13. ORMAN YOLU SANAT YAPILARI

2. LİTERATÜR ÖZETİ

2.1. Tanımlar

Genel anlamda yolları korumak amacıyla yapılan büz, menfez ve köprü gibi hidrolik

yapılarla herhangi bir nedenle kazı ve dolgu şevlerinin boyutlarını kısıtlamak veya heyelanları

önlemek için yapılan istinat ve iksa duvarları gibi yapıların hepsine birden sanat yapıları

denilmektedir (Bayoğlu, 1997; Erdaş, 1997).

SANAT YAPILARI TÜRLERİNİ İNCELEMEDEN ÖNCE AŞAĞIDAKİ TERİMLERİN BİLİNMESİ

GEREKİR.

MENFEZ: MESNET AÇIKLIĞI (L) 6.00 M. AÇIKLIĞA KADAR (6.00 M. DAHİL) OLAN

YAPILARA MENFEZ DENİR (ANONİM, 1981).

KÖPRÜ: MESNET AÇIKLIĞI (L) 6.00 M’DEN YUKARI OLAN YAPIMA KÖPRÜ DENİR

(BAYOĞLU, 1997).

HER İKİ TESİS ŞEKLİ BİR VEYA BİRKAÇ AÇIKLIĞIN BİR ARAYA GETİRİLMESİYLE

YAPILABİLİR. TEMEL VE AYAKLARI KAGİR VEYA BETONDUR, TABLİYELERİ BETONARME VEYA

AHŞAP OLARAK YAPILABİLİR.

KÖPRÜLER YOLUN KIRMIZI KOTUNDA İNŞA EDİLİR, DOLGU ALTINDA YAPILMAZ.

MENFEZLER AYRICA DOLGU ALTINDA YAPILABİLİR. HER İKİ YAPI ŞEKLİ GENEL OLARAK DERE

EKSENİNE DİK YAPILIR. YOL EKSENİ BUNA CEVAP VERMİYORSA DERE EKSENİNE GÖRE VEREV

YAPILIR. YERLERİNİN TAYİNİNDE, GÜZERGAH HATTININ KESİN OLARAK BİLİNMESİ VE İNŞAATA

MÜSAİT OLUP OLMADIĞININ ARAŞTIRILMASI LAZIMDIR. KÖPRÜ ELEMANLARI ŞEKİL 2.1’DE

GÖSTERİLMİŞTİR (ANONİM, 1981).

1- DERE ENKESİTİ, 9- RİC’AT DUVARI, 17- BORDÜR,

2- TALVEG HATTI, 10- NEOPRAN MESNED, 18- KARDÖKON,

3- RÖTRET HATTI, 11- ESAS KİRİŞ, 19- KORKULUK,

4- TEMEL TABANI, 12- KENAR KİRİŞ, 20- GARGUY,

5- TEMEL, 13- ORTA KİRİŞ, 21- DİLATASYON,

6- ALÇAK SU SEVİYESİ, 14- DÖŞEME, 22- MESNED BANDI OLUĞU,

7- YÜKSEK SU SEVİYESİ, 15- HATTI FASIL, 23- AFUYMAN.

8- KENAR AYAK

ELEVASYONU,

16- AMPATMAN,

ŞEKİL 2.1. KÖPRÜ ENKESİTİ VE ELEMANLARI.

DERE EKSENİ: TESİSİN YAPILACAĞI YERDEKİ DERE YATAĞININ AKIŞ İSTİKAMETİNDE

TAM ORTASINDAN GEÇEN EKSENDİR (ANONİM, 1981).

MENFEZ VE KÖPRÜ EKSENİ: KARŞIDAN KARŞIYA YOLUN ORTASINDAN GEÇEN

EKSENDİR. KÖPRÜ RİCATLARIYLA BERABER BOYUNA KESİTİ TAM ORTALAR (ANONİM, 1981).

VEREVLİK AÇISI: DERE EKSENİ İLE KÖPRÜ EKSENİNİN KESİŞTİKLERİ NOKTADAN DERE

EKSENİNE ÇIKILAN DİKLE KÖPRÜ ARASINDA KURULAN AÇIDIR (ANONİM, 1981).

MESNET EKSENİ: TABLİYE VE KİRİŞTEN GELEN YÜKLERİN MESNET BANDINA İNTİKAL

ETTİĞİ NOKTALARI BİRLEŞTİREN DÜŞEY EKSENDİR (ANONİM, 1981).

MESNET ARALIĞI (L) : MESNET EKSENLERİ ARASINDAKİ MESAFEDİR (ANONİM, 1981).

SERBEST AÇIKLIK (S) : KARŞILIKLI HER İKİ AYAĞIN MESNET BANDLARI İÇ KENARLARI

ARASINDAKİ MESAFEDİR. MESNET EKSENİNİN, MESNED BANDI KENARINA KADAR OLAN

MESAFENİN İKİ KATININ MESNET AÇIKLIĞINDAN ÇIKARILMASI İLE BULUNUR. İNŞAAT ANINDA

AYAKLAR ARASI AÇIKLIĞIN KONTROLÜ BUNUNLA YAPILIR (ANONİM, 1981).

MENBA VE MANSAP: SUYUN TESİSE GELİŞ İSTİKAMETİNE MENBA, ÇIKIŞ YERİNE

MANSAP DENİR (ANONİM, 1981).

TALVEG HATTI: DERE MECRASININ KÖPRÜ EKSENİNE RASTLAYAN EN DERİN

NOKTASINDAN GEÇEN YATAY HATTIR. TEMEL ÜST SEVİYESİ BU HATTIN MUTLAK SURETTE EN AZ

50 CM. ALTINDA OLACAKTIR (ANONİM, 1981).

AFUYMAN: SULARIN FEYEZAN HALİNDE DERE YATAĞINDA MEYDANA GETİRDİĞİ

OYUNTULARA DENİR. TEMEL ALT YÜZEYLERİNİN AFUYMAN SAHASININ ALTINDAKİ SAĞLAM

ZEMİNE İNDİRİLMESİ ŞARTTIR. AFUYMAN, BİLHASSA DERENİN KENDİSİNİN GETİRDİĞİ YIĞMA

(TERESSÜBAT) TABAKALARINDA ÇOK GÖRÜLÜR (ANONİM, 1981).

AKACAK SU SEVİYESİ (A.S.S.) : SUYUN EN AZ OLDUĞU SEVİYEYE DENİR. PROJE

ÇİZİMİNDE GÖSTERİLİR (ANONİM, 1981).

YÜKSEK SU SEVİYESİ (Y.S.S.) : FEYEZAN HALİNDE VE 40 – 50 SENEDE BİR DEFA OLSA

DAHİ TESİSİN YAPILACAĞI DERE YATAĞINDA SUYUN EN ÇOK YÜKSELDİĞİ SEVİYEDİR (ANONİM,

1981).

TEMEL: TESİSİN YÜKLERİNİ ZEMİNE İNTİKAL ETTİREN KISIMDIR (ANONİM, 1981).

ELEVASYON: TEMELİN ÜST YÜZEYİNDEN MESNET BANDI ALT KATINA KADAR OLAN

KISMA DENİR. ELEVASYON TEMELDE BİR BÜTÜN TEŞKİL EDECEK ŞEKİLDE İNŞA OLUNMALIDIR

(ANONİM, 1981).

AYAK: TEMEL, ELEVASYON, MESNET BANDI VE RİCATLARDAN TEŞEKKÜL EDEN BİR

BÜTÜNDÜR. KENAR VE ORTA AYAKLAR ŞEKLİNDE İFADE OLUNUR (ANONİM, 1981).

RİCAT DUVARI: AYAKLARIN GERİYE DOĞRU OLAN UZANTILARDIR. AYAKLARIN YÜKSEK

OLAN MUKAVEMETLERİNİ VE DOLGU TOPRAĞINI TUTMASINI TEMİN EDER (ANONİM, 1981).

KANAT DUVARLARI: YAKLAŞIM DOLGULARINI TUTMAK VE SULARIN BU DOLGULARA

ZARAR VERMESİNİ ÖNLEMEK AMACIYLA İNŞA EDİLEN KAGİR VEYA BETON DUVARLARDIR.

BOYUTLARI İSTİNAT DUVARLARI KISMINDA VERİLEN ÖLÇÜLERE GÖRE HESAPLANARAK İNŞA

OLUNURLAR (ANONİM, 1981).

RÖTRET HATTI: TEMELİN ÜST YÜZEYİNE DENİR. TALVEG HATTINDAN ASGARİ 0.50 –

1.00 M. AŞAĞIDA OLARAK PROJELENDİRİLİR (ANONİM, 1981).

TABLİYE (ÜST YAPI) : AYAKLARIN ÜZERİNDE VE MESNET BANDINA OTURAN ESAS KİRİŞ,

ORTA KİRİŞ, KENAR KİRİŞ, BORDÜR, KORKULUK VE DÖŞEMEDEN OLUŞUR (ANONİM, 1981).

MESNET BANDI: ELEVASYONUN ÜZERİNDE VE ESAS KİRİŞLERİN OTURDUĞU 350 KG.

DOZAJLI BETONARME KISIMDIR. TABLİYEYİ VE ÜZERİNDEN GEÇEN YÜKÜ TAŞIYAN KISIM

OLDUĞUNDAN BETON, TAZYİKE KARŞI OLAN GÜCÜNÜ ARTTIRMAK İÇİN DEMİRLİ YAPILIR. HATTA

ESAS KİRİŞLERİN TAM MESNET NOKTALARINDA MUKAVEMETİ FRETLERLE ARTTIRILIR (FRET,

ESAS KİRİŞ UÇLARININ ALTLARINA KONAN HELEZON DEMİRDİR.) (ANONİM, 1981).

MENFEZLERDE SADECE KİRİŞLERİN BAŞLARINA, KÖPRÜLERDE BAND BOYUNCA

ZELZELELERE DAYANMASI VE KİRİŞLERİN BOYUNA OLARAK FIRLAMAMASI İÇİN ARKASINA

PERDE DENEN BETONARME DAYANAK YAPILIR (ANONİM, 1981).

BOYLAMA KİRİŞ (ESAS – ANA KİRİŞ) : TABLİYE ÜZERİNDEKİ SABİT VE HAREKETLİ

YÜKLERİ MESNET BANDLARI ÜZERİNE VE DOLAYISIYLA AYAKLARINA İNTİKAL ETTİREN TAŞIYICI

KİRİŞLERDİR (ANONİM, 1981).

KENAR VE ORTA KİRİŞLER (ENLEME – ARZANİ KİRİŞLER) : KENAR KİRİŞLER HER İKİ

KENAR AYAKLARININ ÜZERİNDE OLUP ESAS KİRİŞLERİ BİRBİRİNE BAĞLAR. ANCAK ESAS KİRİŞ

GİBİ MESNET BANDINA OTURMAZ. ORTA KİRİŞLER MESNET AÇIKLIĞINA BAĞLI OLARAK BİR VEYA

BİRKAÇ TANE OLUR. HER İKİSİNİN DE TAŞIYICI ÖZELLİĞİ VARDIR VE ÜST YÜKLERİ DAĞITMIŞ

OLURLAR (ANONİM, 1981).

