133859187 Φιλοσοφική Και Πολιτική Βιβλιοθήκη 52 Όλοφ Ζιγκόν...

7/22/2019 133859187 Φιλοσοφική Και Πολιτική Βιβλιοθήκη 52 Όλοφ Ζιγκόν Olof Gigon Άννα Γεωργίου Μετάφραση Σωκράτ…

http://slidepdf.com/reader/full/133859187- 1/323



OLOF GIGON

ΣΩΚΡΑΤΗΣ

Ή εικόνα του στήν ποίηση καΐ στήν ιστορία

Μετάφραση

ΑΝΝΑ ΓΕΩ ΡΓΙΟΥ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ ^ ^ « Γ Ν Ω Σ Η »

ΑΘ Η Ν Α 1995



ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Προκαταρκτική παρατήρηση 9 I. Ή μορφή του Σωκράτη ώς πρόβλημα 13

II. Ή σωκρατική ποίηση 75 1.Ό θάνατος του Σωκράτη 752.Ή κλήση του Σωκράτη στή φιλοσοφία 1013. Ό Σωκράτης και ή οίκογένειά του 120

4. Ό Σωκράτης και τό άθην αϊκό κρ άτος 1375. Ό Σωκράτης και τό αίμόνων 172III. Ή γένεση του σωκρατικού διαλόγου . 188 IV. Σοφιστές και Σωκρατικοί 217



ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ

' Α ρ χ ικ ό ς σ τ ό χ ο ς α ύ τ ο ΰ τ ο υ β ιβ λ ίο υ ή τ α ν νά π α ρ ά σ χ ε ι ά π λ ώ ς μ ια

ε υ α ν ά γ ν ω σ τ η ε π ισ κ ό π η σ η τ η ς π α ρ ο ύ σ α ς κ α τ ά σ τ α σ η ς τ η ς σ ω κ ρ α τ ι-

κ ή ς ε ρ ε υ ν ά ς , Μ ν τ ε λ ικ ά π ρ ο έ κ υ φ ε κ ά τ ι τ ε λ ε ίω ς δ ια φ ο ρ ε τ ικ ό , 8η λ α 8η

η π ρ ο σ π ά θ ε ια κ ρ ιτ ικ ή ς ά ν ά λ υ σ η ς τ η ς ά ρ χ α ία ς π α ρ ά δ ο σ η ς γ ια τ ο ν

Σ ω κ ρ ά τ η κ α ι ν έ α ς ε ρ μ η ν ε ία ς τ ω ν δ σ ω ν π ρ ο β λ η μ ά τ ω ν θ έ τ ε ι α ύ τ η η

π α ρ ά δ ο σ η , τ ο ΰ τ ο ο φ ε ίλ ε τ α ι κ υ ρ ίω ς σ τ η ν ίδ ια τ η ν π α ρ ο ύ σ α κ α τ ά σ τ α -

σ η τ η ς ε ρ ε υ ν ά ς . Ε ν ίο τ ε θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α φ α ν ε ί δ τ ι ξ ε π ε ρ ά σ τ η κ ε η

ε π ο χ ή τ η ς ισ τ ο ρ ικ ή ς ε ρ μ η ν ε υ τ ικ ή ς ά ν ά λ υ σ η ς κ α ι δ τ ι ε ίν α ι κ α θ ή κ ο ν

μ α ς ν α ά ν τ ιμ ε τ ω π ίζ ο υ μ ε π λ έ ο ν τ α κ ε ίμ ε ν α μ ε ά δ ο λ η ά ν θ ρ ω π ισ τ ικ ήπ ίσ τ η κ α ι έ ν ο ρ α τ ικ ή μ ε γ α λ ο φ υ χ ία . Χ ω ρ ίς α μ φ ιβ ο λ ία , μ ια τ έ τ ο ια

σ τ ά σ η μ π ο ρ ε ί ν α δ ι α π ισ τ ώ σ ε ι π ο λ λ ά π ρ ά γ μ α τ α , τ α ό π ο ια δ ια φ ε ύ -

γ ο υ ν ά π ό τ η ν ά ν ά λ υ σ η . Ά λ λ α υ π ά ρ χ ε ι κ ίν δ υ ν ο ς ν α κ α τ α σ κ ε υ ά σ ο υ μ ε

έ ν α ν ε π ίπ λ α σ τ ο κ ό σ μ ο , ό ό π ο ιο ς σ ε κ ά θ ε ε π ίθ ε σ η δ χ ι μ ό ν ο κ α τ α ρ ρ έ ε ι

ό ίδ ιο ς ά ν υ π ε ρ ά σ π ισ τ ο ς , ά λ λ α μ ε τ η ν κ α τ ά ρ ρ ε υ σ η τ ο υ ά π ε ιλ ε ι έ π ιπ ρ ό -

σ θ ε τ α κ α ι τ η ν χ ω ρ ίς ά λ λ ο δ ύ σ κ ο λ η θ έ σ η τ ω ν ά ν θ ρ ω π ισ τ ικ ώ ν έ π ισ τ η -

μ ώ ν μ έ σ α σ τ η σ η μ ε ρ ιν ή π ν ε υ μ α τ ικ ή κ α τ ά σ τ α σ η , Τ τ τ ' α ύ τ έ ς τ ις σ υ ν -

θ ή κ ε ς φ ά ν η κ ε δ ικ α ιο λ ο γ η μ έ ν ο τ ό τ ό λ μ η μ α ν α έ π ιχ ε ιρ η θ ε ΐ ά κ ρ ιβ ώ ς

π ά ν ω σ τ ο σ ω κ ρ α τ ικ ό π ρ ό β λ η μ α μ ια ά ν ά λ υ σ η ή ό π ο ια έ ν δ ια φ έ ρ ε τ α ι

π ρ ω τ ίσ τ ω ς ν ά μ ή θ ε ω ρ ε ί ά π λ ώ ς α ύ τ ο ν ό η τ α δ σ α γ ε ν ικ ώ ς θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ι

α υ τ ο ν ό η τ α κ α ι ν α μ ή ν τ ρ έ φ ε ι α ύ τ α π ά τ ε ς γ ι' ά τ α δ ρ ια τ ώ ν γ ν ω σ τ ικ ώ ν

δ υ ν α τ ο τ ή τ ω ν μ α ς . Σ ' α υ τ ή τ ή ν π ρ ο σ π ά θ ε ια ε χ ω σ υ ν ε ίδ η σ η τ ο υ δ τ ι

έ ξ ή ν τ λ η σ α δ λ α τ α δ υ ν α τ ά π ε ρ ιθ ώ ρ ια τ η ς μ ια ς ή τ η ς ά λ λ η ς ε ρ μ η ν ε ία ς ,

δ τ ι χ ρ η σ ιμ ο π ο ίη σ α ά κ ρ α ΐε ς έ κ φ ρ ά σ ε ις σ τ ή μ ιά ή σ τ ή ν ά λ λ η π ε ρ ίπ τ ω -

σ η κ α ι δ ια τ ύ π ω σ α π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ε ς ά π ό μ ία υ π ο θ έ σ ε ις , ο ι ό π ο ιε ς ο ύ δ έ -π ο τ ε θ α μ π ο ρ έ σ ο υ ν ν ' ά π ο τ ε λ έ σ ο υ ν κ ά τ ι δ ια φ ο ρ ε τ ικ ό ά π ό υ π ο θ έ σ ε ις ·

ά λ λ α ά κ ό μ η κ α ι τ έ τ ο ιο υ ε ίδ ο υ ς υ π ο θ έ σ ε ις ε ίν α ι ν ό μ ιμ ε ς , α ν κ ρ α τ ο ύ ν



10 Π Ρ Ο Κ Α Τ Α Ρ Κ Τ Ι Κ Η Π Α ΡΑ Τ Η Ρ Η Σ Η

σ ε έ γ ρ η γ ο ρ σ τ ] τ ο α ΐσ θ -η μ α γ ίά τ ψ τ ρ ο μ ε ρ ή π ο ικ ιλ ία τ ω ν δ υ ν α τ ο τ ή -

τ ω ν τ η ς ε ρ μ η ν ε υ τ ικ ή ς μ α ς π ρ ο σ έ γ γ ισ η ς .

' Έ τ σ ι, τ ε λ ικ ά , θ έ λ η σ α α φ ' έ ν ο ς ν α 8ώ σ ω σ τ ο ν α ν α γ ν ώ σ τ η μ ια

ε ικ ό ν α γ ια τ η ν έ κ τ α σ η τ ο υ σ ε β α σ μ ιό τ α τ ο υ α ύ τ ο ϋ π ρ ο β λ ή μ α τ ο ς , τ οό π ο ιο μ α ς π α ρ ο υ σ ιά ζ ε ι η ισ τ ο ρ ία τ η ς α ρ χ α ιό τ η τ α ς , ά φ ' έ τ έ ρ ο υ ν α

8ώ σ ω ίσ ω ς , έ 8ώ κ ι έ κ ε ι, τ ό έ ν α υ σ μ α γ ια ν έ α σ υ ζ η τ η σ η .

Σ τ α π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ α α π ό τ ρ ι ά ν τ α χ ρ ό ν ια , π ο ύ π έ ρ α σ α ν α φ ό τ ο υ γ ρ ά -

φ τ η κ α ν ο ι π α ρ α π ά ν ω γ ρ α μ μ έ ς , ε λ α β ε χ ώ ρ α π ρ ά γ μ α τ ι μ ια π ο λ ύ γ ό -

ν ιμ η σ υ ζ ή τ η σ η γ ια τ ό σ ω κ ρ α τ ικ ό π ρ ό β λ η μ α κ α ι γ ια τ ις θ έ σ ε ις ο ι

ό π ο ιε ς δ ια τ υ π ώ ν ο ν τ α ι σ α υ τ ό τ ό β ιβ λ ίο . Έ ν τ ο ύ τ ο ις π ρ έ π ε ι ν α ο μ ο -

λ ο γ ή σ ω ο τ ι 8ε ν β ρ ή κ α κ α ν έ ν α π ιε σ τ ικ ό λ ό γ ο ν α α π ο μ α κ ρ υ ν θ ώ α π ό

τ ις τ ο τ ιν έ ς θ έ σ ε ις μ ο υ κ α ι ν α τ ρ ο π ο π ο ιή σ ω ρ ιζ ικ ά τ ό κ ε ίμ ε ν ο . Ε μ μ έ -

ν ω σ τ ο ο τ ι ό σ α γ ν ω ρ ίζ ο υ μ ε κ α ι θ ε ω ρ ο ύ μ ε σ ω κ ρ α τ ικ ή λ ο γ ο τ ε χ ν ία

ά ν ή κ ο υ ν ω ς ε ίδ ο ς σ τ ή ν π ο ίη σ η κ α ι ο χ ι σ τ ή ν ισ τ ο ρ ιο γ ρ α φ ία κ α ι σ τ ο ό τ ι

ε ίμ α σ τ ε υ π ο χ ρ ε ω μ έ ν ο ι ν α δ ε χ τ ο ύ μ ε τ ις σ υ ν έ π ε ιε ς α ύ τ ο ΰ τ ο υ γ ε γ ο ν ό -

τ ο ς . Ε μ μ έ ν ω ε π ίσ η ς σ τ ό ο τ ι ό Π λ ά τ ω ν ώ ς φ ιλ ό σ ο φ ο ς ε ίν α ι κ α ι

π α ρ α μ έ ν ε ι ά π α ρ ά μ ιλ λ ο ς · ά λ λ α δ π ο υ σ υ ζ η τ ε ίτ α ι ή π ο ίη σ η γ ύ ρ ω ά π ό

τ ό ν Σ ω κ ρ ά τ η π ρ έ π ε ι ν α λ α μ β ά ν ο υ μ ε ύ π ό φ η ' τ ό σ ύ ν ο λ ο τ ω ν κ α τ α λ ο ί-

π ω ν α ύ τ ή ς τ η ς π ο ίη σ η ς . Μ ό ν ο ό τ α ν κ α τ α λ ά β ο υ μ ε ο τ ι ή π ε ρ ιγ ρ α φ ή

τ ο υ Π λ ά τ ω ν α γ ια τ ό έ ν α ή γ ια τ ό ά λ λ ο γ ε γ ο ν ό ς δ ε ν ε ίν α ι ή μ ο ν α δ ικ ή ,

ά λ λ α ο τ ι, ε κ τ ό ς ά π ' α ύ τ ή ν , ε ίν α ι π ρ ο σ ιτ έ ς κ ι ά λ λ ε ς τ ρ ε ις , τ έ σ σ ε ρ ις ή

ά κ ό μ η π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ε ς έ κ δ ο χ έ ς , θ α ά ν τ ιμ ε τ ω π ίσ ο υ μ ε δ ίκ α ια ά φ ' ε ν ό ς

τ ή ν Ι δ ια ίτ ε ρ η π ρ ο σ φ ο ρ ά τ ο υ Π λ ά τ ω ν α , ά φ ' έ τ έ ρ ο υ δ μ ω ς κ α ι τ ή ν

π ρ ο σ φ ο ρ ά τ ω ν ά λ λ ω ν Σ ω κ ρ α τ ικ ώ ν .

" Α φ η σ α λ ο ιπ ό ν ά μ ε τ ά β λ η τ ο τ ό κ ε ίμ ε ν ο . Τ ά σ η μ ε ία , σ τ α ό π ο ια ή

κ ρ ίσ η μ ο υ δ ια φ έ ρ ε ι ά π ό τ ό τ ε , δ ε ν π α ίζ ο υ ν κ α ν έ ν α ν ρ ό λ ο γ ιά τ ό β α σ ι-κ ό π ρ ό β λ η μ α : Σ ή μ ε ρ α τ ε ίν ω μ ά λ λ ο ν ν ά θ ε ω ρ ή σ ω γ ν ή σ ιο τ ό ν 'Ιππίαμείζονα, ε ν ώ τ ό ν Μενέξενο, ά ν τ ίθ ε τ α , μ ή γ ν ή σ ιο ' κ α ι γ ιά τ ή ν π ε ρ ιβ ό -

η τ η - δ ια β ό η τ η δ ιά λ ε ξ η τ ο υ Π λ ά τ ω ν α ΠερΙ του άγαθοΰ θ α ά π ο φ α ιν ό -

μ ο υ ν κ ά π ω ς δ ια φ ο ρ ε τ ικ ά , μ ε π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ η έ π ιφ ύ λ α ξ η , ά π ό τ ό τ ε .

Ο ί σ η μ ε ιώ σ ε ις ε ίν α ι ά ν α μ φ ίβ ο λ α έ λ ά χ ισ τ ε ς . Έ ν τ ο ύ τ ο ις γ ιά τ ε -

χ ν ικ ο ύ ς λ ό γ ο υ ς δ ε ν μ π ό ρ ε σ ε ν ' ά λ λ ά ζ ε ι ή ά ρ ίθ μ η σ η . ' Έ τ σ ι, ά φ ' ε ν ό ς

δ ιε ύ ρ υ ν α ε λ α φ ρ ά ο ρ ισ μ έ ν ε ς ά π ό τ ις ή δ η ά ρ ιθ μ η μ έ ν ε ς σ η μ ε ιώ σ ε ις κ α ιά φ ' έ τ έ ρ ο υ π ρ ο σ έ θ ε σ α έ ν α δ ε ύ τ ε ρ ο μ έ ρ ο ς σ η μ ε ιώ σ ε ω ν , τ ό ό π ο ιο ά ν α -

φ έ ρ ε τ α ι σ ε ό ρ ισ μ έ ν ε ς σ ε λ ίδ ε ς κ ά θ ε φ ο ρ ά . Α υ τ ό δ ε ν ε ίν α ι κ α ι τ ό σ ο

π ρ α κ τ ικ ό , δ ε ν θ ά σ τ α θ ε ί δ μ ω ς κ α ι τ ό σ ο μ ε γ ά λ ο έ μ π ό δ ιο γ ιά τ ό ν



ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ 11

α ν α γ ν ώ σ τ η ε κ ε ίν ο ν , ό ο π ο ίο ς θ α ή θ ε λ ε ν α α ν α ζ -η τ ή σ ε ι τ α τ ε κ μ ή ρ ια

γ ια τ ψ α ν ά λ υ σ η μ ο υ .*

Μάρτιος 1979 OLOF GIGON

[* Γ ια διευκόλυνση του άναγνώστη, στήν έλληνική έκδοση οί σημειώσειςτης πρώτης και της δεύτερης γερμανικής έκδοσης συγχωνεύθηκαν και άριθμή-θηκαν ένιαϊα. Σ.τ.Μ.]



Ι Η ΜΟΡΦΗ TOT ΣΩΚΡΑΤΗ ΩΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑ

Σήμερα γνωρίζουμε δτι ή φιλοσοφία άποτελεϊται άπό δύο πράγμα-τα: άφ' ένός άπό τα φιλοσοφικά προβλήματα και συστήματα και άφ'

έτέρου άπό τους άνθρώπους οί όποιοι φιλοσοφούν. Τό φιλοσοφικόπρόβλημα πηγάζει άπό τα αινίγματα του άντικειμένου* τα φιλοσο-φικά συστήματα γεννώνται άπό την προσπάθεια να συνοψίσουμε,κατανοώντας το, τό σύνολο των άντικειμένων στην πλήρη διαπλοκήτους. Φορέας και των δύο δμως είναι ό άνθρωπος, ό όποιος φιλοσοφείδταν, υπάρχοντας ώς ιστορικό άτομο, θέλει νά πραγματώσει τό πνευ-μα·

Έ φιλοσοφία, ώς τό ερώτημα γιά τό Ε ίναι του άντικειμένου καιγια τήν καθολική συνάφεια δλων των άντικειμένων, συγγενεύει μετήν έπιστήμη των εμπειρικών φαινομένων προχωρεί, δπως κι έκείνη,άπό τό ένα στό άλλο, κατανοώντας και περιγράφοντας. Τό φιλοσο-φείν, ώς ή έργασία γιά τήν πραγμάτωση του πνεύματος μέσα στόνϊδιο τόν εαυτό μας και ώς ή περιγραφή αύτοΰ του είδους έργασίας,συγγενεύει μέ τήν ποίηση. Γ ιατί, δπως καΐ ή ποίηση, έπιζητεϊ νάάγγίξει τόν άνθρωπο στόν μορφώσιμο πυρήνα του και μέ άμέτρητες

εικόνες μιλά πάντοτε, δπως κι έκείνη, γιά τό μοναδικό έκεϊνο πρά-γμα, τό όποιο ενδιαφέρει άποκλειστικά.Ό τι ή φιλοσοφία συνίσταται στή σχέση μεταξύ τών δύο τούτων

πόλων εϊναι κάτι, τό όποιο ϊσως μόνο στήν έποχή μας μπόρεσε νάλεχθεί. 'Αλλά ή ϊδια ή παραπάνω σχέση υπήρχε άνέκαθεν. Κ αι μάλι-στα υπήρχε σέ δύο διαστάσεις. Σχηματικά και πρόχειρα, θά μπορού-σαμε νά χαρακτηρίσουμε τή μία ώς τή διάσταση του χώρου. Δεν

ύπάρχει φιλόσοφος στόν όποιο δεν ύπήρξαν, σέ οποιαδήποτε μορφή,και οί δύο πόλοι ό ενας δίπλα στόν άλλον. 'Ακόμη και ό πιό έπιστη-μονικός φιλόσοφος (αν εϊναι φιλόσοφος) θά διακρίνεται άπό τόν κα-θαρό επιστήμονα κατά τό δτι δλες οί άποφάνσεις του γιά τά άντικεί-



14 Η ΜΟ Ρ Φ Η ΤΟ Υ Σ Ω ΚΡ Α Τ Η

μενα εϊναι καΐ άποφάνσεις γι' αύτόν τον 'ίδιο. 'Από τον ποιητή, πάλι,διακρίνεται ό άνθρωπος, ό όποιος φιλοσοφεί, κατά τό δτι δεν τόνένδιαφέρει ή όποιαδήποτε συγκίνηση, άλλα τόν ένδιαφέρει άποκλει-

στικά ή άλήθεια του πνευματικοΰ είναι του μέσα στόν κόσμο. Αύτήεϊναι ή άδιάρρηκτη συνύπαρξη των δύο μορφών της φιλοσοφίας.Ή σχέση μεταξύ των δύο πόλων ύπάρχει δμως και στή διάσταση

του χρόνου. Όρισμένες έποχές της ιστορίας της φιλοσοφίας έντόπι-σαν τό έργο της φιλοσοφίας ιδιαίτερα στήν ταξινομητική ερμηνείατου κόσμου των άντικειμένων, ενώ άλλες έποχές άπέρριψαν ως στε-ρούμενο άξιας ό,τιδήποτε δεν μπορούσε νά συνδυασθεί μέ τήν έκκλη-

ση πρός τόν άνθρωπο νά μή μεριμνά γιά τίποτε άλλο παρά γιά τόμόνο πού του είναι άπαραίτητο. Ή διαίρεση σέ έποχές άπ' αύτή τήνοπτική γωνία ίσως εϊναι ή μόνη διαίρεση της ιστορίας της φιλοσοφίαςπού άληθινά έχει νόημα.

Όλα αύτά ισχύουν γιά τήν άρχαιότητα έξίσου δσο και γιά τούςεπόμενους αιώνες μέχρι σήμερα. Και μάλιστα σ' αύτό τό σημείο,άνάμεσα σέ άλλα, έπαληθεύεται ό πρότυπος χαρακτήρας της άρχαιό-

τητας γιά τή Δύση. Στόν σημερινό μελετητή της άρχαίας ιστορίαςτης φιλοσοφίας μπορεί νά καταστεί φανερή μέ έκπληκτική σαφήνειαή έξυπαρχής κίνησή της άνάμεσα στους δύο παραπάνω πόλους. Τού-το μάλιστα ισχύει και γιά τΙς δύο διαστάσεις πού προαναφέρθηκαν.Δέν χρειάζεται νά τονίσουμε πόσο ισχυρή εϊναι, σέ κάθε άρχαίαφιλοσοφία, ή τάση γιά εύρεία συστηματοποίηση τών άντικειμένων.'Αντίστροφα, δμως, ήδη οι παλαιότεροι φυσικοί φιλόσοφοι άπό τήΜίλητο διόλου δέν σκοπεύουν νά κατασκευάσουν άπλώς ένα κλειστόσύστημα του ορατού κόσμου* άνάγοντας τά φαινόμενα σέ κατανοη-τές αιτίες, στοχεύουν συγχρόνως στήν άπελευθέρωση του άνθρώπουάπό τήν πλάνη, τή δεισιδαιμονία και τόν φόβο. Έξίσου σαφής εϊναι ήσχέση μεταξύ τών δύο πόλων στή χρονική έξέλιξη της άρχαίας ιστο-ρίας της φιλοσοφίας. Ήδη στήν άρχαιότητα οί πρώτοι φιλόσοφοι δένχαρακτηρίζονται χωρίς λόγο φυσικοί φιλόσοφοι. Θέλουν κατά κύριολόγο νά γνωρίσουν τόν κόσμο της φ.ύσης και νά τόν κατανοήσουν.

Μερικοί άπ' αύτούς δέν ύπήρξαν τυχαία ταξιδιώτες έρευνητές, καιέμειναν ζωντανοί στή μνήμη άκριβώς ώς τέτοιοι. Δέν εϊναι τυχαίοέπίσης δτι άπό τήν άρχή του 5ου αιώνα π.Χ . μέσα άπό τή φυσικήφιλοσοφία άναπτύσσονται όί ειδικές έπιστήμες καθαυτές, κι άμέσως



Η ΜΟΡΦ Η T OT Σ Ω ΚΡΑ Τ Η 15

βέβαια στρέφονται έναντιον της έπιζητώντας να τήν ξεπεράσουν μέτή μεγαλύτερη τους άντικειμενικότητα και άκρίβεια: πρόκειται γιατήν άστρονομία, τή γεωμετρία, τήν άριθμητική καΐ τή μουσική.

Στή συνέχεια, όμως, τό δεύτερο μισό του ίδιου 5ου αιώνα είναι ήπερίοδος, κατά τήν οποία σιγά-σιγά έρχεται στο προσκήνιο 6 άλλοςπόλος της φιλοσοφίας. Ή φυσική φιλοσοφία, περνώντας στήν καθα-ρή φυσική έπιστήμη, χάνει τήν αρχική φιλοσοφική δυναμική της.Άπέναντί της ορθώνεται ενα νέο φιλοσοφείν, τό όποΐρ θέτει στόνεαυτό του τό καθήκον νά μορφώσει τόν άνθρωπο. Ή άμιγής έρευναεπιτρέπεται πια μόνον έφόσον μπορεί να βοηθήσει στή «βελτίωση»

του άνθρώπου. Ή πολυγνωσία και ή βιβλιοσοφία άπορρίπτονται,γιατί άπλώς διασκεδάζουν και περισπούν τόν άνθρωπο άπό τή μέρι-μνα για τήν ψυχή του. Ήδη ό 'Ηράκλειτος ειχε άντιτάξει στή φιλο-μάθεια των κοσμολόγων τή δελφική προτροπή «Γνώθι σαυτόν» —τώρα αύτή ή προτροπή γίνεται και πάλι δεκτή μέ πάθος. Εκτόςαύτοΰ, ή παράτολμη διείσδυση των φυσικών έρευνητών στις μυστη-ριώδεις περιοχές πάνω και κάτω άπ' τή γη δίνει στα εύσεβή πνεύμα-τα δλο και περισσότερο τήν έντύπωση της βλάσφημης περιέργειας·

γιατί στόν άνθρωπο έχει ορισθεί ως τόπος κατοικίας ή γη, και όάνθρωπος οφείλει νά πράττει στόν γήινο χώρο· ό Όλυμπος πάνω καιό "Αδης κάτω άπό τή γη είναι τά βασίλεια των θεών και οποίοςπροπετής θέλει νά παρεισφρύσει σ' αύτά διαπράττει τό ίδιο άνοσι-ούργημα όπως κάποτε ό Βελλεροφόντης και ό Σίσυφος.

Κ ατ' αύτόν τόν τρόπο ό άνθρωπος άναπέμπεται στόν έαυτό του.Ή φιλοσοφία γίνεται μόρφωση τοΰ άνθρώπου. Δέν προκαλεί έκπλη-

ξη τό δτι στήν ιδια χρονική περίοδο πρέπει νά έντάξουμε και τιςάρχαιότερες διηγήσεις γιά τή ζωή και τόν θάνατο των φιλοσόφων.Κ ατά τήν έποχή οπού ή φιλοσοφία θεωρείται ερευνά των άντικειμέ-νων ή προσωπικότητα του φιλοσόφου ένδιαφέρει δευτερευόντως —ανκαι ποτέ δέν είναι έντελώς άδιάφορη. 'Αντίθετα, γιά τό φιλοσοφείν,τό όποιο έπιζητεϊ νά πραγματώσει τό πνεύμα μέσα στήν ιστορικό-τητα, ή εύδοκίμηση ή ή άποτυχία μέσα στή συγκεκριμένη ζωή έχει

ύψιστη σημασία.Βέβαια, οσο έντονη κι αν είναι άπό τήν έποχή του Περικλή καιέξης ή έπίθεση έναντίον της φυσικής φιλοσοφίας, ή οποία διευρύνεταισε καθολική έπιστήμη, ώστόσο περνά περισσότερο άπό ένας αιώνας



16 Η ΜΟ ΡΦ Η ΤΟΥ Σ Ω ΚΡ ΑΤ Η

άκόμη μέχρι νά κατασιγάσει πράγματι τό πάθος της άνοιχτης άπέ-ναντι στον κόσμο καθαρής βούλησης για γνώση. Στήν άριστοτελική-θεοφράστεια διδασκαλία για τή θ ε ω ρ ία ώς την τέλεια μορφή ζωής

αύτό τό πάθος βρίσκει τήν τελική και πιο έκλεπτυσμένη έκφρασητου. Μόνον ή άρχή τής έλληνιστικής φιλοσοφίας, μέ τον Επίκουροκαι τον Ζήνωνα τον Κ ιτιέα, σημαίνει τήν οριστική νίκη του ύπαρξια-κοΰ (αν επιτρέπεται ν' άποτολμήσουμε τή χρήση αύτής τής λέξης)φιλοσοφικού πόλου τής άρχαίας φιλοσοφίας. 'Από 'κει και πέρα, στόκέντρο τής φιλοσοφικής σκέψης βρίσκεται ή εικόνα τοί3 έκπνευματω-μένου άνθρώπου, ή εικόνα του σοφού, πού τίποτε πια δεν τόν άνα-στατώνει, του έλεύθερου, πού καμιά δύναμη δεν τόν εξουσιάζει.

Ή περίοδος άνάμεσα στήν πρώτη άποδυνάμωση τής ορμής πρόςτή φυσική φιλοσοφία και στήν άπόλυτη νίκη του φιλοσοφείν ώς δια-μόρφωσης τής άνθρώπινης ζωής εϊναι ή κλασική εποχή τής άρχαίαςφιλοσοφίας. Ε ίναι ή περίοδος κατά τήν οποία, ορισμένες φορές, και οίδύο πόλοι είναι ζωντανοί, ισορροπώντας σχεδόν, καΐ κατά τήν οποία,έξαιτίας αύτής τής έντασης, ή φιλοσοφία άποκτα πληρότητα καιβάθος δσο ποτέ άλλοτε και άργότερα ούδέποτε πλέον. Τό τέλοςαύτής τής περιόδου τοποθετείται στις δεκαετίες μετά τόν θάνατοτου Μ. 'Αλεξάνδρου.

Στήν άρχή αύτής τής περιόδου ή άρχαία καθώς και ή σύγχρονηιστοριογραφία τής φιλοσοφίας τοποθετεί τό δνομα του Σωκράτη.Ήδη ό 'Αριστοτέλης άναφέρει δτι μέ τόν Σωκράτη σταμάτησε ήδιερεύνηση τής φύσης καΐ οί φιλόσοφοι άρχισαν νά άσχολουνται μέ

τήν άρετή ώς άντικείμενο χρήσιμο γιά τή ζωή του άτόμου αλλά καιγιά τό κράτος. Στόν Κ ικέρωνα άπαντα ή εκτοτε περίφημη εικόνα:δτι πρώτος ό Σωκράτης παρέλαβε τή φιλοσοφία άπό τόν ούρανό καιτήν έγκατέστησε στις πόλεις και στά σπίτια των άνθρώπων. Έτσι, όΣωκράτης θεωρείται δημιουργός τής φιλοσοφικής ήθικής των Ελλή-νων, δπως άκριβώς ό Θαλής θεωρείται δημιουργός τής φυσικής φιλο-σοφίας.

Δημιουργός τής φιλοσοφικής ήθικής: αύτό δεν σημαίνει μόνον δτιπρώτος ό Σωκράτης έθεσε τό έρώτημα τί είναι πράγματι ή ήθικήύπό τή φιλοσοφική της έννοια, δηλαδή άπαλλαγμένη άπ' δλες τιςιστορικές έξαρτήσεις· σημαίνει προπάντων δτι πρώτος ό Σωκράτης



17 Η ΜΟΡΦ Η Τ ΟΥ Σ Ω ΚΡ ΑΤ Η

διακήρυξε τό πρωτείο της μέριμνας για την φυγιη άπέναντι σέ κάθεφυσικοφιλοσοφική και φυσικοεπιστημονική ερευνά.

Ένα είναι βέβαιο: σ τ ις έπτά δεκαετίες, τις όποιες κάλυψε ή ζωή

του Σωκράτη (άπό τό 470 ως τό 399 π.Χ . περίπου), άρχισε πρά-γματι στήν έλληνική φιλοσοφία ή μετάβαση άπό τόν πόλο της φιλο-σοφίας των άντικειμένων στόν πόλο της ύπαρξιακής φιλοσοφίας —μια διεργασία, της όποίας ή παραδειγματική σημασία παραμένειπρωταρχική άκόμη και γιά τό δικό μας φιλοσοφείν. Ό Σωκράτηςύπήρξε σύγχρονός της. " Ηταν δμως και ό δημιουργός της; Κ ατ' αύ-τόν τόν τρόπο οριοθετείται τό πρόβλημα με τό όποιο άσχολειται

αύτό τό βιβλίο. Π ιστεύουμε, βέβαια, πώς γνωρίζουμε δτι ό Σωκρά-της πρέπει να είχε κάποια σχέση με τή διαδικασία εκείνη, μέσω τηςόποίας ή άρχαία φιλοσοφία συνειδητοποίησε τήν ένταση άνάμεσαστή γνώση των άντικειμένων και στή διαμόρφωση του έαυτοΰ μας,μέσω της όποίας (στή γλώσσα της άρχαίας συστηματικής) ή ήθικήάντιπαρατέθηκε στή φυσική φιλοσοφία. Θά θέλαμε δμως να καταλά-βουμε στις λεπτομέρειές της τί είδους ήταν ή σχέση του Σωκράτη μ'αύτή τή διαδικασία. Έργο μας είναι νά καθορίσουμε μέ τή μέγιστηδυνατή άντικειμενικότητα ποιά ήταν ή και δεν ήταν ή θέση τουιστορικού Σωκράτη μέσα σ' έκείνη τήν άποφασιστική στιγμή τηςιστορίας της έλληνικής φιλοσοφίας.

Στό εργο αύτό δεν μας όδηγεϊ ή σχολαστική εύχαρίστηση τουάναλυτικοΰ κατακερματισμού ένός ιστορικού μεγέθους. Άκόμη λιγό-τερο, έξάλλου, μας ενδιαφέρει νά διηγηθούμε, γιά μια φορά άκόμη,

μέ ύμνητικά έπεα πτερόεντα και μέ πανηγυρικό ύφος, εναν φιλοσοφι-κό μύθο, ό όποιος εχει διαμορφωθεί πρό πολλού ώραια και όριστικά.Γ ιά μας, τό ζήτημα εϊναι άπλώς και μόνο ή ιστορική πραγματικότη-τα. Ά ν ή ένασχόληση μέ τήν ιστορία έχει κάποιο νόημα, δηλαδή τόνόημα νά καταστήσει φανερή τήν άπειρη ποικιλία των δυνατοτήτωντου άνθρώπινου Ε ϊναι, τότε εχει αύτό τό νόημα μόνο υπό τήν προϋπό-θεση δτι, πέρα άπό κάθε είδους ρητορική, μυθολογία και θρύλο (κι αςεϊναι κι ό πιό σεβαστός), θά προχωρήσουμε στήν ερευνά των άνθρώ-πων, δπως αύτοι έζησαν και έπραξαν πράγματι, μέσα στή μοναδικό-τητα της ιστορικής στιγμής τους.

