1313/11/51:شریذپ خیرات 1313/2/52 :لوصو خیرات 153-146...

ریزی فضایی )جغرافیا( پژوهشی برنامه-علمی فصلنامه

1314 بهار(، 16)پیاپی ، اول ، شمارهپنجمسال

51/11/1313تاریخ پذیرش: 52/2/1313تاریخ وصول:

153-146صص:

[email protected] نویسنده مسؤول *

تهران شهری کالن منطقهدر ییرو پراکنده ییفضا یالگوها یلتحل

2یلواسان یریرضا میرام یدس ،*1پور هاشم داداش

، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایرانای استادیار برنامه ریزی شهری و منطقه -1

تهران، ایران ای، دانشگاه تربیت مدرس،ریزی منطقهکارشناس ارشد برنامه -5

چکیده

یریگ روند شکل یدارا یسکونت انسان های یوهش یگرد ی یسهنوظهور در مقا ای یدهعنوان پد شهری به کالن مناطق

یطای مح یطو شارا هاا یژگیشهری با توجه به و کالن ی مختلف است. هر منطقه یها در عرصه تری یعو گسترش سر

توان یدهد که نم نشان میموجود در این زمینه بررسی متون نظریکند. یرویپ یرشد متفاوت یاز الگو تواند یخود م

باه ییهاا شااخص ی لهیوسا باه یساتی با رو، یان شهری ارائه کرد. ازا مناطق کالن یتمام یبرا یثابت و مشخص یالگو

یان ابار ایان ماناا، هادل اصالی شهری پرداخت. در مناطق کالن ییرو و گسترش پراکنده یریگ شکل یزانسنجش م

گیاری عنوان یکی از عوامل تأثیرگذار بر شاکل عملکردی به-ی پیوستگی فضایی سنجهی ریکارگ بهشناسایی و یقتحق

ها مورداستفاده قرارگرفته ی اصلی از روش دودستهی بودن این سنجه، دوبخشو گسترش این پدیده است. با توجه به

که با استفاده از آن میزان پیوساتگی فضاایی شده ادهاست. در تحلیل پیوستگی فضایی از شاخص آنتروپی شانون استف

شده های مختلف موردسنجش قرار خواهد گرفت. در تحلیل پیوستگی عملکردی از تحلیل شاکه استفاده در طی سال

عنوان عامال پیوساتگی عملکاردی شاناخته است که بر اساس آن شاخص میزان جریان میان عناصر فضایی منطقه به

-ای مساتقیم باا پیوساتگی فضاایی ی پراکناده رویای رابطاه گساترش پدیاده دهد که نشان می یققتح یجنتاشود. می

ن یا بر ا ای یژهشهری تأثیر و کالن ی ط در منطقهلی مس عنوان دونقطه شهر تهران و کرج به طوری که عملکردی دارد. به

یراماونی پ ی ی مسالط در محادوده قطاه عناوان ن کرج به ی با گسترش و توسعهدهد این نتایج نشان میاند. الگو داشته

تهاران یشاهر یات باا مرکز یقاو یشاهر ی مجموعاه ی،عملکارد یبا شهر تهران در کنار وابستگ یخود و همکار

1314 بهار (16)پیاپی ،اول، شماره پنجمسال ریزی فضایی )جغرافیا(، برنامه پژوهشی -علمی فصلنامه / 154

.هستند یلدر حال تاد یوستهی پ یافته توسعه های هقال به محدود یها در دورهپیرامونی مناطق و گرفته شکل

شهری کالن منطقهعملکردی، -پیوستگی فضایی ی فضایی،الگو یی،رو کندهپرا ،شهری مناطق کالن: یدیکل واژه های

تهران.

مقدمه و طرح مسئله

از مساائل روز موردتوجاه محققاان یکی ی سکونت انسانی، از شیوه نوظهور ای یدهعنوان پد شهری به مناطق کالن

در یعو گساترش سار یاری گ ناطق شکلم ینا های یژگیاز و یکی (.5115؛ اوین و همکاران، 5113)لوپز، بوده است

شاهری باا توجاه باه کاالن ی هار منطقاه اسات. یساکونت انساان های یوهش یگربا د یسهمختلف در مقا یها عرصه

ای منطقاه و امکاناا یعای طا های یتمحدود یژهو به های گوناگون یتبه محدود وابسته ظهورش ی ینهزم های یژگیو

اثارا مختلاف هاای یناه شاده در زم یازی ر برنامه های یاستس با این حال. (1311)احد نژاد روشنی و حسینی است

الگاوی توساعه . رشد و گساترش استو امکانا داشته ها یتمحدود ینتأثیر ا چگونگی بر یرمستقیمیو غ یممستق

یاقتصاد یانبن یچون دگرگون یاست که بر اساس عوامل متعدد ی سکونتگاهی های توسعه شیوه یناز ا یکیپراکنده

یبارا یناگهاان هاای گیری یمو تصم یشهرساز نگارانها سهل های یاستس ین،زم یباز شهر و فراهم شدن امکان بورس

عزیازی و ،گیارد )احمادی یشاکل ما یا و منطقاه یناکارآماد شاهر یها و برنامه ینقوان ،شهری توسعه مناطق کالن

.(1331زبردست

باا ی یاده پد یان ا ارتااا مفهاومی یلشهری به دل مناطق کالندر ییرو پراکنده ی یدهو رشد پد یریگ شکل الگوی

باه یدیشاد یکاه وابساتگ کند یدر اشکال مختلف بروز و ظهور م یرامونی،پ های حوزهدر یمناطق مسکون ی توسعه

. از(1311)زبردست و شاادزاویه شهری دارد کالن اطقاجزا و عناصر من یانم یزیکیف یوندهایو پ یمکان های یژگیو

یازی ر باا برناماه یمدر ارتااا مساتق یرشاد شاهر یالگو یناشهری با ی کالن ی منطقه توان گفت توسعه می رو، ینا

منظاور باه ،ماناا یان منطقاه دارد. بار ا ینظام سکونتگاه یو الگو یونقل حمل ی،ارتااط های یرساختز ین،زم یکاربر

عوامال اساتفاده یان تأثیر ا یلاز تحل توان می یکالاد ی از رشد و توسعه یا عنوان گونه به ییرو پراکنده ی یدهکنترل پد

ماؤثر بار آن و عوامال یدهپد یناگسترش یانم یالکتیکید یا است که رابطه یدر حال ین. ا(33)تقوایی و اکاری کرد

ی یاده پد ی کنناده تعیاین یهاا شااخص ین؛ بناابرا گیری روندی بازخوردی شده است ساب پیچیدگی فرآیند و شکل

یاده پد یان کنتارل ا یدر راستا یاستیعنوان ابزار س به توانند فضایی، می یالگو یینتع های عنوان سنجه به ییور پراکنده

.گردند یتلق

هاای خاود، ی جذابیت واسطه ی تجمع انسانی در کشور به ترین محدوده عنوان بزرگ شهری تهران به ی کالن منطقه

ی رویاه طاوری کاه گساترش بای شاود. باه ه آن افازوده مای داده است که هرساله با جمعیت زیادی را در خود جای

ی پراکنده رویی در این گیری الگوهایی از پدیده شهری، ساب بروز و شکل ی کالن های شهری در این منطقه محدوده

منطقه شده است.

