak Gok Tann lnans; Sistemi doneminde yani yer-sub inane1 varken, yerler ve sularm kutsafugma inaruluken, Kutsal Otiiken kutsiye-

. tini vatan topragt ol~undan altyorken, Olkenin y~ayan canhlan ile birlikte oreki aleme gos;mii~ ara ruhlarmm da dii~mana kar~t sav~ngt inanct mevcut iken, Ara mezarlarmm dii~man tarafmdan c;:ignenrnesinin sav~ nedeni saytl.dtgt bilinirken, bu inans;ta vatan is;in olenlerin §Chit, kalanlarm gazi olarak kabul edildigi soylenebilecekrir. Qliimle hayac bitmiyor oceki aleme insanlar vacanlarl ic;:in yapuklarmt birlikre gotiirerek gidiyorlard.t. Hakan miraca c;:tlayor, kuc alt­yor, aldtgt kutun kullarurrunm hesabmt Gok Tann'ya veriyordu. Buradan hare­kecle, ktlts; erbabt olup ktltctru bugiinkii rerminoloji ile Hak yolunda kullanmak, bu kiiltiire yabanct degildi. Ahiligin bu faaliyer alanmm Eski Tiirk inane;: kiiltii-riinde yeri vard.t. .

Ozerinde durdugumuz husus §iiphesiz animizm, roremizm, ruhpereslik, ata­peresclik savurunast veya bunlarm yaptct unsur olarak Eski Tiirk inane;: Sisre­mindeki yerlerinin izaht degildir. Vurgulanmasma c;:ah§tlan husus eski kiiltiirii­miizde ahilik yaptt~larmm koklerinin bulmak zor degildir. Bu nokta tamamen bizim ke~Hmiz degildir. Biz pars;alar1 iltisaklamaya c;:alt§tyoruz.

~iirb! Fiitiivvet esasen diger iki yapt.lanmadan farklt olan nedenlerden kay­naklanrruyordu. Bu kapsama giren ornekleri de Asya Tiirk ki.iltiir cografya­st'ndan bulabiliyor kerameclerle dolu efsanevi hayaclarlill 12 irdeleyince Mu­hammed! !slam'm evveline giden izleri respit edebiliyoruz. Bunlardan birisi Karakalpakiscan'daki Kasap'm Piri ile ilgili olan inan~. Bu zata sac;:t yaparak dogurnunun kolay gec;mesini isteyen harnile kadmlar tepemsi bir stman ~agtya yuvarlantrmJ~. Giiniimiizde Anadolu Tiirk ki.iltiir cografyasmda Fume1 Ba­ba'lar, Siitc;:ii Baba'lar veya Bostane1 Baba'larm sayuan bir haylidir.

Ahi esnaf felsefesini yanSitan s;ok saytda olc;:iilii soz vardtr.

Her sabah besmeleyle tlflltr dukktimmzz Hakka iman ederiz, Miisluman'dzr 1ammzz

Egroi varsa bizden, doj;rusu elbet sizin Hilesi hurdasz yok, heldlzndan malzmzz

Miqterilerimiz velinimet, yarammzz yarimiz Ziyadesi zarar verir, kanaattir kanmzz

Her taamm lezzeti ta ki dimagdan pkar Tuz ekmek hakkzm bilmeyen akzbet gozden pkar

EhL-i d§ka muptelayzm nemelazzm kar benim, -Mal ve mulkum yoktur amma kanaatim var benim

12 Y.~kan-M.T.t.lw.a.g.e. s. 1~117

53611. Uluslararasz Ahilik KiiltiiJii ve Kl~ehir Sempozywnu • Cilt-1

Dolandzm misl-i cihan bulamadzm b11jzma bir tane taf Ne egride tok gordiim ne dognttk tlf . Diikkan kapustt Hak kapusu, hakkma yalvar 9epnim gibidir fejmeleri akmasa da damlar

Sade pirinf zerde olmaz, bal gerektir kazana Baba malz tez tii.kenir, evlat gerek kazana

lnsana sadakat yarlljzr gorse de ikrah Yardzmcmdzr dogntlann Hazreti Allah

!lim ve sanattan haberdar olmayanlar af olur Muftis ve bivayelnasipsiz kalur, herkese muhtaf olur

Her seherde besmeleyle aplzr dukkanzmtz, Hazret-i Selman Pak'tzr pirimiz iistadzmzz. Lafla diikkan aplmaz, bo1 yere etme te/aj · Selmdn-z Pdk de gelse paraszz olmaz tzrllj

Gelen gelsin saadetle Giden gitsin selametle.

Sefo geldin ey miisafir, zsmarla kahve ifelim, l1fi ile soh bet olmaz, bir merhaba der gefelim.

Doj;ru olsan ok gibi elden atarlar seni Egn olsan yay gibi elde tutarlar seni

M~zil alzr dognt ok elde kalzr egn ya/3

Dr. Ya§ar KALAFAT ~

Goriildtigti gibi Se<;me sozlerde had.islere ayk.tn bir mesaj yokrur. Yan !slam id.i yan §aman" mtsrru ahiligin bu doneminde tamamen tevhit muhrevaltcLr.