Γ ιά τούτο, τό έρώτημά μας άφορα τόν ιστορικά πραγματικό




Σωκράτη. Ύ ί γνωρίζουμε γι.' αύτόν; Τί σημαίνει ό Σωκράτης για τήνάρχαία φιλοσοφία; Σέ τί συνίστατο τό φιλοσοφείν του;

Σ' αύτά τα έρωτήματα ύπάρχει κατ' άρχήν μόνο μία και μοναδι-

κή, παράδοξη, άλλα άναπόφευκτη άπάντηση: δεν εχει βρεθεί άκόμηιστορικός ή φιλόσοφος ό όποιος θα μπορούσε να δώσει έδώ άπάντη-ση, εστω και κάπως άξιόπιστη. Δεν εχει δοθεί άκόμη εικόνα τουΣωκράτη, ή οποία θα μπορούσε να προβάλει σοβαρά τήν άξίωση δτιείναι ιστορικά άκριβής ή και όριστική. Σχεδόν γιά κάθε άπόφανσησχετική με τόν Σωκράτη κάλλιστα μπορεί νά ύποστηριχθεϊ και ήάντίθετή της. Παρατηρώντας προσεκτικά βλέπουμε δτι κάθε φαινο-μενικά σαφής περιγραφή του Σωκράτη, της ζωής του και της διδα-σκαλίας του έχει άποκτηθεϊ με άντίτιμο τόν άδιάφορο παραγκωνι-σμό ή τήν υποτιμητική άντιμετώπιση μιας σειράς μαρτυριών, οιόποιες δεν θά μπορούσαν νά ληφθούν υπόψη χωρίς νά γεννήσουνάντιφάσεις. Έτσι, τελικά, στήν τεράστια λόγια φιλολογία γιά τόνΣωκράτη, εκτός άπό λίγα γεγονότα της δημόσιας ζωής του, έπικρα-τεϊ όμοφωνία μόνο ώς πρός ένα και μοναδικό σημείο: δτι άκριβώς δενμπορεί νά ύπάρξει άπολύτως καμιά όμοφωνία γιά τήν ιστορική πα-

ρουσία και δράση του Σωκράτη. Όσο φωτεινή, άπό ιστορική άποψη,εϊναι ή έποχή δπου έζησε ό Σωκράτης, τόσο άδιαπέραστα σκοτεινόςπαραμένει ό χώρος μέσα στόν όποιο ό Σωκράτης πρέπει νά κυριάρ-χησε ώς φιλόσοφος. Όσο αύστηρότερη εϊναι ή μέθοδος, μέ τήν όποιαή έρευνα προσπαθεί νά άντλήσει πληροφορίες άπό τά σωζόμενα κεί-μενα γιά τόν ιστορικό Σωκράτη, τόσο προφανέστερο γίνεται δτι, σέτελική άνάλυση, γνωρίζουμε μόλις έλάχιστα γιά τήν προσωπικότητα

και τή διδασκαλία του.Αύτή ή παράξενη κατάσταση επιδέχεται μόνο μία ερμηνεία:δταν διαπιστώνουμε δτι μέ τή μορφή του Σωκράτη άσχολήθηκε,βέβαια, μιά πραγματικά εύρεία άρχαία φιλολογία, άλλά παρ' δλααύτά εϊναι σχεδόν άδύνατον νά πορισθοΰμε άπ' αύτήν τόν ιστορικόΣωκράτη, δεν άπομένει παρά μόνο τό συμπέρασμα δτι έξαρχής αύτήή άρχαία φιλολογία δεν εϊχε καθόλου τήν πρόθεση νά περιγράψει τόν

ιστορικό Σωκράτη. Ό Σωκράτης, γιά τόν όποιο μιλα, εϊναι άλλος.Εϊναι μιά ποίηση, φτιαγμένη άπό τό χέρι πολλών ποιητών, μέ τήνέλευθερία πού δικαιούται ό ποιητής. Όταν ειδικά οι σοβαρότερεςεπιστημονικές προσπάθειες γιά τόν Σωκράτη εϊναι τόσο σπάνια πει-




στικές, αύτό ο φ ε ίλ ε τ α ι σ τ ο δ τ ι καλά-καλά δεν υπάρχουν για τονΣωκράτη ιστορικές μαρτυρίες υπό τήν αύστηρή έννοια, οι μελετητέςδμως συχνά τό παραβλέπουν αύτό και διαπράττουν, άπ' τήν άρχή

κιόλας, ενα ολέθριο λάθος: δ,τι είναι σωκρατική ποίηση τό θεωρούνσωκρατική βιογραφία και θέτουν στους σωκρατικούς ποιητές έρωτή-ματα, στα όποια μόνον ό ιστορικός θα μπορούσε ν' άπαντήσει. Φυσι-κά, και ή σωκρατική ποίηση διαθέτει ιστορικό ύπόστρωμα. Ή ποιη-τική εύρηματικότητα δέν παίζει έντελώς αύθαίρετα, άλλα άναρριχά-ται στηριγμένη σε έλάχιστα, βέβαια, ιστορικά έπιβεβαιωμένα γεγο-νότα. Π ρώτα-πρώτα, δμως, τουλάχιστον έν ε'ίδει ύποθέσεως εργα-

σίας, καλά θά κάνουμε νά διακρίνουμε, δσο ριζικότερα γίνεται, τήνποίηση άπό τήν ιστορία. Μόνο έτσι θά μπορέσουμε νά προχωρήσου-με πραγματικά. Πρέπει ν' άποφεύγεται έπίσης κάθε συμβιβαστικήερμηνεία, ή όποία στοχεύει στήν άπάλειψη των άντιθέσεων. Γ ιάπαράδειγμα, δέν οδηγείται κάνεις πουθενά αν προσπαθεί (δπως καιέγινε) νά μετατρέψει κρυφά σέ ιστοριογραφία τήν άρχαία σωκρατικήποίηση, ύποστηρίζοντας δτι αύτή έπιζητει τήν «άνώτερη» άλήθειατης καλλιτεχνικά θεωρημένης προσωπογραφίας και οχι τήν κατώτε-ρη άλήθεια του ιστορικά άκριβοΰς πρωτοκόλλου. 'Ασφαλώς, τέτοιουε'ίδους έκφράσεις είναι μεν ώραϊες και ύποβλητικές. Ά λλά στήνπραγματικότητα διαλύουν τή μεθοδική έργασία γιά τήν κατανόησητης ιστορικής πραγματικότητας μέσα στήν αύθαιρεσία των όποιων-δήποτε άνεξέλεγκτων ένοράσεων.

Ό μόνος βατός δρόμος άρχίζει με τή χωρίς συμβιβασμούς πιστο-ποίηση της άντίθεσης. Ή σωκρατική λογοτεχνία δέν εϊναι ιστορική

βιογραφία, άλλά ποίηση, και πρέπει νά έρμηνευθεϊ με βάση τις κα-τηγορίες της ποίησης.Τότε μπορούμε νά ποΰμε περίπου τά έξης: 'Αδιαφιλονίκητο

ιστορικό γεγονός είναι δτι ύπήρξε ένας 'Αθηναίος μέ τό δνομα Σω-κράτης, ό γιός του Σωφρονίσκου. Συμπεραίνουμε δτι δέν ήταν συνη-θισμένος άνθρωπος έν μέρει άπό τό δτι μπόρεσε νά γίνει «ήρωας»μιας τόσο μεγάλης και πλούσιας σέ έπιδράσεις ποίησης, δπως είναι

οι διάλογοι των Σωκρατικών, έν μέρει άπό τό δτι δέν πέθανε στήφυλακή μέ πολύ συνηθισμένο τρόπο. Ούτε ό ϊδιος δμως οΰτε κάνειςάλλος μας πληροφόρησε γιά τό ποιά ήταν ή ιδιοτυπία και ή μοναδικό-τητά του. Όσο μεγάλη κι αν θεωρεί κάνεις τήν κρυφή ιστορική



20 Η ΜΟ Ρ Φ Η Τ Ο Υ Σ Ω ΚΡ Α Τ Η

σημασία του Σωκράτη, ποτέ δεν θα μπορέσει ν' άνακαλύψει σέ τίέγκειται συγκεκριμένα. Γ ιά ήν ιστορική θεώρηση ό Σωκράτης άπο-δεικνύεται καθαρή παρώθηση, ή οποία δρα άκατάληπτα έπ' άπειρον,

πρωταρχική δύναμη, πού τή νιώθουμε ϊσως, άλλα δεν μπορούμε νατήν κατονομάσουμε.

Έτσι, έχουμε δύο βασικά στοιχεία. Ά πό τή μιά πλευρά υπάρχειμία έξαίρετη, λόγω της έκτασης και του πνευματικου έπιπέδου της,φιλολογία, ή οποία κατά βάση εϊναι ποίηση, παρουσιάζεται ως ποί-ηση και πρέπει νά θεωρείται ποίηση. Άπό τήν άλλη πλευρά ύπάρχειό Σωκράτης ως ιστορική προσωπικότητα, τήν οποία ποτέ δέν θά

μπορέσουμε νά γνωρίσουμε πραγματικά, επειδή κανένας σύγχρονόςτης δέν μίλησε γι' αύτήν ώς ιστορικός.Έδώ λοιπόν λαμβάνεται ή μεθοδολογική άπόφαση, τή γονιμότη-

τα της οποίας θά ήθελε νά δείξει, τουλάχιστον ύπαινικτικά, αύτό τόβιβλίο: ή ιστορική πραγματικότητα του Σωκράτη πιθανόν δέν θάπάψει ποτέ νά μας άναστατώνει, άλλά δέν έχει νόημα νά θέτουμεέπιστημονικά έρωτήματα γι' αύτήν, επειδή άπλούστατα δέν διαθέ-

τουμε κείμενα, στά όποια θά μπορούσαμε νά θέσουμε τέτοια έρωτή-ματα. Έχουμε τή σωκρατική ποίηση* άλλά τό νά της άποσποΰμε διάτης βίας, παρά τις προθέσεις της, ιστορικές μαρτυρίες εϊναι διαδικα-σία εξαρχής προβληματική και ώς σήμερα τουλάχιστον δέν έχει οδη-γήσει πουθενά. Ένα μόνο άπομένει τότε: νά παραιτηθούμε άποφα-σιστικά άπό τέτοιες έπιδιώξεις και ν' άφήσουμε κατά μέρος τό έρώ-τημα γιά τήν προσωπικότητα και τή διδασκαλία του ιστορικού Σ ω-

κράτη ώς ερώτημα άναπάντητο, και άντ' αύτοΰ ν' άποκτήσουμε τήνέλευθερία της άπροκατάληπτης κατανόησης της σωκρατικής φιλο-λογίας ώς ποίησης, ώς της μεγαλοπρεπούς δημιουργίας ορισμένων,ιστορικά προσιτών, συγγραφέων, οί όποιοι, έχοντας όρισμένη πρόθε-ση, διαμόρφωσαν φιλοσοφία ύπό τή μορφή διαλογικών ποιητικώνκατασκευών.

Έτσι, θά χάσουμε άπό τά μάτια μας τόν ϊδιο τόν Σωκράτη. Τήθέση του θά πάρουν οί Σωκρατικοί, μιά όμάδα άνδρών μεγίστηςσημασίας, ό καθένας μέ έντονα χαρακτηριστική άνθρώπινη και φιλο-σοφική ιδιοτυπία. Μέχρι τώρα οί περισσότεροι άπ' αύτούς παραμελή-θηκαν άπό τήν έρευνα ύπέρ τό δέον μέχρι σήμερα δέν ύπάρχει οΰτεμία έπαρκής συλλογή άποσπασμάτων του 'Αντισθένη καΐ του Άρι-



21 Η ΜΟΡΦ Η ΤΟ Υ Σ Ω ΚΡΑ Τ Η

στιππου. Μέσα στο ζηλο μας να ρωτάμε τ ί μαρτυρίες θα μπορούσαννα παράσχουν οι Σωκρατικοί για τον Σωκράτη φαίνεται δτι παρα-μελήσαμε σχεδόν έντελώς τό έρώτημα τί ήταν οι ϊδιοι οί Σωκρατι-

κοί. Ε ίναι βασικό έδώ να άναπροσανατολίσουμε ριζικά τήν προσοχήμας. Δεν θα κυνηγάμε πια τό φάντασμα ένός φιλοσόφου Σωκράτη, όόποιος υπήρξε δήθεν ό κοινός δάσκαλος των Σωκρατικών. Θά στρα-φούμε στα εργα ένός 'Αντισθένη, Αισχίνη, 'Αρίστιππου, Εύκλείδη,Φαίδωνα καί, τέλος, στόν Πλάτωνα και στόν Ξενοφώντα, και θάέπιδιώξουμε νά τους γνωρίσουμε τόν καθένα στήν ιδιοτυπία του.Αύτό εϊναι άπολύτως δυνατό, γόνιμο και ούσιώδες έργο γιά τήν

κατανόηση τής άρχαίας ιστορίας τής φιλοσοφίας. Κ ατ' αύτόν τόντρόπο θά δοΰμε μπροστά μας και τόν Σωκράτη ώς τήν ποιητικήένσάρκωση του άληθινου φιλοσόφου, δπως τόν κατανόησε κάθε Σω-κρατικός μέ τόν δικό του τρόπο.

Ε πομένως, ή θέση μας τελικά εϊναι διπλή. 'Αναλύεται σ' έναάρνητικό και σ' ένα θετικό μέρος. Ώς άρνηση σημαίνει δτι τό έρώ-τημα γιά τήν προσωπικότητα και τό έργο του ιστορικού Σωκράτηεϊναι πρακτικά έντελώς άδύνατο ν' άπαντηθεϊ, έπειδή παντού συναν-τάμε μόνο σωκρατική ποίηση και πουθενά σωκρατική βιογραφία.Θετικά λέει δτι μέ άφετηρία τήν σωκρατική ποίηση πρέπει ν' άνατρέ-ξουμε στους δημιουργούς αύτής τής ποίησης* ή πολύμορφη ποικιλίατών διαφόρων εικόνων γιά τόν Σωκράτη θά μας έπιτρέψει νά γνωρί-σουμε τήν έκάστοτε καλλιτεχνική καΐ φιλοσοφική πρόθεση δσων τήδημιούργησαν αύτός ό στόχος μάλιστα έχει νόημα άκόμη και έκεϊδπου δέν μπορούμε ν' άποφασίσουμε μέ βεβαιότητα ποιός Σωκρατι-

κός δημιούργησε αύτό ή έκεινο τό μοτίβο. Ό Σωκράτης θά παραμέ-νει πάντοτε ένα μεγάλο καΐ σεβαστό δνομα. Έκεινο δμως πού μπο-ρούμε νά κατανοήσουμε έμεϊς δέν εϊναι ό Σωκράτης ώς ιστορικόςδάσκαλος τών μαθητών του, άλλά ό Σωκράτης ώς κεντρικό άντικεί-μενο μιας φιλοσοφικής ποίησης.

Αύτή εϊναι ή θέση, τήν οποία σ ε γενικές γραμμές θά ήθελε νάθεμελιώσει αύτό τό βιβλίο. Ή ϊδια ή έκθεσή μας θά διαιρεθεί σέ

τέσσερα βασικά μέρη. Κ ατ' άρχήν πρέπει νά ταξινομηθεί κάπως καινά χαρακτηρισθεί στις λεπτομέρειές της ή άρχαία παράδοση γιά τόνΣωκράτη. Στό δεύτερο μέρος, ορισμένα σημαντικά σημεία τής παρά-δοσης, τά όποια μέχρι σήμεροό κατανοούνταν κατά βάση ώς στοιχεία




μιας βιογραφίας του ιστορικού Σωκράτη, θα έρμηνευθοΰν ώς μέρητης σωκρατικής ποίησης* σέ λίγες περιπτώσεις θα μπορέσουμε ν'άναγνωρίσουμε ώς υπόστρωμα της ποίησης Ινα τμήμα ιστορικής

πραγματικότητας. Ένα τρίτο μέρος, πρέπει ν' άπαντήσει στο έρώ-τημα πώς πρέπει ν' άντιληφθουμε τή γένεση τής καλλιτεχνικής μορ-φής τής σωκρατικής ποίησης. Τέλος, ενα τελευταίο μέρος θά προ-σπαθήσει να δείξει ποιά πορεία άκολουθεϊ ή φιλοσοφική έξέλιξη άπότους σοφιστές στους Σωκρατικούς — χωρίς να συναντήσουμε έντόςτης τον ϊδιο τον Σωκράτη.

Ε ϊναι σαφές δτι τό καθένα άπ' αύτά τα μέρη, προπάντων τό

δεύτερο και τό τέταρτο, εύκολα θά μπορούσε ν' άποτελέσει μόνο τουολόκληρο βιβλίο. 'Άς δηλώσουμε έπίσης ξεκάθαρα δτι έδώ δεν μπο-ρεί να δοθεί παρά μόνο μιά συνοπτική θεώρηση. Προπάντων ή πρα-γματική φιλολογική θεμελίωση των λεγομένων μας πρέπει ν' άποτε-λέσει άντικείμενο άλλης έργασίας, άφ' ένός ένός σχολιασμού τωνσωκρατικών κειμένων του Ξενοφώντα και άφ' έτέρου των άποσπα-σμάτων του 'Αντισθένη, του 'Αρίστιππου και του Αισχίνη. Μόνο

μαζί μέ τις έρευνες αύτών των σχολίων μπορεί τοΰτο τό βιβλίο ν'άποτελέσει θεμελιωμένο δλο, δσο κάτι τέτοιο είναι δυνατό.Επομένως, πρώτη μας δουλειά είναι νά επισκοπήσουμε τήν κατά-

σταση και τον χαρακτήρα των κειμένων, τά οποία άφοροΰν τον Σω-κράτη. Ό ϊδιος ό Σωκράτης δεν έγραψε τίποτε.. Αύτό είναι εναιστορικό γεγονός, τό οποίο καθαυτό μπορεί νά σημαίνει τά πάντα ήτίποτε. Ά π' αύτό τό γεγονός πρέπει νά διακρίνουμε αύστηρά τό

φιλοσοφικό ποιητικό μοτίβο, τό οποίο αϊρει τό άπλό γεγονός στόέπίπεδο μιας άπόφασης μεστής νοήματος. Έτσι προκύπτει ή συνει-δητή άρνηση του γραπτού βιβλίου ώς άνεπαρκοΰς μορφής έκφρασηςτής ιδιαίτερης ούσίας τής φιλοσοφικής σκέψης. Τό ονομάζουμε «μο-

1. Ε ίναι περίφημη καΐ πολυσυζητημένη ή άπόρριψη του γραπτού ύπέρ

του προφορικού λόγου στον Π λάτωνα, Φ θ ίί8ρ ο ς 274b-277a. Βλ. σχετικάΣτοβαίος ΠΙ, 21, 9, και Gnom ol. Vat . 499 Sternb., άπό άλλη κειμενικήπαράδοση. 'Αργότερα πολλοί φιλόσοφοι θέλησαν νά μιμηθούν σκόπιμα τόπαράδειγμα του Σωκράτη ή τυποποιήθηκαν μέ βάση αύτό τό παράδειγμα.Αύτό τό δείχνει ένας κατάλογος στόν Διογένη τόν Ααέρτιο 1,16, στόν οποίο




τ ίβ ο )) έδώ κ ιό λ α ς , άν και μόνον στο έπόμενο υποκεφάλαιο θα κατα-στεί σαφές τ ί έννοοΰμε μ' αύτό και μολονότι, ειδικά σ' αύτή τηνπερίπτωση, δεν είναι δυνατό ν' άντικρούσουμε αύστηρά οποίον πι-

στεύει δτι πρόκειται για μιά πεποίθηση του ιστορικού Σωκράτη καιδχι άπλώς για μιά ποιητικά διαμορφωμένη ιδέα ένός ή περισσότερωνΣωκρατικών. Ό τι πάντως υπήρχαν ένας ή περισσότεροι σωκρατικοίδιάλογοι, οι όποιοι διατείνονταν διεξοδικά και εμφατικά δτι δεν έχειάξια τό γραπτό βιβλίο, προκύπτει άπό τό γεγονός δτι ή φιλοσοφικήιστοριογραφία τής ύστερης άρχαιότητας άναφέρει ολόκληρο κατά-λογο φιλοσόφων, οι όποιοι επίσης δεν έγραψαν τίποτε* και μάλισταείναι δλοι άνεξαίρετα φιλόσοφοι, οί όποιοι εϊτε θέλουν οι ϊδιοι συνει-δητά ν' άνανεώσουν τή χορεία των σωκρατικών φιλοσόφων εϊτε δια-μορφώθηκαν στήν ύστερη φιλοσοφική ποίηση, έν μέρει τουλάχιστον,ώς τύποι άντ αγωνιστικό ι προς τον Σωκράτη (γιά παράδειγμα όΠυθαγόρας ή ό Πύρρων ό Ήλεϊος). Τό νόημα του μοτίβου συνίστα-ται έν μέρει στήν άντίθεση τής βιβλιακής γνώσης προς τήν έσωτερικήγνώση, έν μέρει στήν άντίθεση του ζωντανού διαλόγου προς τήνάναγνώσιμη πραγματεία. Κ αι τά δύο άντιθετικά ζεύγη δμως πρέπει

νά διαμορφώθηκαν ήδη πριν άπό τή σωκρατική περίοδο. Στο τρίτομας κεφάλαιο θά έπανέλθουμε σ' αύτό τό ζήτημα. Έδώ μας άρκεϊ τόδτι ή άποχή του Σωκράτη άπό τή συγγραφική δραστηριότητα άπο-τελεϊ κατ' άρχήν ένα άπλό ιστορικό γεγονός, τό όποιο (δπως πιστεύ-ουμε)' άνήχθη δευτερογενώς σε φιλοσοφική άρχή άπό τή σωκρατικήποίηση.

Επειδή δεν διασώθηκε κανένα κείμενο του ϊδιου του Σωκράτη,

άπομένουν μόνο τά κείμενα τά όποια άναφέρονται σ' αύτόν. 'Αναπό-φευκτα θά τά χαρακτηρίσουμε έδώ, άκόμη και με κίνδυνο ν' άναφερ-θοΰμε προκαταβολικά σε μιά σειρά λεπτομέρειες, οι όποιες μόνο σ'

πρέπει νά προσθέσουμε καΐ τή σημείωση γιά τον Θαλή 1, 23 (έκει οί ϊδιες οι

υποψίες γιά τή Ν α υ τ ικ ή α σ τ ρ ο λ ο γ ία είναι ύποπτες, έπειδή μπορεί νά διατυ-πώθηκαν προκειμένου ό άρχηγέτης τής φιλοσοφίας, ό Θαλής, νά τυποποιηθείμέ βάση τό πρότυπο του Σωκράτη). Πρβλ. άκόμη τά άποφθέγματα στονΔιογένη τόν Λαέρτιο 6, 5, και 6, 48, μέ παράλληλα χωρία.



24 Η ΜΟΡΦ Η Τ Ο Υ Σ Ω ΚΡΑΤ Η

Ι να άπό τά έπόμενα κεφάλαια μπορούν να συζητηθοΰν διεξοδικότε-Ρα.

Χωρίζουμε τά κείμενα σε τρεϊς βασικές ομάδες.

Ή πρώτη ομάδα είναι ή άττική κωμωδία, άντιπροσωπευόμενηπροπάντων άπό τΙς Ν ε φ έ λ ε ς του 'Αριστοφάνη, των οποίων ή παρά-σταση δόθηκε τό ετος 423 π.Χ ., και δευτερευόντως άπό πολλούςδιάσπαρτους ύπαινιγμούς διαφόρων ποιητών.

Ή άρχαία άττική κωμωδία διέθετε ως πρός τήν εύρεση και δια-μόρφωση δραματικών μοτίβων και προσώπων ελευθερία πού δεν τήγνώρισε ποτέ ή τραγωδία. Ή έντύπωση μιας ίδιοφυοΰς δραστηριό-

τητας της φαντασίας, τήν οποία ή κωμωδία μπορεί νά μας γεννήσειάκόμη και σήμερα, πηγάζει ιδιαίτερα άπ' αυτή τή σχεδόν άπεριόρι-στη ποιητική ελευθερία: μια έλευθερία άκόμα εκπληκτικότερη ανάναλογισθοΰμε δτι ή κωμωδία άντλει τό ύλικό της δχι άπό τόν μύθο,άλλα άπό τά γεγονότα του παρόντος. 'Άν στήν τραγωδία κατορθώ-νουμε, κατά κανόνα, νά καθορίσουμε τή σχέση του έπικοΰ προτύπουμέ τήν εκάστοτε δραματική έπεξεργασία, αύτό στις πλείστες περι-πτώσεις ε ναι σχεδόν άδύνατο ώς πρός τή σχέση της κωμωδίας μέ τόύπόστρωμα της σύγχρονης ιστορικής της πραγματικότητας. Λέξεις-συνθήματα της έποχής, κωμικά χαρακτηρολογικά στοιχεία και κα-ταστάσεις μεταφέρονται αύθαίρετα, άλλοτε στόν έναν κι άλλοτεστόν άλλον άνθρώπινο τύπο.

Αύτό ισχύει γιά τήν άριστοφανική εικόνα του Σωκράτη έξίσουδπως και γιά οποιαδήποτε άλλη μορφή τών κωμωδιών του. Μόνοπού αύτό είναι δύσκολο ν' άποδειχθεϊ, έπειδή άπό τις άλλες «κωμω-δίες φιλοσόφων» του 5ου αιώνα δέν έχει σωθεϊ σχεδόν τίποτε. "Ανδμως διαθέταμε άκόμη τους Π α ν ό π τ ε ς του Κ ρατίνου, τους Κ ό λ α κ ε ςτου Εύπόλιδος ή και τόν Κ ό ν ν ο του Άμειψία, στόν όποιο ό χορόςάποτελοΰνταν άπό φροντιστές, δηλαδή άπό φιλοσόφους, θά βλέπαμεάναμφίβολα μέ πόση παιχνιδιάρικη ξενοιασιά ό 'Αριστοφάνης συγ-

2. Ε ρμηνεύοντας τήν Π ο λ ιτ ε ία τ ο ^ Π λάτωνα, I, 1976, σελ. 165 κ.έ.,προσπάθησα νά καταστήσω πιθανό δτι πίσω άπό τό χωρίο 372b της Π ο λ ι-

τ ε ί α ς θά μπορούσε νά βρίσκεται μια κωμωδία μέ τίτλο «ή πολιτεία τώνχοίρων».



25 Η ΜΟΡΦ Η ΤΟ Υ Σ Ω ΚΡ ΑΤ Η

χώνευσε σε μιαν άντιφατι,κή ζωντανή ένότητα τους ήδη προσχηματι-σμένους τύπους του δυσνόητου πολυμαθοΰς μετεωρολόγου, του άδι-

άντροπου πεινάλα καΐ του κυνικοΰ διαφωτιστή μέσα στή μορφή τουΣωκράτη, δπως τή δημιούργησε. Ό Σωκράτης των Ν ε φ ε λ ώ ν εϊναιτόσο πολύ και τόσο λίγο ιστορικός, δπως ό Πρωταγόρας των Κ ο λ ά -

κ ω ν για παράδειγμα, ό όποιος έκφωνεϊ πανηγυρικά άθεϊστικούς λό-γους για τα ούράνια φαινόμενα και συγχρόνως τρώει τον περίδρομοστο τραπέζι του πλούσιου Κ αλλία, ή και ό διαφθορέας των νέων'Αναξαγόρας, για τον όποιο μίλησε ό Σωκρατικός Αισχίνης στονδιάλογό του Κ α λ λ ία ς (άσφαλώς σύμφωνα με μια κωμωδία). Πρόκει-

ται για άμιγεϊς τύπους, οι όποιοι σκιαγραφήθηκαν χωρίς να ληφθείυπόψη ή ιστορική τους άτομικότητα.Σ' αύτά τά δεδομένα δεν άλλάζει τίποτε, αν κατανοηθεί σωστά,

άκόμη και τό γεγονός δτι ή άριστοφανική εικόνα του Σωκράτηάσκησε εκπληκτικά μεγάλη έπίδραση στή σωκρατική ποίηση τωνΣωκρατικών. "Άν οι Σωκρατικοί συμφωνοΰν σ' ένα σημείο, είναι ήπροσπάθειά τους νά περιγράψουν έναν Σωκράτη, ό όποιος είναι τό

άκριβώς άντίθετο του άριστοφανικοΰ. Ή δριμύτατη άρνηση του'Αριστοφάνη έκφράζεται στή θέση, τήν οποία άποδέχθηκε και όΠλάτων, δτι σε τελική άνάλυση ή κωμωδία του εϊναι υπεύθυνη γιάτήν τραγική μοίρα του Σωκράτη, εφόσον άπ' αύτήν προήλθε ή κακο-λογία, ή οποία εν τέλει συνέβαλε άποφασιστικά στήν κατηγορία καιστή θανατική του καταδίκη. Αύτή, βέβαια, εϊναι μόνο μιά ορισμένηέρμηνεία των γεγονότων του έτους 399. Έκτος άπ' αύτήν υπήρχανκαι άλλες έρμηνεϊες, οι όποιες άπαντοΰσαν εντελώς διαφορετικά τό-

σο στο έρώτημα ποιός έφταιγε γιά τον θάνατο του Σωκράτη δσο καιστο έρώτημα γιά τις προσωπικές σχέσεις Σωκράτη και 'Αριστοφά-νη. Ό 'ίδιοξ ό Πλάτων παρουσίασε μέσα στο Σ υ μ π ό σ ιο τον 'Αριστο-φάνη μέ'τρόπο πού έρχεται σε ιδιάζουσα άντίθεση προς τις έλάχιστασυγκεκαλυμμένες βαρείες κατηγορίες της ' Α π ο λ ο γ ία ς ,

Ά λ λ ί ή άντίρρηση τών Σωκρατικών γιά τις Ν ε φ έ λ ε ς φαίνεταικαι σε έπιμέρους μοτίβα. Σύμφωνα μέ τον 'Αριστοφάνη ό Σωκράτης

εϊναι ένας ύπερφίαλος άπόκοσμος σοφός, ό όποιος σε μισοσκότεινηγωνιά συγκεντρώνει γύρω του ώς μαθητές χλωμούς ματαιόσπουδουςκαι μαζί τους έρευνα σε μυστηριώδη άπομόνωση τά πιό λεπτεπίλε-πτα και παράΧογ προβλήματα της φυσικής φιλοσοφίας. 'Από τήν



26 Η ΜΟ Ρ Φ Η ΤΟ Υ Σ Ω ΚΡ Α Τ Η

άλλη πλευρά, οί Σωκρατικοί χαρακτήρισαν ομόφωνα τον Σωκράτηως άδιαμφισβήτητο καΐ έν μέρει παθιασμένο άντίπαλο κάθε φυσικής

φιλοσοφίας, και τον παρουσίασαν, έπισης ομόφωνα, να διεξάγει σεπλήρη δημοσιότητα συζητήσεις με τους πιο τυχαίους άνθρώπους.Επιπλέον, δταν ό Σωκράτης έμφανίζεται στον 'Αριστοφάνη ώςθρασύς διαφωτιστής, ό όποιος δχι μόνο υπονομεύει συστηματικά κά-θε άνώτερη αυθεντία, άλλα και συγκεκριμένα ξεσηκώνει τους νέουςνά περιφρονούν τους πατεράδες τους, οι Σωκρατικοί άπαντοΰν ετσι,ώστε ό Σωκράτης τους νά μήν παίρνει ποτέ ό 'ίδιος τήν πρωτοβουλίανά προσελκύσει κοντά του νέους, άλλά νά άφήνει τους νέους ή τουςπατεράδες τους νά κάνουν τό πρώτο βήμα. Ι διαίτερα ό Πλάτων,στους πρώιμους διαλόγους του, υιοθέτησε επανειλημμένα αύτό τόμοτίβο, διακριτικά άλλά αισθητά.

Ή άντίθεση 'Αριστοφάνη και Σωκρατικών είναι τόσο άπόλυτη σεδλα τά άποφασιστικά σημεία, ώστε ήδη γι' αύτόν τόν λόγο είναιμάταιο νά θέλουμε νά καθορίσουμε σέ ποιά πλευρά βρίσκεται ή ιστο-ρική άλήθεια. "Ή μήπως έχουν έτσι τά πράγματα, ώστε τό έρώτημα

γιά τήν άλήθεια νά μήν τίθεται καν μέσα σ' αύτή τήν άντίθεση και νάπρόκειται μάλλον γιά μιά καθαρά λογοτεχνική πολεμική των Σ ω-κρατικών εναντίον τής κωμωδίας γενικά και του ποιητή 'Αριστοφά-νη ειδικότερα;

'Απομένει μόνο ένας γρίφος. Κ αταλαβαίνουμε πώς σκέφθηκε όΕΰπολις νά χρησιμοποιήσει τό ονομα του Πρωταγόρα, άλλά πώςσκέφθηκε ό 'Αριστοφάνης νά χρησιμοποιήσει τό δνομα του Σωκρά-

τη; 'Εδώ σταματαμε μπροστά στό άγνωστο. Γ ιά κάποιο λόγο όΣωκράτης πρέπει νά ήταν ένας τόσο γνωστός άνδρας στήν 'Αθήνατών χρόνων γύρω στό 423, ώστε ό 'Αριστοφάνης μπορούσε νά γίνεικατανοητός, αν τόν έκανε ήρωα μιας «κωμωδίας φιλοσόφων». Ουτεή 'ίδια ή κωμωδία, δμως, ούτε ή διαμετρικά άντίθετη περιγραφή τώνΣωκρατικών ουτε και κάποιο άριθμητικό μέσο βγαλμένο με λεπτε-πίλεπτους υπολογισμούς άπό τά δύο τοΰτα άκρα μπορεί νά μας

πληροφορήσει τί ε'ίδους ήταν αύτή ή διασημότητα. Δεν γνωρίζουμετίποτε γι' αύτήν και υπ' αύτές τις συνθήκες δεν έχει νόημα νά ρωτά-με γι' αύτήν. Πρέπει νά περιορισθούμε στή διαπίστωση τής ύπαρξηςένός άγνώστου στοιχείου.