HATTI FASIL: ESAS KİRİŞLERİ VE DOLAYISIYLA ÜST YAPININ MESNET BANDI PERDESİYLE

ARASINDA KALAN BOŞLUKTUR. BU BOŞLUK, ZELZELE ANINDA TABLİYENİN İLERİ GERİ HAREKET

ETMESİNİ SAĞLAYACAK ŞEKİLDE EMNİYET PAYI OLARAK KONUR. KORKULUKLAR DAHİ BU

KISMA AYRIK OLARAK YAPILIR. BU BOŞLUK, SU SIZINTILARININ BETONA ZARAR VERMEMESİ

AMACIYLA, KÖPRÜ ENİNDE, İÇİ KÖMÜR CÜRUFU İLE DOLDURULMUŞ BAKIR LEVHALARLA

KAPLANIP, TABLİYE ÜSTÜNDE LAMA DEMİRLERİYLE ÖRTÜLÜR (ANONİM, 1981).

AMPATMAN (TIRNAK) : ELEVASYONUN, TEMEL YÜZEYİNDE DAHA GENİŞ BİR ALANA

OTURMASINI SAĞLAMAK AMACIYLA BIRAKILAN ÇIKINTILARDIR (ANONİM, 1981).

KÖPRÜLERDE HAREKETLİ VE SABİT MESNETLER: DEPREM ANINDA ÜST YAPININ

ELASTİKİYETİNİ TEMİN İÇİN ESAS KİRİŞLER MESNET BANDI ÜSTÜNDE HAREKET EDEBİLECEK

ŞEKİLDE YAPILIR. YANİ ESAS KİRİŞLERİN MESNET BANDINA OTURDUĞU YERE KURŞUN, BAKIR

VEYA KAUÇUKLU MESNET (NEOPREN MESNED) LEVHALAR KONUR. KİRİŞ DEPREM ANINDA

BUNUN ÜZERİNDE GİDER-GELİR. MESNET BANDININ ARKASINDAKİ PERDEDE BOŞLUK (HATTI

FASIL) OLDUĞUNDAN HAREKET TEMİN EDİLİR (ANONİM, 1981).

BAKIR LEVHALAR YERİNE, İÇİNDE ÇELİK İNCE LEVHALAR BULUNAN KAUÇUKTAN

YAPILMIŞ NEOPREN DENEN MESNETLER BUGÜN DAHA FAZLA KULLANILMAKTADIR (ANONİM,

1981).

AYRICA MESNET BANDI ÜZERİNE KONULAN PANDÜL’LERİN ÜZERİNE ESAS KİRİŞLER

OTURTULARAK HAREKET TEMİN EDİLİR (PANDÜL: TAKOZ HALİNDE, DÖRT KÖŞELİ VE 450 KG.

DOZLU DEMİRLİ BETONDUR. PEK KULLANIŞLI DEĞİLDİR.) (ANONİM, 1981).

BORDÜR: TABLİYENİN ÜSTÜNDE VE KÖPRÜ ENİNİN HER İKİ TARAFINDAN YAYALARIN

YÜRÜMESİ İÇİN YAPILAN DEMİRLİ BETON KISIMLARDIR. ÜSTÜNE KORKULUK YAPILIR (ANONİM,

1981).

GARGUY: TABLİYE ÜZERİNDEKİ SULARIN BETONA ZARAR VERMEMESİ İÇİN

AKITILMASINDA KULLANILAN PİK VEYA PLASTİK BORULARA DENİR (ANONİM, 1981).

DİLATASYON (AYRIM) : KAGİR AYAKLARDA, TEMEL ZEMİN EMNİYET GERİLMESİNİN

DEĞİŞİK OLDUĞU HALLERDE RİCAT İLE AYAK, TEMELDEN İTİBAREN AYRI AYRI ÖRÜLÜP ARADA

2CM.’LİK BOŞLUK BIRAKILIR. BU BOŞLUĞA DİLATASYON DENİR. BETON AYAKLARDA

DİLATASYON BULUNMAZ (ANONİM, 1981).

GİDO: KÖPRÜ AYAKLARININ DAİMA SUYA PARALEL YAPILMASI ARZU EDİLİR. DERE

YATAĞINDAN AKAN SUYUN KÖPRÜ AYAKLARINA PARALEL GELMEDİĞİ VE KENAR AYAKLARININ

ARKA YÜZEYLERİNE ÇARPARAK AFUYMANA SEBEBİYET VERDİĞİ HALLERDE YATAKTA SUYUN

AKIŞINI KÖPRÜYE DOĞRU YÖNELTMEK MAKSADIYLA YAPILACAK İMALATA GİDO DENİR. SUYA

PARALEL OLARAK KAGİR VEYA BETONDAN VEYA KAGİRİN BETONLA KAPLANMASI SURETİYLE

İNŞA OLUNURLAR (ANONİM, 1981).

KARDÖKON: KÖPRÜ BAŞLARINDA YANİ KENAR AYAKLARDA YAKLAŞIM DOLGULARINI

TUTAN VE SU TESİRLERİNE KARŞI KORUYAN, TAŞ, BETON, KAPLAMA VEYA TAŞ DOLDURULMUŞ

KAFES TEL SANDIKLARDAN YAPILMIŞ KORUYUCU BİR İNŞAAT TARZIDIR (ANONİM, 1981;

TAVŞANOĞLU, 1949).

GUSE (PAH) : KÖPRÜ TABLİYELERİNİN ALT YÜZEYLERİNİN KİRİŞTE OTURDUĞU

YERLERDEKİ EĞİME GUSE DENİR (ANONİM, 1981).

DEPREM TAKOZU: ANA KİRİŞLER VE DOLAYISIYLA TABLİYENİN, DEPREMİN KÖPRÜ

ENİNE DOĞRU OLAN TESİRLERİNİ KARŞILAMAK AMACIYLA MESNET BANDLARININ KENARLARINA

YAPILAN BETONARME TAKOZLARDIR (ANONİM, 1981).

İSKELE: MENFEZ VEYA KÖPRÜLERDE, DÖŞENECEK DEMİR VE DÖKÜLECEK BETONU PRİZ

MÜDDETİNCE TAŞIYACAK OLAN YAPIDIR. AHŞAP VEYA DEMİRDEN YAPILIR (ANONİM, 1981).

YAKLAŞIM DOLGUSU: KÖPRÜ AYAK ARKASINA KÖPRÜ ÜST KOTU İLE YOL KOTUNU

BİRLEŞTİRMEK İÇİN YAPILAN DOLGUYA DENİR (ANONİM, 1981).

PARAFUY: MENFEZLERDE, MENBA VE MANSAP TARAFINDAKİ OYULMALARI ÖNLEMEK

İÇİN YAPILAN TESİSLERE DENİR (ANONİM, 1981).

2.2. Sanat yapısı türleri

2.2.1. İstinat duvarları

Mevcut veya doldurma suretiyle meydana gelmiş bulunan toprak kütleleri, muhtelif

sebeplerden (erozyon, çökme, dökülme, oyulma, sürüklenme, kayma, heyelan, vb.) dolayı

kayarak veya ufalanarak yola ve sanat yapılarına zarar vermektedir (Erdaş, 1997).

BU TOPRAK KÜTLELERİNİ OLDUKLARI YERDE TUTMAK VE ZARARLARINI ÖNLEMEK İÇİN

YAPILAN TESİSLERE, İSTİNAT VE KAPLAMA DUVARLARI DENİR (BAYOĞLU, 1997).

İSTİNAT DUVARLARINDA ZEMİN CİNSİNİN DEĞİŞTİĞİ YERLERDE, AYNI ZEMİN CİNSİNDE

İSE 8- 10 M. DE BİR 4.5 CM. ARALIK DİLATASYON BIRAKILIR (ANONİM, 1981).

DOLGU ŞEVİNİ TUTACAK DUVARLAR İSTİNAT DUVARI, KAZI ŞEVİNİ TUTACAK DUVARLAR

KAPLAMA (İKSA) DUVARI OLARAK İNŞA EDİLİR. İSTİNAT VE İKSA DUVARLARI ŞEKİL 2.2’DE

GÖSTERİLMİŞTİR (ANONİM, 1981).

ŞEKİL 2.2. YARMA VE DOLGUDA İSTİNAT DUVARLARI.

SADECE DOLGU ETEĞİNİ TUTMAK İÇİN İNŞA EDİLECEK İSTİNAT DUVARLARI YOL

PLATFORMU İLE AYNI KOTTA OLABİLECEĞİ GİBİ (PLATFORM SEVİYESİNDE BİTEN İSTİNAT

DUVARI), PLATFORMUN SEVİYESİNDEN AŞAĞIDA UYGUN BİR NOKTADA DA (ŞEV ALTINDA BİTEN

İSTİNAT DUVARI) YER ALABİLİRLER. BU DURUM ŞEKİL 2.3’DE GÖRÜLMEKTEDİR (BAYOĞLU,

1997).

ŞEKİL 2.3. PLATFORM (A) VE ŞEV ALTINDA BİTEN (B) İSTİNAT DUVARLARI.

İSTİNAT DUVARLARI, KURU TAŞ, HARÇLI TAŞ VE BETONARME OLARAK İNŞA EDİLİRLER.

DUVARLAR ARKASINDA İYİ BİR DRENAJ YAPMAK ZORUNLUDUR. BUNUN İÇİN DUVARLAR

BOYUNCA 3 – 4 METREDE BİR VE YÜKSEKLİĞİNDE 3.00 M.’DE BİR BARBAKAN YAPILMALIDIR.

BARBAKAN SINIRLARI ŞAŞIRTMALI OLACAKTIR. ALT BARBAKANLAR TABİİ ZEMİNDEN YAKLAŞIK

10 CM. YUKARIDA İNŞA EDİLMELİDİR (ANONİM, 1981).

Barbakanlar duvarların arkasında ve duvar boyunca blokaj’dan bir drenajla

irtibatlı olmalıdır (Anonim, 1981).

Duvarların boyutlandırılmasına etki eden unsurlar

1. DUVARIN KENDİ AĞIRLIĞI,

2. DUVARIN ARKASINDAKİ YANAL TOPRAK BASINCI,

3. DUVARIN ÖNÜNDEKİ TOPRAK BASINCI,

4. SU VE SIZINTI SUYU BASINÇLARI,

5. TİTREŞİMLER,

6. DEPREM TESİRİ,

7. DON TESİRİ,

8. ŞİŞME BASINCI (ANONİM, 1981).

İSTİNAT DUVARLARI ŞU HALLERDE İNŞA EDİLECEKTİR;

a) DOLGU ŞEVLERİNDE KAYMA VE YUVARLANMALAR OLMASI HALİNDE,

b) YARMADAN DAHA UCUZ OLMASI HALİNDE, YANİ KAZI VE DOLGUNUN BİRBİRİNİ

DENGELEDİĞİ, KAZININ DOLGUDAN DAHA AZ OLDUĞU VE DOLGU MALZEMESİNİN TAŞINMASININ

EKONOMİK OLMADIĞI HALLERDE,

c) DOLGU ŞEVLERİNİN DERE YATAĞINA KADAR UZANMASI HALİNDE (ANONİM, 1981).

ve

2.2.2. Kaplama ve İksa Duvarları

Orman yollarında kazı şevlerinde akma ve kaymaları önlemek için iki çözüm yolu

bulunmaktadır. Bunlardan birincisi şevi teşkil eden zeminin kohezyonunu arttırarak akmasına

mani olmaktır. Bu da çeşitli bitkilerle şevin yeşillendirilmesi yolu ile sağlanır. İkincisi de

şevin üstünün bir kaplama tabakası ile örtülmesi ve böylece yağmur ve kar suları ile temasının

kesilmesi suretiyle gerçekleştirilir. Şev üzerinin kaplanması -pere- gibi kuru kagirle

olabileceği gibi kuru veya harçlı kaplama duvar ile de yapılabilmektedir (Şekil 2.4 ve 2.5).