152/ تهران یشهر در منطقه کالن ییرو پراکنده ییفضا یالگوها لیتحل

اهمیت و ضرورت

هری در منااطق شاهرها و دشاوار کاردن مادیریت شا گسیخته به دلیل ایجااد باار اقتصاادی باه کاالن رشد لجام

و یرهاا متغ ییعادم شناساا ی شاهری اسات. شاهری، موردتوجاه مادیریت شاهری در کنتارل رشاد و توساعه کالن

ینوظهاور اماروزه در ناواح ای یدهعنوان پد به یدهپد ینساب شده است تا ا ییرو پراکنده ی یدهپد یینتا یها شاخص

گردد. تادیل این مناطق ییه فضااز مسائل بغرنج در توسع یکی شهری به یرامونی مناطق کالنپ

مراحل رشد و توساعه یی،رو پراکنده ی یدهشهری دچار پد از مناطق کالن یکی نوانع شهری تهران به ی کالن منطقه

رشد ساریع جمعیتای، مسااحت و وساعت رغم یاز آهنگ طایعی طی نموده است، چنانکه عل تر یعخود را بسیار سر

تهاران شهر کالنتحت نفوذ ی است. وسعت محدوده شدههای اخیر برخوردار دههمنطقه نیز، از رشد سریعی در ینا

ی یاده پدهاای یصاه خص تاا شهری ساب شاده اسات منطقه کالن ینا ییعناصر فضا یانم یدشد یمکان یها و تفاو

ماؤثر نیروهاای و ییرو پراکنده های فضاییالگو ییشناسا ،مانا ینشود. بر ا یدهوضوح د منطقه به یندر ا ییرو پراکنده

است. ینهزم یندر ا یروند آن از مااحث اصل ییشناسا یصدر تشخ

اهداف

یای رو پراکناده ییفضاا یالگوو تحلیل شناخت یقتحق ینهدل کالن اشده با توجه به اهمیت و ضرور مطرح

باشد. یمعملکردی -ی پیوستگی فضایی با استفاده از سنجهشهری تهران در منطقه کالن

وهشپیشینه پژ

شاهری یادشاده ی منااطق کاالن ی از رشد و توسعها جناهعنوان رویی به ی پراکنده در برخی از مطالعا از پدیده

هاای خاالی آیا باا مصارل زماین "تحت عنوان ای ی پراکنده رویی در مقاله در بررسی پدیده 1کانکه طوری است. به

و گیارد مای عنوان یکی از اشکال توسعه در نظار رویی را به ی پراکنده ، پدیده"یابد؟ ی پراکنده رویی کاهش می پدیده

گیری، مصرل مساکن را کند. وی در این اندازه گیری این پدیده از شاخص مصرل مسکن استفاده می منظور اندازه به

ن رویی را مشخص کرده است. مطالعا وی نشا ی پراکنده اندازهمحاساه و پوستان اهیسو دپوستانیسفبرای دو گروه

هاای پوست و سفیدپوست در اسکان مناطق پیرامونی در طی ساال های افراد سیاه های میان گرایش دهد که تفاو می

هاای پاایین و های درآمدی، تجمع ثرو به دلیال هزیناه یافته است. وی دالیل این امر را تفاو موردبررسی کاهش

توان گفت کان در این تحقیق باا رویکارد درواقع می (.5113)لوپز، داند تفاو در میزان رهن و اجاره این مناطق می

کاه مصارل مساکن را طاوری های ارزیابی خود را انتخاب کرده؛ به رویی، شاخص ی پراکنده توسعه انسانی به پدیده

ی از عوامل تأثیرگذار بر رشد جمعیت در این مناطق در نظر گرفته است.ا جناهعنوان به

های مرتاط رویی را برمانای شاخص ی پراکنده ، روش سنجش پدیده«آمریکای امروز» مطالعه دیگر متعلق به گروه

رویای بیشاتر شهری بیشاتر باشاد، پدیاده پراکناده کند و معتقد است که هر چه تراکم مناطق کالن با تراکم معرفی می

1 kahn


صاد جمعیات داده است. این گروه دو شاخص اصلی در سنجش این پدیده ذکر کرده است کاه شاامل الاف( در رخ

کنند و ب( تغییر در درصد جمعیات شاهری کاه در ناواحی که در نواحی شهری شده زندگی می شهری کالنمناطق

کاه تاراکم و ازآنجاایی (. 5111)کرتز و همکاران، کردند میالدی زندگی می 1111تا 1111 های سالشهری شده بین

توان گفت ایان گاروه باا ماناا قاراردادن بنابراین میدهد، ی رشد جمعیت در یک منطقه رخ می واسطه افزایش آن به

رویی پرداخته است. ی روش سنجش پدیده پراکنده دیدگاه رشد شهری به این پدیده، به شاخص سازی و ارائه

ی ریا گ انادازه قابال های رویی را با خصوصیا و شاخص بعضی محققان نیز توصیف الگوهای پراکنده حال نیا با

رشاد ابعادکنند فضایی تالش می سازی مدلویژه وناستفاده از فنتعیین کردند. این محققان با در رشد کاربری زمین

عنوان نمونه در مطالعا صور گرفته توسط کاامران به (.5113)لی و بین، کنندسازی شایهرا رویی پراکنده ی پدیده

ی کالاادی در پراکناده رویای شاهری باا ی توسعهها طرحای تحت عنوان بررسی نقش ( در مقاله1311و همکاران )

ساازی یهشاا یرعامل، الگوی گسترش کالادی شهر سنندج را با استفاده از روش کمی آنتروپی شانون غرویکرد پدافند

های مصوب شهری در روند گسترش مناطق پیراماونی و گسایختگی دهد که طرح . نتایج این مطالعه نشان میاند کرده

کالادی نقش دارند.

شاهری عاالوه بار شناساایی فرمای بار رویای در منااطق کاالن ساختار پراکنده ر حالی است که در بررسیاین د

شاهری آمریکاایی که گروه سییرا در مطالعا خود، مناطق کالن طوری های جمعیتی نیز بایستی تأکید گردد. به ویژگی

. این گروه اند کردهشهری را مشخص کالن ی رویی هر منطقه را از نظر ساختاری بررسی و بر اساس آن درجه پراکنده

دهند و ناه بار اسااس رویی را در قالب نوعی ساختار فضایی توسعه مورد تأکید قرار می ی پراکنده های پدیده ویژگی

عنوان نمونه در مطالعا صور گرفته توسط میرکتولی و همکاران به (.5111)کتز و همکاران، های فرمی آن ویژگی

ی آنتروپای شاانون و هاا مادل فضایی شهر بابلسار باا اساتفاده از -ه و بررسی روند و گسترش کالادیینه مطالعدرزم

طوری که با بررسی تغییارا دانند. به یمتغییرا ساختار شهر یجهنتهلدرن، روند و الگوی گسترش کالادی شهر را

اناد. گیری کارده پراکنده رویی را اندازهی های عمرانی تأسیسا و تجهیزا شهر، میزان گسترش و رشد پدیده برنامه

بیشاترین همخاوانی و وابساتگی را 1322تا 1332های دهد رشد کالادی شهر در طی دهه نتایج این تحقیق نشان می

درصد از تغییرا کالادی ناشی از تغییرا جمعیتی بوده است. ایان در 61طوری که با رشد جمعیت داشته است؛ به

هیچ تناسب و نظمی میان رشد جمعیات و رشاد گساترش کالاادی 1332تا 1332ی بررسی هبازحالی است که در

برابری اندازه شهر هستیم )میرکتولی, و غیاره 54برابری جمعیت، شاهد رشد 6رشد باوجودشود که شهر دیده نمی

1311.)

ی تحقیقها سؤال

یل الگوهای فضایی پراکنده رویی است.ی تحل ٔ ینهدرزماصلی سؤالاین تحقیق به دناال پاسخگویی به دو

شهری تهرران ی کالن عملکردی و توزیع جمیعت در منطقه-پیوستگی فضایی ی سنجهی مکانی میان رابطه -

چگونه است؟


-ی پیوستگی فضایی و سنجهشهری تهران در منطقه کالن ییرو پراکندهی ای میان گسترش پدیده چه رابطه -

؟وجود داشته است یراخ یها دوره عملکردی در

روش تحقیق

بار " یعملکارد -پیوساتگی فضاایی "ی کتابخانه ای و توصیفی سنجه-در این تحقیق با استفاده از روش اسنادی

ی یرگذاری این سنجه بر الگوی توسعه فضایی منطقهتأثی پراکنده رویی شناسایی و با رویکردی تحلیلی میزان پدیده

گیرند. یمر قرا موردمطالعهشهری تهران کالن

ی ، بررسای تاأثیر ایان سانجه بار منطقاه " یعملکارد -پیوساتگی فضاایی "ی با توجه به تأثیرا مکانی سانجه

ی شاده اسات. در ایان دیادگاه، پدیاده شهری، با استفاده از رویکرد تحلیل مکاانی در سااختار فضاایی انجاام کالن

رو، در ایان دیادگاه از شاود. ازایان نظار گرفتاه مای شاهری در عنوان شکلی از ساختار مناطق کاالن رویی به پراکنده

شود. رویی استفاده می ی پراکنده گیری و گسترش پدیده گیری ساختارهای شکلی و فرمی در شکل های اندازه روش

های آمار فضایی باوده ها و تحلیل شده در این تحقیق از نوع روش های بکار گرفته بر این مانا، ماهیت اصلی روش

بناابراین، در ایان ؛ رساد شهری تهران، این امر ضاروری باه نظار مای تحلیل منطقه کالن توجه به ماهیتاست که با