Κ αλύτερα, κατ' άρχήν, φαίνεται πώς εϊναι τά πράγματα σέ μιά



27 Η ΜΟΡΦ Η ΤΟΥ Σ Ω ΚΡ ΑΤ Η

δεύτερη ομάδα κειμένων. Ε ίναι δσα σχετίζονται άμεσα μέ τή δίκηκαΐ τήν έκτέλεση του Σωκράτη τό έτος 399, μ' Ι να γεγονός δηλαδή,του οποίου ή ιστορικότητα εϊναι πέρα άπό κάθε άμφφολία καΐ για τό

όποιο πρέπει να ύπήρχαν αύθεντικές πληροφορίες στό άθηναϊκό κρα-τικό άρχεϊο. Πρόκειται λοιπόν, πρώτον, για τό σωζόμενο κείμενο τουίδιου του επισήμου κατηγορητηρίου καί, δεύτερον, για ένα πλήθοςσυγγράμματα, τα όποια, άπό μεγαλύτερη ή μικρότερη χρονική άπό-σταση, άποφαίνονται για τό γεγονός. Μεταξύ αύτών πρέπει ν' άνα-φερθεϊ κατά κύριο λόγο τό σημαντικό, εξίσου κατ' έκταση δπως καικατά περιεχόμενο, κατηγορητήριο, τό όποιο συνέταξε, τουλάχιστον

έξι χρόνια μετά την έκτέλεση (πιθανόν και άργότερα), ό 'Αθηναίοςλογογράφος Πολυκράτης και τό όποιο μας είναι μέσες-άκρες γνωστόάπό πολλά άποσπάσματα. Τό άκολουθοΰν τά άπολογητικά κείμενατου Λυσία, του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα* έκτός άπ' αύτούς είναιπιθανό δτι και άλλοι Σωκρατικοί πήραν τόν λόγο γιά νά υπερασπι-στούν τόν Σωκράτη σέ συγγράμματα, τά όποια έχουν χαθεί γιά μας.Έπειτα, στήν άριστοτελική περίοδο, τοποθετούνται τά άπολογητι-κά συγγράμματα του Θεοδέκτη και του Δημητρίου του Φαληρέα.

Ά π' αύτά δμως διαθέτουμε μόνο λίγα άποσπάσματα.Ό πως εϊναι εύνόητο, ή έρευνα ήλπιζε πώς μ' αύτή τήν όμάδα

κειμένων διέθετε τις σχετικά άσφαλέστερες μαρτυρίες γιά τόν ιστο-ρικό Σωκράτη. 'Αλλά αύτή ή έλπίδα αποδεικνύεται άπατηλή σέ δλατά σημαντικά σημεία της. Κ ατ' άρχήν, δσον άφορα τά συγγράμματαγιά τή δίκη, ή χρονική άπόσταση δλων των συγγραφέων, χωρίς εξαί-ρεση, άπό τό 'ίδιο τό γεγονός είναι έκπληκτικά μεγάλη. Γ ιά τόν

Πολυκράτη είναι βέβαιο δτι συνέταξε τό κατηγορητήριό του μόνομετά τό έτος 394 π.Χ . Γνωρίζουμε δτι ό Ξενοφών έγραψε δλα τάσωκρατικά του συγγράμματα πολλές δεκαετίες μετά τόν θάνατο τουΣωκράτη, και μάλιστα άπό δεύτερο χέρι και μέ βάση τά διαθέσιμαάποσπάσματα άπό τήν προγενέστερη ήδη σωκρατική φιλολογία. Τέ-λος, προπάντων δύο γεγονότα κάνουν πιθανό δτι και ή ' Α π ο λ ο γ ίατου Π λάτωνα διόλου δεν γράφτηκε μέ πρόσφατη τήν έντύπωση τηςκαταστροφής: πρώτον, δτι ειδικά οί πρώιμοι διάλογοι του Πλάτωνα(Π ρ ω τ α γ ό ρ α ς , Λ ά χ η ς , Χ α ρ μ ίίη ς , Λ ύ σ ίς ), δηλαδή έκεϊνα τά έργα, τάόποια είναι χρονικά πλησιέστερα στό έτος 399, φαίνεται ν' άγνοοΰνέντελώς τό τραγικό τέλος του Σωκράτη* παραδόξως, ό θάνατος του




Σωκράτη γίνεται πρόβλημα του στοχασμού και άντικείμενο της ποι-ητικής μορφοπλαστικής δραστηριότητας μόνο σέ μια ύστερη περίοδοτης πλατωνικής δημιουργίας — καΐ στήν ϊδια περίοδο, κατά πασαν

πιθανότητα, θα άνήκει και ή 'Α π ο λ ο γ ία . Δεύτερον, ή συλλογιστικήτής 'Α π ο λ ο γ ία ς παρουσιάζει για τον προσεκτικό και άπροκατάλη-πτο έρμηνευτή τέτοια λεπτολογία και συνθετότητα, ώστε συχνά νο-μίζει κάνεις δτι νιώθει την προσπάθεια του συγγραφέα νά άποφύγει,δσο μπορεί, τήν πεπατημένη οδό μιας ήδη παραδοσιακής σωκρατι-κής άπολογητικής. Μου φαίνεται δτι ό Πλάτων, δπως και ό Ξενο-φών, προϋποθέτει περισσότερες άπό μιά χαμένες σωκρατικές άπο-

λογίες. Τ ί ιστορική άλήθεια μπορούμε νά περιμένουμε δμως —ανέξαιρέσουμε τά στοιχειωδέστερα γεγονότα— άπό συγγράμματα, τάόποια γράφτηκαν μία, δύο ή τρεις δεκαετίες μετά τό συμβάν καιέπιπρόσθετα διαφέρουν πολύ μεταξύ τους ως πρός τό περιεχόμενο;

Έδώ προστίθεται κάτι άκόμη. Τά σωζόμενα κατάλοιπα του κα-τηγορητηρίου του Πολυκράτη έπιτρέπουν νά δοΰμε ξεκάθαρα δτι όπραγματικός άντίπαλος του Πολυκράτη δεν ήταν ό 'ίδιος ό πρό πολ-

λού έκτελεσμένος Σωκράτης, άλλά ή ήδη άνθοΰσα και πλούσια σέέπιρροές λογοτεχνία τών Σωκρατικών. Τό κατηγορητήριο του Πο-λυκράτη άντλεϊ τό υλικό του άπό σωκρατικούς διαλόγους. Οι Σω-κρατικοί (ή άκριβέστερα ϊσως: ορισμένοι έπιμέρους Σωκρατικοί) εί-ναι αύτοι τούς οποίους ό Πολυκράτης, ό λογογράφος και «σοφιστής»,καταπολεμα ετσι ώς έπικίνδυνους άντιπάλους. Άπό τήν άλλη πλευ-ρά, δταν ό Λυσίας, ό όποιος έπίσης δεν ήταν παρά Ινας λογογράφος,ύπερασπίστηκε τόν Σωκράτη, είναι άπόλυτα βέβαιο δτι γι' αύτόν δενείχε καμιά σημασία ό Σωκράτης, άλλά είχε πάρα πολύ μεγάλη ση-μασία τό νά νικήσει τόν άντίπαλό του Πολυκράτη. Κ άτι παρόμοιοισχύει, άπ' δσο μπορούμε νά δούμε, γιά τά άπολογητικά συγγράμ-ματα τών ϊδιων τών Σωκρατικών. Αύτούς δεν τούς ένδιαφέρει νάδιατηρήσουν έπαναδιηγούμενοι και νά θυμούνται, δσο μπορούν, τάλόγια πού 'ίσως είπε ό ιστορικός Σωκράτης στήν ομήγυρη τών δικα-στών. Μάλλον θέλουν νά δείξουν πώς άντιμετωπίζει τόν θάνατο ό

άληθινός φιλόσοφος: στόν Ξενοφώντα ό θάνατος του φιλοσόφου είναιτό έπιστέγασμα τής εύτυχίας του, στόν Πλάτωνα μπορεί νά συγκρι-θεί με τόν θάνατο του πολεμιστή, ό όποιος έκτελώντας τό καθήκοντου παραμένει ώς τό τέλος στή θέση του. Αύτή είναι φιλοσοφική




ποίηση, ή οποία έχει βέβαια ώς ιστορική αφετηρία τον θάνατο τουΣωκράτη, άλλα άπό τις πρώτες φράσεις κιόλας περνά στον χώρούπεριστορικής ισχύος. Κ αι πάλι ό ιστορικός Σωκράτης μας ξεφεύγει

και χάνεται έκεϊ δπου δεν μπορούμε να τον συλλάβουμε.Έν τούτοις, έχουμε άκόμη τό έπίσημο κατηγορητήριο, ενα έγ-γραφο, τό όποιο μας έχει σωθεϊ άξιόπιστα άπό πολλούς συγγράφεις,αν δχι κατά λέξη, τουλάχιστον ώς πρός τό νόημα. Σε λιγότερες άπόδέκα σειρές διατυπώνονται δύο κατηγορίες: 1. Ό Σωκράτης άρνεϊ-ται νά άναγνωρισει τους θεούς του κράτους και εισάγει νέες θεότη-τες. 2. Ό Σωκράτης διαφθείρει τή νεολαία.

Αυτό φαίνεται ξεκάθαρο και σαφές. Φαίνεται δτι έδώ έχουμε έναθεμέλιο, πάνω στό όποιο θά μπορούσαμε νά στηρίξουμε τήν κατανό-ηση του ιστορικού Σωκράτη. Ά λλά κι αύτή είναι ψευδαίσθηση. Γ ια-τί σε τί μας χρησιμεύει αύτό τό κείμενο, δταν συγχρόνως δεν έχουμεμιά αύθεντική έρμηνεία του περιεχομένου του; Κ αι ποιός θά μαςδώσει αύτήν τήν έρμηνεία; Ήδίη στόν Πλάτωνα και στόν Ξ ενοφώνταδιαπιστώνουμε πολύ σημαντικές έρμηνευτικές διαφορές. Ό Πλάτωνσυνέδεσε τήν πρώτη κατηγορία προπάντων μέ τήν άριστοφανική εικό-να του Σωκράτη και ειδε σ' αύτήν τή μομφή δτι ό Σωκράτης ώςφυσικός φιλόσοφ| )ς διαδίδει άθεϊστικές διδασκαλίες. 'Α ντίθετα, ό Ξε-νοφών συσχετίζει, κατά κύριο λόγο, τήν κατηγορία μέ τό 8θίΐμόνιονκαι προσπαθεί ν' άποδείξει δτι τό 8ο ίΐμ ό ν ιο ν δέν ξεφεύγει καθόλουάπό τό πλαίσιο της έλληνικής παραδοσιακής μαντείας. Ό Πλάτωνσυνδυάζει στενότατα τή δεύτερη κατηγορία μέ τήν πρώτη και τήνκατανοεί μέ τήν έννοια δτι ό Σωκράτης διαφθείρει πνευματικά τους

νέους άκριβώς μέσω των άθεϊστικών διδασκαλιών του. 'Αντίθετα, όΞενοφών διαχωρίζει πλήρως τις δύο κατηγορίες και ώς πρός τήδεύτερη έχει άποκλειστικά ύπόψη του τήν έκτροπή στην άκολασία,στή μαλθακότητα και στή φιλοχρηματία — μιά άποψη, ή όποιαάπουσιάζει έντελώς άπό τόν Πλάτωνα. Ε ίναι πολύ πιθανό δτι άλλοιΣωκρατικοί έρμήνευσαν πάλι διαφορετικά τήν κατηγορία.

3. Τό κείμενο του κατηγορητηρίου, δπως ύποστηρίζει δτι τό διάβασε όΦαβωρίνος στό μητρώο (άπ. 51 Mensching), τό βρίσκουμε στόν Διογένη τόνΛαέρτιο 2, 40. Πράγματι, αύτή Ισως είναι ή καλύτερη, αν οχι ή πρωτότυπηεκδοχή.



30 Η ΜΟΡΦ Η Τ Ο Υ Σ Ω ΚΡΑ Τ Η

Γ ιατί τώρα προστίθεται κάτι σημαντικό. Τίθεται τό έρώτημα αντό κείμενο του κατηγορητηρίου συντάχθηκε για τήν άτομική περί-πτωση του Σωκράτη ή μήπως ό κατήγορος παρέθεσε δύο ήδη προ-

βλεπόμενες άπό τον άττικό νόμο.περιπτώσεις έγκληματικών πρά-ξεων, στις όποιες υπαγόταν, κατά τήν κρίση του, ή δράση του Σωκρά-τη. Στή δεύτερη περίπτωση (τήν οποία θεωρώ πιθανότερη) θα προέ-κυπτε τό διττό πρόβλημα τί μπορεί να έννοοΰσε άρχικά ό νομοθέτηςάναφερόμενος σ' αύτές τις δύο περιπτώσεις έγκληματικών πράξεων,και κατά πόσον ή δράση του Σωκράτη μπορούσε νά θεωρηθεί ωςύπαγόμενη σ' αύτές.

Ή «εισαγωγή νέων θεοτήτων», αύτόνομα έρμηνευμένη, δεν εχεικαμιά σχέση οΰτε με τήν άθεία οΰτε με άτομικές θρησκευτικές έμ-πειρίες. Μπορεί νά άναφέρεται άποκλειστικά και μόνο στή θέσπισηνέων μορφών λατρείας, με δλη τή σημασία της λέξης, και στήν καλ-λιέργεια αύτών (τών ιδιωτικών) μορφών λατρείας εις βάρος της κρα-τικής λατρείας. Κ ατά καιρούς, βέβαια, εμφανίζονταν στήν 'Αθήνανέες μορφές λατρείας, ιδίως βαρβαρικών θεοτήτων. Τό έρώτημα εί-

ναι αν τέτοιοι νεωτερισμοί ήταν τιμωρητέοι υπό ορισμένες προϋποθέ-σεις. Παραδόξως, μέχρι τώρα δεν γνωρίζουμε τίποτε γι' αύτό —πρά-γμα πού δεν σημαίνει κατ άνάγκην δτι δεν υπήρχαν καθόλου τέτοιαάπαγορευτικά μέτρα γιά ορισμένες μορφές λατρείας. Έτσι, κάποτεό Ξενοφών παρατηρεί εύκαιριακά δτι ή λατρεία ζώων ή λίθων (δπωςάποβντουσε στους βαρβάρους) γινόταν αισθητή ώς σκάνδαλο.'

Ό τι δμως ό Σωκράτης ειχε οργανώσει κάποια λατρεία του Sai-μ ο ν ίο υ του και του πρόσφερε θυσίες σ' εν αν βωμό στό σπίτι του εϊναιμιά ιδέα, πού πρέπει νά θεωρηθεί παράλογη, αν λάβουμε ύπόψη μαςτό σύνολο τών άποφάνσεω'ν της σωκρατικής φιλολογίας. Ύ6 δαιμό-νων του Σωκράτη, δπως τό ξέρουμε έμεϊς, ήταν μιά καθαρά θεϊκήδύναμη, ή οποία δεν εϊχε δικό της δνομα οΰτε λατρεία και δεν μπορού-σε, ώς έκ τούτου, νά άνταγωνισθεϊ άλλες μορφές λατρείας. Ε ϊναιέντελώς άκατανόητο πώς ή πίστη σε μιά τέτοια δύναμη θά μπορούσεν' άποτελέσει περίπτωση εγκληματικής πράξης γιά τό έλληνικόθρησκευτικό αίσθημα.

4. Ξενοφώντος, 'Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α I, 1, 14.




Εξάλλου, δεν στερείται ενδιαφέροντος τό δτι, δπως φαίνεται,ύπήρχε μια παράξενη και άπόκρυφη παραλλαγή της άφήγησης τηςσωκρατικής δίκης, σύμφωνα με τήν οποία ό Σωκράτης κατηγορήθη-κε για τιμωρητέα εισαγωγή νέων θεοτήτων, έπειδή δίδασκε δτιεπρεπε να λατρεύονται τα πουλιά, οι σκύλοι και τα παρόμοια. Ήδηό Ξενοφών φαίνεται δτι ξέρει μια περιγραφή, στήν οποία ό γνωστόςδρκος του Σωκράτη «Μά τον κύνα» έπαιξε ορισμένο ρόλο για τήνκατηγορία.® 'Αναμφίβολα, αύτή ή έρμηνεία του κατηγορητηρίου μαςξενίζει πάρα πολύ και πουθενά δεν άναφέρεται δτι αύτή θά μπορούσενά θεωρηθεί ή αύθεντική έρμηνεία. Μας κάνει νά προβληματιζόμα-

στε δμως. "Άν τήν δοΰμε έπακριβώς, δεν είναι πολύ πιο τεχνητή άπότήν έρμηνεία γιά τό 8θίΐμό)/ ι.ον και θά πρέπει νά προσέξουμε νά μήθεωρήσουμε έξ ύπαρχής ως πρωταρχική και μόνη άξιόπιστη τήνπαράδοση της Vulgata έκείνης, ή οποία βασίζεται στόν Π λάτωνα καιστόν Ξ ενοφώντα. Γ ιατί έκεϊνο πού τή βοήθησε νά επιβληθεί δεν εϊναιή μεγαλύτερη ιστορική της άξιοπιστία, άλλά άποκλειστικά και μόνοτό ύπέρτερο φιλοσοφικό και συγγραφικό κύρος τών θεμελιωτών της.

'Ακόμη πιό άβέβαιο εϊναι τί μπορεί νά εννοούσε άρχικά ή έννοια«διαφθορά της νεολαίας». Ή διατύπωση είναι τόσο γενική, ώστεείναι δυνατές οι πλέον διαφορετικές έρμηνεϊες. Όσον άφορα τόνΣωκράτη, έπισημάναμε ήδη δτι οί έρμηνεϊες του κατηγορητηρίουστόν Π λάτωνα και στόν Ξενοφώντα διίστανται έντονότατα και δτιστόν Πλάτωνα δεν μπορεί ιδιαίτερα νά βρεθεί ουτε ϊχνος της ερμη-νείας του Ξενοφώντα (άκολασία, μαλθακότητα και πλεονεξία).

'Ακόμη και οί λίγες προτάσεις του κατηγορητηρίου είναι λοιπόντόσο σκοτεινές και πολυσήμαντες, ώστε δύσκολα συμβάλλουν στήγνώση του ιστορικού Σωκράτη.

Τέλος, ή κατά πολύ πιό σημαντική και έκτεταμένη είναι ή τρίτηομάδα κειμένων, οί διάλογοι τών Σωκρατικών. Κ άθε ένασχόληση μετό πρόβλημα του Σωκράτη θά τή θέτει στό έπίκεντρο του ένδιαφέ-ροντος και κάθε εικόνα του Σωκράτη θά στηρίζεται τελικά σ' αύτήν.

Κ άθε εικόνα του Σωκράτη, δμως, αν θέλει νά είναι βάσιμη, πρέ-

5. 'Ισοκράτους, Βοΰσφις ύπόθ.6. ' Α π ο λ ο γ ία 24* πρβλ. Sopratis et Socraticorum E pistulae 17, 2.



32 Η ΜΟΡΦ Η ΤΟΥ Σ Ω ΚΡΑ Τ Η

πει νά έκπληρώνει οπωσδήποτε δύο βασικές προϋποθέσεις. Πρώτον,δεν επιτρέπεται νά στηρίζεται αύθαίρετα σ' εναν έπιμέρόυς Σωκρα-τικό και άπλώς νά άγνοεϊ τις άποφάνσεις των ύπολοίπων, άλλάπρέπει, δσο τό έπιτρέπει ή παράδοση, νά άντιμετωπίζει δίκαια δλοντον πλούτο των σωκρατικών έργων του Εύκλείδη, του 'Αντισθένη,του Αισχίνη, του 'Αρίστιππου, του Φαίδωνα, του Ξ ενοφώντα και τουΠλάτωνα. Δεύτερον, πρέπει νά έχει ώς άφετηρία τό γεγονός δτι δλοιοί σωκρατικοί διάλογοι είναι κατ' ούσίαν ποιητικές κατασκευές καΐδτι τό ιστορικό τους ύπόστρωμα, στήν καλύτερη περίπτωση, μπορείν' άποκαλυφθεϊ μόνο μετά τήν άφαίρεση δλων τών ποιητικών στοι-

χείων. Αύτές οι δύο προϋποθέσεις, βέβαια, έχουν ώς άφετηρία δύοέντελώς διαφορετικές έπόψεις* άλλά άλληλοσυμπληρώνονται.Στήν άρχή διατυπώσαμε τό αίτημα νά ληφθούν ύπόψη έξίσου

δλοι οί Σωκρατικοί. Έδώ δμως πρέπει πολύ σύντομα νά λογοδοτή-σουμε γιά τό αν έχουμε τό δικαίωμα νά προβάλλουμε αύτό τό αίτη-μα. Μόνο δταν άποδειχθεϊ δτι είναι νόμιμο άπ' δλες τις πλευρές,μπορούμε νά προχωρήσουμε και νά ρωτήσουμε αν εϊναι δυνατόν ν'

άποκτήσουμε ένιαία εικόνα γιά τήν προσωπικότητα και τή διδασκα-λία του Σωκράτη άπό τό σύνολο τών σωκρατικών συγγραμμάτων."Άν είναι έτσι, θά μπορούσαμε νά υποστηρίξουμε με ορισμένη βεβαιό-τητα δτι σ' αύτή τήν ομόφωνα έπιβεβαιωμένη εικόνα έχουμε τόνιστορικό Σωκράτη ή τουλάχιστον μιάν εικόνα, άπό τήν οποία έπειταθά μπορούσαν ν' άφαιρεθοΰν τά ποιητικά στοιχεία σχετικά εύκολα.

Ε ϊναι εύνόητο δτι τό αίτημα νά ληφθούν έξίσου ύπόψη δλοι οί

Σωκρατικοί περιπλέκει σημαντικά τήν έρευνα γιά τόν Σωκράτη. Κ αιπράγματι, οι προσπάθειες περισσότερο ή λιγότερο βίαιης άπλοποίη-σης της κατάστασης τών πραγμάτων ξεκινούν ήδη στήν ύστερη άρ-χαιότητα και έλαβαν χώρα έπανειλημμένα. Ε ίτε διακρίνονται οί((γνήσιοι» άπό τους ((κίβδηλους» Σωκρατικούς γιά φιλοσοφικούς λό-γους, οπότε οι δεύτεροι μπορούν νά εξαιρεθούν, είτε θεσπίζεται μιάχρονολογική σειρά τών σωκρατικών συγγραμμάτων και τά νεότερα

συγγράμματα παρουσιάζονται τόσο άπόλυτα έξαρτημένα άπό τάπαλιότερα, ώστε δεν χρειάζεται πιά νά ληφθούν ύπόψη ώς αύτόνομαμεγέθη. Τέλος, συμβαίνει έπίσης νά ύποκύπτει ό μελετητής στή ((γο-ητεία του σωζομένου» και άπροβλημάτιστα νά θεωρεί άσήμανταορισμένα κείμενα, έπειδή ύπάρχουν μόνο άποσπάσματά τους.



33 Η Μ Ο ΡΦ Η ΤΟ Υ Σ Ω ΚΡ ΑΤ Η

Πρώτα-πρώτα πρέπει ν' άναφερθουμε σ' αύτές τΙς δυσκολίες.Ξεκινάμε άπό τή «γοητεία του σωζομένου». Θεωρητικά, μπορεί

νά έντοπισθει εύκολα, άλλα στήν πραγματικότητα άσκεϊ συχνά μεγά-

λη και προβληματική έπίδραση. Τ ά φιλοσοφικά κείμενα του Πλάτω-να γεμίζουν πέντε χοντρούς τόμους. Οι άσφαλεις μαρτυρίες γιά τήδιδασκαλία του 'Αντισθένη ϊσως μπορούν νά συγκεντρωθούν σε τρι-άντα σελίδες, γιά τον Εύκλείδη σέ δέκα και γιά τον 'Αρίστιπποπερίπου σέ πενήντα σελίδες. Γνωρίζουμε δηλαδή σχεδόν ολόκληρητή φιλοσοφία του Πλάτωνα, ενώ διαθέτουμε έξαιρετικά άποσπα-σματική γνώση γιά τις διδασκαλίες των άλλων Σωκρατικών (ό Ξε-

νοφών εϊναι ειδική περίπτωση και θά τήν συζητήσουμε άργότερα).Αυτό δμως δεν μας δίνει διόλου τό δικαίωμα νά άποδίδουμε μεγαλύ-τερη ιστορική άξία στις πληροφορίες του Πλάτωνα γιά τόν Σωκράτηάπ' δ,τ ι στις πληροφορίες τών άλλων. Γ ιατί, δπως ήδη ύπαινιχθήκα-με, τά συγγράμματα του Π λάτωνα δεν διασώθηκαν έπειδή έδινανάσφαλέ.στερες πληροφορίες γιά τόν Σωκράτη, άλλά έπειδή ό Πλά-των ήταν ό μεγαλύτερος καλλιτέχνης και ό πιό πολύπλευρος στοχα-στής, και έπειδή θεμελίωσε μιά σχολή, στήν οποία ή συγγραφικήκληρονομιά του διαφυλάχθηκε προσεκτικότατα έπι έννιακόσια χρό-νια. Όσον άφορα τόν Σωκράτη, ή φωνή του Π λάτωνα εϊναι μιάφωνή μεταξύ άλλων.

Δυσκολότερο είναι τό χρονολογικό πρόβλημα. Κ ατά κανόνα λύ-νεται υπό τήν έννοια δτι ό Πλάτων ύπήρξε ό εύρετής του σωκρατικούδιαλόγου και γι' αύτό ό άρχαιότερος πράγματι Σωκρατικός. Αύτή ήθέση οδηγεί στό συμπέρασμα δτι οί ύπόλοιποι Σωκρατικοί έγραψαν

λίγο-πολύ υπό τήν έπιρροή του, άπ' δπου πάλι θά μπορούσαμε νάσυμπεράνουμε δτι ή πλατωνική εικόνα του Σωκράτη προηγείται καιεϊναι ή μόνη αύθεντική άπέναντι σ' δλα τ' άλλα πού μας έχουν παρα-δοθεί — τόσο άπέναντι στις λίγες πληροφορίες, οι όποιες μέ βεβαιό-τητα πρέπει ν' άποδοθοΰν σέ έπιμέρους Σωκρατικούς, δσο και άπέ-ναντι στό δχι άνάξιο λόγου άνώνυμο άνεκδοτολογικό υλικό.

7. Γιά τόν 'Αντισθένη τώρα: A nt is then is Fragm enta, coli. F. DeclevaCaizzi, Μιλάνο 1966. Γ ιά τόν 'Αρίστιππο: Gabriele Giannantoni, ICirenaici,

Φ λωρεντία 1958, και Ε. Mannebach, A ristipp i et Cyrenaicorum fragm en ta,

Leiden-Köln 1961.




Αύτή ή θέση δμως δεν μπορεί ν' άποδειχθεϊ. Δύο σημεία πρέπεινά ύπογραμμισθοΰν με τή μέγιστη δυνατή έμφαση: 1. "Αν και ήέρευνα των τελευταίων δεκαετιών πέτυχε νά έξακριβώσει μέ μεγάλη

βεβαιότητα τή σχετική χρονολογία των πλατωνικών διαλόγων, άν-τίθετα μέχρι σήμερα, παρ' δλες τις προσπάθειες, δεν κατέστη δυνα-τόν νά στηθεί σέ γερές βάσεις ή σκαλωσιά της άπόλυτης χρονολογίαςτους. 2. Πολύ πιο άβέβαιες άκόμη εϊναι οί πλείστες ύποθέσεις σ' δ,τιάφορα τή σχέση έπιμέρους πλατωνικών έργων μέ ορισμένα συγ-γράμματα άλλων Σωκρατικών.

Γ ιά τό πρώτο σημείο. Όπωσδήποτε, άναγνωρίζεται δτι ή βάση

γιά τήν άπόλυτη χρονολόγηση πλατωνικών διαλόγων είναι έξαιρετι-κά εύθραυστη. Πράγματι, παραμένει άπορίας άξιον και είναι σημαν-τικό τεκμήριο της προσοχής, μέ τήν οποία συνέγραψε ό Πλάτων, τόδτι άπό τούς διαλόγους λείπουν σχεδόν εντελώς ύπαινιγμοι γιά τήνέποχή του συγγραφέα τους. Τίποτε δεν θά ήταν φυσικότερο άπό τόνά έχει παρεισφρύσει σ' ένα τόσο έκτεταμένο έργο ό ένας ή ό άλλοςάναχρονισμός. Στήν πραγματικότητα, δμως, ό άριθμός τών έξακρι-

βωμένων άναχρονισμών είναι τόσο μικρός, ώστε πολύ περισσότεροτίθεται τό έρώτημα μήπως, επειδή δεν γνωρίζουμε τά γεγονότα,θεωρούμε ως άναχρονισμούς πράγματα, τά όποια διόλου δεν εϊναι.Μόνον ένας άπό τούς τέσσερις άναχρονισμούς, τούς οποίους παραθέ-τει τό έγχειρίδιο τών Überweg-Praechter καΐ τούς χρησιμοποιεί γιάτή χρονολόγηση πλατωνικών διαλόγων, εϊναι πραγματικά άδιαμφι-σβήτητος.

Χρονολογημένος τρόπον τινά άπό τον ϊδιο τον Π λάτωνα εϊναιμόνο ένας και μοναδικός διάλογος, ό Θ ε α ίτ η τ ο ζ ^ ό όποιος συνδέεταιμέ τόν θανάσιμο τραυματισμό του Θεαιτήτου στις μάχες περι τήνΚ όρινθο, τό έτος 369. Ά λλά κι αύτό άποτελεϊ άπλώς έναν terminuspost quem. ®

8. 12η έκδ. 1926, σελ. 201 κ.έ.

9. Μ ε ν έ ξ ε )/ ο ς 245e. Δεν έχει δοθεί άκόμη οριστική άπάντηση στο έρώ-τημα άν αύτό άποτελεϊ στοιχείο γιά τή μή γνησιότητα του διαλόγου.10. Ή έμφάνιση άρκετών πραγματολογικά και χρονικά άπίθανων στοι-

χείων μέσα στις ίδιες τις διαλογικές σκηνές συνιστά τελείως διαφορετικόπρόβλημα, τό όποιο ήταν ήδη γνωστό κατά τήν άρχαιότητα.



35 Η Μ Ο ΡΦ Η Τ Ο Υ Σ Ω ΚΡΑ Τ Η

Ε πομένως τά έργα του Π λάτωνα δεν παρέχουν στήν πράξη έξω-τερικά έρείσματα για τήν χρονολόγηση τους. Βασικά είμαστε έλεύ-θεροι να τοποθετήσουμε τήν άρχή του συγγραφικοΰ του έργου πέντεή και είκοσι χρόνια μετά τον θάνατο του Σωκράτη. Διαθέτουμεάποκλειστικά έσωτερικά κριτήρια. Αύτά δμως φαίνεται δτι μας συ-νιστοί3ν νά μεταθέσουμε δσο τό δυνατόν στο άπώτερο παρελθόν τήνάρχή της συγγραφικής δραστηριότητας του Πλάτωνα.

Ός έσωτερικά κριτήρια άναφέρουμε περιληπτικά τά έξης. Πρώ-τον, οί διδασκαλίες ένός Εύκλείδη, ένός 'Αντισθένη και ένός 'Αρί-στιππου (γιά τις όποιες θά μιλήσουμε κάπως διεξοδικότερα στό

τέταρτο κεφάλαιο), δσο μπορούμε νά τΙς γνωρίζουμε, επιδρούν, χω-ρίς άμφιβολία, πολύ πιό άδιαφόριστα και συγγενεύουν πολύ περισσό-,τερο μέ τή σχηματική και μέχρι παραδοξότητος ριζοσπαστική σκέψητων σοφιστών άπ' δ,τι ή φιλοσοφία του Πλάτωνα. Επιπλέον, μαςβάζει σέ σκέψεις τό γεγονός δτι ή διαλογική τέχνη ένός Αισχίνη καιένός 'Αντισθένη, δσο μας είναι κατανοητή, ήταν πολύ πιό πολύμορφηκαι γλαφυρή, και πρέπει νά συγγένευε άκόμη πολύ περισσότερο μέ

τις άρχαϊκές διηγήσεις γιά τόν Σόλωνα, τον 'Ανάχαρση και τούςάλλους σοφούς της άρχαϊκής περιόδου, άπ' δ,τι οι διάλογοι του Πλά-τωνα. Τέλος, πρέπει νά τονίσουμε πόσα πολλά πράγματα προϋποθέ-τουν ήδη τά φαινομενικά άπλούστερα εργα του Πλάτωνα» 'Ασφα-λώς, άκόμη και σήμερα, στόν άναγνώστη πού άναζητεϊ μόνο τό βά-θος τών ιδεών και τών αισθημάτων ή 'Α π ο λ ο γ ία προκαλεί τήν έντύ-πωση ένός άπαράμιλλου άριστουργήματος, και δικαίως. Μόλις δμωςή άνάλυση άποφασίσει νά έρμηνεύσει μ' έκείνη τή μεθοδολογική έπι-

μέλεια, ή οποία δοκιμάσθηκε έπαρκώς στόν Όμηρο και στόν Ηρό-δοτο π.χ., άναγκαστικά θά καταλήξει στό συμπέρασμα δτι έδώ δενέχουμε ένα σύγγραμμα, βγαλμένο άπό ένα βαθιά συγκλονιστικό βί-ωμα, άλλά μάλλον ένα μόρφωμα πολύ περίτεχνο, σέ πολλά σημείααινιγματικό, δχι δίχως τραχύτητες και στό σύνολό του πολύ πλούσιοσέ προϋποθέσεις και προθέσεις. Όμως τό ίδιο άκριβώς ισχύει ήδηκαι γιά έκείνους τούς διαλόγους, οι όποιοι πρέπει νά δημιουργήθηκαν

πολλά χρόνια νωρίτερα άκόμη άπό τήν ' Α π ο λ ο γ ία ^ π.χ. τόν Α ά χ -ηκαι τόν Χαρμίδη. Εϊναι έργα μιας τέχνης, ή οποία έχει ξεπεράσειπρό πολλού τις άναπόφευκτες άνισορροπίες και ύπερβολές του ξεκινή-ματος.