Geyikli Baba 6rneginde oldugu gibi, Asian Baba, Koyun Baba ve Kurt Baba da bu btitiiniin bir par<;ast idiler. Bunlarm Yer-Sub'daki kursal su ve kursal yer­den farklan var mtyd.I? Yere daga agaca kut veren mahlUkattan Geyik, Asian, Koyun, Kurt v.b. gibilere de kut vermi§ olamaz mtyd.I? Yer-Sub'un Tann tara­findan kursandtguu kicabelerde gorebilirken bir rak.t.m vaiWclann kuclandtgma dair as;.tk ve dogrudan bir kayit goremiyoruz. Bu noktada d.iger yazt.laruruzda da tartt§ttguruz gibi bu ve benzerleri totem rni idiler. Vahdet inanct kapsarrunda oldugunu dii§iindiigumiiz Gok Tann d.ininde totem nast.l olurdu? Bu inan<; Tiirk kiiltiirlti halklara Tiirk Ata'nm evvelinden kalma bir rniras mt id.i? insa­noglu'nda farkl1 kutsiyet arama ile d.iger yaratt.lmt§larda kutsiyet ararru§ olmanm fark.t e§refl mahlUkat anlayt§tnda m1 aranmahyd.I? MurarumtZ konuya Melamlli­gi de almak degil. Ancak bize oyle geliyor ki, sulardan her su kut bulmU§ ol­mazken, insanlardan her insan baba veya pir olamazken, geyiklerden Ala Geyik

13 Y~ Btytkh, Ahilik, T rabwn Esoaf ve Sanatkarlar Odast Bidigi, T rabwn 2000; s. 46-47

1. Uluslarar(l$l Ahilik Kiiltihii ve Klr§ehir Sempozyumu • Cilt-1 IS37

~1-ru.:...-.,.._k..:...K._ul_rur_co.:::W<_.:!Jffi::::__as_m_d_a_•M_u_-~_em_e_tlik_· _· ~_e_GO_-kb_oru_-_· J._nan__::_~_la_rJ._'tib_· an_;:..iY_le_Ah_t_1ik_KfiV1i_ a_m_t __ _

veya kurclardan Gok Borii olmak suadanhgt bozuyordu. Azerbaycan ve Anado­lu'da ~oksaytda Kurt Baba'run yaru sua, Kurt Dede ve Kurt Piri varru. Bunla­nn menlabevt hayaclart anlauhyor onlardan degi§ik hacecler i~in yarchm ralep edilebiliyor. ·

Oguz-Name, Ergenokon, Manas, Huuneyey, AJbmct ve daha bir ~ok ana kaynakta kurt, bir~ok uzmana gore Tiirk kiilriirlii halklarm roremlerindendir. Umay-Ene'de oldugu gibi Bugu-Ene (Geyik-Ana) ve bu arada Borii-Ene (Kurt Ana) yard.tm istenilen giic;:lerindendi. Korunmada ve stl.a.ntt.larmdan kurrulmada onlardan yard.tm isrenir. El verme, el alma, nefes verme inane;: ve uygulamalan­ntn Tii.rk kiilcii.rlii. halklar arasmda ya§ad1g1 giiniimii.zde, Klqehir bolgesinde halen hayatta olan Dede Ana' dan adeta Fatma Ana' dan bahsedildigi gibi bahse­dilir ve hantmlar bu benim elim degil Dudu Ana'mn elidir" diyerek i§lerinin §ifw ve berekecli olacaklarma inarurlar. Bu ac;:tklamaya paralel olarak ahi Ev­ran'm otacilik kirnligi oladugu ve Tiirkec;:are olarak bilinen bir rakm oclardan olu§an cedavi §eklinde de bilgi ve becerisi oldugu zehir- panzehir baglarrunda ilac;:lar iirettigi de ifade edilmekredir.

Sonuca giderken Ahi konusunda soylenecek yeni §eylerin oldugu kanaatin­deyiz. Anadolu' nun birc;:ok yerinde ahi tii.rbeleri ziyarec~ileri i~in; §Ua, bereket ve daha iyi bir gelecek ic;:in iimit kaptstd.tr.14 izlerini Antalya, Burdur, Golhisar, Milas, Konya, Aksaray, Nigde, Kayseri, Sivas, Giimii.§hane, Erzincan, Erzururn, Tire, Manisa, Baltkesir, Bursa' dan 15 bir §ekilde rakip edebildigimiz Anadolu Ahilerinin mezarlart c;:ok kere tiirbe konumundad.trlar. Umay Ana, Fatma Ana ile ozle§tirilirken Tiirk kiiltiir cografyasuun Tiirkiscan kesiminde "Bu benim elim degil Umay Ene'nin elidir" denirken Tii.rkiye kesiminde ise "Bu benirn elim degil Fatma Ana'nm elidir" denilerek, dogum yapacak anne adayma yar­d.tmct olunmak iscenilmekredir. Yard.trru yapma karar ve iradesi AJlah'ra iken Umay ve Fatma analardan yarchm isremek §irk kapsarruna girmektedir. Bu iki anayt aract kllarak AJlah'tan yard.trn istemi§ olmak onlarda kursiyet aramaktlr. Onlara kticsiyeti veren AJlah'm. Buradan harekecle bu donemin inancmdaki bu normlarm ic;:i farkh kamela doldurulabilir. Bir donem de geyik veya kurdun kursiyeti konusu haora gelebilir.