شده است. های کمی و ریاضی بهره گرفته پژوهش از روش

عملکردی، این سنجه در دو بخش تحلیلی؛ کاه بخاش اول -با توجه به ماهیت دو وجهی سنجه پیوستگی فضایی

کند، موردبررسی و تحلیل قرار خواهد گرفت. وستگی عملکردی را سنجش میپیوستگی کالادی و بخش دوم پی

سنجش پیوستگی فضایی )کالبدی(

اساتفاده خواهاد شاد. در ایان شاده سااخته منظور تحلیل بخش پیوستگی کالادی، از شاخص پیوستگی مناطق به

شاده ی ارزش کالادی در نظر گرفتهعنوان سلول دارا ساخت به و درواقع هر فضای انسان شده ساختهتحلیل هر فضای

عناوان سانجش خواهاد شاد کاه باه هاا سالول ی تحلیلی میزان پیوستگی و اتصال واحدهاو با در اختیار داشتن این

تاوان تشاخیص داد کاه منااطق پیوستگی و اتصال کالادی در سطح منطقه بکار گرفته خواهد شد. بر این اساس، می

بارای (. 143: 5112)ساای، اند یافته اکم خود، با الگوی پراکنده یا متمرکز توسعهنظر از تریافته صرل مسکونی توسعه

با توجه به کاربرد مدل آنتروپی شاانون است. شده استفادهاین منظور، از مدل آنتروپی شانون و آنتروپی نسای شانون

.شودنیز یاد می " ینظمضریب بی"رویی از این مدل به نام در سنجش میزان پراکنده

مدل آنتروپی شانون

شده در یک منطقه استوار اسات. های ساخته های مدل آنتروپی شانون بر تحلیل آمار فضایی از محیط مانای تحلیل

نظار در شده به کل مسااحت محادوده ماورد طوری که نتایج تحلیل این مدل نمایانگر توزیع فضایی نواحی ساخته به

دهناده پراکنادگی تر باشد نشان بزرگ دهنده تمرکز و هرچهباشد نشانتر یک منطقه است. هرچه این ضریب کوچک


نظمی شانون وقتی با سیستم اطالعا جغرافیایی همراه شود، یک ابازار سااده توسعه است. بر این اساس ضریب بی

ی کالادی خواهد بود. ی پیوستگی از جناه گیری سنجهاما مؤثر در اندازه

هاای جغرافیاایی نیاز اساتفاده گیری درجه تمرکز و پراکندگی فضایی پدیدهای اندازهتوان بر از آنتروپی شانون می

تعاادل یاک سیساتم در توزیاع نشاان دادن . آنتروپی یک معیار ناپارامتری برای (13: 5111)کومار و همکاران، کرد

)عاااس زاده است درحرکتی تعادل سو بهفضایی یک شاخص است و هرچه میزان این شاخص بیشتر شود، توزیع

روش آن است که هر چه پراکندگی در مقادیر یک شاخص بیشاتر باشاد، آن شااخص اهمیات (. ایده این32, 1332

بنابراین هرچه میزان این شاخص در سانجش پیوساتگی فضاایی بیشاتر باشاد، ؛ (35: 1311بیشتری دارد )زبردست

داده است. ی پراکنده رویی در منطقه بیشتر رخ پدیده

: مدل آنتروپی شانون1رابطه

در این رابطه:

H ،مقدار آنتروپی شانونPi شاده )تاراکم کلای مساکونی( منطقاه نساات مسااحت سااختهi باه کال مسااحت

متغیار اسات. شده و تا مقادار (. ارزش مقدار آنتروپی شانون از صفر شروع1مجموع مناطق )رابطه شده شناخته

هاای وسااز شاده )سالول هاای سااخت مقدار صفر بیانگر توسعه فیزیکی خیلی متراکم )فشارده( و تمرکاز محادوده

هاای بیانگر توسعه فیزیکای پراکناده و توزیاع محایط مقدار نهایی که یدرحالشده(، در یک منطقه است. ساخته

رشاد پراکناده کامالًبیشتر باشد نتروپی از مقدار شهری است. زمانی که ارزش آ شده در سطح منطقه کالن ساخته

اتفاق افتاده است.

سنجش پیوستگی عملکردی

ی پراکناده رویای گیری و گسترش پدیاده شهری در شکل های یک منطقه کالن ی میان سکونتگاهوابستگارتاا و

ی در یاک گااه گاره ی فضای میانی بین دونقطهدهد که طوری که شواهد تجربی در این زمینه نشان می مؤثر است؛ به

شاود طاوری کاه مشااهده مای وسازهای انساانی اسات. باه ساخت ی عملکردی، مستعدترین منطقه در توسعه شاکه

رو، در تحلیل ایان بخاش کاه ینایابد. از ی پراکنده رویی در راستای پیوندهای عملکردی بروز و گسترش می پدیده

ماورد تحلیال قارار های میان نقا سکونتگاهی یانجردهد، ارتااطا و ارزیابی قرار میپیوستگی عملکردی را مورد

ها استفاده خواهد شد. خواهند گرفت. برای این منظور از تحلیل شاکه بر مانای جریان میان سکونتگاه

تحلیل شبکه


هاا بارای نماایش تا، گرهها و خطو است که در این راس تحلیل جریان شکلی از نمایش گرافیکی متشکل از گره

طاور خالصاه در گیرند. این ایده به نقا یا عوامل؛ و خطو برای نمایش ارتاا میان این نقا مورداستفاده قرار می

ای از عوامل است، چگونگی ارتاا میان این عوامل با یکادیگر را نشاان مجموعه رندهیدربرگکه 5و 1شکل شماره

(.1: 1111)کیلکنی و نالار ، دهد می

نحوه تعامل و ارتباط میان نقاط در داخل یک شبکه -1شکل

(.1: 1111: )کیلکنی و نالار ، مناع

باشاد. ها وابساته مای های تحلیلی استوار است که به اطالعا و فرضیهبنیاد تحلیل جریان بر پایه چارچوب داده

ی بین مردم یا طرز برخاورد شخصای و گروهای وانفعاالت فعلها در روابط و طور مثال شامل داده توانند، بها میهداده

وسیله بررسی و ماذاکره شخصای در ها بهشود. ارتاا دادهنامیده می« رابطه» دو جفتباشند. اتصال و وابستگی بین

)کیلکنای و ناالار ، هاای عامال وجاود دارد ط بین جفات شود. روابط فقبا دیگران انتخاب می وانفعاال فعلمورد

1111 :11.)

ها در یک شبکه ها و گره ای از گراف نمونه -2شکل


هاا مشاخص دهنده این واقعیت است که دو عامل که با گاره مجاور در یک تحلیل بر مانای نظریه گرال نشان

(.15: 1111)کیلکنی و نالار ، اند متصل به همد یا هم پیوندی گروهی دارند یا طور مستقیم رابطه دارن شوند بهمی

ها شاخصمعرفی متغیرها و

شاده ی تحلیل دوبخشی پیوستگی فضایی و عملکردی، متغیرهای بکار گرفته شده درزمینه با توجه به روش مطرح

اس در بخش تحلیل پیوستگی فضایی )کالادی(بر مانای نیازهای اطالعاتی این دو بخش استوارشده است. بر این اس

شده اسات. بارای شااخص ساازی ایان شهری استفاده ی کالن شده و نسات به کل محدوده از سطح فضاهای ساخته

عنوان محیط فیزیکای و کالاادی آید به نمی حساب بهشده و درواقع هر آنچه که عوارض طایعی مقادیر، محیط ساخته

شاهری تهاران بار اسااس ایان شااخص باه دو ناوع سالول، ی کالن ابراین سطح منطقهبن؛ شده است به مدل معرفی

شوند. بندی می های ساخته نشده دسته شده و سلول های ساخته سلول

بر مانای روش تحلیل شاکه در بررسی پیوستگی عملکردی در سطح منطقه بایستی شاخصای موردبررسای قارار

هاای ی داده های محدوده را تعیین کند. با توجه به فقر اطالعاتی درزمیناه هگیرد که پیوند فیزیکی میان نقا سکونتگا

های موجاود از یتمحدودرو، در این تحقیق با توجه به یناها وجود ندارد. از کارگیری انواع جریان جریانی امکان به

شده است. ها استفاده یوندهای فیزیکی میان سکونتگاهپی کننده یینتاعنوان شاخص جریان کاال به