Δεύτερον. Τά πράγματα δεν εϊναι καλύτερα δσον άφορα τή χρο-νολόγηση των άλλων Σωκρατικών. Διαθέτουμε, βέβαια, ενα άρκετάπλούσιο άνεκδοτολογικό ύλικό για τον Εύκλείδη, τον 'Αντισθένη καιτον 'Αρίστιππο, άλλα σχεδόν καθόλου πληροφορίες για τά περιστα-τικά του βίου τους, κι ας μή μιλήσουμε καθόλου γιά τή χρονολογίατων έργων τους. Μοναδική εξαίρεση άποτελεΐ ό Ξενοφών. Στο γεγο-νός, δτι αύτός ήταν ό μόνος Σωκρατικός πού άνέπτυξε πολιτικήδραστηριότητα, οφείλουμε τό δτι γνωρίζουμε άρκετά καλά τή χρο-'νολογία της ζωής του, και τό συγγραφικό του έργο μπορεί νά έντα-χθει σ' αύτήν, ως εναν βαθμό τουλάχιστον. Άλλά αύτός ειδικά, ως

Σωκρατικός, εϊναι, δπως ήδη είπαμε, ειδική περίπτωση.Ε πομένως, γιά νά συνοψίσουμε, εϊναι έντελώς άνεπίτρεπτο νά

θεωρούμε δτι δλοι οί Σωκρατικοί άπλώς παρακινήθηκαν άπό τόνΠλάτωνα, και έτσι νά καθιστούμε τόν Πλάτωνα τόν μόνο άμεσομαθητή του Σωκράτη. 'Αντίθετα, θά μπορούσαμε ν' άποτολμήσουμεένα πείραμα και νά θεωρήσουμε δτι μάλλον ό Πλάτων οικοδόμησε τόέργο του βασιζόμενος κατά μεγάλο μέρος σε μιάν ήδη ύπάρχουσα

σωκρατική λογοτεχνία. 'Ίσως βρεθεί τό κλειδί σέ μερικά αινίγματατης έρμηνείας του Π λάτωνα, αν ξεκινήσουμε άπό τήν ύπόθεση δτιέξαρχής ό Πλάτων εϊχε άπέναντί του μιάν ήδη άξιόλογη ποσότηταπροδιαμορφωμένου ύλικοΰ σωκρατικών διαλόγων, δτι έπρεπε νά τήνάντιμετωπίσει ώς φιλόσοφος και ως ποιητής και νά τή λάβει υπόψητου. Άλλά αύτό τό ζήτημα δεν μας ένδιαφέρει έδώ. 'Αρκεϊ νά δια-πιστώσουμε δτι τά χρονολογικά δεδομένα μας συνιστοΰν νά λάβουμε

ύπόψη τόν Αισχίνη, τόν Εύκλείδη και τόν Φαίδωνα εξίσου δσο καιτόν Π λάτωνα, αν πρόκειται νά θέσουμε τά θεμέλια μιας βάσιμηςεικόνας του Σωκράτη.

'Απομένει, τέλος, τό ζήτημα τών προσωπικών και πραγματολο-γικών σχέσεων τών Σωκρατικών μεταξύ τους και μέ τόν δάσκαλότους. 'Υπάρχει, γιά παράδειγμα, ή τάση νά συμπεριλαμβάνεται εύ-χαρίστως στόν στενότατο κύκλο τών έμπιστων του Π λάτωνα και ό

'Αντισθένης, ενώ άφήνονται κατά μέρος οι ύπόλοιποι, έν μέρει ώςάπλοι λογογράφοι και έν μέρει ώς ύποπτοι περιθωριακοί. Ή πιό•άκραία περίπτωση εϊναι ή έπανειλημμένη προσπάθεια ύποτίμησηςτου 'Αρίστιππου, ό όποιος δημιουργεί ιδιαίτερες δυσκολίες σ' δ,τιάφορα στήν συγκρότηση μιας κοινής σωκρατικής στάσης και διδα-




σκαλίας· έτσι, άποδίδεται τυφλή πίστη σ ε δσα άναφέρει ό Ξενοφώνγια τήν τεταμένη σχέση του 'Αρίστιππου μέ τον Σωκράτη καΐ μέβάση αύτό κατασκευάζεται μια έξαρχής ύφι,στάμενη πνευματική άν-τίθεση δασκάλου καΐ μαθητή. Όμως, άκόμη καΐ ή άρχαία Ιστορίατης φιλοσοφίας άντιμετώπισε έπιφυλακτικά τούτες τις άποφάνσεις,τουλάχιστον στον βαθμό δπου δήλωσε δτι πρέπει ν' άποδοθοΰν σεπροσωπική έχθρα μεταξύ του Ξ ενοφώντα και του 'Αρίστιππου. ^

"Άν επιδιώξουμε να σχηματίσουμε μια εικόνα των άνθρώπινωνκαι πνευματικών σχέσεων στον κύκλο τών Σωκρατικών μέ βάση τόσύνολο της παράδοσης, προκύπτουν πολύ άπρόσμενα άποτελέσματα.

Ό 'Αρίστιππος θεωρείται μαθητής του Σωκράτη, δπως και ό'Αντισθένης. Μια σειρά ρήσεων τον παρουσιάζει νά ομολογεί άπεριό-ριστη πίστη στις ιδέες του δασκάλου του. 'Αντιστρόφως, αν ενίοτεάποδίδονται στον Σωκράτη έπιτιμητικές δηλώσεις γιά τον σπάταλοτρόπο ζωής του 'Αρίστιππου, ύπάρχουν άπ' τήν άλλη και χωρία,δπου ό Σωκράτης έπιτίθεται έντονα εναντίον του φορτικοτ3 άσκητι-σμοΰ του 'Αντισθένη. Δεν έχει καμία σημασία γιά τό θέμα μας τό

δτι, έδώ δπως κι έκεϊ, δεν πρόκειται γιά ρήσεις του ιστορικού Σωκρά-τη, άλλά γιά πολεμική, ή οποία σε σωκρατικούς διαλόγους άποδόθη-κε στόν Σωκράτη.

Όσον γιά τις σχέσεις τών Σωκρατικών μεταξύ τους, άναμφίβολαέντυπωσιακότερη είναι ή άδυσώπητη έχθρα, ή οποία πρέπει νά έπι-κρατοΰσε μεταξύ 'Αντισθένη και Πλάτωνα. 'Αντικατοπτρίζεται δχιμόνο σε ορισμένα άνέκδοτα, άλλά προκύπτει σαφώς άπό τό γεγονόςδτι ό 'Αντισθένης έγραψε ένα άκρως έμπαθές έκτενές βιβλίο έναντίοντου Πλάτωνα. 'Αποτελεί εύλογη εικασία, βέβαια, δτι ό 'Αντισθένηςάσκησε πολεμική και έναντίον του 'Αρίστιππου, δεν μπορεί δμως ν'άποδειχθεϊ άμεσα και μέ άπόλυτη βεβαιότητα. Άπό τήν αλλη πλευ-ρά πιστοποιείται μέ πολλές μαρτυρίες μιά στενή φιλική σχέση μετα-ξύ Αισχίνη και 'Αρίστιππου, και μάλιστα ό Αισχίνης είναι ό νεότε-ρος, ό όποιος προσβλέπει μέ σεβασμό στόν μεγαλύτερο σύντροφό

11. Ξ ενοφώντος, ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α Π, 1, καΐ Π Ι, 8. Γ ιά τήν προσωπι-κή έχθρα Ξ ενοφώντα καΐ 'Αρίστιππου πρβλ. Διογένους Λαέρτιου 2, 65, και'Αθηναίου 544d.




του. Ό Αισχίνης πάλι, σ ε ορισμένες διηγήσεις, θεωρείται ώς ό Σω-κρατικός έκεϊνος, ό όποιος στάθηκε ό πιό οικείος στόν Σωκράτη και

στήν οίκογένειά του, άνθρώπινα και κοινωνικά. Ίσως ετσι τόν περιέ-γραψε σ' έναν διάλογο του ό Εύκλείδης. ^Στόν Π λάτωνα παρουσιάζεται ή ιδιόμορφη κατάσταση δτι, άν-

τίθετα με τους ύπόλοιπους Σωκρατικούς, οι όποιοι (προπάντων όΕύκλείδης, ό Αισχίνης και ό Αντισθένης) φαίνεται πώς μιλούσανσυχνά γιά τους συντρόφους τους στά σωκρατικά τους συγγράμματα,αύτός στήν πραγματικότητα δεν τους άναφέρει πουθενά. Έχουμεμόνο τήν ούδέτερη άναφορά του 'Αρίστιππου, του Αισχίνη και του'Αντισθένη σ ε καταλόγους ονομάτων της 'Α π ο λ ο γ ία ς και του Φα/ -ίωνα, τήν εμφάνιση του Εύκλείδη στόν Θ ε α ίτ η τ ο και του Φαίδωναστόν όμώνυμο διάλογο. Σε κανένα άπό αύτά τα χωρία ό άναγνώστηςδεν μπορεί ν' άντιληφθεϊ δτι στήν περίπτωση αύτών των άνδρώνπρόκειται γιά σωκρατικούς συγγράφεις, οι όποιοι μετά τόν θάνατοτου Σωκράτη άνέπτυξαν μιά έν μέρει πολύ σπουδαία συγγραφικήδραστηριότητα. Τό πιό παράξενο ϊσως είναι ή σιωπή του Πλάτωνα

γιά τούς Σωκρατικούς έκεϊ δπου (στήν Έ β 8ό μ Ύ } Ε π ισ τ ο λ ή ) άναφέ-ρεται σέ δσα εζησε στήν αύλή των ήγεμόνων των Συρακουσών ήύπόλοιπη παράδοση περιέχει πλήθος άνέκδοτα, τά όποια περιγρά-φουν τήν διαφορετική εμφάνιση των τριών Σωκρατικών, του 'Αρί-στιππου, του Π λάτωνα και του Αισχίνη, δταν βρίσκονταν ταυτόχρο-

12. Έχθρα 'Αντισθένη καΐ Π λάτωνα: Διογένους Λαέρτιου 6, 3 και 7,καθώς καΐ 3, 35. Φ ιλία Αισχίνη και 'Αρίστιππου: Διογένους Λαέρτιου 2,60/ 61, 82/ 83· Π λουτάρχου, Ήθίκά^62ά. Ιδιαίτερη σχέση του Αισχίνη μέτόν Σωκράτη και τήν οίκογένειά του: Διογένους Λαέρτιου 2, 60* Socratis et

Socraticorum E pistulae 21. Πρβλ. και παρακάτω σελ. 131. Γιά τόν 'Αρί-στιππο στις Συράκουσες βλ. Aristipp i et Cyrenaicorum Fragmenta^ εκδ. Man-nebach 1961, άπ.-35-51. Ό Αισχίνης στις Συρακοΰσες: Φ ιλοστράτου, Τ ά έ ς

τ ό ν Τ υ α ν έ α *Α π ο λ λ ώ ν ίο ν I, 35* Διογένους Λαέρτιου 2, 61. Μεθοδολογικά

άξιοσημείωτο είναι τό παλιό (άνάγεται στόν Τ ίμαιο τόν Ταυρομένιο) άνέκ-δοτο γιά τήν κοινή παραμονή του Ξ ενοκράτη και του Π λάτωνα στις Συρα-κοΰσες, γιά τήν όποια οΰτε ή Έ β 8ό μ · η Ε π ισ τ ο λ ή του Π λάτωνα (τήν όποιαέγώ προσωπικά θεωρώ μή γνήσια, αν και έχει κατασκευασθεί μέ βάσηέξαιρετική τεκμηρίωση) δίνει τήν παραμικρή πληροφορία.




να στίς Συρακοΰσες. Επισημαίνουμε εδώ αύτη τήν ιδιομορφία, χω-ρίς να βγάζουμε άλλα συμπεράσματα.

Όσον άφορα, τέλος, τή θέση του Εύκλείδη μεταξύ των Σ ωκρατι-κών, μπορούμε να κρατήσουμε μόνο τήν πληροφορία δτι μετά τήνέκτέλεση του Σωκράτη, δπως λέγεται, δλοι οι μαθητές του θανόντοςκατέφυγαν γιά πολύ καιρό στον Εύκλείδη, στά Μέγαρα. Ή ιστορικήάξια αύτής της διήγησης είναι πολύ άμφίβολη. Θα μπορούσαμε δμωςνά συμπεράνουμε μέ βάση αύτήν δτι ό Εύκλείδης θεωρούνταν έναςάπό τούς παλιότερους Σωκρατικούς και γι' αύτό φαινόταν κατεξο-χήν άρμόδιος γιά τήν προστασία τών ύπολοίπων.

Αύτή ή επισκόπηση δείχνει δτι οί σχέσεις τών Σωκρατικών, με-ταξύ τους και μέ τον Σωκράτη, διόλου δεν μπορούν νά άναχθοΰν σ'εναν άπλό τύπο. Ή άρχαία παράδοση δεν μας δίνει τό δικαίωμα νάχαρακτηρίσουμε τον 'Αρίστιππο ως άπλώς φαινομενικό Σωκρατικόκαι τον Αισχίνη ως εναν φιλάσθενο λογογράφο. Επίσης, δεν μαςδίνει τό δικαίωμα νά βασιζόμαστε άποκλειστικά στον Πλάτωνα* ανε'ίχαμε τό βιβλίο του 'Αντισθένη έναντίον του Πλάτωνα, θά διαβά-

ζαμε π.χ. άναμφίβολα δτι ό Πλάτων δεν ήταν παρά ένας ματαιόδο-ξος σοφιστής καΐ γλεντζές, ό όποιος κόλλησε άσύστολα στόν Σωκρά-τη και έπινόησε γι' αύτόν τά χονδροειδέστερα ψεύδη.

Κ αι άπ' αύτήν τήν άποψη, λοιπόν, έξακολουθεϊ νά ύφίσταταιδικαιολογημένα τό α'ίτημα νά μελετηθεί όλόκληρη ή σωκρατική φι-λολογία, αν θέλουμε νά καταλήξουμε σέ μιά άντικειμενική εικόνατου Σωκράτη.

Μετά τή διαπίστωση αύτής της μεθοδολογικής άρχής πρέπει ν'

άκολουθήσει τό έρώτημα ποιά είναι τά κοινά χαρακτηριστικά, τάόποια άπαντοΰν στή σωκρατική φιλολογία και γιά τοΰτο μπορούν ν'άποδοθοΰν στόν ιστορικό Σωκράτη.

Γ ιά νά μπορέσουμε πράγματι ν' άπαντήσουμε σ' αύτό τό έρώτη-μα, στήν πραγματικότητα θά έπρεπε ν' άναλύσουμε και νά συγκρί-νουμε μεταξύ τους τά έργα δλων τών Σωκρατικών ώς πρός τό φιλο-σοφικό τους περιεχόμενο και τήν ποιητική μορφή τους. Αύτό εϊναι

έργο, τό όποιο ύπερβαίνει κατά πολύ τό πλαίσιο αύτοΰ του βιβλίου.Όρισμένα βασικά σημεία τών διδασκαλιών τών Σωκρατικών θάσυζητηθοΰν στό τέταρτο κεφάλαιο. Έδώ κάνουμε μόνο πολύ σύντο-μους ύπαινιγμούς.




Μία βασική άντίθεση 'Αρίστιππου και 'Αντισθένη έχει διασωθείωραία σέ άνεκδοτολογική μορφή. Στο έρώτημα, τι κερδίζει άπό τήφιλοσοφία, ό 'Αρίστιππος άπαντα: «Να μπορώ να συναναστρέφομαιδλους τους άνθρώπους χωρίς προκαταλήψεις». Στο 'ιδιο άκριβώςέρώτημα ό 'Αντισθένης άπαντα: «Να μπορώ να συναναστρέφομαιτον έαυτό μου τον 'ίδιο». Χαρακτηριστική είναι προπάντων ή πρό-ταση του Άριστίππου. Γ ιατί ή δυνατότητα να προσαρμόζεται σέδλες τις περιστάσεις και με δλους τους άνθρώπους, χωρίς να συγχύ-ζεται, φαίνεται δτι άποτελοΰσε πράγματι βασική ιδέα του σωκρατι-σμοΰ του. Αύτή τήν ιδέα τήν έξεικονίζουν πολυάριθμα άνέκδοτα σέέν μέρει παράδοξα μεγαλοποιημένη μορφή. Κ ατ' αύτόν τον τρόποάποκτά σέ τελική άνάλυση νέα μορφή τό άρχαιοελληνικό ιδεώδες τουπολυμήχανου 'Οδυσσέα, τό ιδεώδες της π ο λ υ τ ρ ο π ία ς ' βέβαια, πίσωάπ' αύτή τήν πρόταση του Άριστίππου ύπάρχει και ή ιδέα δτι όφιλόσοφος μπορεί να παραμείνει πιστός στόν έαυτό του σέ κάθεπερίσταση και μέ κάθε μεταμφίεση, καί, τέλος, ή έπιδίωξη να προ-στατεύει τή ζωή του άπό περιττές άπειλές κι άνησυχίες μέ τήν

τέτοια προσαρμοστικότητα. 'Αντίθετα, ή ρήση του 'Αντισθένη θαμπορούσε να σχετίζεται μέ τό δελφικό «Γνώθι σαυτόν», έκφράζειδμως και μια «αύτάρκεια», ή οποία έμπεριέχει τήν περιφρόνησηκάθε συγχρωτισμού μέ τό πλήθος και μπορεί να έπιταθεϊ και ναφτάσει σ' έκείνη τή μισανθρωπία, ή οποία περιγράφεται στις διηγή-σεις για τόν Ηράκλειτο και τόν Τίμωνα, έν μέρει και στις διηγήσειςγια τόν Διογένη τόν Σ ινώπιο.

Ό 'Αρίστιππος και ό 'Αντισθένης παρουσιάζουν ομοιότητες ωςπρός μια τάση για τό άκραιο και τό παράδοξο, μια τάση, δπωςφαίνεται, ιδιαίτερα χαρακτηριστική για τή (σύγχρονη μέ τή Σωκρα-τική) νεότερη «σοφιστική» ενός 'Αλκιδάμαντα και Πολυκράτη. Συ-νειδητά παράδοξη υπερβολή είναι τό δτι ό 'Αρίστιππος δικαιολογείτόν πολυτελή τρόπο ζωής του και τις σχέσεις του μέ έταϊρες. 'Αλλάκαι μιά σειρά προτάσεις του 'Αντισθένη γίνονται πράγματι κατανο-

ητές μόνον αν λάβουμε ύπόψη μας ενα έντονο παραδοξολογικό στοι-

13. Διογένους Ααερτίου 2, 68.14. Διογένους Ααερτίου 6, 6.




χείο (τό όποιο λείπει σχεδόν εντελώς άπό τον Πλάτωνα καί, δπουάπαντα, άξιολογεϊται έντελώς διαφορετικά). Δεν είναι τυχαίο δτιγια τα γνωστά παράδοξα των Στωικών μπορούμε ν' άνατρέξουμε ως

τήν έποχή της άρχαίας Σωκρατικής. Όταν ό 'Αντισθένης ταυτίζειτή μωρία με τήν τρέλα, δταν δηλώνει δτι μόνον ό σοφός είναι βασιλι-άς και δταν ισχυρίζεται δτι ό μόχθος και ή άτιμία πρέπει νά θεω-ρούνται άγαθά, πρόκειται γιά θέσεις, οί όποιες σκόπιμα θέλουν νάδράσουν προκλητικά.

Ό 'Αρίστιππος και ό 'Αντισθένης, έξάλλου, μοιάζουν ώς πρόςτήν άταλάντευτη άπόρριψη της φυσικής επιστήμης και τής φυσικήςφιλοσοφίας. Δεν υπήρξε Σωκρατικός, βέβαια, πού νά παρουσίασετον Σωκράτη ώς φυσικό φιλόσοφο ύπό τήν έννοια τής άριστοφανικήςκωμωδίας· άλλά μόνον αύτοι οι δύο άπέρριψαν ρητά και κατηγορη-ματικά τή φυσική φιλοσοφία, ώς άπασχόληση ή οποία άποσκοπεϊμόνο σέ άχρηστη πολυγνωσία και δεν μπορεί νά βελτιώσει τον 'ίδιοτον άνθρωπο. Σ ' αύτό τό σημείο ό Πλάτων είναι πολύ επιφυλακτικό-τερος. 'Ασφαλώς, στήν 'Α π ο λ ο γ ία ό Σωκράτης ομολογεί δτι ή φυσι-κή φιλοσοφία δεν τον άπασχολεϊ και γενικά 'ίσως υπερβαίνει τά δρια

τής άνθρώπινης γνώσης, άλλ' αύτό δεν μπορεί νά χαρακτηρισθείπραγματική καταδίκη τής φυσικής φιλοσοφίας. Έκτος αύτοΰ, έχου-με τήν περίφημη περιγραφή του φιλοσόφου στον Θ ε α ίτ η τ ο ^ τήνόποια ενέπνευσαν μεταξύ άλλων, χωρίς άμφιβολία, οί διηγήσεις γιάτον άπόκοσμο φυσικό ερευνητή Άναξαγόρα. ^

Ά πό τήν άλλη πλευρά, ό 'Αρίστιππος συνδέεται μέ τον Π λάτωνακαι τον Εύκλείδη, έξαιτίας τής τολμηρής προσπαθείας του νά συνδέ-

σει τήν ήθική μέ τήν έλεατική μεταφυσική. Ό Πλάτων και ό Εύκλεί-δης τό έκαμαν αύτό ταυτίζοντας τό άγαθό μέ τό ένα 'Όν του Παρμε-νίδη. Ό 'Αρίστιππος δίδασκε δτι γιά μας δεν είναι μόνον άσύλλη-πτος (υπό τήν έννοια του Παρμενίδη και του Δημόκριτου) ό έξωτε-ρικός κόσμος των πραγμάτων, τά όποια άντιλαμβανόμαάτε μέ τόμάτι, τό αύτί, τή μύτη και τή γλώσσα, άλλ' δτι, πέρα άπ' αύτόν,παραμένει έντελώς άγνωστο καΐ τό ϊδιο τό Όν. 'Υπολείπεται μόνομιά συνεχώς μεταβλητή κίνηση, τήν οποία μπορούμε νά αισθανθούμε

15. Π λάτωνος, Θ ε α ίτ η τ ο ς 173c κ.έ.




μόνο μέ τήν «έσωτερική άφή». Όταν αύτή ή κίνηση γίνεται ήσυχα,λέγεται ήΧονή, ένώ δταν γίνεται μέ σφοδρότητα λέγεται πόνος.Έδώ δεν μελετάμε τις λεπτομέρειες της διδασκαλίας. Σημασία εχει

μόνο δτι ή σύνθεση οντολογίας και ήθικης, τήν οποία κατ' αύτόν τοντρόπο έπιτελεϊ ό 'Αρίστιππος, είναι βέβαια άπό πραγματολογικήάποψη σχεδόν διαμετρικά άντίθετη μέ τήν πλατωνική, μορφολογικάδμως βαίνει προφανώς παράλληλα μ' αύτήν.

Κ αι ό 'Αντισθένης δέχεται έλεατικές διδασκαλίες, δταν ύποστη-ρίζει τή θέση δτι μπορούμε ν' άποφανθοΰμε μόνο γιά τό Όν. 'Αλλάαύτή ή θέση δέν μπορεί νά εϊχε σχέση μέ τήν ήθική του, ή οποία σέ

μερικά πράγματα πρέπει νά στηρίχθηκε στο σπαρτιατικό ιδεώδεςτου πολεμιστή.Ό 'Αντισθένης φαίνεται πάλι δτι δέν άπέχει πολύ άπό τόν Πλά-

τωνα, άφοΰ και σ' αύτόν εμφανίζονται ορισμοί εννοιών, ερωτήματαγιά τό τί είναι άνδρεία, δικαιοσύνη κλπ. (στόν 'Αρίστιππο δέν ύπάρ-χει οΰτε 'ίχνος άπ' αύτά). 'Επειδή δμως γνωρίζουμε δτι ό 'Αντισθέ-νης εϊχε άπορρίψει μέ δριμύτητα τήν πλατωνική θεωρία τών ιδεών,

ίσως έδώ νά επρόκειτο μόνο γιά μιά συνέχιση τών έρευνών έκείνωνπάνω στις διάφορες σημ(?cσίες τών λέξεων, τις όποιες μας μαρτυρεί όσοφιστής Πρόδικος. 'Εκτός αύτοΰ, ή πλατωνική ιδέα δτι άρκει ήγνώση της ούσίας του άγαθοΰ γιά νά πράξουμε και καλά, έπειδήκανένας δέν πράττει άντίθετα μέ δσα γνωρίζει, δέν μπορεί νά συνδυ-ασθεί μέ τήν έντελώς διαφορετικά διαμορφωμένη ήθική διδασκαλίατου 'Αντισθένη, γιά τήν οποία οί σημαντικότερες έννοιες εϊναι ήαύτοπειθαρχία και ή άνδροπρεπής εμμονή στόν άγώνα έναντίον τώνάποχαυνωτικών παθών. Όταν άπό εναν, άγνωστο σέ μας, σωκρατι-κό διάλογο ό 'Αριστοτέλης έπιλέγει νά εξάρει τή διδασκαλία δτι δένμπορεί νά ύπάρχει αύτόνομο. φαινόμενο έλλειψης αύτοκυριαρχίας,έπειδή δλα έξαρτώνται άπό τή γνώση ή τήν άγνοια, αύτή εϊναι μιάάποψη, ή οποία δέν άπέχει πολύ άπό τόν Π λάτωνα, άλλά ερχεται σέπολύ μεγάλη αντίθεση μέ δσα πιστεύουμε δτι γνωρίζουμε γιά τόν'Αντισθένη. ®

16. Η θ ικ ά Μ ε γ ά λ α m O h 2b




Κ ι ενα τελευταίο παράδειγμα. Στήν πλατωνική Ά π ο λ ο γ ίο ί ήάδυσώπητη καταστροφή της φαινομενικής γνώσης, της ο ίη σ ε ω ς ^ εμ-φανίζεται ώς τό πραγματικό έπάγγελμα του Σωκράτη. Ά φ' ένός

μπορούμε να θίξουμε τό ερώτημα μήπως τυχόν αύτό τό μχ)τίβο τηςσκέψης βρίσκεται σέ πολύ σημαντική ϊσως συνάφεια μέ τήν έννοιατης οίησεως δπως αύτή εμφανίζεται πρόδηλα α ενα σημαντικό χω-ρίο στόν Ηράκλειτο. Άφ' έτέρου τό σωκρατικό εγχείρημα έναντί-ον της ο ίη σ ε ω ς στήν φαίνεται δτι βαίνει παράλληλα μέτόν ά γ ώ ν ο ί έναντίον της άλαζονείας, τ ο υ τ ΰ ρ ο υ , 6 όποιος εϊναι χαρα-κτηριστικός για τους ύστερους Κ υνικούς και μπορούμε να προϋποθέ-σουμε δτι ύπάρχει ήδη στόν 'Αντισθένη. Ή διαφορά, βέβαια, είναιάπαραγνώριστη. Ό Πλάτων στοχεύει σέ μιαν απόλυτα άκριβή, ήδηέξ ύπαρχής θεωρητικά προσανατολισμένη ιδέα: οί άνθρωποι νομί-ζουν δτι γνωρίζουν τό άγαθό ώς τόν άπώτερο στόχο των ενεργειώνκαι των επιθυμιών τους, άλλα παρ' δλα αύτά δεν τό γνωρίζουν.'Αντίθετα, ό τ ϋ (ρ ο ζ στόν 'Αντισθένη και στούς Κ υνικούς έχει καθαράήθική σημασία. Ε ίναι κάθε είδους περηφάνεια, έπαρση και καύχηση ήκαι άπλή σεμνοτυφία — εκείνη ή συμπεριφορά, στήν οποία οι Κυνι-

κοί άντέταξαν τήν «άδιαντροπιά» τους έπιτείνοντάς την ώς τά δριατου παραδόξου.Όπωσδήποτε εδώ βρισκόμαστε πάρα πολύ κοντά σέ δ,τι 'ίσως θά

μπορούσε νά χαρακτηρίσει κάνεις ώς τό κοινό πνευματικό ύπόβαθροδλων τών Σωκρατικών. Ό Werner Jaeger, Paedeia, II, 87 κ.έ., έπέ-στησε τήν προσοχή στό δτι ό Σωκράτης μέ τήν ιδέα της «μέριμναςγιά τήν ψυχή» δημιούργησε μιά νέα έννοια περί ψυχής. 'Ασφαλώς,

ύπάρχει κάτι σωστό σ' αύτό. Σέ δλους τούς Σωκρατικούς βρίσκουμελίγο-πολύ τήν προτροπή νά μεριμνάμε γιά τόν έαυτό μας και γιά τήνψυχή μας, και νά μήν άναλωνόμαστε σέ έπιφανειακά και άδιάφοραπράγματα. Αύτός μάλλον είναι ό λόγος, γιά τόν όποιο δλοι οί Σω-κρατικοί φαίνεται πώς συμφωνούσαν, τουλάχιστον κατά βάση, και.σέ δύο άλλα σημεία. Τό ένα εϊναι ή άντίθεσή τους στή φυσική φιλο-σοφία και στή φυσική έπιστήμη — ή οποία δμως, δπως ε'ίδαμε,έπηρεάζεται άπό τήν πολεμική έναντίον του 'Αριστοφάνη και έπίσης

17. D ie Fragmente der Vorsokratiker, 5η έκδ., 22Β 46, μέ τή σημείωση.




δεν παρουσιάζεται καθόλου με τήν αύτή μορφή καΐ ένταση σέ δλουςτους Σωκρατικούς* παρ' δλα αύτά μπορεί να τή χαρακτηρίσει κάνειςγενικά ώς ενα κοινό σημείο. Τό άλλο είναι ή άποχώρηση άπο τή

συγκεκριμένη πολιτική. Δεν μπορεί να παραθεωρηθεϊ τό γεγονός δτιή σωκρατική ττροτροπή, άκριβώς δπως τή διατύπωσε ό Jaeger, άπο-μακρύνει σέ τελική άνάλυση άπό τήν πολιτική, και μάλιστα κι άπότό κράτος. 'Ακόμη και οι πολιτειακές κατασκευές του Πλάτωνα δένάλλάζουν σέ τίποτε τό γεγονός δτι ό άληθινός φιλόσοφος, έφόσονλέγεται Σωκράτης, τόσο στόν Πλάτωνα δσο και σέ δλους τους άλ-λους Σωκρατικούς, είναι βασικά Ινας άπολιτικός άνθρωπος. ®

Ε πομένως, στήν προτροπή να μεριμνάμε γιά τήν ψυχή μας, ήοποία σημαίνει συγχρόνως άρνηση της πολιτικής συμπεριφοράς καιτης κοσμολογικής πολυγνωσίας, θα μπορούσαμε να δοΰμε τήν επί-δραση του ιστορικού Σωκράτη.

Βέβαια, άκόμη κι εδώ γεννώνται δυσκολίες. Τή μία θά τή θίξου-με εν παρόδω υπό μορφή έρωτήματος: δέν θά μπορούσε και αύτό τόκεντρικό πλέγμα ιδεών νά άνάγεται λιγότερο στόν Σωκράτη καιπερισσότερο σέ κάποια παλαιότερη έλληνική βιοσοφία; Μόλις πρινάπό λίγο χρειάστηκε ν' άναφέρουμε τό δνομα του Ηράκλειτου καιστό έπόμενο κεφάλαιο θά έπιστρέψουμε σ' αύτόν. Έδώ επίσης θάμπορούσαν νά είχαν παίξει σημαντικό ρόλο οι δελφικές διηγήσεις γιάτους Έ πτά Σοφούς. Και γι' αύτές θά μιλήσουμε ξανά.

'Αλλά άκόμη κι αν τό παραπάνω κοινό σημείο μπορούσε ν' άπο-δοθεϊ άνεπιφύλακτα στόν ιστορικό Σωκράτη, παρ' δλα ύτά θά πρέ-πει άμέσως νά έπιστήσουμε τήν προσοχή στό πόσο στενά είναι όριο-θετημένο. Μόλις ρωτήσουμε τί νόημα και ποιά θέση έχει πράγματιέκείνη ή προτροπή στους έπιμέρους Σωκρατικούς, έμφανίζονται οίμεγαλύτερες διαφορές. Ό 'Αντισθένης και ό 'Αρίστιππος λέγοντας«μέριμνα γιά τήν ψυχή» ύπονοοΰν βέβαια και οι δύο τήν άπόκτησηεσωτερικής άνεξαρτησίας και άπάθειας* ένώ δμως στόν 'Αντισθένη

18. Τό περίφημο παράδοξο στό χωρίο 521de στόν Γ ο ρ γ ία τ ο ^ Πλάτωναέχει τή σημασία του άκριβώς ώς παράδοξο: ό άληθινός πολιτικός είναιεκείνος, του οποίου ή δράση δέν έπιδέχεται σύγκριση μέ τή δράση του πολι-τικού μέσα στό ιστορικό κράτος.




αύτη ή άνεξαρτησία έκδηλώνεται μέ μια άνηλεή περιφρόνηση δλωντων παραδοσιακών άξιων, στον 'Αρίστιππο εύδοκιμεϊ ως ικανότητακυρίαρχης άντιμετώπισης κάθε κατάστασης. Μια λεπτομερέστερη

έρμηνεία του Πλάτωνα θα άποκάλυπτε δτι ό Πλάτων γνωρίζει, βέ-βαια, τήν προτρεπτική έκκληση και τή λαμβάνει ύπόψη του στήνεικόνα του για τον Σωκράτη, άλλα στην πραγματικότητα δεν τονένδιαφέρει αύτη. Στον Πλάτωνα ή επιτακτική προτροπή να πρα-γματώνουμε τό άγαθό στήν καθημερινή ζωή εχει πολύ μικρότερησημασία άπό τό θεωρητικό έρώτημα για τό Ε ίναι του άγαθοΰ καθ'έαυτό και για τήν έπιστήμη ή οποία συνδέεται μέ τό δν Άγαθό. Γ ι'αύτό ή άπόμάκρυνση του Πλάτωνα άπό τή φυσική φιλοσοφία δενεϊναι ή άπόμάκρυνση του ήθικοΰ-στοχαστή, άλλα του μεταφυσικου*και ό πλατωνικός φιλόσοφος είναι άπολιτικός, πρωτίστως οχι έπειδήάντιπαθεϊ τόν θόρυβο της πολιτικής, άλλα έπειδή είναι βυθισμένος σ'εναν στοχασμό, ό όποιος διαρκώς τόν άπομακρύνει άπό κάθε συμβάντης στιγμής. Ή άδυναμία μας να συγκρίνουμε τόν Πλάτωνα μέ τόνΞενοφώντα, ή οποία προκαλεί τόσο μεγάλη σύγχυση σέ κάθε άνα-γνώστη, οφείλεται μεταξύ άλλων στό δτι ό Σωκράτης του Ξενοφών-

τα εϊναι καθαρά ήθικός στοχαστής, κι εχει άκούραστα στραμμένητήν προσοχή του στή διαπαιδαγώγηση τών άνθρώπων, ώστε ν' άνα-γνωρίσουν τό καθήκον τους, νά γίνουν κύριοι του έαυτοΰ τους και ναδιαμορφώσουν λογικότερα τήν έξωτερική ζωή τους* άντίθετα, στόνΠλάτωνα δλα αύτά τα πράγματα ενδιαφέρουν δευτερευόντως μόνο.Ά π' δλους τούς Σωκρατικούς αύτός ειδικά ύπήρξε λιγότερο ό «παι-δαγωγός» μέ τήν αύθεντική σημασία της λέξης.