Pere ile kaplama bir toprak itmesinin söz konusu olmadığı ve şevlerin yeterince yatık (en

fazla 1:1) olması durumunda uygulanabilir. Pereyi oluşturan taşlar 20-30 cm. kalınlıkta olur

ve 5-10 cm. kalınlıkta bir çakıl veya kum tabakası üzerine oturtulurlar, taşların birleşimleri

bindirmeli olacak şekilde düzenlenir. Perenin son bulduğu kenar hendeğinin beton veya harçlı

taşla kaplanmış olması, yer yer bırakılacak barbakanlarla perenin altında bulunan çakıl veya

kum tabakasının drene edilmesi gerekir (Bayoğlu, 1997; Erdaş, 1997).

Kazı şevinin korunmasında söz konusu olan kaplama duvarları genellikle kuru veya

harçlı taş duvar şeklinde yapılırlar. Herhangi bir toprak itmesi gelmeyen çatlamış ve

parçalanmış kayalık şevlerde yerlerinden kopan parçaların düşmesini önlemek amacıyla

yapılan kaplama duvarlarının üst genişlikleri kuru taş duvarlar için 0.60 m., harçlı duvarlar

için 0.50 m. ve ön yüz eğimleri de kuru taş duvarlar için 1:3, harçlı duvarlar için ise 1:5

olacak şekilde uygulanır (Anonim, 1981).

Şekil 2.4. Kayalıkta Harçlı Kaplama Duvarı.

Şekil 2.5. Kayalıkta Kuru Kaplama Duvarı.

Diğer durumlarda ise bir miktar toprak itmesinin de etki yapacağı düşünülerek istinat

duvarı kesitine benzer kesitlerde kaplama duvarı inşa edilir ve bunlar genellikle iksa duvarı

olarak isimlendirilirler. Şekil 2.6’da iksa duvarı tipleri gösterilmiştir.

Kuru iksa duvarları için uygulanabilecek maksimum yükseklik 4.0 m.’dir (Bayoğlu,

1997; Erdaş, 1997).

Şekil 2.6. Kaplama İksa Duvarı Tipleri.

Kaplama duvarların yapımında genellikle moloz taşı kullanılır ve harçlı olanlarında

250 kg/m³ çimento dozlu harç yeterli olur. Kaplama duvarlarının arka yüzleri ile duvarın

kaplayacağı zemin yüzü arasında hiçbir şekilde boşluk kalmamalı, bunu temin için gereken

yerler kayalama ile doldurulmalıdır. Aynen istinat duvarlarında olduğu gibi kaplama

duvarlarında da barbakanlar tesis edilmelidir (Anonim, 1981).

2.2.3. Kasisler

Orman yolları için oldukça yaygın uygulama alanı olan basit ve ucuz fakat etkili

hidrolik sanat yapılarından birisi de kasislerdir. Bunlar geniş yataklı, zaman zaman taşkın

şeklinde su sevk eden, sürekli su bulunmayan ve taşkın zamanlarında fazla miktarda taşıntı

materyali getiren mecraların geçilmesinde menfez ve köprü yerine inşa edilirler (Bayoğlu,

1997).

Kasisler seyrek olarak karşılaşılan taşkınlara göre boyutlandırılarak menfez ve

köprüler yerine yapım ve bakımı çok daha ucuz ve daha güvenli olan tesislerdir. Suyu geniş

bir alanda serbestçe akıtırlar (Erdaş, 1997).

En basit şekilde kasis, yol ekseni boyunca içbükey şekilde kuru veya harçlı pere ile

kaplanarak veya beton kaplanarak tesis edilir (Şekil 2.7.). Bunların başarılı sonuç vermesi için

sağlam ve tercihen kayalık yerlerde yapılmalıdır. Gevşek zeminler kasis yapılması için

elverişli değildir. Bu gibi yerlerde elverişsiz zemin kırılıp çıkarıldıktan sonra tabanı taş, çakıl

gibi malzeme ile takviye edilmesi gerekir (Anonim, 1981).

Şekil 2.7. Bir Dere Geçkisinde Büzsüz Kasis Örneği.

BÜZLÜ KASİSLER

TAŞKIN ZAMANLARINDA DEBİSİ ÇOK YÜKSEK OLAN DİĞER ZAMANLARDA DEVAMLI SU

SEVK EDEN VE GENİŞ AÇIKLIKLARDA KÖPRÜ YAPILMASINI GEREKTİREN DERE YATAKLARINDA

BÜZLÜ KASİS VEYA TAŞKIN MENFEZİ ADI VERİLEN TESİSLER YAPILIR (BAYOĞLU, 1997).

ŞEKİL 2.8. BİR DERE GEÇKİSİNDE BÜZLÜ KASİS ÖRNEĞİ.

Burada mecrada akış yönüne paralel şekilde yeteri sayıda büz sıraları teşkil edilir ve

araları iki başlarında harçlı taş veya beton duvarla kapatılır. Duvarların arası da taş veya

seçme malzeme ile doldurulup üzeri içbükey kesitte olmak üzere grobetonla kaplanır (Şekil

2.8). Böylece taşkın zaman dışında büzlerden akan sular taşkınlarda kasisin üzerinden akarak

uzaklaşır. Burada gereken hallerde debuşeyi arttırmak için büz yerine daha büyük açıklıklarda

kemerli menfezler de inşa edilebilir (Bayoğlu, 1997).

Büzler dere yatağının durumuna göre bir veya birkaç göz olacak şekilde döşenir.

Birden fazla büz olursa büzler merkezden 5/3 x D olacak şekilde döşenir. Büzlerin ebatları

debuşe hesapları tablosundan alınır (Anonim, 1981).

Ancak her gün trafiğe açık bulundurulması gereken ve özellikle köye ulaşan yollarda

kullanılmaması gerekir. Ayrıca çok fazla materyal, dal ve kütük gelen yerlerde de

uygulanması mahsurlu olup, şayet uygulanma zorunluluğu doğarsa, bu takdirde derenin ıslahı

ile birlikte inşa edilmelidir (Anonim, 1981).

2.2.4. Büzler

Orman yolları yapımında küçük hidrolik sanat yapıları olarak kullanılan büzler,

kullanılacakları yerlerin özellik ve önemine göre;

Daire kesitli hazır büz,

Demirli büz,

Beton büz,

Yerinde dökme sepet kulplu büz,

şeklinde olabilir (Bayoğlu, 1997; Anonim, 1981).

Genellikle dere ve dereciklerin sularını boşaltmak için kullanılırlar. Orman yollarında

Ø = 0.60 m.’den küçük büzler kullanılmaz (Anonim, 1981).

Orman yollarında büzlerin kullanıldığı yerler şöyle sıralanabilir (Bayoğlu, 1997):

1. Yolların küçük dere mecralarını kestiği yerler,

2. Kenar hendeklerinde toplanan suların belirli aralıklarla yolun diğer tarafına

akıtılması için (en çok 200 – 300 m.’de bir),

3. Yolların birbirini kestiği yerler, kavşak noktaları,

4. Ters eğimlerin başlangıcı (normal meyille aksi meyilin kesiştiği yerler),

5. Drenaj işleri,

6. Uzun mesafede devam eden dolgularda muhtelif aralıklarla (normal dolgularda 200

– 500 m.’de, bataklık arazilerde ve dolgu olarak geçirilen güzergahta sık aralıklarla ortalama

50 m.’de bir).

Daire kesitli hazır büzler

Ülkemiz orman yollarında dolgu altında kullanılan daire kesitli büzlerin boyları1 m. İç

çapları da 0.60 ve 0.80 m.’dir. Daire kesitli büzlerin yerlerine yerleştirilmelerinde büz

eğiminin % 2’den az ve % 15’ten fazla olmamasına dikkat edilmelidir (Bayoğlu, 1997).

Büzlerin yerleştirilmelerinde de bir tek eğim uygulanmalıdır. Eğer iki farklı eğim söz

konusu ise mecra tarafındaki eğim değerinin daha küçük, mansap (çıkış) tarafındaki eğimin

daha büyük olması gerekir (Bayoğlu, 1997).

Kenar hendeklerinde toplanan suların yer yer yolun diğer tarafına akıtılması için

yerleştirilen büzler yol eksenine göre verev şekilde tertiplenirler. Bu amaçla büzlerin yol

eksenine dik değil, dikle 30º’lik, dik arazide ise 45º’lik açı yapacak şekilde yerleştirilmeleri

gerekir (Bayoğlu, 1997).

Büzler küçük mecralarda tek sıra halinde döşenebileceği gibi çok sıralı da yapılabilir

(Bayoğlu, 1997).

Büzlerin her iki başlarına birer başduvar yapılarak dolduru şevinin büz ağzına doğru

akması önlenir. Başduvarlar, harçlı, kuru kagir veya betonarme olarak yapılır. Dolduru

yüksekliğinin 1.50 m.’den az olması halinde mansap tarafındaki başduvar yapılmaz. Ancak

büzün ucu dolduru şevi ayağından itibaren yaklaşık 30 cm. kadar dışa doğru uzatılır

(Bayoğlu, 1997).

Büzler döşendikten sonra yan tarafları seçme malzeme ile tabaka tabaka doldurulup

sıkıştırılır. Üzerleri en az büz çapı kalınlığında sıkıştırılmış seçme malzeme ile doldurulur

(Bayoğlu, 1997).

Oynak ve gevşek zeminlerde büzlerin alt ucuna suyun düştüğü yerde yapacağı

erozyona, oyulmaya mani olmak için 40 – 80 cm. genişliğinde blokaj yapılır veya büyük

taşlarla dolgu yapılır (Bayoğlu, 1997).

Büzlerin bir İlkbaharda ve bir de nakliyat mevsiminin sonunda (Sonbaharda) iki defa

tıkanıp tıkanmadıkları kontrol edilir (Anonim, 1981).

Daire kesitli hazır beton büzlerin değerleri çizelge 2.1’de verilmiştir.

Çizelge 2.1. Yuvarlak Beton Büzlerin Boyut, Hacim ve Ağırlıkları.

Büzün iç

çapı

Cidar

kalınlığı

Taban

genişliği

Büz kesit

yüzeyi

1m. için

beton hacmi

1m. için büz

ağırlığı

cm. cm. cm. m² m³ kg.

60 9 40 0.283 0.207 484

80 11 50 0.503 0.332 778

Kaynak: Anonim, 1981.

Beton büzler

Demir kalıplar ile dökülür. İmalatta kullanılan beton dozajı 400 kg.’dır. Agregaya

dahil çakıl ve kırma taş taneleri 20 mm. olur. Daha büyük taneli agrega kullanılmaz (Bayoğlu,

1997; Tavşanoğlu, 1949).