موردمطالعه بررسی محدوده

شهری تهران اسات کاه باه دلیال مرکزیات اداری و ی کالن ی پژوهش بخش غربی منطقه ی موردمطالعه محدوده

ی برخاوردار اسات. فرد منحصربههای های اقتصادی، از ویژگی العاده جمعیت و فعالیتمدیریتی کشور و تمرکز فوق

و درجاه 21یقه عرض شمالی و ماابین دق 51و درجه 36یقه تا دق 23و درجه 32 این منطقه در محدوده جغرافیایی

ای باه النهار گرینویچ قرارگرفته است. این منطقه در محادوده دقیقه طول شمالی از نصف 11و درجه 23دقیقه تا 11

کاوه جنوبی رشاته هایدرجه عرض جغرافیایی گسترده شده است. این محدوده در دامنه 1٫2ابعاد سه درجه طول و

های قزوین و مرکازی، از جناوب باه اساتان قام و از شده و از شمال به استان مازندران، از غرب به استان الارز واقع

(.1شود )نقشه سمت شرق به استان سمنان محدود می


محدوده موردمطالعه در منطقه -1نقشه

هاا، عناوان ماناای تحلیال پژوهش و در نظر گرفتن نقا سکونتگاهی شاهری باه با توجه به واحد تحلیل در این

(.1شهری تهران موردبررسی قرارگرفته است )جدول شهرهای عمده در منطقه کالن

ها شهرهای موردمطالعه و جمعیت آن -1جدول

جمعیت نام ردیف جمعیت نام ردیف

11144 داشتهار 3 1111251 تهران 1

33515 هرشمحمد 1 321331 اسالم شهر 5

1336131 کرج 11 132346 نسیم شهر 3

61562 هشتگرد 11 63161 ربا کریم 4

3416 طالقان 15 131451 شهریار 2

1161 رکوهسا 13 553113 مالرد 6

11155 نظرآباد 14 43113 ماهدشت 1

(1311)مناع: سایت اداره آمار ایران،

شهری مبانی نظری الگوهای فضایی پراکنده رویی در مناطق کالنمفاهیم و

توساعه بار روی نشاده کنترل پخشایش معنای به رویی ای، پراکنده منطقه و شهری ریزیبرنامه واژگان فرهنگ در

یاا روساتایی کشااورزی، زودهنگاام اراضای تاادیل زمین، پایین هایتراکم به و معموالً است نیافته های توسعه ینزم

, 1331شود )سایف الادینی و قناائی گفته می شهر از بیرون توسعه رویه بی گسترش و های شهریکاربری به جنگلی

بیرون ی شهری به یک منطقه یو خوداتکا پراکنده گسترش شامل افقی رویی توان گفت پراکنده که می طوری (؛ به435

تاوان آن ؛ که می(Menon & Vengamma, 2004, p. 4) شود می ای حومه مناطق و ها طول شاهراه در متراکم مراکز از


از زماین ارآماد ناکوقفه، توسعه غیر متداوم جهشی و اساتفاده یکنواخت بیتوسعه رویه زمین، را به معنی استفاده بی

رویی را الگاویی از نیز پراکنده 1اسکیرز. (Frei, Schöll, Fukutome, Schmidli, & Vidale, 2006, p. 353)دانست

هاای جدیاد در حاشایه تراکم کم، وابساته باه اتومایال و منحصار باه توساعه کننده منعکسکند که رشد تعریف می

کناد: توساعه تجااری و مساکونی کام رویی تعریف میهای زیر را برای پراکندههاست. اسکیرز مشخصهگاهسکونت

در لیا اتوماریزی کاربری زمین در بین قلمروهای اداری مختلف، اتکا بار تفرق برنامه ،ختهیگر جستهی تراکم، توسعه

زیسات، ونقل، جدایی گزینی انواع کاربری زمین و جدایی گزینی نژادی و اجتماعی، ازدحام و تخریاب محایط حمل

رویای از آن است. این در حالی است که پراکناده (Squires, 2002, p. 2)کاهش حس تعلق به مکان در میان ساکنان

زار و عمادتاً درون اراضای به معنی الگوی گساترش کالاادی کام تاراکم شاهرها، تحات شارایط باا 5نظر اندرسون

ی بیرونای و رویهدیگر، رشد شتاب آمیز یا گسترش بی عاار . به(Ludlow, 2006, p. 46)باشد کشاورزی اطرال می

بوده و نیازمند سهم زیاادی از رویه انرژی و زمینالگوهای کاربری زمین کم تراکم که وابسته به ماشین و مصرل بی

.(Anderson, 2005, p. 1)شده است ، گسترش افقی تعریفاند خدما ی جاده برای توسعه

وضوح مشااهده و در کارد. توان این پدیده را به شهری در مناطق مختلف می ی وضعیت مناطق کالن با مشاهده

ترجیحاا ی واساطه هاای عصار حاضار و باه رویای جازو واقعیات دهبر این باور اسات کاه پراکنا 3رو پیسر ازاین

رویی در . بررسی تعاریف پراکنده(Mills & Hamilton, 1994) ناپذیر پیداکرده است ، روندی اجتنابکنندگان مصرل

رویای تارین ویژگای پراکناده دهد که توسعه مناطق مسکونی با تراکم پایین، مهم گونه نشان می های مختلف این زمینه

ارتااا عملکاردی رویی بر تغییرا فرم و رشد کالاادی و پراکنده ی درزمینهی نظر محققان که عمده طوری به است؛

هاای اصالی این مناطق با شهر مرکزی تأکیددارند. این بدان معناست که محققان معتقدند این دو شاخص از شاخص

شوند. رویی محسوب می ی پراکنده گیری پدیده شکل

شهری های الگوی پراکنده رویی در مناطق کالن سنجه

ی وجود دارد اما تعریف مشخص و یکتایی که بتاوان بارای روی ی پراکنده ی پدیده مطالعا زیادی درزمینه بااینکه

ی غیار کمای، رویکردهاای تفسایری از آن ها یریگ اندازههای کیفی، ، وجود ندارد. توصیفبکار گرفتتمامی مناطق

تاوان ی شاهری را نمای ؛ چراکه هر توساعه (Wilson, Hurd, Civco, Prisloe, & Arnold, 2003, p. 276) اند جمله

توان از یک نوع دانسات. های یکسان در مناطق مختلف را نیز نمی ی پراکنده در نظر گرفت؛ و توسعه عنوان توسعه به

الگوهای خاا قابال معتقد است مانای تشخیص فرآیند رشد پیراشهری توسط سنجه 4این در حالی است که پارکر

هاای های فضایی بارای تحلیال نتاایج مادل های رشد شهری از سنجه طوری که بسیاری از مدل بندی هستند؛ به دسته

رویای یکای از اناواع که پدیاده پراکناده ازآنجایی. (Parker & Meretsky, 2004)کنند سازی فضایی استفاده می شایه

ی رشاد در تایاین الگاوی کننده های تعیین توان از شاخص آید، بنابراین می می حساب بهشهری توسعه در مناطق کالن

ی شاهری اسات و رویی نوعی خا از رشاد و توساعه این پدیده استفاده کرد. الاته بایستی توجه داشت که پراکنده 1 Squires

2 Anderson

3 Peiser

4 Parker


معتقاد 1رو، ویلساون صور کامل برای تایین این پدیده در نظر گرفت. ازایان های رشد را به مام شاخصتوان ت نمی

رویی بایستی رشد را متناسب با الگوهای این پدیده موردبررسی قارارداد. وی در ی پراکنده است که در بررسی پدیده

رشد به هماراه عوامال جادایی گزینای بساتگی رویی، به ی پراکنده گیری پدیده دهد که شکل مطالعا خود نشان می

ی، ا لااه ی و داخلای، مارز درونهاای های اشکال این پدیده را در گوناه و گونه (Wilson et al. 2003, p. 277)دارد

کند. می بندی نفوذی، انتقالی، پیوسته دسته

شاود ی پیراشهری از تغییرا محیطای و تغییارا محایط انساانی ناشای مای الگوهای فضایی در رشد و توسعه

(Parker & Meretsky, 2004, p. 235) یافته عمدتاً از تأثیر عملکرد های توسعه بنابراین دور از انتظار نیست که مدل؛

ای منااطق هاای منطقاه توان گفت ویژگی . می(Hobbs, 1997)شرایط اکولوژیک بر الگوهای فضایی منتج شده باشند