Ε πομένως, είναι βέβαια θεμιτό νά θεωρούμε τήν παιδαγωγικήέκκληση πρός τούς άνθρώπους νά μήν ξεχνούν τήν ψυχή τους περίπουώς τήν άρχική σωκρατική παρώθηση. 'Ίσως αύτή ή έκκληση μπορείνά έξηγήσει γιατί οί Σωκρατικοί έκαναν ήρωα τών ποιητικών κατα-σκευών τους τόν Σωκράτη και δχι κάποια άλλη μορφή. 'Αλλά δεν

19. Γ ια τοΰτο καΐ δλες οί καλοπροαίρετες περιγραφές της παιδαγωγικήςτου Π λάτωνα, άρχίζοντας μέ αύτήν του J. Stenzel, P iaton , d er E rz ieher,

1928, κινδυνεύουν νά άντιπαρέλθουν δ,τι συνιστά τό πραγματικό πάθος τουΠ λάτωνα.




εϊναι τίποτε περισσότερο άπό μια παρώθησγ Δεν εϊναι φιλοσοφικήδιδασκαλία, δπως άκριβώς δεν είναι φιλοσοφικές διδασκαλίες και οισυζητήσεις του Σόλωνα με τον Κροίσο στον Ηρόδοτο. Φιλοσοφικές

διδασκαλίες υπάρχουν μόνον στους Σωκρατικούς, και μάλιστα τόσες,δσοι εϊναι και οι Σωκρατικοί. 'Αναμφίβολα, συνδέονται ποικιλότρο-πα μεταξύ τους. Άλλα αύτό συμβαίνει, οχι γιατί εϊναι συνέχειες τηςδιδασκαλίας ενός δασκάλου, άλλα γιατί δημιουργήθηκαν μέσα στήν'ίδια γενιά και κατά τήν άντιμετώπιση των 'ίδιων, κληρονομημένωνάπό τήν προηγούμενη γενιά προβλημάτων. Κ άθε προσπάθεια νάλάβει κάνεις έξίσου υπόψη του τά σωζόμενα κείμενα των Σωκρατι-

κών και νά μήν έξάρει αύθαίρετα έναν και μόνο Σωκρατικό καταλή-γει άναγκαστικά στό συμπέρασμα δτι γιά μας εϊναι άδιανόητο κάτι,τό όποιο θά άξιζε νά ονομασθεί φιλοσοφία του Σωκράτη.

Συμπληρώνοντας δσα ε'ίπαμε, θά ήταν ενδιαφέρον ν' άσχοληθοΰ-με και μέ τή διαφορετική άντιμετώπιση της μορφής του διαλόγουστους Σωκρατικούς. 'Αλλά αύτό ας τό άναβάλουμε ως τή στιγμήδπου θά πρέπει νά μιλήσουμε γιά τόν ποιητικό χαρακτήρα της σω-κρατικής φιλολογίας. Έδώ ας τονίσουμε μόνο δτι ή πλατωνική μορ-φή του διαλόγου σέ καμιά περίπτωση δέν ύπήρξε ή μοναδική. "Αν όΠλάτων σέ κάθε έπιμέρους διάλογο εδωσε μεγάλη προσοχή στήν«ένότητα τόπου, χρόνου και πράξης», σέ άλλους Σωκρατικούς μπο-ρεί κάλλιστα νά ύπήρξαν διάλογοι, οι όποιοι, περισσότερο εν ε'ίδειδιηγήσεως, άράδιαζαν πολλές σκηνές στή σειρά. "'Αν ό Πλάτων δένέδωσε ποτέ στους διαλόγους του έκταση μικρότερη βιβλίου, ύπήρχανάντίθετα και πολλοί σύντομοι διάλογοι, δπως δείχνουν τά Ά π ο μ ν ψ

μ ο ) / ε ύ μ ( χ τ α του Ξ ενοφώντα, οι όποιοι μόνον ταξινομημένοι σέ ομά-δες θά γέμιζαν βιβλίο. Τέλος, ό Πλάτων δέν παρεμβαίνει ποτέ προ-σωπικά ως άφηγητής των συζητήσεων, και τό 'ίδιο βέβαια κάνει κι όΑισχίνης· άλλά πάλι τό παράδειγμα του Ξενοφώντα μας επιτρέπεινά συμπεράνουμε δτι άλλοι Σωκρατικοί παρουσιάστηκαν οΐ 'ίδιοι ωςάφηγητές, δπως συνήθως έκαναν άργότερα ό 'Αριστοτέλης και όΚ ικέρων.

'Άς μήν ποΰμε περισσότερα γι' αύτό τό θέμα.Τό άποτέλεσμα τούτης της εξέτασης της σωκρατικής φιλολογίαςεϊναι ως έδώ άρκετά σαφές. 'Αρχικά διαπιστώσαμε δτι εϊναι δίκαιοτό α'ίτημα νά ληφθούν έξίσου υπόψη δλοι οί Σωκρατικοί. Δεύτερον,




διαπιστώσαμε δτι δεν μπορούμε να άντλήσουμε άπό τή σωκρατικήφιλολογία ενα κοινό δλο, τό όποιο θά μπορούσε νά χαρακτηρισθείδιδασκαλία του Σωκράτη.

'Απομένει δμως νά ξεκαθαρίσουμε ένα άκόμη βασικό σημείο: τόγεγονός δτι ό σωκρατικός διάλογος είναι στήν ούσία του ποίηση.Ά λλα πριν περάσουμε σ' αύτό, πρέπει νά παρεμβληθεί μιά πα-

ρέκβαση. Πολλές φορές παρατηρήσαμε ρητά δτι ό Ξενοφών κατα-λαμβάνει ιδιαίτερη θέση μεταξύ των Σωκρατικών. Πρέπει τώρααύτό νά τό εξηγήσουμε περισσότερο και νά τό αιτιολογήσουμε.

Ή σωστή άποτίμηση του Ξ ενοφώντα έχει τέτοια σημασία για τό δλοπρόβλημά μας, ώστε δεν μπορούμε ν' άποφύγουμε τήν παρεμβολή μιαςσύντομης φιλολογικής άνάλυσης, πολύ περισσότερο μάλιστα, γιατί ό Ξ ενο-φών στο σύνολό του παραμελήθηκε παραδόξως άπό τή φιλολογική έρευνα.Μήπως αύτό οφείλεται στο δτι δεν πρόκειται νά βρεθεί φιλόλογος, ό όποιοςμπορεί νά ένδιαφερθεϊ έξίσου για δλους τους κλάδους του πολύμορφου συγ-γραφικού έργου του άνδρός; 'Ή όφείλεται στο δτι, αν διαβαστεί έπιπόλαια, όΞ ενοφών μπορεί νά κατανοηθεί εύκολότερα άπό οποιονδήποτε άλλον Έ λλη-να συγγραφέα; Γεγονός είναι πάντως δτι άκόμη και στις πιό πρόσφατεςπαρουσιάσεις βρίσκουμε γιά τον Ξ ενοφώντα άπόψεις, οί όποιες θά άποκλεί-ονταν σέ μιάν έστω και κάπως εμβριθή έρμηνεία.

Ή άποψή μας μπορεί νά θεμελιωθεί καλύτερα με βάση μιά έπιμέρουςέρμηνεία. Ε πιλέγουμε ένα σύντομο κείμενο, τό οποίο είναι κατάλληλο γιάνά μας δώσει μιά σαφή ιδέα τών κρίσιμων πραγματολογικών καΐ μορφολογι-κών προβλημάτων τών σωκρατικών κειμένων του Ξ ενοφώντα. Π ρόκειταιγιά τις πρώτες έννέα παραγράφους τών ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε υ μ ά τ ω ν (Α 1, 1-9).

Γ ιά τήν § 1, ή οποία ορίζει τήν άφετηρία του βιβλίου και παραθέτει τόέπίσημο κατηγορητήριο, δεν λέμε τίποτε περισσότερο. Άπό τήν §2 και στόέξης συζητείται τό πρώτο σημείο της κατηγορίας, ή άρνηση τών θεών τηςπ ό λ ε ω ς . Και μάλιστα ό Ξ ενοφών άρχίζει άμέσως πολύ συστηματικά: ΌΣωκράτης (Α) πρόσφερε έπιμελώς θυσίες, και μάλιστα (α) τόσο στόϊτπίτιτου δσο και (β) στούς δημόσιους βωμούς· (Β) έπίσης έκανε χρήση της μαντι-κής. Έ νώ δμως άρχικά δεν άναφέρεται τίποτε περισσότερο γιά τις θυσίες, ήάναφορά στή μαντική δίνει άμέσως άφορμή γιά εύρύτερη συζήτηση. Ώςάπόδειξη γιά τήν άσκηση της μαντικής τέχνης άπό μέρους του Σωκράτηάναφέρεται τό 8(χ ιμ 6ν ιο ν ' OL WOL τό γεγονός, δτι τώρα ή ιδέα άλλάζει κατεύ-θυνση, δείχνει έλλειψη οργανικής συνάφειας. Τό Βαιμόνίον τό οποίο άρχικάφαινόταν ώς άποδεικτικό στοιχείο γιά τήν ύπεράσπιση του Σωκράτη, άπρό-οπτα γίνεται βασικό στοιχείο κατηγορίας καΐ πρέπει, μέ τή σειρά του, νάδικαιολογηθεί.




Άπ' αύτά μπορούμε νά συμπεράνουμε δτι τό κομμάτι πού άσχολεϊταιειδικά μέ τό σωκρατικό 8α ιμ ό ν ιο ν έντάσσεται σέ δευτερεύουσα θέση μέσα σέμια γενική εκθεση, ή όποια μιλούσε για τις ιδέες του Σωκράτη σχετικά μέ

τις θυσίες και τή μαντική. Π ράγματι, στήν § 6 ξαναβρίσκουμε γενικές ιδέεςαύτοΰ του είδους. Οι § §6-8 είναι κατ' αρχήν μιά σαφής και κλειστή συνά-φεια. Προπορεύεται ή θεμελιακή διάκριση άνάμεσα σέ αναγκαία τά όποιαπρέπει νά πραγματώνει κάθε άνθρωπος μόνος του, και σέ äSrjXa των όποί-ων δέν μπορούμε νά γνωρίζουμε τήν έκβαση· γι' αύτά ύπάρχει ή μαντική.Αύτό άναλύεται διεξοδικά και συγκεκριμένα. Ή § 7 περιέχει έναν κατάλογοτεχνών τις όποιες ώς άνθρωπος μπορεί νά μάθει και οφείλει νά μάθει.Πρόκειται γιά τρεις χειρωνακτικές τέχνες, μέ τήν κυριολεξία του δρου (άρ-

χιτεκτονική, σιδηρουργία καΐ γεωργία) και γιά τρεις «πολιτικές» τέχνες(κυβερνητική, οικονομική και στρατηγική τέχνη). Αύτός ό κατάλογος διακό-πτεται μόνο άπό τις έμβόλιμες λέξεις τ ω ν τ ο ιο ύ τ ω ν έ ρ γ ω ν έ ξ ε τ α σ τ ικ ό ν η

λ ο γ ί σ τ ί κ ό ν . Προφανώς, αύτές πρέπει νά άναφέρονται στήν §9, ή όποία προ-έρχεται άπό άλλη συνάφεια. Μ' αύτό τό χαρακτηριστικά πρωτόγονο μέσο όΞ ενοφών προσπάθησε νά συνδέσει τά δύο έτερογενή κομμάτια τών § §6-8καΐ της §9.

Ό άνθρωπος πρέπει νά μάθει και νά κατέχει τις τ έ χ ν ε ς . Άλλά αν μέ τΙς

ίκανότητές του θά έχει έπιτυχία είναι άλλο ζήτημα. Ό Ξ ενοφών συστημα-τοποιεί τήν ιδια ιδέα, τήν όποία π.χ. ειχε ήδη έκφράσει έπιγραμματικά όΘέογνις στους στίχους 135-138: ό άνθρωπος μπορεί νά κάνει τή δουλειά τουδσο καλά θέλει, ποτέ δμως δέν γνωρίζει πώς αύτή θά καταλήξει* γιατί τότ έ λ ο ς κάθε ένέργειας, ή τελική έπιτυχία, δέν είναι στό χέρι του. Στόν Ξενο-φώντα αύτό τό τ έ λ ο ς άνήκει στή δικαιοδοσία τών θεών. Ή ιδέα άποσαφηνί-ζεται μέ τρία ζεύγη παραδειγμάτων (§8). Κάθε φορά διατυπώνεται διαφο-ρετικά, άλλά πάντοτε παραμένει ή Ι'δια ιδέα. Μόνο ό Θεός κατέχει τή γνώση

γιά τήν τελική έκβαση κάθε ένέργειας* άλλά ό άνθρωπος μπορεί νά τήνάποκτήσει μέ τή μαντική.

Τό τελευταίο κομμάτι, ή §9, έχει σαφώς κάπως διαφορετικό προσανα-τολισμό. Αρχίζει μέ μιά έντονη άντίθεση. 'Άν κάνεις δέν ζητα ποτέ τήσυμβουλή τών θεών είναι έξισου άσεβής δσο και αν τους παρακαλεί νά τονσυμβουλεύουν σέ κάθε περίπτωση, δηλαδή άκόμη και στις περιπτώσεις δπουό άνθρωπος μέ τή μάθηση θά μπορούσε νά έχει δική του κρίση. Αύτές οί

περιπτώσεις χαρακτηρίζονται διττά: 1. Στήν άρμοδιότητα του άνθρώπουύπάγεται ή άπόφαση δτι είναι καλύτερα νά πράττει πάντοτε διαθέτονταςέξειδικευμένη γνώση, έ π ισ τ ή μ η ^ παρά χωρίς ε π ισ τ ή μ η . Σ' αύτήν τήν ιδέαβασιζόταν ήδη ή §7: ό άνθρωπος μπορεί και πρέπει νά γνωρίζει δτι, δπουυπάρχει έ π ισ τ η μ -η ^ είναι καλύτερα νά τήν άποκτα, παρά νά μήν τήν άποκτα




— έστω κι αν πρέπει νά έχει συνεχώς συνείδηση του δτι ή κατοχή τηςέ π ισ τ ή μ -η ς ποτέ δέν άρκεϊ για τήν έπίτευξη του άπώτερου τ έ λ ο υ ς της πρά-ξης. 2. Ε πιπλέον, στην άρμοδιότητα του άνθρώπου υπάγονται δλα έκεϊνα

τα ζητήματα, τα όποια μπορεί νά λύσει κανείς μέ σαφήνεια, ύπολογίζοντας,μετρώντας και ζυγίζοντας. Συμπληρώνουμε δτι στήν περιοχή της μαντικήςάνήκουν έπομένως τα υπόλοιπα ζητήματα, τα όποια δεν μπορούν νά λυθοΰνμέ μαθηματικούς ύπολογισμούς. Ή σημασία αύτοΰ του χωρίου είναι ιδιαί-τερα μεγάλη. Ή άνθρώπινη έπιστήμη ταυτίζεται μέ δ,τι μπορεί νά διαπι-στωθεί μαθηματικά. 'Από έδώ ξεκινούν τά νήματα, τά όποια όδηγοΰν σέχωρία δπως τό 7b/ d άπό τόν Ε ΰ θ υ φ ρ ο ν α του Π λάτωνα καΐ πολύ γενικά στιςπροσπάθειες του Π λάτωνα νά δημιουργήσει μιά ήθική more geometrico,

δηλαδή μιά ήθική ή όποία, ύπό τήν έννοια του κειμένου μας, θά μπορούσε νάεϊναι γνήσια άνθρώπινη έπιστήμη. Τό τέλος της § 9 άναφέρεται σέ γενικέςδιατυπώσεις και τελικά, μέ τήν έννοια του σ η μ ε ίο υ ^ έπιστρέφει στό 8ο ίίμ ό ν ι-

οντου Σωκράτη, τό όποιο ό Ξ ενοφών ειχε πραγματευθεϊ στις §§3-5. Πρέπεινά μαθαίνει κανείς δ,τι μπορεν δ,τι δέν μπορεί νά μάθει, δμως, πρέπει νά τόπληροφορείται άπό τούς θεούς. Για ι οί θεοι φανερώνουν σημεία σ' έκείνους,τούς όποίους βλέπουν μέ εύμένεια.

Κατ' αύτόν τόν τρόπο τό βασίλειρ της άνθρώπινης γνώσης, δηλαδή τό

βασίλειο της τ έ χ ν η ς καΐ της έ π ίσ τ η μ η ς , όριοθετεϊται σαφώς άπό τό βασίλειοτης μαντικής, στό όποιο ένοικεϊ τό έρώτημα γιά τό άπώτερο τ έ λ ο ς . 'Άςπαρατηρήσουμε έν συντομία δτι αύτή ή διχοτόμηση θυμίζει έκπληκτικά τήνπλατωνική διάκριση του βασιλείου του άγαθοΰ άπό τό πλήθος τών τεχνικώνεπιστημών.

'Άς προχωρήσουμε δμως. "Αλλα κείμενα ι'σως μπορούν νά έρμηνέύσουνκαλύτερα τό κομμάτι πού άναλύουμε. Π ρώτα-πρώτα συνανταμε τό κεφά-λαιο Α 3 τών ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε υ μ ά τ ω ν ^ τό όποιο έχει διαταχθεί σύμφωνα μέ τά

δύο σημεία του επίσημου κατηγορητηρίου δπως άκριβώς και τό Α 1, 2-2, 8.Ε ύλογα μπορούμε νά ύποθέσουμε δτι σ' αύτό τό κεφάλαιο ύπάρχουν συμ-πληρώσεις και προσθήκες του πρώτου κεφαλαίου. Π ράγματι, έτσι συμβαί-νει. Παίρνουμε πάλι τό κομμάτι γιά τή θρησκεία (§§ 1-4). Στήν § 1 μαθαί-νουμε περισσότερες λεπτομέρειες γιά τό .σημείο πού άναφέρεται στις θυσίεςκαι άναφέρθηκε ύπαινικτικά, βέβαια, στό Α 1, 2, άλλά δέν έγινε άντικείμενοιδιαίτερης διαπραγμάτευσης. 'Ήδη έκεί περιμέναμε δτι στή θεωρία γιά τήμαντική θά άντιστοιχοΰσε μία θεωρία γιά τις θυσίες. Αύτή άκολουθεϊ έδώ.

Κριτήριο γιά τις θυσίες είναι ό νόμος του κράτους, δπως διέταξε ή Πυθία.Ε ίναι άνόητο καΐ ύπερβολικό νά άποκλίνει κανείς άπό τόν νόμο (έδώ αύτόπροφανώς σημαίνει: νά κάνει περισσότερα άπ' δσα άπαιτεϊ ό νόμος).

Έ δώ μπορεί νά συζητηθεί άμέσως τό παράλληλο χωρίο Δ 3, 15-17. Ό




Εύθύδημος είναι πρόθυμος νά τιμα τους θεούς, άλλα φοβαται δτι κανέναςάνθρωπος δεν θα ήταν σέ θέση νά άνταποδώσει δεόντως τΙς άναρίθμητεςευεργεσίες τους. Ό Σωκράτης διαλύει αύτόν τον φόβο, παραπέμποντας στή

δελφική έντολή δτι κατά τΙς θυσίες πρέπει νά τηρεϊ κάνεις τον νόμο. Αυτός όνόμος έρμηνεύεται μέ τήν έννοια δτι πρέπει νά θυσιάζει κανείς στους θεούς«κατά δύναμιν». Ε πιπλέον, τονίζεται έμφατικά δτι δεν έπιτρέπεται νάυποτιμά τις δυνάμεις του, πράγμα πού στή συνάφεια του χωρίου δεν είναικαι τόσο λογικό, γιατί ό Εύθύδημος δεν θέλει ν' άποφύγει τις θυσίες, άλλάάντίθετα έχει ένδοιασμούς μήπως δεν μπορεί νά προσφέρει άρκετά. Θά ήτανλογικότερο νά τον νουθετήσει ό Σωκράτης δτι δέν χρειάζεται νά θυσιάζειπερισσότερα άπ' δσα άπαιτουν οί θεοι και ό Ι'διος ό νόμος.

'Άν έπιστρέψουμε στο Α 3, θά διαπιστώσουμε δτι στήν §2 έχει παρεμ-βληθεί ένα κομμάτι κατ' άρχήν διαφορετικής ύφής, στήν §3 δμως γίνεταιλόγος πάλι γιά τις θυσίες, και μάλιστα ύπό τήν έννοια πού αναμένουμε μέβάση τό Δ 3. Στο τέλος της παραγράφου άναφέρεται ή κρίσιμη χαρακτηρι-στική φράση «κατά δύναμιν» και μαθαίνουμε (πράγμα πού δέν ειχε λεχθείστο Δ 3) δτι αύτή προέρχεται άπο τον στίχο 336 του 'Έ ρ γ α . xocl Ή μ έ ρ α ι τουΗ σιόδου. Τά προηγούμενα άποτελοΰν έρμηνεία της χαρακτηριστικής φρά-σης προς τήν κατεύθυνση, τήν οποία ματαίως άναζητούσαμε στο Δ 3. Δέν

έχει σημασία τό μέγεθος της θυσίας, γιατί τοΰτο τό κριτήριο δέν θά ήτανκατάλληλο ούτε γιά τούς θεούς ούτε γιά τούς άνθρώπους. Σημαντική είναιμόνο ή εύσεβής διάθεση, ή οποία μπορεί νά έκφρασθεϊ και μέ πολύ μικρέςθυσίες. Ή ιδέα δέν συμπίπτει άπόλυτα, βέβαια, μέ δ,τι έννοεϊ ό στίχος τουΗ σιόδου, άλλά μοιάζει τόσο πολύ, ώστε καταλαβαίνουμε εύκολα πώς όΞ ενοφών μπόρεσε νά τόν παραθέσει έδώ: άντι νά πει δτι.πρέπει νά κάνεικανείς δ,τι μπορεί και δτι δέν άπαιτειται παρά μία θυσία πού τήν κάνεικανείς δσο καλύτερα μπορεί, ό Ξ ενοφών δηλώνει, χρησιμοποιώντας μιά κά-

πως διαφορετική και έντονότερη άντίθεση, δτι δέν έχει σημασία ή ποσότητα,άλλά ή διάθεση μέ τήν όποία προσφέρεται ή θυσία. Ε νδιαφέρον έχει δτιαύτό τό μοτίβο ειχε διαμορφωθεί άρχικά κατά τήν άρχαϊκή περίοδο, ώςδιήγηση ή όποία έβαινε παράλληλα μέ τό πρότυπο της διήγησης γιά τόνχρησμό του Χαιρεφώντα (θά τή συζητήσουμε άργότερα). Όπως αύτή μπο-ρεί ν άποδοθεί σέ μιά «νουβέλα», δπου ό δελφικός θεός άπαντα μέ παράδοξοτρόπο στό έρώτημα, ποιός είναι ό σοφότερος, έτσι και πίσω άπό τό χωρίο Α3, 3, των ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε υ μ ά τ ω ν κρύβεται μιά ιστορία, δπου ό 'Απόλλωνάπαντα έξίσου παράδοξα τό έρώτημα, ποιός είναι ό εύσεβέστερος: ό εύσεβέ-στερος δέν είναι ό πλούσιος, ό οποίος προσφέρει πολύ μεγάλες θυσίες, άλλά όφτωχός, ό οποίος δίνει κάτι μικρό μέ εύσεβή διάθεση. ^

20. Βλ. Wehrli, Λ Α Θ Ε Β Ι Ω Σ Α Σ , σελ. 46 κ.έ.




ΚαΙ ή §2; Κατ' άρχήν έδώ γίνεται λόγος για τήν προσευχή. Π ρέπει ναπροσευχόμαστε μόνο για τό άγαθό γενικά* γιατί μόνον οί θεοι γνωρίζουν τίείναι πράγματι άγαθό. Ε ίναι άνόητο να προσευχόμαστε για πλούτο ή δύνα-

μη, γιατί δεν γνωρίζουμε τί θα προκύψει άπ' αυτά. Ούτε έπιθυμεϊ κάνειςβέβαια μια μάχη ή παιχνίδι μέ ζάρια, δηλαδή πράγματα, για τα όποια δενμπορεί να γνωρίζει πώς θα καταλήξουν.

'Αναμφίβολα, αύτή ή ιδέα γειτνιάζει μέ τό χωρίο Α 1, 6-8. Έδώ, δπως κιέκεϊ, γίνεται λόγος για τό τ έ λ ο ς ^ τήν τελική έπιτυχία και %ό τελικό άποτέλε-σμα του πράττειν, του οποίου κύριος δεν είναι ποτέ ό άνθρωπος. Έκεϊάναφερόταν οτι οί θεοί φανερώνουν αύτό τό τ έ λ ο ς στόν άνθρωπο μέ τήμαντική. Έδώ διδάσκεται δτι στήν προσευχή δέν έπιτρέπεται να δεσμεύεται

κανείς σαν να γνώριζε τό τ έ λ ο ς . Μόνο ό θεός γνωρίζει τήν έπιτυχία, τόα γ α θ ό ν . Έπιτρέπεται δηλαδή να προσευχόμαστε μόνο για να πραγματωθείτό άγαάόν δπως μόνο ό θεός τό γνωρίζει. Οι ιδέες άλληλοσυμπληρώνονται.Ή άνθρώπινη προσευχή περιορίζεται μόνο στό α γ α θ ό ν . Ή μαντική είναι τόμέσο, μέ τό όποιο ό άνθρωπος μπορεί να μάθει άπό τόν θεό τί είναι τόα γ α θ ό ν γι' αύτόν. Είναι κοινή ή θεμελιώδης ιδέα δτι πέρα άπό τό άνθρωπί-νως-τεχνικώς έφικτό βρίσκεται ή ζώνη του ά γ α θ ο ΰ ^ για τήν όποία ό άνθρω-πος δέν διαθέτει άπό μόνος του κανενός είδους γνώση.

Τό χωρίο Α 3, 4, τέλος, μιλα ρητά για τή μαντική. Δέν μπορούμε ν'άρνηθοΰμε δμως δτι αύτή ή περικοπή, σέ σύγκριση μέ τις προηγούμενες,δίνει τήν έντύπωση δτι είναι σαφέστερη και πιό συγκεκριμένη. Έχει κανείςτήν έντύπωση δτι έδώ πρωταρχική σημασία δέν εχει ή θεωρία, άλλα εναπροσωπικό βίωμα και πράττειν του Σωκράτη. Ό Ξ ενοφών, κλείνοντας τού-τη τήν ένότητα, μπορεί να έπέλεξε ένα κομμάτι άπό μια συζήτηση για τό8α ίμ ό ν ίο ν (ή ισως και άπό μια σωκρατική άπολογία; Βλ. Π λάτωνος, *Α π ο -

λ ο γ ί α 28de, 29d).

Προκύπτει, έπομένως, δτι οί §§ 1 και §3 άνήκουν στή θεωρία τών θυσι-ών, ή §2 στή θεωρία της μαντικής (μέ τήν όποία συνδέεται άρρηκτα ήδιδασκαλία για τήν προσευχή, έφόσον και οί δύο άναφέρονται στό, γνωστόμόνο στόν θεό, α γ α θ ό ν )^ ένώ.ή §4 έπανέρχεται σαφώς και σέ έλαφρά υψηλό-τερο τόνο στήν προσωπική σχέση του Σωκράτη μέ τό Β α ιμ ό ν ιο ν .

'Υπαινικτικά μόνο ας άναφέρουμε έδώ πώς ή ιδέα, δτι έπιτρέπεται ναπροσευχόμαστε μόνο για τό άγαθό έν γένει, άπαντα και σέ αλλα χωρία, ταόποια θα μπορούσαμε να έπικαλεσθοΰμε σέ μια έκτενέστερη έρμηνεία τουΞ ενοφώντα (Διοδώρου Χ 9, 7/ 8* ψευδεπίγραφος πλατωνικός Ά λ κ ιβ ιά Β -η ς

Π, 141c κ.έ., κ.ά.). Ε πίσης φευγαλέα μόνο ας έπιστήσουμε τήν προσοχήστό δτι σ' αύτούς τους συλλογισμούς ίσως μπορεί ν' άναζητηθεϊ μια σημαν-τική άφετηρία της πλατωνικής έννοιας του άπολύτου α γ α θ ο ύ . Γ ιατί μόνο σ'



52 Η ΜΟ Ρ Φ Η ΤΟ Υ Σ Ω ΚΡ ΑΤ Η

αύτή τή συνάφεια τό α γ α θ ό ν γίνεται αυτομάτως κεντρική έννοια, ένώ μιακαζουϊστική πρακτική σοφία βασικά δεν μπορεί να άξιοποιήσ ι αύτή ή λέξη,έπειδή καθαυτή έκφράζει μια καθαρά τυπική σχέση (πρβ. άκόμη Ά π ο μ ν ψ

μ ο ν ε υ μ α τ α Γ 8, 1-3).'Άς προχωρήσουμε. Τά χωρία Α 4 και Α 5, μέσα στή γενική διάταξη τουπρώτου βιβλίου των ^ Α π ο μ ν η μ ο ν ε υ μ ά τ ω ν , έχουν σκοπό τους νά άποδείξουνδτι ό Σωκράτης, άντίθετα με άλλες άπόψεις, ήταν άπόλυτα ικανός νά διδά-σκει πραγματικά τους άκροατές του. "Αν έξετάσουμε δμως τό περιεχόμενοτους καθαυτό, έκπλησσόμαστε, γιατί ξαναβρίσκουμε και πάλι τή διάταξησύμφωνα μέ τά δύο βασικά σημεία του κατηγορητηρίου. ^

Τό Α 4 μιλα γιά τή θρησκεία και τό Α 5, δπως ήδη τά παράλληλα χωρία

Α 2, 1-8, και Α 3, 5-15, γιά τήν αύτοπειθαρχία, τήν έ γ κ ρ ά τ ε ια , ή οποίαείναι γιά τόν Ξ ενοφώντα ή άνταπόδειξη της διαφθορας των νέων. Ήδη γι'αύτόν τόν λόγο ή προσοχή μας στρέφεται στό Α 4, ένα πολυσυζητημένο, ωςγνωστόν, άλλά συχνά πολύ ξεκομμένα μελετημένο κεφάλαιο. Και άμέσωςμένουμε κατάπληκτοι. Στό πρόσωπο του έμφανιζόμενου και στό πλατωνικόΣ υ μ π ό σ ω 'Αριστόδημου ό Ξ ενοφών μας παρουσιάζει έναν φίλο του Σωκρά-τη, ό όποιος ούτε θυσιάζει ούτε χρησιμοποιεί τή μαντική, άλλά τά περιγελάκαι τά δύο (Α 4, 2). Ε ίναι δηλαδή τό άκριβώς άντίθετο του Σωκράτη των

χωρίων Α 1, 2. Αναμένουμε δτι ή συζήτηση του Σωκράτη μαζί του θ'άνασκευάσει τήν άποψή του και θά τόν πείσει γιά τή σημασία της θυσίας καιτης μαντικής. Αύτό και φαίνεται νά συμβαίνει, κατά κάποιον τρόπο. Τόπεριεχόμενο του κεφαλαίου, σέ γενικές γραμμές, μπορεί νά συνοψισθεί στιςιδέες δτι ή μέγιστη τιμή άνήκει στους θεούς, έπειδή ό πλασμένος άπ' αύτούςάνθρωπος είναι πολύ τελειότερο έργο τέχνης καΐ άπό τήν καλύτερη δημιουρ-γία άνθρώπων-καλλιτεχνών, δτι ή θυσία δεν είναι τίποτε άλλο παρά άκριβώςή ένδειξη τιμής, δτι επιπλέον οί θεοί έχουν άρκετή δύναμη νά μεριμνούν μέ

τόν καλύτερο τρόπο γιά τόν άνθρωπο, άλλά δτι ή φροντίδα τους συνίσταται,μεταξύ άλλων, στό νά δίνουν στόν άνθρωπο σημεία μέσω της μαντικής, καί,τέλος, δτι μέ έργα, δηλαδή πάλι μέ θυσίες, πρέπει νά άποδεικνύει κάνεις δτιάξίζει νά του δοθούν τέτοια σημεία. 'Άν λοιπόν ως έδώ τό κεφάλαιο τούτοθά μπορούσε νά χαρακτηρισθεί συνοπτικά ώς ένα είδος θεολογικής θεμελίω-σης της μαντικής και τών θυσιών, έν τούτοις άντίστροφα είναι οφθαλμοφα-νής ή πολύ έντονη έλλειψη συνοχής και οί αιφνίδιες μεταπτώσεις τών έπιμέ-ρους ίδεώίίί. Έ τσι, τό κεφάλαιο άποβαίνει ένα άπό τά πλέον συγκεχυμένα

21. Σχετικά βλ. τώρα Ο. Gigon, K om m e n tar zu X e n op h o n s Memorabilien

B u c h I, 1953, σελ. 118 κ.έ.