Beton kalıplar içine 15 cm.’yi geçmeyen tabakalar halinde dökülerek her tabaka ayrı

ayrı şişlenir (Anonim, 1981).

Beton büzleri dolduru ve kazılarda yerleştirilmesi şekil 2.9’da gösterilmiştir.

Şekil 2.9. Beton Büzlerin Doldurularda ( a ), Kazılarda ( b, c ) Yerleştirilmesi ve Taş

İle Kaplanması yada Suyun Büz İle Aşağı Akıtılması.

Gölgelik yerlerde imal edilir. Beton karışımına mümkün mertebe az su verilir.

Kalıplar altı saatten önce alınmaz. Büzler 3 gün müddetle don ve güneş tesirinden mahfuz ve

rutubetli olarak muhafaza edilir. 14 gün müddetçe gerekli rutubet derecesinin temini için

yeteri miktar ve adette sulanır (Anonim, 1981).

Demirli büzler

Beton büzler için kullanılan demir kalıplar kullanılır. Aynı ebatlara haizdirler. Enine

kesiti elips olan betonarme kafes demirlerini tespit etmek için tulani demirler (her iki demir

iki yerden olmak üzere) kalıp cidarlarına açılmış deliklerden geçirilen tellerle tespit edilir.

Kalıp alınırken hariçten teller kesilir (Anonim, 1981).

Mukavemetleri fazla olmasına karşın özel bir işçiliği gerektirdiğinden Orman

Yollarında kullanılmamıştır (Anonim, 1981).

Sepet kulplu yerinde dökme büzler

Orman yollarında sıkça kullanılan bu büzler, hazır beton büzlerin kullanılmasına

imkan olmayan yerlerde yapılır. Yuvarlak büzlerin dolduru yüksekliklerinin 3m.’den fazla

olduğu durumlarda ve yuvarlak Ø 0.80 m. çaplı büzlerin ağırlığı (778 kg./m.)’nın getirdiği

taşınma ve yerleştirme zorluğu sepet kulplu yerinde dökme büzlerin tercihinde önemli bir rol

oynar (Bayoğlu, 1997; Anonim, 1981).

Şekil 2.10. Beton Kanat Duvarlı Yerinde Dökme Büz.

Bu büzlerde genellikle 250 kg/m³ çimento dozlu harç kullanılır. Ancak kum ve çakılın

dere malzemesi olmasına veya konkasör malzemesi kullanılması durumunda bunun niteliğine

göre çimento dozajı değişebilir (Anonim, 1981).

Menbalar tarafındaki baş duvar, kanat duvarı şeklinde teşkil edilir. Mansap tarafına

baş duvar yapılmaz, temel teşkil edilir. Temel genişliği 80 cm. ve 50 cm. kalınlık olarak

alınır. Zemin kaya ise temel teşkilinden vazgeçilebilir (Anonim, 1981).

Şekil 2.11. Sepet Kulplu Yerinde Dökme Büz Mansap Temeli.

Beton veya kagir baş duvarlarının kalınlıkları ve yapılış esasları büz baş duvarları

kısmında belirtildiği gibidir. Kayalık ve sağlam zeminlerde veya oynak zeminlerde yapılacak

olan çift büzlere ait baş duvarların yükseklik ve uzunlukları aşağıda gösterilmiştir (Anonim,

1981).

Sepet kulplu büzler, standart en kesitlerde olmak üzere ve hazır özel kalıplardan

yararlanılarak yerinde dökülürler. Bunlarla ilgili boyutlar çizelge 2.2’de verilmiştir (Anonim,

1981).

Çizelge 2.2. Sepet Kulplu Büzlerin Ebat Cetveli (m.).

L

Büz çapı

H

Tek büz

Kayalık ve

sağlam zeminde

çift büz

Oynak zeminde

çift büz

0.60 1.56 2.75 3.50 3.75

0.80 1.98 3.35 4.30 4.75

Kaynak: Anonim, 1981.

Zemin cinsinin değiştiği yerlerde büz mütemadi yapılmayıp dilatasyon derzi bırakılır

(Erdaş, 1997).

Sepet kulplu yerinde dökme büzlerin hazırlanışı ve yapımı

Büz yatağı temizlenir. Tabana blokaj yapılır. Tokmaklanarak gerekli sıkışma sağlanır.

Blokajın üzerine kalıp yerleştirilerek 200 dozlu beton 2 m. parçalar halinde gerekli uzunlukta

dökülür (Anonim, 1981).

Sepet kulplu yerinde dökme büz taban kalıbı ve büz takozu üzerine sepet kulplu

yerinde dökme büz saç veya ahşap kapak kalıpları monte edilir. İç ve dış kalıpları betona

temas edecek yüzeyleri mazotlanır. 250 dozlu beton, kapakların içine tabaka tabaka dökülerek

tokmaklanarak sıkıştırılır. Beton prizini alır almaz ve beton döküldükten en az 1 gün sonra iç

ve dış kalıplar alınır. Günde birkaç sefer 10 gün boyunca sulanır (Anonim, 1981).

En sonunda menba ve mansap baş duvarları, kalıplar yerleştirilerek 250 dozlu beton

dökülerek yapılır.

Yerinde dökme sepet kulplu büzler de ihtiyaca göre iki veya daha fazla sıralar halinde

yapılabilirler (Anonim, 1981; Tavşanoğlu, 1969).

Ayrıca ∅ 60 ve ∅ 80’lik hazır büzler ile sepet kulplu yerinde dökme büzleri kesit alanları da

bilgi kabilinden verilmiştir (Bayoğlu, 1997; Erdaş, 1997).

ÇİZELGE 2.3. HAZIR VE SEPET KULPLU BÜZLERİN KESİT ALANLARI. Hazır büz Sepet kulplu yerinde dökme büz

Çap (cm.) Kesit alanı (m2) Çap (cm.) Kesit alanı (m2)

∅ 60 0.283 ∅ 60 0.291

∅ 80 0.502 ∅ 80 0.520

Kaynak: Bayoğlu, 1997; Erdaş, 1997

2.2.5. MENFEZLER

Akarsu, diğer bir yol, demiryolu ve benzeri manileri aşmak üzere inşa edilen ve gözlerinden herhangi birinin mesnet eksenleri arasındaki açıklığı 6 m.’den aşağı olan sanat yapılarıdır (Erdaş, 1997).

2.2.5.1. MENFEZ TİPLERİ

YOL ÜSTÜ AÇIK MENFEZLER Yol üstü açık menfezler, yalnızca orman yolları için söz konusu olan bir hidrolik sanat yapısıdır ve

çok önemli olmayan orman yollarında uygulanır (Bayoğlu, 1997).

Genellikle dağlık arazide yer alan orman yollarının eğimleri dik olduğu için yağışlarla

Açıklama [ha1]:

yol yüzeyine düşen sular sürekli olarak yol ekseni boyunca akarlar ve hemen yol yüzeyini terk

etmezler. Eğimin etkisi ile akış hızı yükselen bu sular zamanla yol yüzeyinde çığırlar ve daha

sonra yarıntılar oluşmasına neden olurlar. Bu oluşum yol eğimi yükseldikçe daha da büyük bir

hız kazanır. Yol yüzeyi yeterince sıkıştırılmamış ve bombe verilmemiş olan bu tali orman

yollarında kenar hendeklerinin de bu konuda fazla fayda sağlaması beklenemez. Bu sebeple

dik eğimli tali orman yollarında yol ekseni boyunca akarak zarar veren sular, çeşitli

şekillerdeki üstü açık menfezlerle en çabuk şekilde yol yüzeyinden uzaklaştırılır (Bayoğlu,

1997).

Toprak yollarda yol yüzeyinden akan suların uzaklaştırılması için faydalanılan en basit

tesisler yuvarlak ahşap eşiklerdir (Şekil 2.12). Bunlar 8 – 15 cm. çapında, yuvarlak ağaçların

kalın uçları yamaç tarafına gelecek şekilde ve yol ekseni ile yaklaşık 60°’lik açı yaparak

hazırlanmış bir çığır içine yerleştirilmesi ve baş taraflarından karşılıklı olarak çakılan

kazıklarla tespit edilmesi sureti ile tesis edilirler (Erdaş, 1997).

ŞEKİL 2.12. TOPRAK YOLLARDA YUVARLAK KESİTLİ AĞAÇLARDAN YAPILMIŞ EŞİK.

AÇIK AHŞAP MENFEZLERİN EN BASİT ŞEKLİ, MENFEZİN YAPILACAĞI YERDE YOL

EKSENİNE DİK YADA EĞİK YÖNDE 50 – 60 CM. GENİŞLİĞİNDE VE 15 – 20 CM. DERİNLİĞİNDE, % 5

– 6 EĞİMLİ OLARAK AÇILACAK BİR HENDEK İÇERİSİNE TABAN KALASI ( KALINLIK; 5 CM. ,

GENİŞLİK; 25 – 30 CM.) YERLEŞTİRİLDİKTEN SONRA, BUNUN ÜZERİNE YUVARLAK, ( Ø = 15 – 20

CM. ) OLMAK ÜZERE SEÇİLMİŞ İKİ AĞAÇ, İÇ KENARLARI ARASINDA 10 CM. AÇIKLIK KALMAK

ÜZERE YERLEŞTİRİLEREK, BAŞLARINDAN BİRER DEMİR KENETLE ( KLAMO ) TUTTURULARAK

TESİS EDİLİRLER. ŞEKİL 2.13’DE YUVARLAK AĞAÇLARLA YAPILMIŞ AÇIK AHŞAP MENFEZ

GÖSTERİLMİŞTİR (BAYOĞLU, 1997).

ŞEKİL 2.13. YUVARLAK AĞAÇLARDAN YAPILMIŞ AÇIK AHŞAP MENFEZ.

Açık menfezlerin daha muntazam bir şekli, yuvarlak kesitli ağaçlardan kısmen ilenmiş

iki yan ağaç, serbest açıklığı teşkil etmek üzere, iç kenarları arasında 8 cm. kalacak şekilde

taban kalası üzerine yerleştirilmek suretiyle meydana getirilir (Şekil 2.14). Yan ağaçlar üst

tarafta klamolarla birbirine tutturulur (Bayoğlu, 1997).

ŞEKİL 2.14. MUNTAZAM BİR AÇIK AHŞAP MENFEZ.

Açık menfezlerin tamamı ile muntazam diğer bir yapılış şekli ise, menfez yanlarını

teşkil etmek üzere 8 cm. kalınlığında ve 18-20 cm. genişliğinde iki yan kalasla, menfezin

altına teşkil etmek üzere yine 8 cm. kalınlığında ve 8-10 cm. enindeki taban kalası, menfezin

kesiti bir dikdörtgen teşkil edecek surette alt tarafta butonlarla, üst tarafta da klamolarla

birbirlerine tutturularak yapılır (Şekil 2.15). Bu surette hazırlanmış olan ahşap menfez,

menfezin yapılacağı yerde yol eksenine dik yada eğik yönde 30-40 cm. genişliğinde ve % 4-5

eğimli olarak açılmış bir hendek içerisine yerleştirilerek yanları kırma taş yada çakılla

sıkıştırılır (Bayoğlu, 1997).

ŞEKİL 2.15. MUNTAZAM BİR AÇIK AHŞAP MENFEZ.