گیاری ی شاکل کنناده های ارتااطا شهری خود، عوامل تعیاین رفیتشهری به دلیل ظ خصو مناطق کالن شهری به

هاای هاا، شااکه مانناد بزرگاراه سااخت انسانطور مثال، کریدورهای محیط رویی هستند. به ی پراکنده الگوهای پدیده

ی ی پدیاده زیرساختی و کریدورهای محیط طایعی مانند عوارض طایعی از عاواملی هساتند کاه در رشاد و توساعه

شاهری مناطق کاالن خصو ساخت به های انسان که محیط شهری تأثیرگذارند. ازآنجایی رویی در مناطق کالن کندهپرا

گذارناد بازتابی از وضعیت، فرآیندهای اقتصادی، اجتماعی و فنّاوری هستند که از طریق تغییراتشان باه نماایش مای

(Martin Herold, Goldstein, & Clarke, 2003, p. 287) . معیارهاای فضاایی متعاددی از 5بار ایان ماناا هاس

ی ا جااده های جدید ی شاکه عرضهی ناپیوسته، جدایی گزینی کاربری زمین، رویی شامل تراکم شهری، توسعه پراکنده

.(Hasse, 2002, p. 185)کند ونقلی را معرفی می ی تجمع و حملها گرهو دسترسی به

شهری رویی در مناطق کالن الگوهای فضایی پراکنده -3کل ش

1 Wilson

2 Hasse


ی رسید کاه در تایاین بند جمعتوان به این نه، میها و مطالعا نویسندگان در این زمی یدگاهدبا بررسی درمجموع

رویای هاای الگوهاای فضاایی پراکناده یصهتوسعه به خص ی الگوهای فضایی این نوع از دهنده و عناصر شکل الگوها

،یاتفااق ن،ییصاور تاراکم پاا باه ی الگوی فضایی پراکنده دهنده (. ویژگی عناصر تشکیل4ید شده است )شکل تأک

پهان یهاا، توساعه تجاار کاربری یکیزیف ییجدا ،یمتصل، تک کاربر ریغ ،یبزرگ تک خانوار شده کیقطعا تفک

شود. می فیعرفشرده ت ریصور غ و به نیدر مصرل زم شیبا افزا یرامونیپ یتوسعه شهر ،یگونه و نوار

عملکردی-ی پیوستگی فضایی سنجه

ی بااالتر باردار بهرهی قابل توسعه که امکان ها نیزمی از ا درجهشهری ساب شده است تا های مناطق کالن ویژگی

ی یابناد. توساعه توساعه یکپارچه و در ارتاا با نقا شهری منطقه صور به، رادارندشهری ی کالن از تراکم منطقه

شهری ممکن است در سطوح مختلف تراکمی رخ دهاد. باا توجاه ی کالن ی منطقه عنوان الگویی از توسعه پیوسته به

شود؛ پیوستگی و تاراکم رویی با میزان پراکندگی جمعیت مراکز شهری در منطقه شناخته می ی پراکنده پدیده که نیابه

هاای ایان پدیاده باشاد. ایان در حاالی اسات کاه در بیشاتر تواند یکی از شاخص شهری می ی کالن در مرکز منطقه

. درواقع این دو مفهاوم در کناار (Hasse, 2002)اند این پدیده استفاده کرده نییتامطالعا از شاخص ناپیوستگی در

شهری و کاهش ایان اطق کالنتوان گفت با پیوستگی در مرکز من طوری که می یابد. به ای مفهوم می یکدیگر و با رابطه

شاهری رخ ی کالن رویی در منطقه ی پراکنده شاخص با حرکت به سمت پیرامون و رخ داد ناپیوستگی فضایی، پدیده

عناوان ی پیوساتگی از تاراکم باه . بر این اساس، سنجه(Martin Herold, Couclelis, & Clarke, 2005)خواهد داد

لکاردی( در ی کافی ارتاا واحدهای مسکونی )پیوستگی فضایی( یا شاغلی )پیوساتگی عم اندازهابزاری برای تعیین

تواناد ی تراکمی در منطقه مای ها جهششناسایی الگوی پیوسته یا الگوی ناپیوسته استفاده خواهد شد؛ به این معنا که

(.2رویی در منطقه باشد )شکل ی پراکنده مانای تشخیص پدیده

بال توساعه، ی قاهاا نیزما کم از کل مساحت نساتاًی نامناسب مکانی و استقرار جمعیت زیاد در مساحت توسعه

تواناد ی شاهری مای رویی گاردد. یاک محادوده ی پراکنده تواند به دلیل ایجاد اختالفا مکانی ساب بروز پدیده می

. (Hasse, 2002)صور یکنواخت رشاد کناد تواند به ی شهری نمی ، اما هیچ محدودهابد ی توسعهصور پیوسته به

مراتاب باه شهری به دلیل وجود مراکز شهری متعدد ی مناطق کالن ی مکانی در رشد و توسعهها اختاللکه درصورتی

رباو باه پراکنادگی را توضایح دهاد تواند تمامی مساائل م یی نمیتنها بهرو، شاخص تراکم بیشتر خواهد بود. ازاین

(Martin Herold et al. 2005).


شهری کالبدی در مناطق کالن -سنجه پیوستگی فضایی -4شکل

ی تواند در گوناه بر طاق مطالعا صور گرفته در این زمینه، پیوستگی کالادی و یا جدایی گزینی عملکردی می

ناار همساایگی در ک دیگران از شاخص شاد و 1اوینگ که یطور بهرویی مؤثر باشد؛ ی پراکنده الگوی فضایی پدیده

& ,R. H. Ewing, Pendall, Chen)کنناد رویای یااد مای عنوان ابزاری در سنجش میزان پراکنده ها به دیگر شاخص

America, 2002) .و معتقاد اسات قارار داده این شاخص را به همراه شاخص تراکم مورد تحلیل 5هرولد طور نیهم

شهری و کاهش آن با حرکت به سامت پیراماون و مناطق کالن پرتراکمکه پیوستگی در مرکز مناطق شهری و مناطق

رویای در ی پراکناده عناوان پدیاده شهری بایستی رخ دهد تا بتوان از آن به در مناطق کالن رخ داد ناپیوستگی فضایی

.(M Herold, Hemphill, Dietzel, & Clarke, 2005)شهری نام برد ی کالن منطقه

این در حالی است که این مفهوم در مورد عملکردها و پیوستگی عملکردی نیز صادق است. پیوستگی عملکردی

شهری دارد. اگر ایان ارتااا میاان نقاا ساکونتی وجاود نشان از پیوندهای میان نقا سکونتگاهی در مناطق کالن

شاود؛ چراکاه شاهری تهای مای ی کاالن ها پیوستگی عملکردی قائل شد، مفهوم منطقاه نتوان برای آن نداشته باشد و

کند. ی ارتااطا عملکردی میان نقا سکونتگاهی آن معنا پیدا می واسطه شهری به ی کالن منطقه

ی پژوهشها افتهی

عملکاردی، -تحلیل پیوستگی فضایی شهری تهران بر مانای ی کالن ی منطقه تحلیل الگوی رشد و توسعه منظور به

ها در دو بخش پیوستگی فضایی و عملکاردی صاور خواهاد گرفات. در ی موردبررسی، تحلیلشناس روشمطابق

وسااز محایط انساانی و بررسی پیوستگی کالادی )فضایی( با استفاده از مدل آنتروپی شانون میزان تغییارا سااخت

1 Ewing

2 Herold


ساخت موردبررسای قرارگرفتاه و در بررسای پیوساتگی عملکاردی باا نکلی محیط مصنوع و انسا طور بهاشتغال و

شده است. استفاده از روش تحلیل شاکه، میزان پیوستگی عملکردی سنجش و ارزیابی

تحلیل مدل آنتروپی شانون

شده در ارتااا باا جمعیات منطقاه های توزیع فضایی را با استفاده از محیط ساخته مدل آنتروپی شانون نابرابری

رو، باا مساحت موجاود در منطقاه اسات. از ایان کارگیری این مدل، بررسی شر به دهد، پیش وردسنجش قرار میم

توجه به

شهری تهران بر مانای این مدل مورد ارزیابی قرارگرفته است. ی کالن های منطقه ویژگی 1رابطه

ی زمانی موردبررسی قرار شهری بایستی در طول دوره لگوی رشد و توسعه مناطق کالنبا توجه به اینکه بررسی ا

هاای هاوایی در ساه منظور محاساه مدل آنتروپی شانون از مساحت شهرهای موردمطالعاه بار ماناای نقشاه گیرد، به