καΐ άσαφη κεφάλαια ολόκληρου του έργου. Ε ίναι άδύνατο νά υπεισέλθουμεσέ μια λεπτομερή έρμηνεια* άλλα μου φαίνεται προφανές οτι ό Ξενοφώνάλλαξε ριζικά, και οχι πολύ πετυχημένα, τή διάταξη ενός πιθανώς διεξοδικό-

τερου και σαφέστερου βασικού κειμένου. Ε ίναι άπό πολλού γνωστές οι σχέ-σεις του Α 4 μέ τό Δ 3, τό όποιο ήδη έπικαλεσθήκαμε. Σχεδόν θα μπορού-σαμε νά άποκαλέσουμε τό σύντομο ύποκεφάλαιο Α 4-, 9/ 10, άπόσπασμα τουΔ 3, 13-17. Έκδηλη είναι ή άντίθεση του χλευαστή 'Αριστόδημου στόχωρίο Α 4, 2, πρός τόν 'Αριστόδημο στό χωρίο Α 4,10, γιά τόν όποιο οί θεοίείναι τόσο άνώτεροι, ώστε δέν έχουν καθόλου άνάγκη τις θυσίες μας. Ό τι τόχωρίο Α 4, 11-14, είναι προσθήκη του Ξ ενοφώντα άπό άλλη συνάφεια τόδείχνει τό γεγονός δτι ή .(σχετιζόμενη μέ τόν πλατωνικό μύθο του Π ρωταγό-

ρα) άπόδειξη του Σωκράτη πώς οί θεοι μεριμνούν γιά τόν άνθρωπο πολύπερισσότερο άπ' δ,τι γιά τά ζώα φαίνεται ν' άφήνει έντελώς άπαθή τόν'Αριστόδημο. Ή φροντίδα πού άπαιτει ό 'Αριστόδημος είναι μόνο ή παροχήμαντικών σημείων. Τότε ό Σωκράτης του θυμίζει δτι οί θεοι στέλνουν τέτοιασημεία σέ δλους τούς άνθρώπους, δπως και δλοι οί άνθρωποι πιστεύουν δτιοί θεοι μπορούν νά προξενούν τό καλό και τό κακό. Οί §§17/ 18, τέλος,αιτιολογούν άφ' ένός τήν παντογνωσία του θεοΰ, άφ' έτέρου έπισημαίνουνδτι στήν έπικοινωνία μέ τούς θεούς ισχύει δ,τι καΐ στήν έπικοινωνία μεταξύ

τών άνθρώπων. Όποιος θέλει μιά χάρη πρέπει πρώτα νά κάμει μιά χάρη·δποιος θέλει συμβουλή άπό τούς θεούς πρέπει πρώτα νά τούς ύπηρετήσει μέθυσίες.

Έχει ένδιαφέρον νά έπισυνάψουμε άκόμη ορισμένα παρόμοια χωρία.Έ τσι, κατ' αρχήν τό Α 4, 18, έχει ένσωματωθεϊ σύντομα στό Β 1, 28, καιστό Β 3,11-13. Σημαντικότερο είναι τό Δ 2, 31-36. Ό Σωκράτης θέλει νάδιαλύσει τήν ψενδή γνώση του Εύθύδημου. Έ τσι, μεταξύ άλλων, τόν ρωτατί θεωρεί άγαθό. Ό Εύθύδημος άναφέρει πρώτα τήν ύγεία και τήν έξυπνά-

δα. Ό Σωκράτης δμως άποδεικνύει δτι μερικές φορές τό άποτέλεσμα τηςύγείας και της εξυπνάδας μπορεί νά είναι ολέθριο (§§31-33). Σέ κάπωςδιαφορετική μορφή στις §§34/ 35 διαπιστώνεται δτι ούτε ή ομορφιά ούτε ήδύναμη, ό πλούτος ή ή ύπόληψη, είναι άγαθά καθαυτά. Μ' αύτά τά άγαθάμπορεί νά γίνει κάνεις και πολύ δυστυχισμένος. Ό Εύθύδημος παραδέχεταιδτι ήττήθηκε και όμολογεϊ άτολμα δτι, άν δλα αύτά τά πράγματα δέν είναικαλά, δέν γνωρίζει καν γιά τί πράγμα πρέπει νά παρακαλέσει τούς θεούς. ΌΣωκράτης άπαντα δτι ό Εύθύδημος δέν έχει σκεφθεί καλά άκόμη αύτά τά

ζητήματα, κι ή άπάντηση αύτη, εξαιτίας της άοριστίας της, είναι μιά πολύχαρακτηριστική γιά τόν Ξ ενοφώντα βεβιασμένη κίνηση. 'Επειδή ό Ξενοφώνένδιαφέρεται μόνο γιά τήν άποκάλυψη της άγνοιας του Εύθύδημου, διακό-πτει έκεϊ, δπου άντικειμενικά θά έπρεπε ν' άκολουθήσει ή θετική συνέπεια.




Έμεις δμως γνωρίζουμε ποιά είναι αύτή ή συνέπεια. Τ πάρχει στο χωρίο Α3, 2: επιτρέπεται νά παρακαλούμε μόνο για τό άγαθό γενικά και οχι για τάέπιμέρους άγαθά, των οποίων ή έκβαση ποτέ δεν είναι βέβαιη. Τ ά δύο

κείμενα άλληλοερμηνεύονται. Ένώ τό Α 3, 2, έκφράζει τή θεμελιώδη άρχή,ή οποία θά έβγαζε τον Εύθύδημο άπό τήν άμηχανία του, στο Δ 2, 31-36,διαπιστώνουμε δτι ή άποκλειστική άναφορά της προσευχής στο α γ α θ ό ν καιμόνο βασίζεται σέ μιά συμπαγή θεωρία, ή όποία δείχνει οτι δεν γνωρίζουμετό άπώτερο τ έ λ ο ς καμίας συγκεκριμένης προσπάθειας και δτι σέ κάθε φαι-νομενικό άγαθό κρύβεται μιά άναπόδραστη άμφισημία, έφόσον μπορεί νάοδηγήσει τόσο σέ καλό δσο και σέ κακό άποτέλεσμα.

Ά π αυτό τό γεγονός ξεκινά καΐ ό Π λάτων. 'Αλλά δέν άναζητα στους

θεούς τήν άπάντηση στό έρώτημα τί εϊναι, μονοσήμαντα και οριστικά, άγα-θό. 'Απορρίπτει σιωπηρά (ή μήπως δχι μόνο σιωπηρά; Πρβλ. Λ ά χ η ς 195e,Χ α ρ μ ί8η ς 174a) τό ξενοφώντειο μέσο της μαντικής. Στή θέση της μαντικήςθέτει τό αίτημα μιας ε π ίσ τ η μ η ς του άγαθοΰ. Άλλά ως τό τέλος τής ζωήςτου παραμένει άνοιχτό τό έρώτημα αν και υπό ποιά έννοια αύτή ή επίστημη,μέ τήν οποία θά μπορούσε νά ξεπερασθεί ή άμφισημία, ύπάρχει και είναιπράγματι έφικτή στόν άνθρωπο.

Πρέπει νά άναφερθοΰν δύο άκόμη χωρία από τόν Ξ ενοφώντα. Τό ένα

είναι άπό τό Σ υ μ π ό σ ω ν 4, 46-49. Έ έρώτηση, γύρω άπό τήν όποια στρέ-φεται τό παιγνίδι των συμποτών, έχει ώς έξης: γιά ποιό κτήμα είναι πιόπερήφανος ό καθένας άπό τους παρευρισκομένους; Ό Ε ρμογένης άπαντα:«Γιά τους φίλους μου» — και έννοεϊ τους θεούς, οι όποιοι μεριμνούν γι'αυτόν. Αύτό δίνει άφορμή σέ μιάν έκθεση πού μας θυμίζει γνωστές ιδέες. Ή§47 συνοψίζει τήν άπόδειξη γιά τήν πραγματικότητα τής θεϊκής παντογνω-σίας και παντοδυναμίας, δπως τήν προϋποθέτει ή μαντική και δπως τήβρήκαμε στό χωρίο Α 4, 15/ 16. 'Άν βέβαια άναλύαμε τά καθέκαστα, θά

μπορούσε νά δειχθεί δτι ούτε τό χωρίο των ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε υ μ ά τ ω ν μπορεί νάήταν τό άμεσο πρότυπο του χωρίου του Σ υ μ π ο σ ίο υ ούτε τό χωρίο τουΣ υ μ π ο σ ίο υ τό άμεσο πρότυπο του χωρίου των ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε υ μ ά τ ω ν . Και τάδύο χωρία έπεξεργάζονται μέ διαφορετικό τρόπο τό ϊδιο βασικό κείμενο.

Τελευταίες έρχονται δύο περικοπές άπό τόν μεγάλο λόγο του Καμβύσηστόν γυιό του Κύρο, μέ τόν όποιο τελειώνει τό πρώτο βιβλίο τής Κ ύ ρ ο υ

Π α ί8ε ία ς . Πρόκειται γιά τήν άρχή (Α 6, 2-6) και τό τέλος (Α 6, 44-46).Ό Καμβύσης άρχίζει μέ τή διαπίστωση δτι τό καλύτερο είναι ό ϊδιος ό

Κύρος νά γνωρίζει τήν μαντική και νά μήν είναι άναγκασμένος νά έμπιστεύ-εται τή συχνά άμφίβολη βοήθεια ένός μάντη (§2* πρβ. Α π ο μ ν η μ ο ν . Δ 7,9/ 10). Έ πειτα διατυπώνεται ό κανόνας δτι οι θεοί εϊναι εύμενέστεροι, δταντους υπηρετεί κάνεις δχι μόνο στήν άνάγκη, άλλά και στήν εύτυχία (πρβλ.




σχετικά Ά π ο μ ν η μ ο ν . Α 4, 18). Οί §§5/ 6 οριοθετούν τήν περιοχή της άν-θρώπινης γνώσης και τήν ξεχωρίζουν άπό τήν περιοχή της μαντικής κατάτον τρόπο πού γνωρίζουμε άπό τά *Α π ο μ ν · η μ ο ν ε ύ μ (χ τ α Α 1, 9. Βέβαια, τό

χωρίο της Κ ό ρ ο υ Π α ιδ ε ία ς είναι πολύ διεξοδικότερο, ένώ στά Ά π ο μ ν η μ ο -ν ε υ μ α τ α τό πράγμα εμεινε σ' έναν υποτυπώδη ύπαινιγμό.

Οί § §44-46, τέλος, άντιστοιχοΰν κατ' ούσίαν στό χωρίο Α 1, 6-8, τωνΑ π ο μ ν η μ ο ν ε υ μ ά τ ω ν . Κεντρική θέση κατέχει ή ιδέα δτι ό άνθρωπος κατα-

πιάνεται. μέ πολλά, άλλά ποτέ δεν γνωρίζει τήν τελική τους έκβαση. Γ ιάτοΰτο, πριν άπό κάθε άπόφαση, είναι άπαραίτητο νά παρακαλούμε τούςθεούς νά μας συμβουλέψουν. 'H Κ υ ρ ο υ Π α ί8ε ία ^ δμως, μιλα μέ ύφος διαφο-ρετικό άπό τά ^ Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α . Αύτό οφείλεται στό δτι στήν Κ ό ρ ο υ

Π αιδεία 6 Ξ ενοφών ήθελε νά ύψώσει παθητικά τούς τόνους και νά διαμορ-φώσει τό περιεχόμενο έτσι, ώστε νά δώσει τήν έντύπωση μιας προγραμμα-τικής έξαγγελίας της συμπεριφοράς του Κύρου κατά τις έκστρατεϊες του.

Μπορούμε νά άρκεσθοΰμε σ' αύτά ώς έρμηνεία του Ξενοφώντα. 'Ανακε-φαλαιώνουμε. Π ραγματολογικά, έχουμε έναν συλλογισμό, ό όποιος φαίνεταινά άνελίσσεται μέ ιδιάζοντα τρόπο μεταξύ θρησκευτικών ιδεών του πρώιμουέλληνισμοΰ (Θέογνις) και θεμελιωδών ιδεών του Π λάτωνα. Μορφολογικά,διαπιστώνουμε κατά κάποιον τρόπο πώς έργάζεται ό Ξενοφών. Τή βάση

άποτελεϊ ένα διεξοδικό, ολοκληρωμένο κείμενο γιά τΙς θυσίες, τή μαντικήκαΐ τήν προσευχή. Ό Ξ ενοφών άποσυνθέτει έντελώς αύτό τό κείμενο καιχρησιμοποιεί τά έπιμέρους κομμάτια, άλλοτε μέ τόν ένα κι άλλοτε μέ τόνάλλο τρόπο. Κατ' αρχήν, ένα κομμάτι χρησιμεύει στήν ύπεράσπιση τουΣωκράτη άπέναντι στήν κατηγορία του 399, έπειτα ένα δεύτερο στήν άπαλ-λαγή του άπό τήν κατηγορία δτι δεν ξέρει νά διδάσκει κι ένα τρίτο στήνάπόδειξη της έπονείδιστης άγνοιας του Εύθυδήμου' τέλος, στό Σ υ μ π ό σ ιο όΞ ενοφών βάζει τό ιδιο κείμενο στό στόμα του Ε ρμογένη ώς θρησκευτική

ομολογία πίστεως, καΐ στήν Κ ό ρ ο υ Π α ί^ ε ία τό παρουσιάζει ώς πατρικήσυμβουλή του Καμβύση πρός τόν Κύρο.

Όποιος εργάζεται έτσι ποτέ δεν σκέφθηκε νά καταγράψει τις προσωπι-κές άναμνήσεις του άπό τόν ιστορικό Σωκράτη, κι αν παρ' δλα αύτά ονομά-ζει τό έργο του ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α , ώστόσο έχουμε νά κάμουμε μέ τήν ίδιανέκείνη φιλολογική πλασματική κατασκευή τήν οποία συνανταμε τακτικάστούς διαλόγους του Κικέρωνα. *0 Ξ ενοφών είναι ένας λογογράφος πούέπεξεργάζεται ένα δεδομένο ύλικό, τό άναδιατάσσει έλεύθερα, τό συντομεύ-

ει και τό συνδυάζει σ' ένα νέο σύνολο. Ή άπόδειξη δτι δέν πρόκειται γιάάτελές ύλικό άπό τά κατάλοιπα του Ξενοφώντα βρίσκεται στό δτι, τουλάχι-στον μέσα στά έπιμέρους βιβλία, κυριαρχεί μία άξιοσημείωτα σαφής διάτα-ξη, και άπ' αύτή τήν άποψη δέν ύπάρχει διαφορά μεταξύ τών Α π ο μ ν η μ ο -



56 Η ΜΟΡΦ Η Τ ΟΥ Σ Ω ΚΡΑ Τ Η

ν ε υ μ ά τ ω ν καΐ των συγγραμμάτων πού, δπως άναγνωρίζεται., ολοκλήρωσε όί'διος ό συγγραφέας, π.χ. τό Σ υ μ π ό σ ιο και τήν Κ ό ρ ο υ Π α ιδ ε ία ' δπως θαπρέπει να εδειξε καΐ ή άνάλυσή μας, είναι άνεπίτρεπτο καΐ αυθαίρετο, για

παράδειγμα, να ξεχωρίζουμε τα δύο πρώτα κεφάλαια των ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε υ μ ά -τ ω ν άπό τα υπόλοιπα *Α π ο μ ν η μ ο ν ε ό μ α τ α ως πρώιμο «άπολογητικό σύγ-γραμμα» ή νά έκτιμαμε τήν ιστορικότητα των ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε υ μ ά τ ω ν διαφο-ρετικά άπό εκείνη του Σ υ μ π ο σ ίο υ . Τά πάντα είναι πλασματική κατασκευή,ποίηση και, έκτος αύτοΰ, τά πάντα είναι άπό δεύτερο χέρι.

Ό 'ίδιος ό Ξ ενοφών μας δίνει μέ άρκετή σαφήνεια νά καταλάβουμε πώςέργάσθηκε. Σ τά ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α Α 6, 14, παρουσιάζει τόν Σωκράτη νάλέει: «Συνηθίζω ν' άνοίγω τους θησαυρούς της σοφίας, τους όποιους οί σοφοί

άνδρες προηγουμένων έποχών κατέγραψαν στά βιβλία τους, και τους διαβά-ζω μαζι μέ τους φίλους μου· κι δταν βρίσκουμε κάτι καλό, προβαίνουμε σ'επιλογές, έ χ λ ο γ έ ς η . Τό ίδιο άκριβώς έκανε κι ό ίδιος ό Ξ ενοφών. Διάβασεπολύ και σχημάτισε συλλογές άποσπασμάτων. Άπ' αύτές συνέθεσε τά σω-κρατικά του συγγράμματα, χρησιμοποιώντας συχνά τις ίδιες ε κ λ ο γ έ ς μέδιάφορους τρόπους και διασπώντας τες, δπως είδαμε, σέ πολλά μέρη. Τόπροσωπικό του έπίτευγμα είναι άφ' ένός ή διάταξη του συνόλου, άφ' έτέρουή συγγραφική ένοποίηση τών διαφόρων κειμένων. Ή ύπόληψή του μέσα

στήν έλληνική φιλολογία δείχνει δτι πέτυχε πολύ καλά τόσο τό ένα δσο καιτό αλλο.

Όμως έκαμε δουλειά πέρα γιά πέρα άπό δεύτερο χέρι. Θά τολμούσε νάύποθέσει κάνεις δτι πρακτικά δλα, δσα άνακοινώνει ό Ξ ενοφών, άνάγονταικατά τό περιεχόμενό τους σέ μιά παλιότερη φιλολογία, ως έπι τό πλείστονστούς άρχικούς σωκρατικούς διαλόγους και σέ μικρότερο ποσοστό σέ έξω-σωκρατικά κείμενα, τά όποια αύτοβούλως μετέγραφε στό δνομα του Σωκρά-τη. Ε ίναι έξακριβωμένο, βέβαια, δτι ό Ξ ενοφών συνάντησε τόν ιστορικόΣωκράτη και δτι τόν γνώριζε σέ ορισμένο βαθμό. Αύτό προκύπτει προπάν-των άπό ένα περίφημο χωρίο της Κ ό ρ ο υ α ν α β ά σ ε ω ς ?'^ 'A X k k αύτό τό γεγο-νός δεν άφησε τό παραμικρό εύκατάληπτο ίχνος στό συγγραφικό έργο τουΞ ενοφώντα γιά τόν Σωκράτη. Αύτό είναι παράξενο, άλλά άπόλυτα άδιαμ-φισβήτητο.

*Απ' αύτά τά δεδομένα προκύπτει ένα συμπέρασμα έξέχουσάς σημασίας.Ό λα άνεξαιρέτως τά σωκρατι,κά έργα του Ξ ενοφώντα γράφτηκαν, βέβαια,πολύ άργά, κατά τήν περίοδο της μάχης της Μαντινείας, τό 362 π.Χ. Άλλάτό ύλικό τους είναι πολύ παλιότερο, προπάντων κατά ένα μεγάλο μέρος

22. Ξ ενοφώντος, Κ ό ρ ο υ Ά ν ά β α σ ις , 3, 1, 4-8.




πολύ παλιότερο άπό τό εργο του Πλάτωνα. Τ α σωκρατικά έργα του Ξενο-φώντα μας δίνουν τή δυνατότητα να γνωρίσουμε τήν άρχαιότατη σωκρατικήφιλολογία άσυγκρίτως καλύτερα άπό τά πολύ μικρά βεβαιωμένα άποσπά-

σματα ένός 'Αντισθένη, Αισχίνη κλπ. Κάθε φορά, άσφαλώς, πρέπει νά διανύ-σουμε εναν άρκετά κοπιαστικό δρόμο. Πρέπει νά διεισδύουμε συνεχώς στάπαλιότερα κείμενα μέσα άπό τις πολλαπλές μετατοπίσεις, συντομεύσεις καιτους άκρωτηριασμούς του Ξ ενοφώντα. Άλλά ό σκοπός άξίζει αν καταφέ-ρουμε νά κατανοήσουμε τήν άρχαιότατη σωκρατική φιλολογία, τουλάχιστονσ ε ορισμένα μείζονα πλέγματα ιδεών.

Έ να πράγμα ωστόσο δεν μπορούν νά δείξουν πιά τά ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α :

τό σκηνικό εκείνων τών άρχαιότατων διαλόγων. Τά σκηνικά στοιχεία έπε-

σαν θύμα, μέ άμυδρές εξαιρέσεις, της άποσπασματικής άντιγραφικής μεθό-δου του Ξ ενοφώντα (δπως ήταν κατά βάση φυσικό, γιατί κι έμεϊς δεν θάενεργούσαμε διαφορετικά). Στόν Ξ ενοφώντα δεν άπομένει σχεδόν τίποτεπιά άπό τόν τόπο, τόν χρόνο καΐ τήν άτμόσφαιρα τών διαλόγων. 'Ακόμη κιεκεί δπου ό Ξ ενοφών παρουσιάζει τόν Σωκράτη νά συζητά γιά πολύ συγκε-κριμένα ζητήματα σχετικά μέ τή διαμόρφωση της ζωής ή τήν έπαγγελματι-κή έκπαίδευση, ή παραστατικότητα είναι άπλώς φαινομενική, αν ή έρμηνείαμας γίνει άκριβέστερη. Τούτο δεν είναι λυπηρό καθαυτό μονάχα. Ε ίναι συγ-

χρόνως και ένας άπό τούς λόγους, γιά τους οποίους γενικά μας έπιτρέπεταινά υποστηρίζουμε, βέβαια, έχοντας σοβαρούς λόγους, δτι ό Ξ ενοφών βασίζε-ται στήν παλιότερη σωκρατική φιλολογία, σχεδόν ποτέ δμως δεν μπορούμενά άναφέρουμε ονομαστικά τά έπιμέρους βασικά κείμενα. Ή δήλωση, δτιαυτό τό κομμάτι άνάγεται στόν 'Αντισθένη κι εκείνο στόν Αισχίνη είναι, τιςπερισσότερες φορές, μιά αύθαίρετη υπόθεση, χωρίς πολύ νόημα.

Μόνο ένα έρώτημα άκόμη: κατά πόσο άνήκει και ό Π λάτων στούς συγ-γραφείς πού διάβασε ό Ξ ενοφών; Μόνο μέ μέγιστη έπιφύλαξη μπορούμε ν'

άπαντήσουμε σ' αύτό. Φ υσικά, πολύ συχνά δεν μπορούμε ν' άποφανθοΰμε ανδπου διασταυρώνονται ό Ξ ενοφών και ό Π λάτων, ό Ξ ενοφών χρησιμοποιείάμεσα τόν Π λάτωνα ή αν άντικατοπτρίζει ένα τρίτο σωκρατικό κείμενο, τόόποιο έπηρεάζει και τόν Π λάτωνα. ""Αν γενικά μου φαίνεται πιθανότερη ήδεύτερη λύση, αύτό συμβαίνει μέ βάση τόν έξης συλλογισμό: τά κείμενα τουΠ λάτωνα, λόγω της εσωτερικής τους λεπτότητας και συνοχής, κάθε άλλοπαρά προσφέρονται σέ μιάν άπόσπαση έπιμέρους λαμπρών χωρίων ώς εκλο-γών, και ή δυσκολία γίνεται διπλή δταν έχουμε νά κάμουμε μ' έναν άντιγρα-

φέα, στόν όποιο τά θεμελιώδη οντολογικά προβλήματα του Π λάτωνα ήτανπροφανώς έντελώς ξένα. Ε ίναι τόσο ριζική ή διαφορά μεταξύ του ένδιαφε-ρομένου γιά τή συγκεκριμένη βιοσοφία Ξ ενοφώντα και του μεταφυσικοΰΠ λάτωνα, ώστε μόνο στήν άνάγκη θά άποφασίσει κάνεις νά έξαρτήσει τόν




Ξ ενοφώντα άπό τον Π λάτωνα. Γ ιατί προτού παραβάλει δύο περικοπές,μεθοδολογικά πρέπει να προτάξει τό ερώτημα αν ό Ξ ενοφών ήταν σέ θέσηνά χρησιμοποιήσει κατά οποιονδήποτε τρόπο Ινα εργο δπως ό Χ α ρ μ ί^ -η ς ή

μάλιστα ό Σ ο φ ίσ τ ιη ς .

'Ανακεφαλαιώνοντας, λοιπόν, δεν μας φαίνεται δτι πρέπει νά κατανοηθείό Ξ ενοφών ούτε ώς ιδιαίτερα άπλοϊκός και άκριβώς γι' αύτό ιδιαίτερα άξιό-πιστος πληροφοριοδότης γιά τον ιστορικό Σωκράτη, ούτε ώς ουραγός, όόποιος συνδυάζει τις δικές του άμυδρές άναμνήσεις μέ πολλά δάνεια στοι-χεία άπό τόν Π λάτωνα. Ή μόνη, άλλά παρ' δλα αυτά πολύ μεγάλη σημασίατου, συνίσταται στό οτι ή τεχνική του ώς άντιγραφέα άποσπασμάτων μαςέπιτρέπει ν' άποκτήσουμε μιά ιδέα τουλάχιστον γιά ορισμένες βασικές περι-

οχές της άρχαιότατης σωκρατικής φιλολογίας. Ε πίσης, μέσω του Ξ ενοφών-τα μπορούμε νά άντιληφθουμε προπάντων πώς εμοιαζε πχ . ή φιλολογία τηνόποια πήρε ώς άφετηρία του ό Π λάτων και τήν όποία ξεπέρασε. ^

Έτσι ολοκληρώσαμε αύτή τήν παρέκβαση. Επιστρέφουμε στόσημείο, τό όποιο είχαμε νά ξεκαθαρίσουμε: στό γεγονός δτι ό σω-κρατικός διάλογος είναι στήν ουσία του ποίηση.

Εϊναι άπαραίτητο νά διευκρινίσουμε μέ μερικές λεπτομέρειες τή

σημασία αύτοΰ του γεγονότος.'Αρχίζουμε μέ τό ζήτημα —τό θίξαμε ήδη— της σχέσης τουδιαλόγου μέ τόν συγγραφέα του. Στόν Π λάτωνα ή κατάσταση είναισαφής. Προφανώς ό Πλάτων έβαλε νόμο στόν εαυτό του νά κρατηθείό ϊδιος τελείως άπέξω. Ούδέποτε έμφανίζεται ώς συνομιλητής. Ώςγνωστόν, στόν Φαί ωνα δπου σχεδόν άπαιτεϊται ή παρουσία δλων,δσοι είναι κατά κάποιον τρόπο κοντά στόν Σωκράτη, ό Π λάτωνφθάνει στό σημείο νά παρατηρήσει ρητά δτι δεν μπόρεσε νά παρευ-ρεθεί έπειδή ήταν άρρωστος. Λείπει οποιαδήποτε σύνδεση μεταξύ

23. Ή δική μας έρμηνεία γιά τόν Ξ ενοφώντα κινείται λοιπόν, σέ γενικέςγραμμές, στό πλαίσιο δσων είπαν οι Wilamowitz, H ermes 14,1879, σελ. 192κ.έ.· Η. Meire, Sok rates, σελ. 13 κ.έ.· Η. Dittmar, A ischines von Sphettos , ίδ.σελ. 124 κ.έ.· W. Theiler, Z u r Geschichte d er teleologischen N aturbetrachtung

bis auf A ristoteles, σελ. 15. Όποιος γνωρίζει αύτές τις θεμελιώδεις έρευνεςθά μπορέσει νά διαπιστώσει εύκολα τις έπιμέρους άποκλίσεις μας, λ.χ. δσονάφορα τό πώς κρίνουμε τό λεγόμενο ύπερασπιστήριο ή τή σχέση μέ τόνΠ λάτωνα. Πρβλ. και τό έργο μου Kom m entar zu Xenophons Memorabilien

B u c h I (1953), Π (1956).




των Ιστορουμένων διαλόγων τοί3 συγγραφέα, δπως μεταξύ της τρα-γωδίας καΐ του ποιητή της. Φ αίνεται δτι τό ϊδιο συνέβαινε μέ τονΑισχίνη. Γ ιατί μόνο ύπ' αύτή τήν προϋπόθεση μπορούμε να εξηγή-σουμε πώς μπόρεσαν να δημιουργηθούν τα κουτσομπολιά δτι οί διά-λογοι του Αισχίνη, στο μεγαλύτερο μέρος τους, προέρχονταν άπό τονΣωκράτη καΐ μέ συγκατάθεση της Ξανθίππης άπλώς έκδόθηκαν άπότον Αισχίνη μέ βάση τά κατάλοιπα του Σωκράτη. Αύτό δεν σημαίνειτίποτε άλλο, παρά δτι ό ϊδιος δ Σωκράτης ήταν ό πλασματικόςάφηγητής στούς περισσότερους διαλόγους του Αισχίνη, ένώ ό πρα-γματικός συγγραφέας δεν έμφανιζόταν καθόλου, άκριβώς δπως και

στόν Πλάτωνα. Ό τι αύτή ή άρχή, δμως, δεν ϊσχυε γιά δλους τούςΣωκρατικούς'τό δείχνει ό Ξενοφών, ό όποιος δχι μόνο παρουσιάζειτά σωκρατικά του εργα ώς δικές του άναμνήσεις άπό τόν Σωκράτη,άλλά και σέ έπιμέρους συζητήσεις έμφανίζεται ό 'ίδιος ώς συνομιλη-τής. Ά πό τήν παρέκβαση μας γιά τόν Ξενοφώντα προέκυψε δτι σ'αύτή τήν περίπτωση δεν μπορούμε νά μιλάμε γιά πραγματικές άνα-μνήσεις και τοΰτο θά μπορούσε νά άποδεικνύεται έκ νέου σέ κάθε

έπιμέρους διάλογο. Ή πιστοποίηση της γνησιότητας μιας διήγησηςμέ βάση τήν δήθεν άνάμνηση ή τή μαρτυρία του 'ίδιου του συγγραφέαεϊναι λογοτεχνικό μοτίβο, πού τό βρίσκουμε άργότερα στόν Κ ικέρω-να και πού, κατά τή μαρτυρία του Κ ικέρωνα, τό ειχε χρησιμοποιήσεικαι ό 'Αριστοτέλης. Ά ν στόν Ξ ενοφώντα άπαντα τόσο συχνά καιταυτόχρονα τόσο σχηματικά, μπορούμε νά ύποθέσουμε δτι ό Ξενο-φών άπ' τήν πλευρά του παροτρύνθηκε στή χρήση του άπό ενανπαλιότερο Σωκρατικό.

Μ' αύτά τά δεδομένα δεν μπορούμε νά άπαντήσουμε στό ερώτη-μα ποιός ήταν ό παλιότερος τύπος διαλόγου, ό πλατωνικός ή ό ξενο-φώντειος, δηλαδή έκεϊνος, στόν όποιο ό συγγραφέας δηλώνει τήνταυτότητά του παρεμβαίνοντας ό 'ίδιος. Όπωσδήποτε, δμως, όπλατωνικός τύπος διαλόγου δείχνει άναντίρρητα δτι κανένας Σω-κρατικός δεν σκέφθηκε νά άναφέρει στούς διαλόγους του ποιός ήτανιστορικά ό Σωκράτης και τί συνέβη πραγματικά στις συζητήσεις

μαζί του. Ά ν είχε θελήσει κάνεις (πράγμα εύλογο) νά άντικρούσειτις κατηγορίες, οί όποιες διατυπώθηκαν έναντίον του Σωκράτη πρινκαι μετά τόν θάνατό του, άντιτάσσοντας στούς συκοφάντες τήν εικό-να του πραγματικού Σωκράτη, πώς θά μπορούσε επειτα νά μήν




τονίσει μέ πάρα πολύ μεγάλη έμφαση τήν ιστορική αύθεντικότητατης δίκης του εικόνας για τον Σωκράτη; 'Από τον Ηρόδοτο κιόλαςάποτελεΐ ούσιώδες χαρακτηριστικό της ιστοριογραφίας, ώς μαρτυ-ρίας καΐ διατήρησης πραγματικών συμβάντων, να συνδέεται άρρη-κτα τό πρόσωπο του ιστορικού, εϊτε μέσω της παράδοσης, εϊτε μέσωτης προσωπικής του παρουσίας, μέ τα άναφερόμενα συμβάντα. Στόνσωκρατικό διάλογο δεν υπάρχει αύτή ή σύνδεση. Επομένως, ό σω-κρατικός διάλογος δεν εχει ούτε τήν πρόθεση να παράσχει μαρτυρίεςγια 'τόν ιστορικό Σωκράτη.

Κ αι στόν πλατωνικό διάλογο (και βασικά στόν Ξενοφώντα έπί-

σης) άποφεύγεται κάθε συσχετισμός δσων δήθεν λέχθηκαν και συνέ-βησαν κάποτε μέ τήν έποχή του συγγραφέα. Ό σωκρατικός διάλο-γος, παρά τόν έκπληκτικό ρεαλισμό του, ζει σ' εν αν έντελώς κλειστόχώρο. Ή πλασματική κατασκευή εχει γίνει τόσο τέλεια (αύτό τόύπαινιχθήκαμε ήδη μιλώντας γιά τά χρονολογικά προβλήματα),ώστε ό άναγνώστης συχνά ξεχνά δτι δλοι οί σωκρατικοί διάλογοιφαίνονται νά διαδραματίζονται, βέβαια, στά χρόνια μεταξύ 440 και

399 π.Χ ., στήν πραγματικότητα δμως γράφτηκαν μεταξύ 397 και347, και γι' αύτό πρέπει νά κατανοηθούν μέ βάση τήν πνευματικήκατάσταση του 4ου και δχι του 5ου αιώνα. Μέ άξιοθαύμαστο τρόποό Πλάτων κατορθώνει νά περιγράψει παραστατικότατα μιά κατά-σταση, ή οποία άπέχει σχεδόν μιάμιση γενιά άπ' αύτόν, και νά α π ο -κ λ ε ίσ ε ι τ ό σ ο άπόλυτα κάθε συσχετισμό μέ τήν έποχή του, ώστεάκόμη και οι οξυδερκέστεροι φιλόλογοι μόνο πολύ μικρές και άμφί-

βολες παραβάσεις αύτοΰ του κανόνα μπόρεσαν νά διαπιστώσουν.Δεύτερο βασικό σημείο εϊναι ή διαμόρφωση τών χαρακτήρων τουδιαλόγου. Θά ξεκινήσουμε άπό τήν έξης άπλή παρατήρηση στόνΠλάτωνα. Στόν διάλογο Χ ο ίρ μ ίΒ η ς συνομιλητές του Σωκράτη είναιό νεαρός Χαρμίδης και ό έξάδελφός του Κ ριτίας. 'Ι στορικά είναι καιοί δύο πολύ γνωστοί. Ήταν μέλη της συνεργαζόμενης μέ τή Σπάρτηάθηναϊκής κυβέρνησης, ή οποία ήλθε στήν έξουσία τό ετος 404, μετάτή συνθηκολόγηση της 'Αθήνας. Ή έξουσία της διήρκεσε, βέβαια,μόνο λίγους μήνες. Τό έτος 403 ξέσπασε ή άντεπανάσταση τώνδημοκρατικών ύπό τόν Θρασύβουλο και στόν έμφύλιο πόλεμο, κατάτή μαρτυρία του Ξενοφώντα, έπεσαν τόσο ό Κ ριτίας δσο και ό Χαρ-μίδης. Ή δημοκρατική ιστοριογραφία της 'Αθήνας ζωγράφισε μέ τά



61 Η ΜΟ ΡΦ Η ΤΟΥ Σ Ω Κ ΡΑ Τ Η

μελανότερα χρώματα τήν εικόνα αύτών των τριάντα «τυράννων»,και προπάντων του Κ ριτία, του άρχηγοΰ τους. Κ αι οι δύο, τόσο όΚ ριτίας δσο και ό Χαρμίδης, έπαιξαν άποφασιστικό πολιτικό ρόλοσέ μιάν άπό τΙς τραγικότερες στιγμές της άθηναικης ιστορίας καιέγιναν ετσι πολύ προβληματικές μορφές για δλες τις έπόμενες γενιές.