Buradan harekecle "kaytp erenler" olgusu ii.zerinde "Kaytp imam", "Mehti" inancmm Tiirk inane;: kiiltii.rii katmanla§masmdan harekecle izahma gidilebilir. 16

14 Y~ Kalafut ~Ahi Tiirbeleri Eaafinda 01~ Halk 1nan9an", UI. Ulutfor ariZII Ahilik Kriltiir Snnpozyrmm (Kayseri 11-13 Ekirn 2004); Y~ Kalafut ~Ahi Tiirbeleri Etrafinda 01~ Halk 1nan9an", Ttirkbik BilimiArll[tlmzolon., Nigde2003 GU:z., S.l4 s. 177-186

I S M.~ •• a.g.t., s. 86-87 a6 Muhanuned Methi (a-s.) hala ~ayor. Arna sarulchgt gibi 1140 ~mda degildir. VuciidWl omrii 100 yd

ise hep enerjide kahp vuciida pek donii§mezsiniz. Bu yiiz yda 10 bin ydda bile gesirebilirsiniz. Muhanuned Methi (a.s) daha ~h kayboldu, zaman zaman vuciiclarup bir90k insan-1 kamiller1e giirii§tii

53811. Uluslararast Ahilik Kiiltiiril ve Klr§ehir Sempozyumu • Cilt-1

Dr. Ya;ar KALAFAT ~

Biz Nevruz Bayram1 inancmdaki "Alur <:;aqamba/Son <:;ar§amba" veya Anadolu Tiirk kiilriir cografyasmda sik kullarulan "C::tkmaz aym son c;ar§alllbasl" tarum1a­masl01Il da ayru zeminde tam§Umasmm yeni ufuklar ac;:abilecegini dii§lini.iyoruz. Bu izah genellemesinin bir parc;:ast da Hz. Hu.II' {a.s.)dtr. Gok Tann inan~ Sisre­rni'nde ilalu rebligacla gorevli hakan riplemesinin izah.t yapuabilirken, binakun ki.ilrlerin anirnizm veya rocernizmle izahmm yererli olmayacagt kanaarindeyiz. Varant ic;in olebilmegi, Allah ru.asma talip olmakran hareketle izah edebilen Ahi- · lik ile Kucsal Yer-Sup ic;in oreki dlinyasilll kazanabilme adma olebilen ecdadm inanc1 arasmda gi.indeme geririlmedik orcakhklarm oldugu kanaarindeyiz.

Ahilik merkezi sonuc; ac;Iklantrken denilebilir ki, ilk Ahilik te§kilao, ilkel tip­leri ile mirolojik doneme kadar uzanabiliyorsa bu yapuanma daha sonra Mu­hammedi islam'la §ekillenip geli§rni§ ise, ki.ilriir rarihimizin o donerninde bu yapuanmarun kurum olarak izlerini bulabilmeliyiz. Bunun yaparmyoruz. Ancak Ahililigin de yaptta§larl olabilecek yansrmalar1 bulabiliyoruz.

Tofik Nacafh17 Mirali Seyidov'u da §ahit gostererek, Ahiligin isml bu olmasa ve isrnin bilinmiyor olsa daAhi Evran'dan once de var oldugunu, ~ah ismail'in Safavi yapuanmasmda ahilikten yararlandtgilll ifade ecmekredir. Ti.irkiye' de yaptlan ara§ormalar Ahi Evran'm Suni veya Alevt islam oldugu cart!§masmJ gi.indeme getirirken Azerbaycan' da aym konuda yapuan ~malarda onun ~ii­Cafeci veya ~ani olabilecegini tam§maya ac;rru§or.

Boylece kurumsal kimligi geli§mi§lik itibariyle bugi.inki.i anlamda olmasa da­hi flkir bazmda vardi. Muhammedi islam'laAnadolu'da Suni, iran'da ~ii Caferi bir rezahi.ir sergilerni§ bir pir tiplemesidir.

ve ders verdi, alai verdi ve bUgi verdi. 12. imam oldiiriilseydi layamer o. zarnan kopacako. OnWl i9fl kayboldu ve ger~ insan-1 lcimiller hep gizlendiler. En sonWlda bu yine a~ ~· Ardtnca da Mehdi bizzar ~· (Sabahaddin Giingiir, T asawufMektuplan, Burha.niye, 2008)

17 Tofiq NacaB.i, "SovyerTarih~de.Ahiligin~• Haklonda: J. UbiS!araraszAhilikKiiltiinilll! /UrfehirSempozyumu, 15-17 Ekim 2008 ~·

1. Uluslararasz Ahz1ik Kiiltiirii ve K1r~ehir Sempozyumu • Cilt-1 1539