و نساات جمعیات شده است. میزان نسات زمین به محدوده موردمطالعاه استفاده 1332، 1312، 1362ی زمانی دوره

شده است. یانب Error! Reference source not found.5شهرها به جمعیت کل در

1331تا 1331های سهم نسبی مساحت و جمعیت هر یک از شهرهای محدوده موردمطالعه بین سال -2جدول

1331مساحت 1331مساحت 1331مساحت شهر

33/1 34/1 33/1 تهران

15/1 15/1 15/1 اسالم شهر

114/1 113/1 115/1 نسیم شهر

114/1 114/1 114/1 رباط کریم

11/1 11/1 114/1 شهریار

111/1 111/1 111/1 مالرد

114/1 114/1 11/1 ماهدشت

11/1 11/1 11/1 اشتهارد

115/1 115/1 115/1 محمد شهر

11/1 11/1 11/1 کرج

11/1 11/1 114/1 هشتگرد

11/1 11/1 11/1 طالقان

111/1 111/1 111/1 کوهسار

11/1 11/1 114/1 نظرآباد

1 1 1 مجموع

مناع: محاساا نگارندگان بر مانای اطالعا مرکز آمار ایران


و استفاده از شده محاساهی ها مساحتبا توجه به نسات

شهری بر مانای مدل آنتروپی شانون مورد تحلیال قرارگرفتاه ی کالن ، هر یک از شهرهای منطقهشده ارائه 1رابطه

ی نتایج محاساا مدل برای هر یاک از شاهرهای منطقاه 3جدول است. شده دادهو مقداری کمی به هر یک نسات

دهد. موردبررسی را نشان می

1331تا 1331های میزان ضریب آنتروپی شانون شهرهای موردمطالعه بین سال -3جدول

شهر ضریب آنتروپی شانون

1362 1312 1332

16/1 تهران 133/1 131/1

11/1 اسالم شهر 114/1 113/1

113/1 نسیم شهر 111/1 111/1

111/1 رباط کریم 111/1 115/1

111/1 شهریار 111/1 113/1

116/1 مالرد 111/1 151/1

113/1 ماهدشت 1 1113/1

114/1 اشتهارد 116/1 111/1

112/1 محمد شهر 116/1 116/1

161/1 کرج 111/1 133/1

115/1 هشتگرد 113/1 111/1

111/1 طالقان 11/1 111/1

1114/1 1 1 کوهسار

111/1 نظرآباد 111/1 113/1

113/1 مجموع 112/1 511/1

مناع: محاساا نگارنگان

ی فضاایی پراکناده در های مدل هر چه میزان این شاخص بیشتر باشد، آن شهر بیشتر در توساعه بر مانای تحلیل

دهد که تهران و کرج بیشترین مقدار را در ضریب آنتروپی شانون سطح منطقه مؤثر بوده است. نتایج تحلیل نشان می

شاهری تهاران ایان دو شاهر ی کاالن ی پراکنده در منطقه توسعه درروندتوان گفت طوری که می اند؛ به دریافت کرده

اند. بیشترین تأثیر را داشته


میزان تأثیر شهرهای موردمطالعه بر ضریب آنتروپی شانون کلی محدوده -1نمودار

( سهمی باالتری از تهران را به خود اختصاا 1332رسی )ی موردبر این در حالی است که کرج در آخرین دوره

عناوان ی شاهر کارج باه ی پیراماونی در محادوده حاوزه ی شدن منطقه و ایجاد دوقطاداده است که این امر نشان از

ی پراکنده هم در نواحی عنوان عاملی در تسریع روند توسعه توان به روند را می ی مرکزی است. بر این مانا، این منطقه

منظور در فضایی این شاخص و تحلیل فضاایی تاأثیر هار کرج و هم در نواحی شرقی کرج دانست. به-میان تهران

ساازی کمای و مکاانی شااخص فاوق در ی پراکناده، مادل گیری و گسترش توسعه یک از شهرهای منطقه در شکل

ها را نشاان نتایج این تحلیل 5 نقشه شده است که ی آماری انجام شهری تهران در چهار دوره ی کالن ی منطقه محدوده

دهد. می


1331تا 1331های تراکم فضایی پخشایش ضریب آنتروپی شانون در دوره -2نقشه

شاهری ی کاالن دهاد کاه ایان شااخص در منطقاه نشاان مای 1362ی های مکانی این شااخص در دوره یبررس

جمعیتی اصلی تهران و کرج بوده که با توجه باه تجماع دیگار مراکاز شاهری در ی موردبررسی، تحت تأثیر دونقطه

شود. اطرال شهر تهران، تراکم این شاخص در اطرال شهر تهران بیشتر مشاهده می

دهد که عالوه بر تقویت مراکز شاهری ایان تحوال دهه بعد در منطقه از طریق ضریب آنتروپی شانون نشان می

اند و دیگر شهرهای منطقه نیز تأثیرا خاود را بار شده تحت تأثیر این شاخص واقع شد به منطقه، نواحی پیرامونی

دهند. رشد پراکنده نشان می

ی پراکنده رویی بر مانای محاسااا ضاریب نقا مؤثر بر پدیده 1332تا 1312ی این در حالی است که در دهه

گیاری ایان پدیاده ی در شاکل ماؤثر شهرهای پیرامونی نقاش یااً تمام تقرآنتروپی شانون به حد نهایی خود رسیده و

گردد کاه دو شاهر کارج و شده و کیفیت فضایی پخشایش این شاخص مشاهده می اند. با توجه به نمودار ارائه داشته

یافتاه اختصا تهران تأثیر زیادی بر افزایش ضریب آنتروپی شانون و پراکنش جمعیت در سطح منطقه و میزان زمین

ساخت داشته است. های انسان به محیط

تحلیل شبکه

منظور بررسی پیوستگی عملکردی در سطح منطقه، پیوندهای میان نقا سکونتگاهی ماورد تحلیال قرارگرفتاه به

شده است. با های پیوند فیزیکی )جریان کاال( از تحلیل شاکه استفادهاست. برای این منظور بر مانای اطالعا و داده

یاز در بررسی پیوستگی عملکاردی میاان نقاا شاهری منطقاه از شااخص هماساتگی شااکه موردنتوجه به تحلیل


یکپاارچگی است که ساطح شاکه کالن ساختار تحلیل و بررسی یها مؤلفه از یکی شاکه شده است. هماستگی استفاده

پاارچگی عملکاردی و دهد. هر چه میزان این شاخص بیشتر باشاد، یک می موردبررسی قرار را شاکه های یانجر انواع

بررسی میزان هماستگی شاکه از شااخص تاراکم شااکه در گارال منظور بههماستگی میان نقا بیشتر خواهد بود.

شده است. استفاده

تعاداد بیشاترین باه موجاود هاای کماان تعاداد نسات یلهوس به دار جهت ساده گرال یک در شاکه تراکم شاخص

با توجه باه اینکاه میازان .است تراکم حداکثر با ای شاکه کامل شاکه یک شود. می بیان شاکه این در ممکن یها کمان

پیوناد وجاود داشاته 161منظور ایجاد یک شاکه کامل بایاد باشد و از طرفی بهمی 13بین شاکه برابر ارتااطا کل

هناده ارتااا کامال و د تار باشاد نشاان باشد. این عدد هرچه به یک نزدیکمی 1832باشد میزان تراکم شاکه برابر با

ی خاوب باه چگونگی پیوند شاهرهای موردمطالعاه 2باشد. در نقشه شهرهای محدوده موردمطالعه با هم می جاناه همه

شده است. مشخص

شهری تهران ی کالن های میان نقاط شهری منطقه ناشی از جریان یوندیمیزان هم پ -3نقشه

شهری است شاخصی با عنوان ی کالن توان به هر یک از رئوس که همان شهرهای منطقه فوق می با توجه به گرال

(.1توان رئوس اختصا داد و از طریق آن شهرها را با یکدیگر مورد مقایسه قرارداد )نمودار


شهرهای موردمطالعه رأسمقایسه توان -2نمودار

از شاهرهای آمده دست بهمیزان پیوستگی عملکردی شهرها را دارد. از مجموع تمامی آنتروپی دو شهر در افزایش

1باشاد؛ هار چاه ایان عادد باه پیوستگی متوسط شاکه می دهنده نشانآید که می به دست 1,6312موردمطالعه عدد

تهران و کارج بااالترین اعاداد را باشد. با توجه به اینکه دو شهردهنده پیوستگی باالی شاکه میتر باشد نشاننزدیک

خوبی مشهود است که تراکم تمامی امکاناا و خادما اند به در تمامی متغیرهای تراکم و پیوستگی به دست آورده

نشاده خاوبی انجاام عملکردی در مجموعه شهرهای موردمطالعه باه -در این دو شهر متمرکزشده و پیوستگی فضایی

است.