Στον Πλάτωνα δέν βρίσκουμε τίποτε άπ' δλα αύτά. Σ ' αύτόν όΧαρμίδης είναι ό τέλειος τύπος του νεαρού άνδρα, δπως θα δφειλε ναεϊναι κατά τήν άρχαία έλληνική άντίληψη: έξυπνος, δμορφος καισεμνός. Ό Κ ριτίας εϊναι ένας άριστοκρατικός κύριος, του όποιου ήμόρφωση και ή οξυδέρκεια είναι άνάμικτη μέ λίγη ματαιοδοξία και

ύπερευαισθησία, δπως αύτή πού κατά τον Πλάτωνα χαρακτηρίζειτον σοφιστή. Περισσότερα δέν λέγονται έδώ. Κ αθαυτός, ό διάλογοςδέν παρέχει τό παραμικρό έρεισμα, τό όποιο θά μας έπέτρεπε νάμαντέψουμε τήν ιστορική σταδιοδρομία του Κ ριτία και του Χαρμίδη.

Πώς νά τό κρίνουμε αυτό; Θά μπορούσε νά πει κάνεις δτι όΠλάτων έπίτηδες θέλει νά άποφύγει τή δημιουργία χονδροειδών έν-τυπώσεων και νά μήν άφήσει τούς διαλόγους του νά διολισθήσουν καΐνά καταντήσουν ιστορικές μικρογραφίες ή και ιστορικά μυθιστορή-ματα. Δέν εϊμαι βέβαιος δμως αν αύτή ή έξήγηση άρκεϊ. Τό πρόβλη-μα εϊναι βαθύτερο. Οί μορφές των σωκρατικών διαλόγων δέν εϊναιάτομα, άλλά τύποι.

Ά ς πάρουμε έναν άκόμη, πολύ παρόμοιο διάλογο. Κ αι στόν Λ ά -

χ η τ ο ί παρουσιάζονται μέ τούς δύο στρατηγούς, τόν Ν ικία και τόνΛάχητα, δύο προσωπικότητες άπό τις όποιες ή πρώτη τουλάχιστονέπαιξε γιά πολύ καιρό άποφασιστικό ρόλο στήν πολιτική της 'Αθή-

νας. Κ αι γι' αύτό άκόμη ό Πλάτων δέν άφήνει νά διαφανεί τό παρα-μικρό. Στήν περίπτωση τών δύο τούτων άνδρών εϊναι δύσκολο νάσκεφθούμε δτι πρόκειται γιά πραγματικές φυσιογνωμίες ιστορικώνάτόμων ήδη έπειδή έπεσαν στόν πόλεμο δταν ό Πλάτων ήταν άκόμη

24. Δέν έχει άκόμη καταστεί δυνατό νά διαπιστωθεί μέ βεβαιότητα άπόποιόν προέρχεται ό χαρακτηρισμός τών τριάντα κυβερνητών ώς «τριάκοντα

τυράννων». Π ιθανοί θεωρούνται ό λογογράφος Π ολυκράτης, καθώς έπίσηςκαι οί ιστορικοί Θεόπομπος, Έφορος ή Τίμαιος, γιά νά άναφέρουμε μόνοναύτούς. Ε ϊναι βέβαιο οτι ό χαρακτηρισμός άνάγεται σέ ορισμένο, φανατικάδημοκρατικό συγγραφέα.




μικρό τϋαιδί, τουλάχιστον είκοσι χρόνια προτού γραφτούν οί διάλογοι.Ά λλα βασικά ό Ν ικίας δεν σκιαγραφείται διαφορετικά άπό τον Κρι-τία στον Χ α ρ μ ί8'η . Ό άπροκατάληπτος άναγνώστης δεν θα άνακαλύ-ψει κάτι πού θα μπορούσε να θεωρηθεί άτομική χαρακτηρολογικήεικόνα ύπό τήν αύστηρή έννοια. 'Αφήνουμε στήν άκρη τις λίγες βιο-γραφικές πληροφορίες· άλλα κι αύτές είναι εκπληκτικά έλλιπεϊς καιτις περισσότερες φορές άσχετες με τήν πορεία του διαλόγου. Οιδιάλογοι του Π λάτωνα παρουσιάζουν τυπικές μορφές σέ τυπικέςδιαλογικές καταστάσεις. Σπεύδουμε νά προσθέσουμε, βέβαια, δτι ήπλαστική δύναμη του Π λάτωνα δέν είναι μικρότερη άπ' του Σοφο-

κλή, γιά παράδειγμα. Αύτό δέν άποκλείει τή διαπίστωση δτι τάονόματα φαίνονται κολλημένα κατά τρόπο άνησυχητικά έπιφανειακόπάνω στήν εκάστοτε διαλογική κατάσταση.

Πρέπει νά τολμήσουμε νά προχωρήσουμε λίγο άκόμη. Μου φαί-νεται δτι μιά σειρά ιδιορρυθμίες σέ σωκρατικούς διόιλόγους θά μπο-ρούσαν νά εξηγηθούν, αν ύποθέταμε δτι τά ονόματα μπορούσαν νάέναλλάσσονται μέ ορισμένη έλευθερία, άνάλογα μέ τήν πρόθεση του

συγγραφέα. Οι δυσαρμονίες ορισμένων καταστάσεων ή χαρακτηρο-λογικών εικόνων μπορεί νά οφείλονται στο δτι αύτές άρχικά είχανσχεδιασθεί έχοντας κατά νου άλλα ονόματα και τύπους, γιά νά μετο-νομασθούν έκ των ύστέρων.

Μου φαίνεται δτι ή ύπαρξη των πραγματικών αύτών δεδομένωνμπορεί νά άποδειχθεϊ στον Ξενοφώντα. Μπορούμε νά παραθέσουμεΙνα χαρακτηριστικό παράδειγμα.

Όπως άποδεικνύουν οί κατάλογοι των σωζομένων συγγραμμά-των, πολλοί Σωκρατικοί, και μεταξύ αύτών μάλιστα οί πιθανόν άρ-χαιότεροι, οί Εύκλείδης, 'Αντισθένης και Αισχίνης, έγραψαν διαλό-γους μέ τόν τίτλο Ά λ κ φ ίά ^ η ς . Ή άντιπαράθεση του άπλοΰ σοφοΰάπό τις λαϊκές τάξεις μέ τόν πλούσιο και περήφανο νεαρό άριστοκρά-τη ήταν μιά ιδιαίτερα έντυπωσιακή και μεστή κατάσταση. Δέν είναιδμως παράξενο πού τά 'Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α του Ξενοφώντα, έκτός

άπό μία μόνο σύντομη και κακεντρεχή άναφορά, δέν περιέχουν καμιάσυνομιλία μέ τόν 'Αλκιβιάδη; Τό πράγμα μπορεί νά έρμηνευθεϊ μέβάση ένα χωρίο. Στά 'Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α Γ 7 διαβάζουμε γιά μιάένδιαφέρουσα συνομιλία μεταξύ του Σωκράτη και του Χαρμίδη, στήνοποία ό Σωκράτης θέλει νά παρακινήσει τόν ντροπαλό δσο και άλα-




ζόνα Χαρμίδη νά επιδοθεί ενεργά στην πολιτική. Έδώ ό Ξενοφώνσυγχώνευσε με τον δικό του τρόπο μια σειρά ιδεών, οί όποιες, χωρίςνά προέρχονται από τό 'ίδιο πρότυπο, όδηγουν σχεδόν στήν 'ίδια κατεύ-

θυνση. Ε ϊναι έ κ λ ο γ α ΐ πάνω στό θέμα: ενθάρρυνση γιά τήν πολιτική.Μεταξύ αύτών υπάρχουν τουλάχιστον τρεις, οί όποιες μας είναιγνωστές και άπό άλλου, και μάλιστα δλες άπό διαλόγους του Σωκρά-τη με τόν Άλκιβιάδη. Τά άλλα κείμενα δεν εϊναι τά 'ίδια τά βασικάκείμενα, τά όποια έχει ώς άφετηρία ό Ξενοφών, άλλά συγγενεύουνάποδεδειγμένα μ' εκείνα, πολύ περισσότερο άπό τις ξενοφώντειεςε κ λ ο γ έ ς ^ οί όποιες κατανοούνται έν μέρει μόνο μέσω αύτών. Ό Ξε-

νοφών δηλαδή παρέλαβε διαλογικά μοτίβα άπό συνομιλίες με τόν'Αλκιβιάδη, άλλά άντικατέστησε τόν 'Αλκιβιάδη με τόν ισάξιο γενι-κά ώς τύπο Χαρμίδη. Γ ιατί; Προφανώς, έπειδή ή σχέση του Σωκρά-τη με τόν 'Αλκιβιάδη υπήρξε μία άπό τις βασικές κατηγορίες τουΠολυκράτη εναντίον του Σωκράτη. Ό άφελής Ξενοφών θέλει νάκαταστήσει άνυπόστατη αύτή τήν κατηγορία, άποσιωπώντας δλεςτΙς συνομιλίες μέ τόν 'Αλκιβιάδη και τοποθετώντας στή θέση του'Αλκιβιάδη τόν κάπως λιγότερο εκτεθειμένο Χαρμίδη. Πολύ πιθανό

έπίσης μου φαίνεται δτι, εκτός αύτοΰ, και στό ξενοφώντειο Σ υ μ π ό -σ ιο 6 Χαρμίδης, πού έμφανίζεται έκεϊ, δεν είναι ό ιστορικός Χαρμί-δης, άλλά κάποιος πού πήρε αύτό τό δνομα εκ τών ύστέρων. Δενγνωρίζω αν μπορούσε κι έκεϊ νά άντικατασταθεϊ ό 'Αλκιβιάδης. 'Άςάναφέρουμε, τέλος, δτι σέ άλλο χωρίο ( Ά π ο μ ν τ ^ μ ο ν ε ύ μ α τ α Δ 2) όΞενοφών άντικατέστησε και πάλι τόν 'Αλκιβιάδη, δπως μπορεί νάάπρδειχθεϊ, μέ άλλη μορφή, δηλαδή μέ τόν νεαρό Εύθύδημο* βέβαια,

ή εικόνα έκεϊ εϊναι λιγότερο σαφής, έπειδή πίσω άπό τόν Εύθύδημοδεν βρίσκεται μόνο ό 'Αλκιβιάδης, άλλά και ενας δεύτερος άκόμητύπος, ό όποϊος δεν έχει καμιά σχέση μέ τόν 'Αλκιβιάδη και δενμπορούμε νά τόν κατονομάσουμε. ®

25. § 4 στον ψευδεπίγραφο *Αλκφί(Χ η 1114bd· § 6 στό έργο του Αιλια-

νού Varia H istoria 2, 1* § 9 στον ψευδεπίγραφο * Α λ κ φ ίά 8γ } I 119b-124b.26. Σέ μια παρόμοια άνταλλαγή προσώπων στα * Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α I3, 8 κ.έ., καΐ στό Σ υ μ π ό σ ιο 4, 10 κ.έ. παρέπεμψε ήδη ό Η. Maier, Sokrates,

σελ. 28 κ.έ.




'Αναμφίβολα, αύτή ή διαπίστωση έπιτρέπει τό ερώτημα μήπωςκάτι παρόμοιο γινόταν και σέ πολλές άλλες περιπτώσεις, δπου 8έν

• μπορούμε να τό έπαληθεύσουμε πιά. Κ αι τέλος, ποιός μας έγγυαται

δτι και ό Π λάτων δέν προέβη σέ τέτοιες μεταθέσεις; Θεωρώ δτι (γιαν' άναφέρω ένα μόνο παράδειγμα) δέν άποκλείεται καθόλου να είχεβασικά δίκιο ό έπικούρειος Ιδομενεύς, δταν ύποστήριζε (διατυπώνωτή θέση του μέ σύγχρονους δρους) δτι ύπηρχε μια έκδοχή της σκηνηςμέ τον Κ ρίτωνα δπου ό φίλος, μέ τον όποιο συζητοΰσε ό Σωκράτηςστη φυλακή, δέν ήταν ό Κ ρίτων, άλλα ό Αισχίνης. Ή κατοπινήέρευνα ϊσως κατορθώσει νά έπωφεληθει άπ' αύτή τήν πληροφορία, αν

άναλάβει νά λύσει τά άρκετά δύσκολα προβλήματα, τά όποια θέτειαύτός ό μικρός διάλογος.Κ αι ή εικόνα του ϊδιου του Σωκράτη; Δέν θέλουμε νά προκαταλά-

βουμε έδώ τά άποτελέσματα του έπομένου κεφαλαίου οΰτε νά έπι-διώξουμε νά διαπιστώσουμε ήδη κατά πόσον ή μορφή, ή όποια μιλάώς Σωκράτης, εϊναι έξαρχής ό ιδανικός τύπος του φιλοσόφου καικατά πόσον άπαιτεϊ νά συνιστά τήν προσωπογραφία του ιστορικού

Σωκράτη. Νά θυμίσουμε ενα πράγμα μόνο: τήν πλήρη άντίθεση Σω-κράτη και σοφιστών. Δέν εϊναι παράξενο πόσο φαίνεται δτι μοιάζουνδλοι οί σοφιστές στήν περιγραφή του Πλάτωνα, έτσι ώστε συχνάμπαίνουμε στόν πειρασμό νά τους φαντασθούμε ώς έναν κλειστόκύκλο όμοϊδεατών ψευδοφιλόσοφων; Κ αι δμως, οι προσιτές σέ μαςσυγγραφικές και φιλοσοφικές έπιδόσεις του Πρωταγόρα, του Ι ππία,του Προδίκου, του Γοργία και του Θρασυμάχου διαφέρουν μεταξύτους έντονότατα. Εξάλλου, ήδη μιά βιαστική ματιά στή φιλολογίατης έποχής δείχνει δτι ή έννοια του «σοφιστή» ήταν έντελώς άόριστηκαι μπορούσε νά χαρακτηρίζει έξίσου καλά φυσικούς φιλοσόφους,δπως ό 'Αναξαγόρας, δσο και τήν όμάδα τών 'ίδιων τών Σωκρατι-κών. Στόν Π λάτωνα δέν εϊναι μόνο έντελώς αύθαίρετη ή έπιλογήέκείνων τών άνδρών, τους όποιους ονομάζει σοφιστές, άλλά και προ-πάντων τόν Ινδιαφέρει νά κρατήσει όρισμένο άμετάβλητο τύπο σέδλες του τις προσωπογραφίες διαφόρων σοφιστών. Τό βασικό χαρα-

κτηριστικό αύτοΰ του τύπου εϊναι ή ματαιοδοξία και ή έλλειψη άντι-

27. Για τόν Ιδομενέα βλ. Διογένους Λαέρτιου 2, 60.




κειμεvLκότητας. Στον Π λάτωνα ό σοφιστής σκέφτεται μόνο πώς θαμπορέσει να είναι άρεστός στους άνθρώπους, νά τους έντυπωσιάζεικαι νά έξυπηρετεϊ τήν προσωπική του επιτυχία. Ε ϊναι εύθικτος και

εξίσου εύκολα πρόθυμος νά κάνει οποιαδήποτε ύποχώρηση εις βάροςτης ούσίας. Ή 'ίδια ή ούσία δεν τον ένδιαφέρει καθόλου. Δεν γνωρίζειτίποτε γι' αύτήν στά μάτια του άποτελει άπλώς μέσο γιά νά προ-βληθεί ό 'ίδιος. "Άν επρεπε νά άναφέρουμε μία έλληνική έννοια, ήοποία άποδίδει καλύτερα αύτή τή συνολική εικόνα και έμφανίζεταιπράγματι συχνά κατά τον 5ο καΐ 4ο αιώνα ώς ύβρις, δταν κάποιοςπιστεύει δτι διαβλέπει μιά τέτοια ψευδοφιλοσοφία, αύτή θά ήταν ή

έννοια της α λ α ζ ο ν ε ία ς . 'Υπάρχει δμως και μία έννοια άντίθετη προςαύτήν, ή οποία ρητά χαρακτηρίζεται έτσι στον 'Αριστοτέλη. Ε ίναι ήέννοια της ε ίρ ω ν ε ία ς . Ό ε ΐρ ω ν είναι τό άντίθετο του περήφανου γιάτις γνώσεις του καυχησιάρη· εϊναι ό άνθρωπος, ό όποιος έχει πεισθεί,έν μέρει σοβαρά και έν μέρει φαινομενικά, γιά τήν άγνοια και τήμηδαμινότητά του. Αύτός είναι ό Σωκράτης, δπως τον περιγράφει όΠλάτων και τον περιέγραψε κι ό Αισχίνης, κατά τή μαρτυρία τουΚικέρωνα. ® Παρ' δλα αύτά, τό εννοιολογικό ζεύγος ε ίρ ω ν ε ία -ά λ α -

ζ ο ν ε ί α καλύπτει μόνο ένα μέρος της άντίθεσης Σωκράτη και σοφι-στών. Εκτός αύτοΰ, και προπάντων, ό Σωκράτης εϊναι ό άπόλυταάντικειμενικός, ό μόνος φιλόσοφος, ό όποιος εϊναι άπόλυτα δεμένοςμέ τόν λ ό γ ο . Κ αι κατά τοΰτο εϊναι ριζικά άντίθετος πρός τόν σοφι-στή. Ή δλη εντύπωση εϊναι δτι ό Πλάτων, δσον άφορα τή σχέση τουΣωκράτη μέ τους σοφιστές, δεν ένδιαφέρεται γιά τήν ιστορική πλη-ροφόρηση, άλλά γιά τήν έπεξεργασία μιας βασικής άντίθεσης του

άληθινοΰ και του ψευδοΰς φιλοσόφου.Ένα τρίτο κύριο σημείο εϊναι δτι ή 'ίδια ή παρουσίαση τών προ-βλημάτων στους σωκρατικούς διαλόγους άποφεύγει επίτηδες κάθεσχολαστικισμό. Τήν κατανόηση του Π λάτωνα τήν έμποδίζει προ-

28. Μήπως μπορούμε νά έρμηνεύσουμε τό χωρίο 292 άπό τό έργο τουΚ ικέρωνα Brutus καΐ μέ τήν έννοια δτι μόνον ό Πλάτων καΐ ό Αισχίνης—έκτός άπό τόν Ξενοφώντα— περιέγραψαν έτσι τόν Σωκράτη, δχι δμωςκαι ό 'Αντισθένης; Μιά υπεράσπιση του ίδιου του Σωκράτη έναντι στήμομφή της ά λ α ζ ο ν ε ίχ ς βρίσκεται στά ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α 17.




πάντων τό δτι. άποφεύγει συστηματικά στα εργα του τήν ύπερβολικάσχολαστική άκρίβεια στή χρήση των εννοιών, στή διατύπωση τωνάποδείξεων και στήν παράθεση ξένων γνωμών. Όπως θα δοΰμε, ό

σωκρατικός διάλογος ερχεται ετσι σε προγραμματική άντιθεση μετις σχολαστικά άφηρημένες και σχηματικά δομημένες πραγματείεςένός Ζήνωνα, Πρωταγόρα, Γοργία και άλλων. Στους διάλογους, βέ-βαια, μπορούμε νά άντιληφθοΰμε δτι συχνά ό Πλάτων εχει ώς άφε-τηρία του παρόμοιες άφηρημένες πραγματείες* θυμίζω μόνο τά τε-λευταία μέρη του Χ α ρ μ ί8γ ) ή του Λ ύ σ ω ς , 'Αλλά βασικά ό Πλάτωνεπιδιώκει νά άναμορφώσει, δσο μπορεί, άκόμη καΐ τους πιο άφηρημέ-

νους τύπους σέ συγκεκριμένο και γλαφυρό διάλογο. Οί περίφημεςσωκρατικές παρομοιώσεις τών χειρωνάκτων, γιά παράδειγμα, χρη-σιμεύουν ποικιλότροπα στή διατύπωση ορισμένων όντολογικών-λο-γικών αρχών, έτσι ώστε φαίνονται νά άναφύονται αύτόματα άπό τάζητήματα της άθηναϊκής καθημερινής ζωής. Έδώ τό μέτρο της ποι-ητικής έργασίας εϊναι άνεκτίμητο.

Βέβαια, άκόμη και οι iStbi οι σωκρατικοί συγγράφεις χρησιμο-

ποίησαν κατά καιρούς τόν παλιό τύπο τής θεωρητικής πραγματείας.Τό κλασικότερο και προσιτότερο σέ μας παράδειγμα είναι τό σύγ-γραμμα του Πλάτωνα Π ε ρ ί τ ο υ ά γ α θ ο ΰ ^ τό όποιο ό Πλάτων άνακοί-νωσε ύπό μορφή διάλεξης στά γεράματά του, δχι μόνο στόν στενόκύκλο τών μαθητών τής 'Ακαδημίας, άλλά (δπως δείχνουν τά σκώμ-ματα τής μέσης κωμωδίας) μπροστά στό εύρύ άθηναϊκό κοινό. ^Όσο έξοχα τολμηρή και φυσική είναι ή ροή του πλατωνικού διαλό-

γου στό γεροντικό του εργο Ν ό μ ο ί, τόσο άπεριόριστα άφηρημένοικαι συμπυκνωμένοι σέ κρυπτογραφικά σημεία εϊναι οί μεταφυσικοί

29. Μέ τή διάλεξη του Πλάτωνα Π ε ρ ί τ ο υ ά γ α θ ο ΰ (τό θεμελιώδες κείμε-νο του Άριστόξενου Harmonica Π, 20, 16-31, 3 Macr., διδάσκει άναντίρρη-τα δτι έπρόκειτο γιά μια καΐ μόνη έμφάνιση του Πλάτωνα) έχει άσχοληθειέντατικά ή έρευνα τών τελευταίων δεκαετιών (προπάντων στίς έργασίες

τών Η. J. Krämer και Κ. Gaiser). Έν τούτοις δεν 6ά έπρεπε νά παραβλέπεικανείς δτι ή ιστορική επίδραση αύτής της παράδοσης, ή οποία μας έχειπαραδοθεί σέ πολλά άποσπάσματα μή έναρμονιζόμενα άπόλυτα μεταξύτους, άποδείχθηκε πολύ κατώτερη άπό τήν έπίδραση τών μεγάλων διαλό-γων, δπως ό ή Π ο λ ιτ ε ία , και ό Τ ίμ α ιο ς .



Η ΜΟΡΦ Η T OT Σ Ω ΚΡΑΤ Η 67

παραγωγικοί συλλογισμοί των διαλέξεών του για τό άγαθό. 'Ίσωςδεν ύπήρξε άλλο έργο της άρχαίας φιλοσοφίας σαν αύτο τό κείμενο,στο όποιο άποκρυσταλλώθηκε τόσο καθαρά ή συγκεντρωμένη ένέρ-γεια μιας φιλοσοφικής σκέψης. Ά λλα άπό την άποψη της έκθεσηςείναι ό κατεξοχήν άντίποδας ενός σωκρατικού διαλόγου. Τό δτι όΠλάτων ήταν ικανός να χρησιμοποιεί και τις δύο μορφές και μπορού-σε να επιλέγει άλλοτε τή μία και άλλοτε τήν άλλη είναι έκπληκτικόκαι άξιοθαύμαστο γεγονός.

Έδώ πρέπει νά προχωρήσουμε κάπως περισσότερο. Θεωρώ άνα-πόδεικτη και υπερβολικά έπηρεασμένη άπό σύγχρονες έξελικτικέςιδέες τήν άποψη δτι ό Πλάτων άποφάσισε νά άνακοινώσει τις διδα-σκαλίες του ύπό τή μορφή άφηρημένης διάλεξης μόνον όταν τό φιλο-σοφείν του ειχε ξεπεράσει οριστικά κάθε δυνατότητα νά μετατραπείσέ διάλογο. Πιθανότερο είναι δτι ήδη κατά τήν περίοδο της Π ο λ ιτ ε ί-α ς ύποτύπωσε, έκτός άπό τους διαλόγους, τΙς διαλέξεις του γιά τόάγαθό, δηλαδή ήδη σχετικά νωρίς είχαμε μιά συνειδητή παράλληλησυνύπαρξη της παλιας μορφής τής πραγματείας καΐ τής διαλογικήςμορφής. Τό δτι ό Πλάτων στους διαλόγους του παρουσιάζει τόνΣωκράτη του νά άπορρίπτει προγραμματικά τή μορφή τής πραγμα-τείας δεν είναι κατ' άνάγκην επαρκές επιχείρημα έναντίον αύτής τήςυπόθεσης. Πολύ λιγότερο, άφοϋ άμέσως τώρα πρέπει νά άναφέρουμεέναν άλλο Σωκρατικό, στόν όποιο ή εικόνα του Σωκράτη ήταν πολύπιό έχθρική πρός τις άφαιρέσεις άπό τήν εικόνα του Π λάτωνα και όόποιος, παρ' δλα αύτά, έκτός άπό τούς δι'αλόγους, έγραψε ένα σωρόπραγματείες. Πρόκειται γιά τόν 'Αντισθένη. Συγγράμματα δπως ήΆ λ ή θ ε κ χ , τά όποια ήδη άπό τόν τίτλο τους φανερώνουν οτι άκολου-

θοΰν τόν Πρωταγόρα και τούς Έλεάτες, δέν πρέπει νά ήταν διάλο-γοι, άλλά θεωρητικές πραγματείες οντολογικού περιεχομένου. Τί-ποτε δέν μας έμποδίζει νά ύποθέσουμε δτι ό 'Αντισθένης στήνΆ σ π ίχ σ ί« του, στόν Ά λ κ ιβ ίχ 8·η του και σέ άλλα συγγράμματά τουέγραψε συγχρόνως σωκρατικούς διαλόγους μέ πολύχρωμο σκηνικόκαι πραγματείες στό ύφος των δασκάλων του Πρωταγόρα και Γορ-γία. Παρόμοια πράγματα θά τείναμε νά ύποθέσουμε και γιά τόνΕύκλείδη, αν και δέν μπορούμε νά τά άποδείξουμε. Πρέπει νά σκε-φθούμε μόνο δτι ή θεωρία τής ταυτότητας τοϋ άγαθού μέ τό ον καιτοϋ κακοΰ μέ τό μή ον μπόρεσε νά εκτεθεί καλύτερα σέ μιά πραγμα-




τεία του τύπου του Μέλισσου ή του Γοργία παρά σ ε εναν σωκρατικόδιάλογο. Παρόμοια, τέλος, δεν μας εϊναι εύκολο να κλείσουμε τήλεπτή σύνθεση ήθικης και οντολογίας, τήν οποία πέτυχε ό 'Αρίστιπ-

πος, σ' ένα άπό τα λίγα και σύντομα σωκρατικά κομμάτια, τά όποιαμαρτυροΰνται με τό ονΟμά του. Εφόσον δμως παρόμοια πράγματαάπαντοΰσαν πράγματι σε διαλόγους του 'Αντισθένη, του Εύκλείδη ήτου 'Αρίστιππου, θά γνώρισαν και παρόμοιες παραλλάξεις δπως καιστον Πλάτωνα.

Ό σωκρατικός διάλογος είναι μία μορφή τέχνης, τό νόημα τηςοποίας δεν βρίσκεται στήν άναπαραγωγή ιστορικά μαρτυρημένων

διαλόγων, άλλά στήν έντονη άντίθεσή τους μέ μία εντελώς διαφορε-τική μορφή, τή «σοφιστική» μορφή της άπρόσωπης λόγιας πραγμα-τείας. Ά πό τήν άποψη του ύλικοΰ, ό διάλογος προϋποθέτει συνεχώςαύτή τήν παλιότερη μορφή. Νέα και μοναδική είναι στον διάλογο ήκαλλιτεχνική επίδοση, ή συνειδητή άναμόρφωση άφηρημένων συλλο-γισμών σέ ελεύθερες συνομιλίες μέσα στο ζωντανό άθηναϊκό περι-βάλλον.

Τό ποιητικό σκηνικό εϊναι τελικά έκεϊνο τό στοιχείο, τό όποιοενοποιεί εμφανέστατα τή σωκρατική φιλολογία. Φ υσικά, αύτό μπο-ρεί νά χαρακτηρισθεί ως ταυτολογία, έφόσον ή σωκρατική φιλολογίαπαίρνει τό δνομά της άκριβώς άπό τό δτι μιλα γιά τόν Σωκράτη καιτό άθηναϊκό περιβάλλον του. Όπως και νά 'χει πρέπει νά τονίσουμεέν κατακλείδι πόσο μεγάλος είναι ό άριθμός τών διαλεγομένων προ-σώπων, τά όποια είναι κοινά σέ πολλούς Σωκρατικούς. Ή 'ίδια 'Αθή-να του δεύτερου μισοΰ του 5ου αιώνα, μέ τους νέους και τους γέρουςτης, τους σοφιστές και τους πολιτικούς της, τους θιασώτες και τουςεχθρούς της μόρφωσης, χρησίμευσε σέ συγγράφεις της πλέον διαφο-ρετικής νοοτροπίας και τών πλέον διαφορετικών ικανοτήτων ως μέ-σο γιά νά διατυπώσουν, σέ ώραία και ζωντανή μορφή, τις πολύδιαφορετικές σκέψεις και θεωρίες τους. Άθελά του κάνεις θυματαιτήν τραγωδία. Όπως στόν σωκρατικό διάλογο οί μορφές του 'Αλκι-βιάδη, του Κ ρίτωνα, του Κριτόβουλου, του Μενέξενου κ.α. συνεχώς

διαμορφώνονται έκ νέου, έτσι και ή τραγωδία συχνά άνεβάζει στήσκηνή μέ διαφορετικό τρόπο τόν 'Αγαμέμνονα και τόν 'Ορέστη, τόνΟιδίποδα και τόν Φιλοκτήτη.

Κ ατ αύτόν τόν τρόπο ολοκληρώθηκε ή έξέταση της τελευταίας



Η ΜΟΡΦ Η TOT Σ Ω ΚΡ ΑΤ Η 69

καΐ μεγαλύτερης ομάδας των κειμένων, τά όποια άσχολοΰνται μέτον Σωκράτη. Κ αΙ πάλι, ελάχιστα άπτά ιστορικά στοιχεία μπο-ρούμε να κρατήσουμε άπό αύτά. Όχι μόνο γνωρίζουμε δτι ό σωκρα-

τικός διάλογος εϊναι βασικά ποίηση και πρέπει νά τόν κατανοήσουμεώς ποίηση (όπως εκανε και ό 'Αριστοτέλης, όταν κατέταξε τουςσωκρατικούς λόγους στήν ποίηση), άλλά και διαπιστώσαμε δτι ή'ίδια ή σωκρατική φιλολογία, ώς μαρτυρία γιά τούς Σωκρατικούς και,άπ' αύτή τήν άποψη, γιά τόν Σωκράτη, δεν μας παρέχει κάποιανένιαία εικόνα, μέ βάση τήν όποια θά μπορούσαμε νά συμπεράνουμεδτι δλοι οι Σωκρατικοί μαθήτευσαν στόν δάσκαλό τους, τόν Σωκρά-

τη. 'Ασφαλώς παραμένει παράδοξο και άποφασιστικό γεγονός τόδτι εθεσαν τόν Σωκράτη στό επίκεντρο των ποιητικών κατασκευώντους. Άλλά έμεις δεν έχουμε καμία δυνατότητα νά τό έρμηνεύσουμεπραγματικά.

Τί ύπολείπεται άκόμη;Έδώ μπορεί νά παρεμβληθεί μία γενική σκέψη. Μέχρι τό τέλος

του 5ου αιώνα ή έλληνική ιστοριογραφία γνωρίζει τό έπιμέρους άτο-μο μόνο άπό δύο πλευρές. Έν μέρει καταγράφει τή δράση του, έφό-σον αύτή άπτεται ενεργά της ιστορίας της π ό λ ε ω ς ^ ύπό μορφή κατο-νομαζόμενη στά άρχεϊα του κράτους: ύπηρεσίες πρός τό κράτος ώςδημόσιος λειτουργός σε καιρό πολέμου και ειρήνης, ώς καλλιτέχνης ήάθλητής σε έπίσημες έορτές και τά παρόμοια. Άπό τό άλλο μέρος,τό άτομο ζει ώς φορέας άνεκδότων και αποφθεγμάτων, τά όποιαέπιβιώνουν χάρη στις αιχμές τους, άλλά υφίστανται ποικίλες άνα-μορφώσεις και μόνο σπάνια μπορούν νά προσδιορισθούν χρονολογικά.

Τό'χρονικό ώς κατάλογος ονομάτων και γεγονότων, άφ' ένός, και τάάνέκδοτα, άφ' έτέρου, είναι πολύ χονδρικά οί δύο μοναδικές πρωταρ-χικές μορφές ιστορικής παράδοσης. Ή βιογραφία ώς ή περιγραφήένός βίου όλοκληρωμένου και μεστού νοήματος εμφανίζεται στήνέλληνική φιλολογία μόνο μερικές γενιές μετά τόν θάνατο του Σωκρά-τη.