Menfezin ağzında aşağı tarafa rastlayan kalası, hendeği tıkayacak şekilde uzun tutmak

gerekir. Aksi takdirde fazla meyilli hendek boyunca akan sular menfeze girmeden boyuna

olarak akıp giderler ve netice olarak mesafe arttıkça bu sular hendekte ve yolun yüzeyinde

geniş ölçüde erozyona sebep olurlar (Bayoğlu, 1997).

Açık menfezlerin uygulanmasında seçilecek aralıklar, yolun eğiminin fazlalığı

nispetinde kısadır. Bu aralıklar elverişli ve elverişsiz koşullar için tespit edilmiştir (Anonim,

1981).

ELVERİŞLİ KOŞULLAR: YAMAÇLARINDAN YA HİÇ, YADA ÇOK AZ SU GELEN, ÇOK KERE

İYİ ORANDA ORMANLIK OLUP YILLIK TOPLAM YAĞIŞ MİKTARI 1300 MM.’NİN ALTINDA VE

SAĞNAKLARI NİSPETEN AZ ŞİDDETLİ OLAN BİR ARAZİ ANLAŞILMAKTADIR (ANONİM, 1981).

ELVERİŞSİZ KOŞULLAR: DİK YAMAÇLARDAN OLUŞAN, YAMAÇLARINDAN FAZLA SU

GELEN, YILLIK TOPLAM YAĞIŞ MİKTARI 1300 MM.’NİN ÜSTÜNDE VE SAĞNAK ŞİDDETLİ OLAN BİR

ARAZİ TİPİDİR (ANONİM, 1981). BUNLARA GÖRE AÇIK MENFEZ ARALIKLARI ÇİZELGE 2.4’DE

GÖSTERİLMİŞTİR.

ÇİZELGE 2.4. AÇIK MENFEZ ARALIKLARI.

YOLUN EĞİMİ

(%)

ELVERİŞLİ

KOŞULLARDA

ZARARLI EROZYONU

ENGELLEYEN

ARALIKLAR (M.)

YOLUN EĞİMİ

(%)

ELVERİŞSİZ

KOŞULLARDA

ZARARLI EROZYONU

ENGELLEYEN

ARALIKLAR (M.)

5 72 8 30

6 56 9 28

7 48 10 26

8 44 11 24

9 40 12 22

10 36 13 20

11 34 14 18

12 32 15 16

13 30 16 14

14 28 17 13

15 27

16 26

17 24

18 23

19 22

20 21

21 20

22 19

KAYNAK: BAYOĞLU, 1997.

Açık menfezler suların getirdiği kum ve çakıl gibi malzeme ile kolayca tıkanırlar. Bu

sebeple sık sık temizlenerek açılmaları gerekir. Ancak bu menfezlerin en önemli sakıncaları,

greyder ile bakım için elverişli olmamaları ve trafik için yeterli konforu sağlayamamalarıdır

(Erdaş, 1997).

Açık menfezler yukarıda belirtilen kuruluşların dışında beton ve çelik malzeme ile

değişik kesitlerde hazır olarak imal edilmektedir (Bayoğlu, 1997).

Şekil 2.16’da beton, çelik ve ahşap malzemeden yapılmış menfez tipleri gösterilmiştir.

Şekil 2.16. Beton (a), Çelik (b) ve Ahşap (c) Malzeme İle Yapılmış Hazır Açık Menfez Tipleri.

TAŞ TABLİYELİ MENFEZLER Bu tip menfezler, orman yollarında tabakalı (yassı) ve tabliye olmaya elverişli taş malzemenin bulunduğu yerlerde yapılırlar. Taş tabliyeli menfezler genellikle 30 – 80 cm. açıklıklarda olmak üzere kenar ayak duvarları üzerine 20 – 30 cm. kalınlıkta kapak taşları oturtularak yapılır. Menfez ayak duvarları genellikle 40 – 60 cm. genişlikte harçlı taş ve beton malzeme ile inşa edilir. Kapak taşları ayak duvarları üzerine taş kalınlığına göre en az 20 – 30 cm. genişliğinde bir kısımla oturmalıdır (Şekil 2.17). Menfez tabanları %8’e kadar eğimli olarak yapılır ve ayak duvarları arasında 200 kg/m³ dozlu grobeton ile bir taban oluşturulur (Bayoğlu, 1997).

Şekil 2.17. Taş Tabliyeli Menfez Kesiti.

Bu menfezlerde kullanılacak taşların kalınlıkları, bu malzemenin cinsine ve dolayısıyla eğilme emniyet gerilmesine, dayanak açıklığına göre belirlenir. Kalınlıkların hesabında, tabliyenin kendi ağırlığına ek olarak üzerlerine gelen kaplama ve doldurudan doğan ölü yük ile tekerlek yükü esas alınır (Anonim, 1981).

Yapılacak mukavemet hesaplarına esas olmak üzere başlangıç için çizelge 2.5’deki yaklaşık değerlerden faydalanılabilir.

Çizelge 2.5. Zemin Durumuna Göre Dayanak ve Tabliye Açıklığı.

Kum taşı

Dayanak açıklığı (cm.)

30-40 40-75 75-100

Tabliye açıklığı (cm.) 20 25 30

Granit

Dayanak açıklığı (cm.)

30-70 100’e kadar 140’a kadar

Tabliye açıklığı (cm.) 20 25 30

Kaynak: Bayoğlu, 1997.

Yüksek mukavemetteki taşların mevcut olması durumunda taş tabliyeli menfezler 1.40 m.’ye kadar mesnet açıklılıklarında yapılabilir (Anonim, 1981).

Taşların sağlam, dona dayanıklı ve çatlaksız olması, birbirine bitişik olarak

yerleştirilmesi gerekir. Tabliye ayak üzerine, serbest açıklığın 1/4’ü kadar bir uzunlukta

mesnedlenmelidir. Başka bir ifadeyle kullanılacak tabliyenin uzunluğu dayanak açıklığının

1.5 katı kadar olmalıdır. Ancak bu hiçbir şekilde dayanak açıklığı 1 + 40 cm.’den az

olmamalıdır. Harçlı taş kenar ayağının ortalama kalınlığı, temelden sonraki yüksekliğinin

1/3’ü kadar olmalıdır (Anonim, 1981).

KAPAKLI MENFEZLER Serbest açıklıkları 0.40, 0.60, 0.80 m. olan bu tip menfezler, üzerine uygun yerlerde seri halde hazırlanan 0.50 m. genişliğinde ve 0.80 m., 1.00 m. ve 1.20 m. uzunlukta betonarme plakalar örtülerek inşa edilen menfezlerdir. Beton plakaların kırılmasını önlemek için plakaların üst yüzü belirlenir ve plakalar beton veya kagir duvarlar üzerine oturtulur (Anonim, 1981; Bayoğlu,!997).

KAPAKLI MENFEZLERİN İNŞASI SIRASINDA GEREKLİ MALZEME MİKTARLARI ÇİZELGE

2.6’DA VERİLMİŞTİR.

ÇİZELGE 2.6. AÇIKLIĞA GÖRE PLAK MENFEZ DEĞERLERİ.

AÇIKLI

K L

PLAK ÖLÇÜLERİ ( M. )

BETON

MİKTAR

I

KALIP

MİKTAR

I

DEMİR

MİKTAR

I

KUM -

ÇAKIL

MİKTAR

I

ÇİMENTO

MİKTARI

M. UZ. GEN. YÜK. M³ M² KG. M³ KG.

0.40 0.80 0.50 0.13 0.052 0.34 5.277 0.063 18.20

0.60 1.00 0.50 0.13 0.065 0.39 6.578 0.079 22.75

0.80 1.20 0.50 0.16 0.096 0.54 8.890 0.116 33.60

KAYNAK: ANONİM, 1981.

KUTU (BOX) MENFEZLER Bu tip menfezler iki ucu açık betonarme bir kutu biçiminde olduklarından bu adı almışlardır. Esas itibari ile bir dikdörtgenler prizması veya kare prizma şeklindedirler (Şekil 2.18.). Kutu menfezlerin tabanı, yan duvarları ve tavanı betonarme olarak inşa edilir ve kalıplar hazırlandıktan sonra önce taban, sonra yan duvarlar, en son olarak da tavan betonu dökülür (Bayoğlu, 1997).

Şekil 2.18. Bir Kutu Menfez Kanat Duvarının Üstten ve Memba Tarafı Cepheden

Görünüşü.

Kutu menfezler tek, çift ve üç gözlü olarak 3 tip halinde standartlaştırılmışlardır.

Tek gözlü standart kutu menfezlerin serbest açıklıkları 1.00 – 1.50 – 2.00 – 2.50 ve

3.00 m. ; yükseklikleri de 0.60 – 1.00 – 1.50 – 2.00 – 2.50 ve 3.00 m.’dir. Bunlardan serbest

açıklıkları 1.00 – 1.50 m. arasında olanlar en fazla 15.0 m., serbest açıklıkları 2.00 – 2.50

ve 3.00 m. olanlar ise en fazla 9.0 m. yükseklikteki dolgu altında kullanılabilirler (Anonim,

1953).

Kutu menfezler 350 kg dozlu beton ile inşa edilirler. Menfez taban betonarmesinin

temiz bir yüzeye oturmasını sağlamak için, kutu menfezin altına zemine 5 cm. kalınlıkta 150

kg/m³ dozlu demirsiz beton yastık dökülür (Bayoğlu, 1997).

Menfez yapımı bitirildikten sonra dolgu altında kalacak yan ve üst yüzleri ile kanat

duvarlarının dış yüzüne katran gibi betonu dış etkenlerden koruyan maddeler sürülür.

Menfez taban uzunluğunun 15m.’yi aşması durumunda bir dilatasyon derzi bırakmak

gerekir ve bu 30m.’ye kadar uzunlukta taban orta noktasında yapılır (Bayoğlu, 1997).

Menfez yapılacak kesitte arazi eğimi fazla değişiklik gösteriyor ve menfezin tek

eğimli darak yapılması durumunda fazla miktarda kazı yapılması veya bazı kesimlerde

menfezin dolguya oturması gibi bir durum doğuyorsa bu takdirde menfez tabanı araziye

uydurulur ve menfez birkaç eğimli yapılabilir. Böyle bir durumda eğim değişen yerlere

dilatasyon derzleri bırakmak gerekir (Bayoğlu, 1997).

Kutu menfez inşaatı bittikten sonra üzerine yapılacak dolgu, menfezin her iki

tarafından aynı zamanda karşılıklı ve simetrik biçiminde oluşturulur (Bayoğlu, 1997).

Su akınının hızlı, taş ve sürüntü materyali getiren derelerde kutu menfez tiplerinin

uygulanmasından kaçınılmalıdır. Ancak zorunlu olan yerlerde menfez tabanının üzeri taşla

kaplanır. Ayrıca yan duvarların aşınmaya maruz kalabilecek kesimlerinde demir donatı

üzerindeki beton kalınlığı 8 cm.’ye çıkarılır (Bayoğlu, 1997).