عملکردی و توزیع جمعیت-گی فضاییتحلیل روابط مکانی پیوست

شاهری ی کاالن ی پراکنده رویی در منطقه ی پیوستگی عملکردی و پدیده منظور تایین روابط مکانی میان سنجه به

ی شده است. در این مدل ماناای محاسااا و کشاف رواباط، مقایساه موردبررسی، از مدل رگرسیون مکانی استفاده

عملکردی با مقادار سالول -در اینجا هر سلول در تحلیل سنجه پیوستگی فضاییسلولی میان واحدهای تحلیل است؛

هاای مکاانی گیرد. عالوه بار ایان، بارای تحلیال متناظر خود در میزان پراکنده رویی مورد مقایسه و ارزیابی قرار می

شاده اسات. باا یون مکاانی اساتفاده رگرسعملکردی و توزیع جمعیتی در سطح منطقه نیز از میزان -پیوستگی فضایی

ی شااخص واحاد ارائه منظور بهشده، عملکردی از دو تحلیل مجزا محاساه-ی پیوستگی فضایی توجه به اینکه سنجه

مکاانی فضاایی شاده و از شااخص هام عملکردی این دو شاخص با یکادیگر ترکیاب -در ارزیابی پیوستگی فضایی

شود. ج دو تحلیل، مقادیر ترکیای محاساه میشده است که در آن با توجه به میزان همپوشانی نتای استفاده

-ی پیوساتگی فضاایی با توجه به توضیحا فوق، نتایج تحلیل هماستگی میان توزیع فضایی جمعیات و سانجه

شده است. ارائه 4جدول عملکردی در


شهری عملکردی با توزیع جمعیت در منطقه کالن-های پیوستگی فضایی ستگی میان سنجهنتایج میزان همب -4جدول

تهران

پراکنش

جمعیت

ی پیوستگی سنجه

عملکردی-فضایی

میزان مساحت

شده ساخته

1362

پراکنش جمعیت622/1 1 میزان هماستگی 116/1

اعتاار آزمون

11/1 1

-ی پیوستگی فضایی سنجه

عملکردی

116/1 1 622/1 استگیمیزان هم

1/11 اعتاار آزمون

114/1

شده میزان مساحت ساخته111/1 میزان هماستگی 116/1 1

114/1 1 اعتاار آزمون

1312

پراکنش جمعیت332/1 1 میزان هماستگی 111/1


1 1


عملکردی

332/1 میزان هماستگی 1 313/1

1 عتاار آزمونا

1

شده میزان مساحت ساخته111/1 میزان هماستگی 313/1 1

1 1 اعتاار آزمون

1332

پراکنش جمعیت141/1 1 هماستگی میزان 111/1


1 1


عملکردی

141/1 هماستگی میزان 1 15/1

1 اعتاار آزمون

1

شده میزان مساحت ساخته111/1 هماستگی میزان 15/1 1

1 1 اعتاار آزمون

رو به افزایش بوده و توزیع فضایی جمعیت در ساطح ها سالدهد که این میزان در طی این ها نشان می نتایج یافته

طوری که هرچه این میزان افازایش عملکردی در ارتاا مستقیم است؛ به-منطقه با شاخص ارزیابی پیوستگی فضایی

یابد. یابد، جمعیت در آن نواحی افزایش می

عنوان دو قطب مهم و تأثیرگاذار باه سااختار گردد، دو شهر تهران و کرج بهمشاهده می 2طور که در شکل همان

گیری است.فضایی منطقه محسوب شده و یک مجموعه دوقطای جهت پراکنش فضایی در حال شکل

یریگ جهینتی و بند جمع

باه کاامالً شده در طای زماان، ی گسترش مناطق ساخته شهری به معنای نحوه یی در مناطق کالنرو الگوی پراکنده

هاای یی عوامال و ویژگای شناساا ی چیادمان عناصار فضاایی آن بساتگی دارد. شهری و نحوه ی کالن شرایط منطقه

رویای پراکناده هاای الگاوی گیری و گسترش این پدیاده در ایان تحقیاق باا عناوان سانجه تأثیرگذار بر روند شکل


ی شهری و نحوه ی کالن ها ابزاری هستند جهت ارزیابی شرایط منطقه موردبررسی قرارگرفته است. درواقع این سنجه

ای، هاای منطقاه رویی و ویژگی وسازهای انسانی در منطقه. با توجه به وابستگی الگوی پراکنده تأثیرگذاری بر ساخت

تواناد الگاوی مخاتص باه خاود ین پدیده در نظر گرفت و هر منطقه مای توان الگوهای ثابت و مشخصی برای ا نمی

داشته باشد.

شاده در مااانی های معرفای شهری تهران بر مانای سنجه ی کالن های صور گرفته در این زمینه در منطقه بررسی

ی ا دورهبررسای کناد. رویی در این منطقه از الگوی خاصی تاعیت می ی پراکنده دهد که پدیده نظری تحقیق نشان می

دارد. باا 1362شهری تهران نشان از تمرکز بیش از اندازه شهر تهران از ساال ی کالن رویی در منطقه گسترش پراکنده

صور مساتقل فعالیات و به گرفته شکل 1362ی دورتر از مرکز شهری تهران در سال این حال نقا تجمع در ناحیه

مشترکی با تهران داشته است.

ی واساطه شهری مانند ربا کاریم و شاهرری باه ی کالن نقا جنوبی منطقه 1312ی است که در سال این در حال

ی ا نقطاه عناوان رو این محدوده باه کنند. ازاین می برقرارای را با شهر تهران سویه ی یک رابطههای مکانی خود ویژگی

روناد تاا باه اماروز اداماه وده است. اینی شهری تهران است، شاهد رشد سریع شهری ب که تحت تأثیر مستقیم نقطه

عناوان تاوان از آن باه ای بوده که امروزه با اتصاال فیزیکای دیگار نمای ای این محدوده به گونه داشته و روند توسعه

که در حال حاضر پیوستگی کالادی و فیزیکی در این محدوده مشهود است. طوری گسترش گسسته یادکرد؛ به

ی شهری کامالً وابسته باه شاهر تهاران عنوان نقطه ن تحوال ، شهر کرج که در ابتدا بهبا این حال به موازا همی

هاای عملکاردی ، روند استقالل گزینی را در این دوران طی کرده است. شهر کرج را به دلیل وابستگیشد یمشناخته

ی شاهری در گسساته شاد ی دیگار از ر ا نموناه عناوان تاوان باه یم 1362های ی شهری تهران در سال شدید به نقطه

رویای در ایان محادوده در طای دوران سایر ی پراکناده گیری پدیده شهری تهران در نظر گرفت. شکل ی کالن منطقه

هم ایان روز روزبهصعودی داشته است. با این حال این شهر برای محیط پیرامونی خود دارای نقش مرکزی است که

ی ت تا عالوه بر استقالل عملکردی کرج نسات به تهاران، در منطقاه یابد. این امر ساب شده اس مرکزیت افزایش می

رویی باشیم. ی پراکنده گیری پدیده پیرامونی این شهر نیز شاهد شکل

ی پیرامونی خود و همکاری با شهر تهران در کناار ی مسلط در محدوده عنوان نقطه ی کرج به با گسترش و توسعه

گرفته است که در حال پیوستگی فیزیکی با مرکزیت شهری تهران شکل ی شهری قوی وابستگی عملکردی، مجموعه

ی پیوساته در یافتاه هاای توساعه های قال به محدوده ی پراکنده در دوره که مناطق توسعه طوری هر چه بیشتر است. به

رویای باه کناده ی پرا دهد که به همین دلیل پدیده نشان می 1311ی شده در دوره های انجام یابیارزحال تادیل است.