Kemer menfezler

Kutu menfezlerden 1.00 - 1.50 m. açıklıkta olanlar en çok 15.0 m., 2.00 - 3.00 m.

açıklıkta olanlar ise en çok 9.0 m. yükseklikte dolgu altında kullanılabilir. Tabliyeli menfezler

ise dolgu altında kullanılmazlar. Bu nedenle daha yüksek, örneğin 20 m.’ye kadar dolguların

altında kemer menfezler kullanılır (Erdaş, 1997).

Kemer menfezlerin inşaatının tümü beton, kemer beton- ayaklar kagir veya tümü kagir

şeklinde olur. Taşıma gücü olmayan zeminlerde uygulanmazlar (Anonim, 1981).

Kagir 300 kg./m³ dozlu harç ile işlenir. Kenar, elevasyon ve kuruda temel için beton

200 kg/m³ dozda olur. Verev olarak da yapılırlar (Anonim, 1981).

Yapılacak sağlam bir iskele üzerine kurulacak kemer kalıbına dökülecek demirsiz

beton, uzun ömürlü bir kemer menfezi temin etmiş olacaktır (Anonim, 1981).

ŞEKİL 2.19. BETONARME KENAR MENFEZİN MANSAP TARAFINDAN GÖRÜNÜŞÜ.

TABLİYELİ MENFEZLER

Tabliyeli büyük menfezler, köprüler gibi ahşap, çelik veya betonarme taşıyıcı

elemanlar ve tabliyeden oluşmakta ve açıklıkları dışında aralarında gerek inşaat gerekse

mukavemet hesapları yönünden bir fark bulunmamaktadır (Bayoğlu, 1997).

Tabliyesi betonarme veya ahşap olmak üzere iki tip tabliyeli menfez vardır.

A) TABLİYESİ BETONARME MENFEZLER Karayolları Standart Köprü Tipleri Kitabında açıklık (L) 1.20 – 1.75 – 2.30 – 2.80 – 3.30 – 4.35 –

5.40 ve 6.00 m. için ayak ve tahliye tafsilatını gösterir tipleri vardır. Beton veya kagir kenar ayaklar ve ricat duvarları ile üst tabliyeden oluşur. Tabliyeli menfezler dolgu altında yapılmazlar (Bayoğlu, 1997; Anonim, 1981).

B) TABLİYESİ AHŞAP MENFEZLER Bazı sebeplerden ötürü hemen betonarme tabliye yapılmasına imkan bulunmadığı durumlarda ve o

yerden bir – iki sezon için sürekli bir nakliyat gerekiyor ise geçici olarak tabliye ahşap yapılabilir. Menfez açıklıkları fazla ise taşıyıcı kirişler payandalarla takviye olunur. Ömürleri ağacın çürüme zamanına bağlı kalan bu yapı sistemi devamlılığı sağlamadığı için Orman Yollarında pek kullanılmaz (Bayoğlu, 1997).

2.2.5.2. MENFEZLERİN BAKIMI

Özellikle sellerden sonra menfezlerin menba ve mansaplarındaki oyulmaların incelenmesi gereklidir ayrıca, baş ve kanat duvarlarında çatlak olup olmadığı, menfezlerde radye varsa üzerinde birikinti, kopma, radye uçlarında oyulma durumları, radye yoksa ayakların durumu, menfeze gelen derede yatak rejimini bozacak bir erozyon olup olmadığı incelenir. Eğer menbada ağaç kütükleri, iri taşlar vs. birikmişse bunlar temizlenmelidir.

Bakım giderlerini azaltmak için, daha yapım sırasında yerlerinin iyi seçilmesi ve temellerinin sağlam ve afuymana maruz kalmayacak şekilde olmalıdır. Su akım ekseninin, yapı eksenine paralel olmasına da önceden dikkat edilmelidir. Sel sularının çok veya materyal getirdiği yerlere kutu (box) menfez yapılmamalıdır.

Dere yatağındaki malzeme çok alınan değil ise, menfezin her iki ucunda kanat duvarlarının ucu hizasında bir parafuy ile menfez içinde bir taş kaplama yapılmasıyla oyulmalar önlenebilir (Şekil 2.20.) .

Şekil 2.20. Parafuy ve Menfez İçine Taş Kaplama Yapılması.

Eğer dere yatağındaki malzeme çok alıcı ise, yapım bütün iç tabanı beton radye ile donatma gerekebilir. Eğer alım hızı çok fazla değil ise beton radye yerine çimento – kum harç ile örülmüş iri taştan kagir radye de kanat duvarlarının ucuna kadar uzatılarak aynı işi görebilir (Anonim, 1981).

2.2.5.3. BÜZ VE MENFEZ TİPLERİNİN SEÇİMİ

Yol geçkilerinin dere yataklarını kestiği yerlerde inşa edilecek büz ve menfezlerin tip ve boyutlarının belirlenmesi hem bu tesislerin ve dolayısıyla yolun güvenliği ve hem de ekonomik bakımdan büyük önem taşır. Bunların tiplerinin seçiminde her şeyden önce kullanılacakları yerde dolgunun söz konusu olup olmaması ile varsa dolduru derinliği büyük rol oynar. Zira bu tesislerin bir kısmı dolgu altında kullanılamazken bir kısmı da dolgu altında kullanılabilir ve bunlardan da bazılarının üzerinde bulunabilecek dolgu derinliği sınırlıdır (Bayoğlu, 1997).

Küçük mecraların geçildiği yerlerde hazır beton büzler yamaç tarafındaki bankette en

az 30 cm.’lik dolgu derinliği gerektirirken bunların 3.0 m.’yi aşan dolgu kitleleri altında

kullanılmaları mümkün değildir. Dolayısıyla derinliği 3.0 m.’yi aşan ve 6.0 m.’ye kadar

ulaşan dolgu kitleleri altında sepet kulplu yerinde dökme büzler söz konusu olur. Buna

karşılık bazen büz kullanılmasına imkan verecek şekilde dolgu kitlesinin bulunmadığı

yerlerde ise daha çok orman yolları için söz konusu olan betonarme tabliyeli küçük hazır

menfezlerden (plak menfezler) yararlanılabilir (Bayoğlu, 1997).

Büzlerin ve betonarme plak menfezlerin kesit yüzlerinin yeterli olmayacağı daha

küçük debideki suların geçileceği yerlerde bir dolgu mevcutsa kutu menfezler, aksi halde ise

genellikle betonarme tabliyeli menfezler kullanılır. Karayolları idaresi tarafından belli

boyutlar için tiplendirilmiş ve standart hale getirilmiş bulunan kutu menfezlerden serbest

açıklığı 1.0-1.5 m. olanlar 15.0 m.’ye; 2.0-2.5 ve 3.0 m. olanlar ise 9.0 m.’ye kadar dolgu

altında kullanılabilirler. Betonarme tabliyeli menfezler ise dolgu altında kullanılmazlar

(Bayoğlu, 1997).

Karayolları idaresi tarafından tiplendirilen ve standart duruma getirilen betonarme

menfez ve köprülerden orman yolları için 4.0 m. genişlik ve 1.20 m.’den 5.40 m.’ye kadar

dayanak açıklığında olanların kullanılması söz konusu olur. Özel hallerde değişik

derinliklerdeki dolgular altında kullanılmak üzere yine aynı İdare tarafından 0.95-3.30 m.

dayanak açıklığında plak menfez tip projeleri de düzenlenmiştir (Bayoğlu, 1997).

Karayollarında beton, kagir, kısmen beton ve kısmen kagir şeklinde inşa edilen kemer

menfezlerden de yararlanılmakta ve bunlar derin dolgu kitleleri altında (20 m.’ye kadar)

kullanılmamaktadırlar (Bayoğlu, 1997). Bunların dışında orman yollarında daha çok geçici nitelikte olmak üzere yapılan ahşap menfez ve köprülerle çok ender hallerde düşünülebilen çelik kiriş köprülerin de aynen betonarme tabliyeli köprüler gibi bir dolgu kitlesi altında kullanılması söz konusu değildir. Bu açıklamalardan da görüldüğü gibi hidrolik sanat yapısı tiplerinin belirlenmesinde etkili olan ilk faktör bunların inşa edilecekleri bir dolgu kitlesinin bulunup bulunmaması hususudur (Bayoğlu, 1997; Erdaş, 1997).

2.2.5.4. Büz ve Menfez Yerlerinin Seçilmesinde Dikkat Edilecek Hususlar

1. Büzler ve menfezler, içlerinden geçirecekleri akar suyun doğal yatağına (plan ve boy kesitte) uygun olmalıdır.

2. BÜZ VE MENFEZLERİN YERİ, EĞİMİ VE KATLARI AKARSUYUN AKIŞINDA ÖNEMLİ

DEĞİŞİKLİKLER YAPMAYACAK VE DOĞAL DURUMUNU ZORLAMAYACAK BİÇİMDE SEÇİLMELİDİR.

3. BÜZ VE MENFEZE TEK BİR EĞİM VERMEYE ÖZEN GÖSTERİLMELİDİR. EĞER YAPIYI

BİRDEN FAZLA EĞİMLİ YAPMA ZORUNLULUĞU VARSA; MENBA TARAFINDAKİ KISMIN EĞİMİ,

MANSAP TARAFINDAKİ KISMIN EĞİMİNDEN FAZLA OLMAMALIDIR.

4. HİDROLİK SANAT YAPILARININ MENBA VE MANSAP AĞIZLARINDA, DOĞAL AKARSU

YATAĞINI SANAT YAPISININ BİR DEVAMI BİÇİMİNDE KABUL EDEREK BELLİ BİR MESAFEDE

DÜZELTMELİDİR.

5. BÜZ VE MENFEZLERİN YERLERİ PLANDA SAPTANDIKTAN SONRA GEREKLİ EN KESİT VE

TALVEG PROFİLLERİ ALINMALIDIR (ANONİM, 1981).

2.2.6. Tahkimat ve Drenaj Tesisleri

İnşası tamamlanan sanat yapılarının su tahribatı neticesi zarar görmelerini ve uzun müddet görevlerini yapmaları için, dere ve sel yataklarının aşağıdaki yapılarla tahkim edilmesi gerekir.

2.2.6.1. Tahkimat tesisleri

Mahmuzlar

Suyun köprü veya diğer sanat yapılarına oyma suretiyle zarar vermesini önlemek için, derenin akış istikametini çevirecek şekilde yapılan harçlı kagir duvarlarıdır (Anonim, 1981).

Anroşman ve Pereler

Anroşman ve pereler genellikle göl ve benzeri durgun suların veya akarsuların zararlı

etkilerine karşı yol gövdesini korumak amacıyla taş malzeme ile ve çeşitli boyutlarda yapılan

koruyucu yapılardır (Anonim, 1981; Erdaş, 1997).

Şekil 2.21 ve 2.22’de Anroşman ve pere gösterilmiştir.

Şekil 2.21. Anroşman.

Şekil 2.22. Pere.

Taş Dolgu

Suyun tahribatını önlemek amacıyla tesislerin alt kısımları, suyun düştüğü veya çarptığı yerler ve ricatlar arası taşlarla doldurulacaktır (Anonim, 1981).

TEL KAFES DUVARLAR ( GABİONLAR )

Tel kafes duvarlar normal istinat duvarları gibi yapılırlar. Duvarlarda kullanılan harç

yerine tel kafes duvarlarda bağlayıcı teller kullanılır. Basamaklar halinde yapılırlar. Genel

olarak 3 m.’den daha yüksek duvarların basamaklı olarak yapılması daha kolaydır.

TEL KAFES DUVARLARIN OLUMLU YÖNLERİ ŞUNLARDIR;

1. YAPIM SÜRESİ KISA OLUŞU,

2. GEÇİRGEN OLUŞU VE BU NEDENLE İYİ BİR DRENAJ SAĞLAMASI,

3. ELASTİK OLUŞU,

4. KENAR DEMİRLER SAYESİNDE HİÇBİR HASAR ORTAYA ÇIKMADAN OTURMA

YAPABİLMESİ.

5. UZUN SÜRE DAYANIKLI VE GÜVENLİ OLARAK KULLANILABİLMESİ,

6. HARÇLI TAŞ VE BETON DUVARLARDAN DAHA EKONOMİK OLMASI,

7. ÖZELLİKLE ÇEVREYE ÇOK İYİ UYUM SAĞLAMASI (ERDAŞ, 1997).

TEL KAFESLERİN YAPIM AŞAMALARI

a) TEL KAFESLERİN ALINMASI:

TEL KAFESLER FABRİKALARDAN RULOLAR HALİNDE ALINIR.

b) TEL KAFESLERİN SERİLMESİ:

DÜZ BİR ZEMİN ÜZERİNE TEL KAFESLER DÜZ BİR ŞEKİLDE SERİLİR.

c) TEL KAFESLERİN OLUŞTURULMASI: Henüz bükülmemiş olan ön kenar, kenarlı bir ahşap kiriş kullanmak suretiyle dik açılı olacak şekilde bükülür.

d) TEL KAFES KENARLARININ TELLERLE BAĞLANMASI: Bütün tel kafes bükülme yerlerinin bitirilmesi sonrası kenarlar birbirlerine sağlam bir şekilde tellerle bağlanır. Bu işlem tel kafes içindeki ayırıcı perde için de yapılır.

e) TEL KAFESLERİN BİRLEŞTİRİLMESİ:

BOŞ OLARAK YAPI YERİNE GETİRİLEN KAFESLER BURADA YAN YANA DİZİLEREK TEKRAR

BİRBİRLERİNE BAĞLANIR.

f) TEL KAFESLERİN DOLDURULMASI: Tel kafeslerin yapının oluşturulacağı yerde içlerinin taşlarla doldurulması gerekir. Kullanılacak taşlar yuvarlak ve eşit büyüklükte olmalıdır. Taşlar, hava hallerinden etkilenmeyecek ve kısa zamanda aşınmayan malzemeden olmalıdır.

g) TEL KAFESİN KAPATILMASI: Tel kafes içindeki taşlar tel kafesin kapatılmasını engellememelidir. Üst yüzey düzgün bir yüzey oluşturmalıdır. Kapatma işleminden sonra bu kenar diğer kenarlara tellerle bağlanmalıdır.

h) HASAR GÖREN KAFESLERİN TAMİR EDİLMESİ: Her hangi bir nedenle zarar gören kafesler ilgili tellerden kullanmak suretiyle ek bağlamalar yapılarak bağlanır.

Tel kafeslerin üzerleri güzel bir görünüş oluşturmak amacıyla bir beton plak ile

kapatılabilir. Plakların elastik kalabilmesi için her 2m.’de bir dilatasyon derzleri

oluşturulmalıdır.

Tel kafes duvarlar özellikle ıslak toprakların bulunduğu yerlerde drenaj problemi

yaratmaması nedeniyle oldukça kullanışlıdır. Bu nedenle basamaklı yapılmadığı hallerde ön

eğimleri 1:6 olarak alınabilir.

TEL KAFES DUVARLARIN YAPIMI SIRASINDA ZEMİNİN YÜKLENMESİ SIRASINDA ŞU

DEĞERLERİN AŞILMAMASINA DİKKAT EDİLMELİDİR (ERDAŞ, 1997).

- ÇAKILLI ZEMİNLERDE : 6.0 KG/CM²,

- KUMLU ZEMİNLERDE : 3.0 KG/CM²,

- KİLLİ KUM ZEMİNLERDE : 2.0 KG/CM²,

- KURU KİL ZEMİNLERDE : 2.0 KG/CM²,

- ISLAK KİL TOPRAKLARINDA : 0.5 KG/CM²,

- KİLLİ SİLT TOPRAKLARINDA, KURU İSE: 1.0 KG/CM²,

ISLAK İSE: 0.5 KG/CM².

AHŞAP DAYANAKLAR

AHŞAP DAYANAKLAR; HAZIRLANMASI VE UYGULANMASI SON DERECE KOLAY OLAN BİR

YAPI ŞEKLİDİR (ERDAŞ, 1997).

ŞEKİL 2.23. BİR DOLDURU ŞEVİ ÖNÜNDE AHŞAP DAYANAK UYGULAMASI (ÖN VE ÜST

GÖRÜNÜŞ).

ŞEKİL 2.24. AHŞAP DAYANAĞIN ENİNE KESİTİ.

Dayanaklardan yamaç içerisine yerleştirilen dişler yaklaşık 150 cm. aralıklarla

dizilirler. Bunların üzerlerine yerleştirilen ve yol eksenine paralel dizilen ahşap kalas veya

gövdeler uzun çivi veya demirlerle dişlere tespit edilir ve yine bu elemanlar dişlere 3 – 5 cm.

derinliğinde girdirilir (Şekil 2.23). Yapı olanak ölçüsünde atılan değil, boş hacim kalmayacak

şekilde el ile yerleştirilen materyal ile doldurulur (Şekil 2.24).

Gerek işçilik, malzeme, yapım hızı ve gerekirse alana uyum sağlaması yönünden son

derece kolaylıkla uygulanabilecek bir sanat yapısı olmasına karşın bu ahşap yapıların olumsuz

yönü ömrünün 15 – 20 yıl kadar olmasıdır (Erdaş, 1997).

PREFABRİKE BETON ELEMANLAR İstinat duvarlarının ve tel kafes duvarların işçiliklerinin yüksek oluşu prefabrike beton eleman fikrini ortaya çıkarmıştır.

Prefabrike beton elemanlar 120 x 120 x 70 cm. formunda elemanlar olup böylece 1.44

m² bir yüzeye sahiptir. Her beton elemanın ağırlığı ise 1.750 kg.’dır. Elemanlar 250 kg/m³

dozajlı betondan yapılmış olup, şekil olarak köşeli veya kavisli bir şekilde de olabilmektedir

(Erdaş, 1997).

Prefabrike beton elemanlar bir çeşit kaplama malzemesi şeklinde imal edilmekte olup

eleman içine konulan inşaat çeliği, elemanlar arasında bağı veya bağlantıyı oluşturmaktadır.

PREFABRİKE BETON ELEMANLARIN UYGULANIŞI ŞEKİL 2.25’DE GÖSTERİLMİŞTİR.

Şekil 2.25. Prefabrike Beton Elemanların Uygulanışı.

2.2.6.2. Drenaj tesisleri

Yüzey ve yer altı suları yolların taşıma gücünü azaltır, kayma yüzeyleri teşkil eder, don olayına sebep olarak üst yapının tahribine sebep olur. Erozyon ve aşınmalar yaparlar. Bu nedenlerle yolların devamlılığını sağlamak ve bakım masraflarını azaltmak için drenaj tesislerini yapma zorunluluğu doğar (Bayoğlu, 1997).

Satıh sularının drenajı

Yol ile ilgili yağış havzasına yağmur, dolu veya kar halinde düşer ve tabii mecralardan akan veya çukur yerlerde biriken suların yola zarar vermeyecek şekilde uzaklaştırılması için büz ve menfezler kullanılır. Ayrıca yol sathına % 5-7 bombe verilecek yol boyunca (V) şeklinde üçgen hendekler yapılır. Yol meyilinin fazla olduğu yerlerde hendekler, beton kagir ve pere gibi malzeme ile iksa edilir (Erdaş, 1997).

Şekil 2.26. Hendek.

Erozyona müsait arazilerde yamaçlardan gelen yağmur ve sızıntı sularının yarma şevlerinde yapacağı tahribatı ve hendeklerin tıkanmasını önlemek ve kısmen de heyelanlara mani olmak için yarma şevinin üst çizgisine 5 – 10 m. mesafede ve buna paralel olarak “kafa hendeği” açılır ve sudan zarar görmemesi için şekil 2.27’de gösterildiği gibi kaplanır (Erdaş, 1997).

Şekil 2.27. Kaplanmış Kafa Hendeği.

Düz arazilerde de hendek sularını yer altına vermek için aşağıdaki şekil 2.28’de görüldüğü gibi drenaj hendekleri açılır.

Şekil 2.28. Çeşitli Tipte Drenaj Hendekleri.

Yeraltı sularının drenajı

Yeraltında mevcut yeraltı suyu, kapiler su ve donma olayı ile kabarmalar yolu tahrip eder, akmalara ve heyelanlara sebep olurlar. Bu nedenlerle yeraltı drenajı yapılması zorunluluğu doğar.Bunu için de kör dren ve boru dren yapılır. Boru drende Ø 15, Ø 20 ve Ø 30’luk büzler kullanılır (Erdaş, 1997).

Orman yollarında en çok bu iki tip dren kullanılır. Bunlardan başka “bacalar, kılçık drenler, kemer taş drenler, düşey kum drenler, yatay drenler ve drenaj gideri” vardır (Anonim, 1981).

Şekil 2.29. Kör Dren.

Şekil 2.30. Boru Dren.

2.2.7. Köprüler

Orman yollarının küçük mecraları kat ettiği yerlerde genellikle yuvarlak kesitli hazır büzler, sepet kulplu yerinde dökme büzler, beton, ahşap ve taş tabliyeli küçük menfezler yeterli olmaktadır. Ancak debuşelerin büyümesi ve debilerin yükselmesi ile akarsuların geçilmesinde büzlerde olduğu gibi bazen iki veya daha fazla sayıdaki küçük menfezin yan yana inşası da yeterli veya ekonomik olmamaktadır. Bu gibi durumlarda büyük menfezlerin veya köprülerin inşası söz konusu olur. Bu tesisler yapımları ve kullanılan malzeme yönünden ahşap, betonarme, demir ve kemer köprü ve menfezler şeklinde sınıflandırılabilirler (Bayoğlu, 1997; Anonim, 1981; Erdaş, 1997).

Köprüler; malzeme, mekanik sistem, kullanış, kiriş şekilleri, plandaki durum ve hizmet süresi yönünden,

1.MALZEMESİNE GÖRE:

a) AHŞAP KÖPRÜLER,

b) TAŞ KÖPRÜLER,

c) BETON KÖPRÜLER,

d) BETONARME KÖPRÜLER.

2.MEKANİK SİSTEME GÖRE:

a) BASİT TEK AÇIKLIKLI KÖPRÜLER,

b) SÜREKLİ AÇIKLIKLI KÖPRÜLER,

c) KEMER KÖPRÜLER.

3.KULLANILIŞ AMACINA GÖRE:

a) DEMİRYOLU KÖPRÜLERİ,

b) KANAL KÖPRÜLERİ,

c) YAYA KÖPRÜLERİ,

4.KİRİŞ ŞEKİLLERİNE GÖRE:

a) SANDIK KESİTLİ KİRİŞLER,

b) DOLU GÖVDELİ KİRİŞLER,

c) SABİT VE DEĞİŞKEN YÜKSEKLİKLİ KİRİŞLER,

d) PLAK KÖPRÜLER.