است. شده منتقلشهری تهران ی کالن مناطق بیرونی منطقه

گرفته و هام باه دلیال گساترش های ارتااطی و زیربنایی نیز هم به دلیل نیازهای شکل از سوی دیگر، زیرساخت

هری و از شا ی کاالن ی بیشاتر منطقاه اند که از طرفی منجر به توساعه یافته شهری در همین راستا توسعه ی کالن منطقه

شهری شده است. ی کالن ی بیشتر با مرکز منطقه رویی و هم فاصله ی پراکنده طرل دیگر رشد پدیده


دهاد کاه عوامال و ی پراکناده رویای نشاان مای گیری و گساترش پدیاده ی شکل ها و مطالعا درزمینه یبررس

ی تأثیرگذاری هر یاک از ها و نحوه نجههای محتوایی این س های مختلفی بر این پدیده تأثیرگذار هستند. تفاو سنجه

هاا بکاار گرفتاه شاود. از ی آنسااز مادل ی مختلفی در بررسی مفهومی و ها مدلها و ها ساب شده است تا روش آن

تواند در شناخت این پدیاده ی میشناس روشها از نظر محتوای نظری و رو مطالعه و بررسی هر یک از این سنجه این

های دیگر این پدیده مانند کاربری زماین، وساعت محادوده، قیمات گردد تا سنجه ا پیشنهاد میین مانبر امؤثر باشد.

تاری از الگاوی فضاایی پراکناده ها موردبررسی و مطالعه دقیق قرار گیرند تا فهام دقیاق زمین، اشتغال و دیگر سنجه

رویی و نیروهای محر آن به دست آید.

منابع

بینی تغییرات و پراکنش افقی شهرها با یشپارزیابی و (. 1311) د حسینی.احد نژاد روشنی، محسن و سید احم -1

یزی شهری، شماره ر برنامه. پژوهش و ی چند زمانه و سیستم اطالعات جغرافیاییها ماهوارهاستفاده از تصاویر

.51-1چهارم، مرودشت، صص

ی پراکنده رویی در سه شهر بررسی تطبیق(. 1331) اسفندیار زبردست. ،محمد مهدی عزیزی ،قادر ،احمدی -5

، شماره 2پایان نامه معماری و شهرسازی، دوره میانی ایران )نمونه موردی: شهرهای اردبیل، سنندج، کاشان(،

.43-52صص ، 3

، ای ایران ی منطقهمادر شهرها(. تحلیل فضایی شاخصهای توسعه در 1333مسعود و محمود اکاری. ) ،تقوایی -3

.111-11 ، صص51و 51شماره جغرافیا

و ارتباط آن با شناسایی عوامل مؤثر بر پراکنده رویی شهری(. 1311) اسفندیار و هادی شادزاویه. ،زبردست -4

-31، صص 4، شماره 1. نامه معماری و شهرسازی دوره ساختار فضایی شهر )نمونه موردمطالعه: شهر ارومیه(

115.

آییژ، چاپ دوم، ،ای شهری و منطقه یزیر ژگان برنامهفرهنگ وا (.1333) .ابوطالب قنائیو فرانک سیف الدینی، -2

.454-1صص تهران،

ی شهری کشور و ارائه راهکارهایی برای ها مجموعهسنجش توان چند مرکزیتی (. 1315شهابی، مجتای. ) -6

. زبردست، اسفندیار، تهران: دانشگاه تهران، گروه شهرسازی.یزی فضایی در این مناطقر برنامهارتقاء

تحلیلی بر توسعه کالبدی تبریز و تخریب اراضی کشاورزی و (. 1311میرستار و اکار رحیمی. ) ،یصدر موسو -1

.111-11، صص 5، شماره 4ای، دوره منطقه-. جغرافیا و آمایش شهریفضاهای سبز شهری

های توسعه بررسی نقش طرح(. 1311کامران، حسن، حمیدرضا وارثی، طاهر پریزادی و حسن حسینی امینی. ) -3

جغرافیا و توسعه ی موردی: شهر سنندج(،یرعامل )نمونهغلبدی در پراکنده رویی شهری با رویکرد پدافند کا

.511-111، صص 11ای، شماره یهناح


گاه رسمی وب ،نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن. سرشماری نفوس و مسکن(. 1311مرکز آمار ایران. ) -1

مرکز آمار ایران.

مطالعه و (. 1311قدمی، معصومه مهدیان بهنمیری و سیده سحر محمدی. ) میرکتولی، جعفر، مصطفی -11

ی آنتروپی شانون و هلدرن،ها مدلفضایی شهر بابلسر با استفاده از -بررسی روند و گسترش کالبدی

.133-112، صص 16جغرافیایی، شماره انداز چشم

11- Anderson, T. (2005). Spatial variations in road collision propensities in London. Center

for Advanced Spatial Analysis. UCL. London.

12- Camagni, R. Gibelli, M. C. & Rigamonti, P. (2002). Urban mobility and urban form: the

social and environmental costs of different patterns of urban expansion. Ecological economics,

40(2), pp.199-216. 13- Ewing, R. Pendall, R. & Chen, D. (2003). Measuring sprawl and its transportation

impacts. Transportation Research Record: Journal of the Transportation Research Board, 1831(1),

pp.175-183. 14- Frei, C. Schöll, R. Fukutome, S. Schmidli, J. & Vidale, P. L. (2006). Future change of

precipitation extremes in Europe: Intercomparison of scenarios from regional climate

models. Journal of Geophysical Research: Atmospheres (1984–2012), pp.111(D6). 15- Frew, J. & Wilson, B. (2002). Estimating the connection between location and property

value. Journal of Real Estate Practice and Education, 5(1), pp.17-25. 16- Harvey, R. O. & Clark, W. A. (1965). The nature and economics of urban sprawl. Land

Economics, pp.1-9. 17- Hasse, J. E. (2002). Geospatial indices of urban sprawl in New Jersey. Rutgers, The State

University of New Jersey. 18- Herold, M. Couclelis, H. & Clarke, K. C. (2005). The role of spatial metrics in the analysis

and modeling of urban land use change. Computers, Environment and Urban Systems, 29(4),

pp.369-399. 19- Herold, M. Goldstein, N. C. & Clarke, K. C. (2003). The spatiotemporal form of urban

growth: measurement, analysis and modeling. Remote sensing of Environment, 86(3), pp. 286-

302. 20- Herold, M. Hemphill, J. Dietzel, C. & Clarke, K. (2005). Remote sensing derived mapping

to support urban growth theory. Paper presented at the 3rd International Symposium Remote

Sensing and Data Fusion Over Urban Areas (URBAN 2005) and 5th International Symposium

Remote Sensing of Urban Areas (URS 2005). 21- Hobbs, R. (1997). Future landscapes and the future of landscape ecology. Landscape and

urban planning, 37(1), pp.1-9. 22- Hoffhine Wilson, E. Hurd, J. D. Civco, D. L. Prisloe, M. P. & Arnold, C. (2003).

Development of a geospatial model to quantify, describe and map urban growth. Remote

sensing of Environment, 86(3), pp.275-285.

23- IN, S. V. & IN, P. www. casa. ucl. ac. uk. 24- Kumar, J. A. V. Pathan, S. & Bhanderi, R. (2007). Spatio-temporal analysis for monitoring


urban growth–a case study of Indore city. Journal of the Indian Society of Remote Sensing,

35(1), pp.11-20. 25- Kurtz, J. C. Jackson, L. E. & Fisher, W. S. (2001). Strategies for evaluating indicators based

on guidelines from the Environmental Protection Agency’s Office of Research and Development.

Ecological indicators, 1(1), 49-60. 26- Lei, Q. & Bin, L. (2008). Urban sprawl: A case study of Shenzhen, China. Paper presented

at the 44th ISOCARP Congress. 27- Lopez, R. (2013). Changes and trends in urban sprawl in the United States 1970-2010.

Paper presented at the 141st APHA Annual Meeting (November 2-November 6, 2013). 28- Ludlow, D. (2006). Training needs for integrated urban management. Paper presented at

the Managing Urban Europe 25 Conference, Bristol, England. 29- Mills, E. & Hamilton, B. (1994). Urban Economics 5th ed. NY: Harper Collins College

Publishers. 30- Parker, D. C. & Meretsky, V. (2004). Measuring pattern outcomes in an agent-based model of

edge-effect externalities using spatial metrics. Agriculture, Ecosystems & Environment, 101(2), pp.

233-250. 31- Squires, G. D. (2002). Urban sprawl: Causes, consequences, & policy responses: The Urban

Insitute. 32- Tsai, Y.H. (2005). Quantifying urban form: compactness versus' sprawl'. Urban studies,

42(1), pp.141-161.

1313/11/51:شریذپ خیرات 1313/2/52 :لوصو خیرات 153-146...

Documents