5.PLANDAKİ ŞEKİLLERİNE GÖRE:

a) DİK KÖPRÜLER,

b) VEREV KÖPRÜLER,

c) KAVİS KÖPRÜLER,

6.HİZMET SÜRESİNE GÖRE:

a) DAİMİ KÖPRÜLER,

b) GEÇİCİ KÖPRÜLER (ERDAŞ, 1997).

Köprülerin bu gruplandırılması ile ilgili olarak orman yollarında uygulanacak köprülerin şu özellikleri taşıması gerekir.

a) BETONARME YAPI,

b) BASİT VE TEK AÇIKLIKLI YAPI,

c) STATİK HESAPLAMALARI KOLON, PLAK, TAŞIYICI ELEMAN,

d) AKARSU YATAĞINA DİK GEÇKİ,

e) DEVAMLILIK (ERDAŞ, 1997).

Kemerli köprü, çevreden temin edilen taş malzeme ile inşa edilirken diğer tabliyeli büyük köprüler harçlı taş veya beton ayaklar üzerinde oturtulan ahşap, betonarme veya çelik şeklindeki taşıyıcı elemanlardan oluşurlar. Yapı malzemesinin seçiminde, dayanak açıklığı ve yüksekliği istenen dayanma süresi, varsa dolgu derinliği, yapı ve bakım masrafları gibi hususlar göz önüne alınır. Bunların her birinin gerek inşası ve gerekse mukavemet hesapları kullanılan yapı malzemesine göre belirlenir.

Kullanılan köprü tipleri aşağıda verilmiştir.

Ahşap kiriş köprüler Ahşap malzeme ile büyük açıklıklı köprüler daha çok basit ahşap kirişli olarak inşa edilirler. Bunların dışında ahşap bindirme kiriş, ahşap destekli kiriş, ahşap askılı kiriş veya ahşap kafes şekillerinde de edilebilmekle birlikte orman yollarındaki uygulaması hemen hiç söz konusu olmaz (Bayoğlu, 1997; Tavşanoğlu, 1969).

Kullanılmamalarının sebepleri kısaca aşağıda belirtilmiştir;

- Emprenye edilerek kullanım süresi uzatılabilmekle birlikte, ahşap malzemenin ömrü kısadır.

- Zeminle temas eden kısımları çabuk çürür.

- Kolayca yanabilirler.

- Kaliteli malzeme gerektirirler, bu da inşaat maliyetini yükseltir.

- Büyük açıklıklarda inşa edilemezler, zira yeterli boyutta ve iyi kaliteli malzeme tedariki güçtür

(Bayoğlu, 1997).

Betonarme köprüler Betonarme köprülerin çabuk yapılabilmeleri, uzun müddet dayanabilmeleri, tamir masraflarının önemsenmeyecek derecede az olması gibi büyük faydaları vardır. Beton firmalarında yapılarak hazır beton plakalar şeklinde satışa sunulan plakaların satın alınması, yol inşaatını yapan kimselerin bu konuda tecrübesiz olmaları halinde daha uygundur (Erdaş, 1997; Tavşanoğlu, 1969).

Betonarme köprüler:

- Tabliye köprüler,

- Kirişli tabliye köprüler,

- Kemer köprüler olarak inşa edilirler.

Tabliye köprülerde köprü üstü betonarme bir tabliyeden teşekkül eder. Kirişli tabliye köprülerde köprü üstü betonarme bir tabliyeden ve tabliyeyi desteklemek amacıyla tabliyenin altındaki betonarme kirişlerden teşekkül eder. Tabliye ve kirişler birbirlerine kaynamış olduklarından yekpare bir sistem teşkil ederler. Bu durum bazı bakım ve tamir durumlarında problemler yol açabilir (Erdaş, 1997).

Az derin mecralar üzerinde kirişli tabliye köprüler kurulmamalıdır. Çünkü tabliyenin altındaki betonarme kirişler yüksek suların akmasını güçleştirirler. Böyle yerlerde putrel kiriş köprüleri inşası daha uygundur (Erdaş, 1997).

Betonarme kemer köprülere gelince: Bunlar taş veya betondan yapılan kemer köprülere göre cer gerginliklerini karşılamaya daha müsaittir.

Kompozit köprüler Çelik kirişler (putrel) üzerine döşenen betonarme tabliyenin oluşturduğu köprü yapısına kompozit köprüler denmektedir. Hafif üst yapının bulunması, kısa inşaat süresi, pahalı iskele yapımına ihtiyaç göstermemesi, büyük açıklıkların geçilmesinde ucuzluk ve çeşitli inşaat kolaylıklarından ötürü yaygın olarak kullanılan bir köprü sistemidir (Anonim, 1981).

Kemer köprüler Kemer kiriş köprüler taş, tuğla veya beton olarak inşa edilirler. Açıklığın tayininde ayak temellerinin

inşası ile mecranın daralmamasına dikkat edilir. Köprü yüksekliğinin tayini için de yüksek suların çıktığı seviye göz önünde tutulur (Erdaş, 1997).

Yarım daire kemer kiriş köprüler ve daire kavisli kemer kiriş köprüler olmak üzere iki tip kemer köprü vardır.

Köprülerin bakım ve onarımı

Orman yollarında daha çok betonarme ve ahşap köprülerin yapımı söz konusu olmakta demir kirişli köprüler ise nadiren yapılmaktadır. Ahşap köprüler de ancak küçük açıklıklarda ve geçici nitelikte olmak üzere düşünülmektedir. Bunların taşıyıcı elemanları ormandan temin edildiği ve işçilikleri kolay olduğu için inşa masrafları küçük olmakla birlikte bakım ve onarım masrafları diğerlerine ve özellikle betonarme köprülere nazaran daha yüksektir (Bayoğlu, 1997).

Genel olarak bütün köprülerin bakım ve onarım çalışmalarında aşağıda belirtilen hususların göz önüne alınması gerekir (Bayoğlu, 1997).

- Dere yatağında taşkınlarla gelen kum, çakıl, büyük taş, dal, kök, kütük vb. enkaz zaman zaman

temizlenmelidir.

- Yol yüzeyinden gelen suların köprü başları ve yaklaşım dolgusunda şevlerinde oluşturduğu oyulma

ve yıkanmalar giderilmelidir.

- Dolgunun oturması sonucu köprü başlarında kot düzeltilmesi yapılmalıdır.

- Köprü yaklaşım dolgularında taşkınların götürdüğü kısımlar yeniden yapılmalıdır.

- Ahşap köprülerde döşeme, iz ve kenar eşiklerinden gerekenler yenilenmelidir.

- Betonarme köprülerin tabliyelerine düşen yağmur sularının uzaklaştırılmasını sağlayan tabliye

kenarındaki delikler (garguy) temizlenip sürekli açık tutulmalıdır.

- Mevcut anroşman, pere, mahmuz vb. tahkimatın gerektirdiği bakım ve tamirler yapılmalıdır.

- Köprü kenar ayaklarının diplerinde oyulma olması durumunda bu ayakların temelleri uygun bir

yöntemle takviye edilmelidir. Aynı şekilde bir uygulama köprü ara ayakları içinde söz konusudur.

2.3. Sanat Yapılarının Boyutlandırılması

Bir yol bir akarsu ile kesiştiğinde yada yüzeysel drenaj nedeniyle bir suyun yol

altından yolun karşı tarafına geçirilmesi gerektiğinde, akarsuyun belirli bir peryod içinde

(genellikle 50 yıl) yapabileceği en büyük taşkın sırasında getirebileceği suyun yapılacak yola

zarar vermeyecek biçimde yolun altından geçirebilecek bir hidrolojik yapıyı seçmek ve

boyutlarını saptamak gereklidir (Anonim, 1981).

İlk boyutlandırmayı yapmaya yarayan Talbot Formülü metrik ölçülere göre:

S = 5.791 x C x 4√A³ tür.

Burada; S = (m²) olarak sanat yapısı enkesit alanı,

A = (m²) olarak su havzası alanı,

C = su havzasının topografyasına bağlı bir katsayıyı ifade eder. Bu katsayı

sonucu direkt olarak etkileyeceğinden çok isabetli seçilmesi lazımdır.

Bu formül, son ve kesin boyutları bulmakta değil sadece ilk yaklaşım için

kullanılacaktır. Onun için formülde hidrolik yapının kesit alanı belli olduktan sonra debi

hesabıyla irdelenmeli ve sonuçtan en ekonomik sanat yapısı seçilmelidir (Bayoğlu, 1997).

Ormancılık uygulamalarında kolaylık olması bakımından C katsayısını bulmak için

aşağıdaki tablodan faydalanılmaktadır.

Çizelge 2.7. C Talbot Katsayısı.

Arazi cinsleri ve eğimleri C Talbot Katsayısı

DÜZ, GEÇİRGEN, TAMAMI BİTKİ ÖRTÜSÜ İLE KAPLI ARAZİ (VASATİ %10 –

20 MEYİLLİ)

0.2

DÜZ, GEÇİRGEN, YAPRAKLI ORMANLARLA KAPLI ARAZİ (VASATİ %10 –

30 MEYİLLİ)

0.3

DÜZ, GEÇİRGEN, İBRELİ ORMANLARLA KAPLI ARAZİ (VASATİ %10 – 30

MEYİLLİ)

0.4

ENGEBELİ, ORTA GEÇİRGEN, BİTKİ ÖRTÜSÜ (YAPRAKLI VE İBRELİ)

TABAKALARI 3 KAPALILIKTA ARAZİ (VASATİ %30 – 50 MEYİLLİ)

0.5

ENGEBELİ, ORTA GEÇİRGEN, BİTKİ ÖRTÜSÜ (YAPRAKLI VE İBRELİ)

TABAKALARI 0- 2 KAPALILIKTA ARAZİ (VASATİ %30 – 50 MEYİLLİ)

0.6

ENGEBELİ, GEÇİRİMSİZ ARAZİ, BİTKİ ÖRTÜSÜ 0 – 1 KAPALILIKTA ( %40 –

60 MEYİLLİ)

0.7

SARP, ORMANLARLA KAPLI, GEÇİRİMLİ ARAZİ ( %60’DAN DİK

MEYİLLİ)

0.8

ÇOK SARP, ÇIPLAK, GEÇİRİMSİZ ARAZİ ( % 60’DAN DİK MEYİLLİ

ARAZİ)

0.9

KAYNAK:ANONİM, 1981.

BU TABLO KULLANILIRKEN, YAĞIŞ HAVZASININ TOPOĞRAFİK DURUMU, YÜZEYSEL ZEMİN

YAPISI, BİTKİ ÖRTÜSÜ DURUMU GİBİ ÇEŞİTLİ FAKTÖRLERİ GÖZ ÖNÜNDE BULUNDURARAK EN

UYGUN KATSAYIYI SEÇİLMELİDİR (GEREKİRSE TAM RAKAM DEĞİL, KÜSURATLI RAKAM DA

KULLANILABİLİR) (ANONİM, 1981). C talbot katsayısının belirlenmesinden sonra formüle tatbikle sanat yapısı kesit alanı bulunur (Anonim, 1981).