Ά ν έφαρμόσουμε αύτή τή διαπίστωση στήν περίπτωση του Σω-

30. Διογένους Λαέρτιου 3, 37 δεν γνωρίζουμε δμως σέ ποιά συμπερά-σματα κατέληξε ό 'Αριστοτέλης μέ βάση αύτή τή διαπίστωση.




κράτη, προκύπτει ο τ ι δσα άνέκδοτα ύπήρχαν (καΐ ας πιστέψουμε δτιδεν ύπήρχαν λιγότερα για τον Σωκράτη άπ' δ,τι για τον Θεμιστοκλήή για τον Αλκιβιάδη) άπορροφήθηκαν έντελώς άπό τις σωκρατικές

ποιητικές κατασκευές και για μας δέν μπορούν πια να διακριθούνάπό αύτές. Ά πό τήν άλλη, ή μικρή έκταση τής ενεργού και άποδεί-ξιμης συμμετοχής του ιστορικού Σωκράτη στις τόσο εύμετάβολες,ειδικά στην εποχή του, τύχες του άθηναϊκοΰ κράτους βρίσκεται σέιδιότυπη δυσαρμονία μέ τή σημασία, τήν οποία άπέκτησε ό Σωκρά-της στή φιλολογία των Σωκρατικών. Ε πίσημα βεβαιωμένη είναι ήκαταγωγή του, μάλλον και τό επάγγελμα του πατέρα του, πιθανώς

ή συμμετοχή του σέ ορισμένες έκστρατεϊες (αν και οι ένδοιασμοι δένλείπουν έντελώς), άναμφισβήτητα ή θητεία του ώς δημοσίου λει-τουργού στή δίκη εναντίον τών στρατηγών τής ναυμαχίας στις Άργι-νούσες (406 π.Χ .) και ή δική του δίκη τό 399 π.Χ . Στήν κυριολεξίααύτά είναι δλα. Μπορούμε νά συνυπολογίσουμε και δύο πληροφορίεςάλλου είδους, οι όποιες φαίνεται δτι άντέχουν σέ κάθε κριτική: τήνπίστη του σέ κάτι, τό όποιο ονόμαζε και έπιμέρους στοι-

χεία τής περιγραφής τής σωματικής κατασκευής του.Περισσότερα δέν γνωρίζουμε. Ε ϊναι άκαρπη προσπάθεια νά θέ-λουμε νά μάθουμε περισσότερα. 'Αναγκαστικά δέν όδηγεϊ πουθενάτό νά θέλει κανείς νά άποσπάσει διά τής βίας ιστορικά δεδομένα άπόκείμενα, τά όποια σαφώς δέν θέλουν νά είναι τίποτε άλλο παράποίηση. Έτσι λοιπόν θά παραιτηθούμε άπό τό ερώτημα γιά τόνιστορικό Σωκράτη. Ό Σωκράτης δέν μας είναι προσιτός ώς αύτόνο-μο μέλος στήν έξέλιξη τής έλληνικής φιλοσοφίας. Θά μείνει πάντοτεαίνιγμα γιά μας πώς συνέβη και ή μορφή του έγινε ήρωας φιλοσοφι-κών ποιητικών κατασκευών.

Όπωσδήποτε, μπορεί νά λεχθεί κάτι άκόμη, τό όποιο δέν λύνει.

31. Δέν ύπάρχει άκόμη μια εύχρηστη συλλογή τών πολύ διασκορπισμέ-

νων άνεκδότων γιά τόν Σωκράτη. Τό Gnom . Vat ic . Nr. 470-500 Sternb.καλύπτει μόνο μικρό μέρος τους. Ό πάπυρος Hibeh άρ. 182, τό ύπόλοιπομιας συλλογής πού άπό τόν έκδοτη Ε. G. Turner τοποθετήθηκε χρονικά στήνπερίοδο 280-250 π.Χ., διδάσκει δτι παρόμοιες συλλογές σχηματίσθηκανπολύ νωρίς.



Η ΜΟΡΦ Η TOT Σ Ω ΚΡ ΑΤ Η 71

βέβαια, τό αίνιγμα, άλλα Ισως του άφαφεί κάτι άπό τήν άνησυχητι-κή ιδιοτυπία του.

Έχουμε δεδομένο τό παράδοξο γεγονός δτι ενας άναμφίβολα

ιστορικός άνθρωπος μόλις μια δεκαετία μετά τόν θάνατο του γίνεταιτό επίκεντρο ενός πλήθους πάρα πολύ διαφορετικών και συνδεόμενωνμόνο μέσω της προσωπικότητάς του ποιητικών κατασκευών, ετσιώστε ή ιστορική του πραγματικότητα νά είναι τώρα ένα πλαίσιο, τόόποιο μπορεί νά καλύπτει τά πιό άντιθετικά περιεχόμενα. Ε μφανί-ζεται κάτι τέτοιο και σέ άλλη περίπτωση;

Νομίζω πώς ναι. Στήν 'Αθήνα του τέλους του 5ου αιώνα υπάρ-

χουν τουλάχιστον δύο μορφές, των οποίων ή φιλολογική «έπιτυχία»δεν μπορεί νά συγκριθεί, βέβαια, οΰτε κατά διάνοιαν με του Σωκρά-τη, ίσως δμως μπορούμε νά ποΰμε δτι πιθανώς θά μπορούσαν νάείχαν γίνει κι αύτές, δπως ό Σωκράτης, ήρωες μιας ολόκληρης φιλο-λογίας — αν δηλαδή ενας ποιητής του άναστήματος του Πλάτωνακαι άλλοι άκόμη φιλοσοφοΰντες συγγραφείς είχαν στρέψει τήν προ-σοχή τους σ' αύτούς.

Ό ένας είναι ό πολύ γνωστός άπό τό δράμα του ShakespeareΤίμων, γυιός του Έχεκρατίδη άπό τόν δήμο Κολλυτό στήν 'Αθήνα.Είναι ένα άναμφίβολα ιστορικό πρόσωπο. Τό έτος 414, στή μέσητου πελοποννησιακού πολέμου, δύο κωμικοί ποιητές συγχρόνως τόνύπαινίχθηκαν στά έργα τους, προφανώς ώς γνωστό μέσα στήν πόληάνδρα, ό οποίος εϊχε πεθάνει πριν άπό λίγον καιρό. Χαρακτηρίζεταιώς μισάνθρωπος, ό οποίος ζεί μακp ά άπό τήν πόλη «χωρίς σύζυγο,χωρίς υπηρέτες, εξαγριωμένος, άπρόσιτος, χωρίς νά γελα και νά

συνομιλεί». Τόν 4ο αιώνα υπάρχει μιά κωμωδία Τ ίμ ω ν του 'Αντιφά-νη. Π ρέπει δμως νά ύπήρχαν γι' αύτόν και άνέκδοτα, και ίσως καιμεγαλύτερες ποιητικές κατασκευές σέ πεζό λόγο, στις οποίες ό Τί-μων εϊχε άρθεί σέ έκπρόσωπο μιας ήδη σχεδόν φιλοσοφικά θεμελιωμέ-νης μισανθρωπίας: επειδή δλοι άνεξαιρέτως οί άνθρωποι εϊναι κακοίκαι δεν άξίζουν παρά τή δίκαιη καταστροφή τους, είναι καλύτερα νάζεί κανείς άπρόσιτα άπομονωμένος, σάν ζώο μεταξύ ζώων, παρά νά

32. Γ ιά τή μορφή του Τ ίμωνα πρβλ. W. Schmid, R he in isches M useum

102 (1959), σελ. 157 κ.έ. και 263 κ.έ.




λερώνεται μέ τήν παρουσία των ανθρώπων. Σέ λεπτομέρειες ή ιστο-ρία του Τίμωνα σχετίζεται τόσο στενά μέ τις διηγήσεις, οι όποιεςδημιουργήθηκαν μάλλον κατά τήν ϊδια περίοδο γιά τή μορφή του

'Ίωνα Ηρακλείτου, ώστε πρέπει νά ύφίσταται κάποια άνεξήγητηάκόμη σέ μας συνάφεια. 'Από τά άνέκδοτα γιά τόν Τίμωνα χαρα-κτηριστικό εϊναι εκείνο, τό όποιο τόν δείχνει σέ μιά συνάντηση μέ τόνΆλκιβ-ιάδη, και άλλα, στά όποια ό Τίμων παίρνει ώς συνοδό τόνΆπήμαντο, πάλι μιά άπόλυτα ιστορική μορφή, ή όποια θά μπορούσενά εχει μαζί του τήν 'ίδια σχέση δπως ό Χαιρεφών μέ τόν Σωκράτη.

Πολλά δέν διασώθηκαν. Φτάνουν 'ίσα-'ίσα γιά νά καταλάβουμε

πώς ό Τίμων αποτέλεσε τόν πυρήνα μιας φιλολογικής άνάπτυξηςπαρόμοιας μ' αύτήν πού γνώρισε πράγματι ό Σωκράτης.Ή δεύτερη τέτοια μορφή εϊναι ό ύποδηματοποιός Σίμων. Γ ι'

αύτόν γνωρίζουμε άκόμη λιγότερα άπ' δ,τι γιά τόν Τίμωνα, άλλάτουλάχιστον δέν μπορεί νά άποδειχθεϊ δτι δέν ήταν ιστορική προσω-πικότητα. Κ ατά κανόνα, ή παράδοση τόν παρουσιάζει σέ σχέση άό-ριστης υποταγής στόν Σωκράτη, άλλά δέν ύπάρχει άμφιβολία δτι

καθαυτό δέν εϊναι δορυφόρος του Σωκράτη, άλλά, μιλώντας σέ φιλο-λογικές κατηγορίες, άνταγωνιστική μορφή. Ή ιδέα, δτι μέσα στήλαμπρή 'Αθήνα ύπάρχει ένας άφανής μικροαστός, ό όποιος άφανίζειτούς ισχυρούς και σοφούς του κόσμου, εϊναι άποτυπωμένη άκόμηεντονότερα στήν περίπτωση του Σίμωνα παρά του Σωκράτη. Μετα-ξύ των σωζομένων ιστοριών χαρακτηριστική εϊναι έκείνη δπου όΣίμων άπορρίπτει τήν πρόσκληση του Περικλή νά μείνει μαζί του,επειδή δέν θέλει νά πουλήσει τήν ελευθερία του λόγου του. 'Ε πιπλέ-ον σώζεται μιά άφήγηση δπου προφανώς συγκεφαλαιώνονται εύρύ-τερες συνάφειες· σύμφωνα μ' αύτήν κάποτε ό Σίμων ταπείνωσε στήσυζήτηση τόν σοφό Πρόδικο και οι ώραιότεροι και άριστοκρατικότε-ροι νέοι της 'Αθήνας εϊχαν έγκατασταθεϊ στό εργαστήρι του γιά νάάκούσουν τις συζητήσεις του: ό 'Αλκιβιάδης, ό Φαιδρός, ό Εύθύδη-μος, ό Χαρμίδης και οι πολιτικοί Έπικράτης και Εύρυπτόλεμος. Ήτελευταία ιστορία, ή όποια λέει δτι άκόμη και ό Σωκράτης έρχότανσ' αύτόν και κατέγραφε δλα δσα συζητούσε ό Σίμων μαζί του, άπο-τελεϊ χαρακτηριστική προσπάθεια νά έρθουν οί δύο άντίπαλοι σέ μιά(βασικά έξίσου άδύνατη και γιά τούς δύο) σχέση. 'Εκτός αύτοΰ,ύπήρχε, δπως λέγεται, όλόκληρη φιλολογία «διαλόγων μέ ύποδημα-



Η ΜΟΡΦ Η TOT Σ Ω ΚΡΑ Τ Η 73

τοποιούς», στους όποιους ό Σίμων πρέπει νά επαιξε τον 'ίδιο ρόλοόπως ό Σωκράτης στους σωκρατικούς διαλόγους. ^

Κ ι έδώ δεν χρειάζεται νά ποΰμε περισσότερα. Όπως ό Τίμων,

ετσι και ό Σίμων θα μπορούσε νά εϊχε γίνει φορέας μιας μεγάληςφιλοσοφικής φιλολογίας. Γ ιά νά γίνει αύτό ελειπαν μάλλον δύο πρά-γματα: τό έσωτερικό εύρος της ϊδιας της μορφής, τό όποιο θά ε π έ -τ ρ ε π ε στούς ποιητές νά χύσουν έντός της τά πλέον διαφορετικά περι-εχόμενα χωρίς νά καταστρέψουν τό περίγραμμά της, και οί 'ίδιοι οίσημαντικοί ποιητές, οί όποιοι θά έδιναν κύρος στη μορφή. Φυσικά, θάμπορούσαμε νά ανατρέξουμε άκόμη πιό πίσω. Υπάρχουν ιστορικέςπροσωπικότητες και σ' εναν εύρύτερο χώρο, οί όποιες έκπληκτικάγρήγορα μετά τήν έποχή τους έγιναν φορείς περισσότερο ή λιγότεροφιλοσοφικών ποιητικών κατασκευών. Φ ευγαλέα μόνο άναφέρω έδώτις διηγήσεις γιά τόν κύκλο τών Έ πτά σοφών, προπάντων τις διηγή-σεις γιά τόν Σόλωνα, στον όποιο άποδόθηκαν συνομιλίες μέ τόνΣκύθη 'Ανάχαρση, μέ Αίγύπτιους ίερεϊς και μέ τόν Κροίσο της Λυ-δίας, δλα αύτά μέ έρείσματα στήν ποίηση του 'ίδιου του Σόλωνα, άλ-λά και πάλι πηγαίνοντας πολύ πιό πέρα άπό αύτήν. "Άς θυμηθοΰμε

έπιπλέον τόν Θαλή, τόν Ηράκλειτο και προπάντων 'ίσως τόν 'Ανα-ξαγόρα. 'Ίσως ήδη κατά τήν έποχή τών παλαιότερων σωκρατικώνδιαλόγων ύπήρχαν διηγήσεις γιά τόν 'Αναξαγόρα, οί όποιες είχανδιαμορφωθεί συνειδητά ως άντίποδας όρισμένων σωκρατικών λ ό γ ω ν

και περιέγραφαν τόν 'Αναξαγόρα ώς έναν σοφό, ό όποιος περιφρονού-σε δλα τά γήινα και ήταν άφοσιωμένος μόνο στή θεωρητική έρευνατών αιωνίων πραγμάτων. Γ ι' αύτά θά ξαναμιλήσουμε στό τέταρτο

κεφάλαιο.Τέλος, θά μπορούσαμε νά παραπέμψουμε στις άρκετά πολυάρι-θμες ποιητικές κατασκευές, οί όποιες δημιουργήθηκαν έντελώς σκό- ·πιμαγιά νά άνταγωνισθοΰν τους σωκρατικούς διαλόγους. Δεδομένουτου «άγωνιστικου» χαρακτήρα τών Ελλήνων, θά ήταν χωρίς άλλοπαράδοξο αν ή τόσο κραταιή έμφάνιση της σωκρατικής φιλολογίαςδεν ειχε προκαλέσει ταχύτατα κάθε λογής προσπάθειες μέ στόχο νά

33. Γιά τους «διάλογους μέ υποδηματοποιούς» βλ. Διογένους Λαέρτιου2, 122/ 123.




ξεπεράσουν τΙς σωκρατικές ποιητικές κατασκευές και να επισκιά-σουν τον 'ίδιο τον Σωκράτη μ' εναν δικό τους ήρωα. Παραδόξως, ήερευνά δέν παρακολούθησε συστηματικά ποτέ ως τώρα αύτές' τις

άνταγωνιστικές ποιητικές κατασκευές. Ώς τις σημαντικότερες καιεπιτυχέστερες άπ' αύτές τις προσπάθειες μπορούμε να χαρακτηρί-σουμε τις διάφορες διηγήσεις του Διογένη άπό τή Σινώπη, στις όποι-ες φανερώνεται ποικιλότροπα ή πρόθεση ύπέρβασης του Σωκράτη,επιπλέον το βιβλίο του Τ ίμωνα άπό τον Φλειοΰντα γιά τόν Πύρρωνατον Ήλεϊο, καθώς και μερικές ιστορίες γιά τόν Στίλπωνα και τόνΜενέδημο. Πιθανώς δχι πολύ μικρή, άλλά πρός τό παρόν άκόμη

δύσκολα έρμηνεύσιμη είναι, τέλος, ή έπίδραση, τήν οποία μπορεί νάεϊχαν οί σωκρατικοί διάλογοι σέ μερικές μορφές του πυθαγόρειουθρύλου.

Έτσι εξετάσαμε τό πρόβλημα της μορφής του Σωκράτη στις.γενικότερες γραμμές του. Ό Σωκράτης ώς ενεργό υποκείμενο τηςέλληνικής ιστορίας της φιλοσοφίας παραμένει άπρόσιτος σέ μας,έπειδή δέν διαθέτουμε κανένα κείμενο, τό όποιο σκοπό του θά είχε νά

μας πληροφορήσει γιά τή ζωή και τή διδασκαλία του ιστορικού Σω-κράτη, και έπειδή οί Σωκρατικοί δέν άποτελοΰν μιά ένότητα, ύπότήν έννοια δτι άπ' αύτήν θά μπορούσαν νά έξαχθοΰν συμπεράσματαγιά τόν ένα φιλόσοφο-Σωκράτη ώς τόν δάσκαλό τους. 'Άν δμως γι'αύτόν τόν λόγο.άπ' τή μιά χάνεται γιά μας ή δυνατότητα νά μάθουμεκάτι γιά τόν ιστορικό Σ ωκράτη, άπό τήν άλλη άποκταμε τή νέαδυνατότητα νά στραφούμε άπροκατάληπτα στό φανταχτερό και βα-θυστόχαστο παιχνίδι των ποιητικών κατασκευών των Σωκρατικών.Αύτή ή θεώρηση της σωκρατικής ποίησης ώς ποίησης θά εϊναι τόάντικέίμενο του έπομένου κεφαλαίου.



II. Η ΣΩΚΡΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

1. Ό θ ά ν α τ ο ς τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ η

Τά γεγονότα του έτους 399 π.Χ . είναι ή βάση δσων γνωρίζουμε γιατον ιστορικό Σωκράτη. Επίσης, είναι τό σημείο, άπό τό όποιο μπο-ρεί να επισκοπηθεί μέ μεγαλύτερη σαφήνεια ή γένεση της άρχαίαςσωκρατικής ποίησης.

Ήδη στό πρώτο Κ εφάλαιο μιλήσαμε έν συντομία γι' αύτά τάγεγονότα. Όσα λέχθηκαν έκεϊ πρέπει να άναλυθοΰν περισσότερο καινα συμπληρωθούν. Τά υπάρχοντα ώς ιστορικά δεδομένα εϊναι περί-που τά έξης. Τό ετος 399 εγινε καταγγελία έναντίον του Σωκράτη,του γυιοΰ του Σωφρονίσκου, άπό τόν δήμο 'Αλωπεκής. Τόν κατηγο-ρούσε, πρώτον, δτι δεν άναγνωρίζει δσους θεούς άναγνωρίζει τό κρά-τος, άλλά εισάγει άλλες, νέες θεότητες, και δεύτερον, δτι διαφθείρειτους νέους. Ώς τιμωρία άπαιτοΰσε τόν θάνατο. Κ ατήγοροι ήταν ό"Ανυτος, ό Μέλητος καΐ ό Αύκων. Ή δίκη Ιληξε μέ 281 έναντι 220ψήφων ύπέρ τής ενοχής καΐ μέ 300 έναντι 201 ψήφων ύπέρ τήςθανατικής καταδίκης. Ή εκτέλεση δμως δεν έλαβε χώρα άμέσως,

άλλά έγινε μέ τήν πόση κώνειου πολλές μέρες άργότερα, άφοΰ έπέ-στρεψε τό πλοϊο μέ τήν άθηναϊκή άντιπροσωπεία γιά τή γιορτή του'Απόλλωνα στή Δήλο,

Αύτά είναι τά γεγονότα. Σημασία έχει τώρα νά παρακολουθή-σουμε πώς τά χρησιμοποίησε ή γραπτή παράδοση. Ή σωκρατικήποίηση άρχίζει'έκεϊ δπου ή καθαρή πραγματικότητα τών συμβάν-των, έρμηνευόμενη και μεθερμηνευόμενη, αίρεται σέ συμβολική έν-

νοια.Προηγουμένως ήδη διατυπώσαμε τά έρωτήματα, τά όποια μπο-ρούν νά τεθούν στό ϊδιο τό κατηγορητήριο. "Αραγε τό κείμενο τουκατηγορητηρίου συντάχθηκε άποκλειστικά γιά τήν ειδική περίπτωση



76 Η Σ Ω Κ Ρ Α Τ Ι Κ Η Π Ο Ι Η Σ Η

του Σωκράτη ή ό κατήγορος παραθέτει προϋπάρχουσες γενικές ποι-νικές διατάξεις του νόμου; Κ ι αν συμβαίνει τό δεύτερο, ποιο ήταν τόάρχικό νόημα αύτών των διατάξεων και σ ε ποιό βαθμό μπορούσε να

ύπαχθεί σ' αύτές ή συμπεριφορά του Σωκράτη; Γ ια μας είναι σημαν-τικό προπάντων τό τελευταίο έρώτημα. Γ ιατί έδώ φαίνεται δτι ήδηάρχίζει ή ποίηση.

Παραπάνω παρατηρήσαμε δύο πράγματα για τήν πρώτη κατη-γορία και έδώ πρέπει να τα έπαναλάβουμε. Πρώτον, μπορούμε ναδιαπιστώσουμε δτι ό Π λάτων τή συνέδεε προπάντων μέ φυσικοφιλο-σοφικές διδασκαλίες του Σωκράτη, ενώ ό Ξενοφών εχει κατά νου

κυρίως τό Βέβαια, και ό Πλάτων λαμβάνει ύπόψη τουτήν ερμηνεία μέ τό 8<χίμ6νίον δπως και ό Ξενοφών λαμβάνει ύπόψητου τήν έρμηνεία μέ τή φυσική φιλοσοφία* οπωσδήποτε, γεγονόςπαραμένει δτι έχουμε μπροστά μας δύο διαφορετικές έρμηνεϊες. Τίνά άποφασίσουμε; Δεύτερον, μπορούμε νά διαπιστώσουμε δτι οΰτε ήμία ουτε ή άλλη έρμηνεία άντιστοιχεϊ πραγματικά στό ϊδιο τό νόηματου κατηγορητηρίου. Τό κατηγορητήριο, αν έπιδιώξει νά τό εξηγή-σει κάνεις ξεκινώτας άπ' αύτό τό 'ίδιο, καταφέρεται έναντίον δποιουάρνεϊται νά συμμετάσχει στις ιερές πράξεις της κρατικής λατρείαςκαι υιοθετεί άντ' αύτής ως ιδιώτης νέες (άπαγορευμένες) λατρείες.Μας φαίνεται δτι σχεδόν άποκλείεται ή δυνατότητα ύπαγωγής του8α ι,μ ο ν ίο υ ^ δπως μας περιγράφεται, σέ μία τέτοια νομική διάταξη.Δέν έπαναλαμβάνουμε δσα ήδη παρατηρήσαμε παραπάνω γι' αύτότό σημείο. Στήν άνάγκη, περισσότερο κατανοητό μας φαίνεται δτισέ μία τέτοια διάταξη ήταν δυνατό νά ύπαχθεϊ ή διάδοση φυσικοφι-λοσοφικών διδασκαλιών. Γ ιατί ήδη άπό τήν έποχή του Θαλή οι με-τεωρολογικές διδασκαλίες τών Ι ώνων φυσικών φιλοσόφων είχαν λί-γο-πολύ τήν πρόθεση νά άνασκευάσουν τις παραδοσιακές θεωρίεςγιά τή θεϊκότητα τών άστρων και τήν πρόκληση τών ούρανίων φαι-νομένων (άστραπής, βροντής κτλ.) άπό θεία βούληση. Ό τι οί φυσι-κοί φιλόσοφοι θεώρησαν δήθεν άντ' αύτών τις κοσμικές πρωταρχικέςδυνάμεις, δπως τ ο χ ά ο ς ^ τόν α ιθ έ ρ α και τόν άέρα, ως τους θεούς μιας

νέας λατρείας ήταν βέβαια μιά υπερβολή, τήν οποία μόνον ή κωμω-

34. Ξενοφώντος, ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α I, 1, 11 κ.έ.



ο Θ ΑΝ ΑΤ Ο Σ ΤΟ Υ Σ Ω ΚΡΑ Τ Η 77

δία μπορούσε νά έπιτρέψει στον έαυτό της, δμως δεν μπορούσε νάύποστηριχθεϊ σοβαρά. Έδώ προστίθενται δύο κάπως άνησυχητικέςλεπτομέρειες. "Άν οΐ κατήγοροι είχαν πράγματι τήν πρόθεση νά

πλήξουν τον Σωκράτη μέ τήν 'ίδια κατηγορία, για τήν οποία περίπουτριάντα χρόνια πριν εϊχε έξορισθεϊ ό 'Αναξαγόρας, γιατί δεν διατύ-πωσαν τήν κατηγορία τόσο καθαρά και ξάστερα, δπως εϊχε διατυ-πωθεί τότε στο νομοθετικό διάταγμα του Διοπείθη; Έκεϊ ειχεάπειληθεϊ μέ απαγγελία κατηγορίας οποίος δεν πιστεύει στους θεούςκαι οποίος διαδίδει μετεωρολογικές διδασκαλίες. Αύτό τό κείμενοάπέβλεπε σαφώς στή φυσική φιλοσοφία και στήν άθεία, ή οποίαπροέκυπτε άπό αύτήν. Γ ιατί ή κατηγορία εναντίον του Σωκράτηέκφράσθηκε τόσο άόριστα και παράξενα, αν πράγματι έννοοΰσε τό'ίδιο; Εκτός αύτοΰ: οί Σωκρατικοί, χωρίς έξαίρεση, άμφισβήτησανκατηγορηματικά δτι ό Σωκράτης ειχε ποτέ κάποια σχέση μέ τήφυσική φιλοσοφία. 'Έτσι, βέβαια, προέκυψε τό α'ίνιγμα πώς μπόρε-σαν οι κατήγοροι νά σκεφθούν μία κατηγορία, ή οποία δέν είχε κανέ-να έρεισμα στόν 'ίδιο τόν Σωκράτη. Στήν Άπολογίοί 6 Πλάτωνβρίσκει μιά διέξοδο μέ τήν εξήγηση δτι οί κατήγοροι δέν γνώριζαν

καθόλου τί άκριβώς εκανε ό Σωκράτης και ετσι διατύπωσαν άπλώςτήν κατηγορία, ή οποία διατυπώνεται συνήθως έναντίον δλων τώνφιλοσόφων. Αύτή είναι μιά πληροφορία, τήν οποία μπορεί νά καταλά-βει μόνον δποιος πιστεύει τυφλά τόν Πλάτωνα κάτά γράμμα καιθεωρεί τους κατηγόρους και τους δικαστές, ύπό τήν έννοια του Πλά-τωνα, εντελώς βλάκες ή κυνικούς παλιανθρώπους. Γ ίνεται διπλάπροβληματική, δταν στόν Ξενοφώντα διαβάζουμε τό 'ίδιο άκριβώς,σέ άλλη συνάφεια. Σύμφωνα μέ τήν έκθεση του Ξενοφώντα, ό Σωκρά-της μηνύθηκε γιά τή δράση του μιά φορά ήδη πριν άπό τό 399, καιμάλιστα άπό τους τριάντα κυβερνήτες-στρατηγούς του έτους 404/403 (γι' αύτή τήν έντελώς άγνωστη στόν Πλάτωνα ύπόθεση πρέπεινά ξαναμιλήσουμε άργότερα)· και μάλιστα, δπως λέγεται, τότε εϊχεδιαταχθεί δτι δέν έπιτρέπεται νά παραδίδει κάνεις μαθήματα ρητο-

35. Αίτηση του Διοπείθη: Πλουτάρχου, Β ίο ί π α ρ ά λ λ η λ ο ι, Π ε ρ ίκ λ η ς 32,

καΐ Διοδώρου 12, 39, 2.36. 23d.




ρικης. Αύτό τάχα λέχθηκε εναντίον του Σωκράτη* γιατί, έπειδή δενήξεραν πώς να τον πιάσουν, διατύπωσαν άπλώς τήν κατηγορία έκεί-νη, τήν οποία οι άνθρωποι διατύπωναν συνήθως εναντίον δλων των

φιλοσόφων. Ή ομοιότητα των δύο χωρίων εϊναι άναμφίβολα εκ-πληκτική· δεν θα τολμούσα να άποφανθώ ποιο χωρίο εϊναι τό άρχικό,του Πλάτωνα ή ή πηγή του Ξενοφώντα.

Όπως κι αν έχουν τα πράγματα, άντιλαμβανόμαστε δτι δεν υφί-σταται σαφής σχέση του 'ίδιου του κατηγορητηρίου με τις έρμηνεϊεςτου Πλάτωνα και του Ξενοφώντα. Κ αι οί δύο έρμηνεϊες βασικάδίνουν τήν έντύπωση δευτερογενών έρμηνειών, δπου χρησιμοποιού-

νται γεγονότα γνωστά άπό άλλη πηγή, τό ίαίμόνίον στή μιά περί-πτωση και οί Ν ε φ έ λ ε ς του 'Αριστοφάνη στήν άλλη.Σ' ένα άφ(χ,)/ες χωρίο ύπάρχει και μία τρίτη ερμηνεία. Τήν άναφέ-

ραμε ήδη, άλλά θά τήν έκθέσουμε πάλι, τονίζοντας κατηγορηματικά,βέβαια, δτι σέ καμιά περίπτωση δεν σκοπεύουμε νά τήν προτάξουμεώς τήν αύθεντική* οι σχετικές μαρτυρίες είναι τόσο κακές, ώστε ήδηάπαγορεύουν κάτι τέτοιο. Ή έρμηνεία αύτή δίνει στο κατηγορητή-ριο τό νόημα δτι ό Σωκράτης δίδασκε πώς πρέπει νά λατρεύουμεπουλιά, σκύλους και τά παρόμοια. Σ' αύτό πρέπει νά έπαιξε ρόλο όγνωστός δρκος του Σωκράτη «Μά τόν κύνα», περίπου έτσι, ώστε τόκατηγορητήριο νά τόν έρμηνεύσει ώς έπίκληση ένός σκύλου λατρευό-μενου ώς θεοΰ. ® Ωστόσο, στήν ϊδια συνάφεια μαθαίνουμε, άντί-στροφα, δτι ό δρκος «Μά τόν κύνα» έρμηνευόταν ώς δείγμα ιδιαίτε-ρης εύλάβειας, έφόσον με αύτόν άποφεύγεται ή έπιπόλαια και βλά-σφημη λήψη δρκου μπροστά στους θεούς. Αύτό τό εϊδος υπεράσπι-σης (αν ήταν ύπεράσπιση του Σωκράτη) θυμίζει λίγο τήνύπεράσπιση, τήν οποία παρέχει στό δαιμόνων 6 Ξενοφών: ό Σωκρά-

37. ^ Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α I, 2, 31.38. Ή δήθεν συνήθεια του Σωκράτη νά ορκίζεται σέ κάποια ζώα μας

παραδίδεται πολύ διάσπαρτα και σέ πολλές παραλλαγές. Αρκούμαι στίς

παραπομπές στά έργα του Τερτυλλιανοΰ, Ad nationes I, 10, 42* Apologeti'cum 14, 7· Lactantius, D ivinae m stitutiones3,20,15, και E pi tom e 32· έπιπλέ-ov, υπό εύρύτερη έννοια, βλ. Σωσικράτη, Fragmente d er griechischen H istori-

k er σ ε λ . 461, άπ. 3, και Ζήνωνα, Stoicorum veterum fragm enta I, 32a.39. Scholia, Piatonis Apologia 21e.



ο ΘΑΝ ΑΤ Ο Σ ΤΟΥ Σ Ω ΚΡ ΑΤ Η 79

της χαρακτήρισε σκόπιμα τό θεϊκό του σημείο ώς 8(χ ,ιμ ό ν ιο ν καΐέπραξε κατ' αύτόν τον τρόπο σωστότερα καΐ εύλαβέστερα άπό τουςάνθρώπους, οί όποιοι μιλούν σαν να εϊχαν θεϊκή δύναμη τα ϊδια ταπουλιά ή τα λοιπά άντικείμενα της οιωνοσκοπίας. Έτσι ό Ξενοφώνδιατυπώνει έναντίον των πολλών τήν 'ίδια κατηγορία γιά βλάσφημηθεοποίηση θνητών δντων, ή όποια διατυπώθηκε, σ' αύτή τήν ιδιαίτε-ρη παράδοση, έναντίον του ίδιου του Σωκράτη.' ® Όπωσδήποτε εϊναι

: διδακτικό γιά μας νά γνωρίζουμε δτι, έκτός άπό τις ερμηνείες τουΠλάτωνα και του Ξ ενοφώντα, ύπήρχε και αύτή ή παράδοξα πρωτό-γονη και ιδιόρρυθμη ερμηνεία του κατηγορητηρίου. Τό σύνολο τώνστοιχείων φαίνεται νά δείχνει δτι δέν ύπήρχε αύθεντική έρμηνεία της

πρώτης κατηγορίας ή δτι αύτή ξεχάστηκε νωρίς (προφανώς έπειδήήταν άχρηστη φιλοσοφικο-ποιητικά) και δτι ήδη έδώ έπεμβαίνουν οίΣωκρατικοί μέ τις συμπληρωματικές και μεθερμηνευτικές ποιητικέςκατασκευές τους.

Ή δεύτερη κατηγορία μπορεί νά συζητηθεί γρήγορα. Άφ' ένός τόκείμενο του κατηγορητηρίου είναι τόσο άόριστο, ώστε έπιτρέπει τιςπλέον διαφορετικές έρμηνεϊες, άφ' έτέρου έδώ φαίνεται σαφέστερα

άπό προηγουμένως δτι ό Πλάτων έρμήνευσε έντελώς διαφορετικάάπό τόν Ξενοφώντα. Ό Πλάτων συγκεφαλαιώνει τις δύο κατηγορίεςσέ μία και μόνη και δέχεται δτι ή διαφθορά της νεολαίας συνίσταταιάκριβώς στή διδασκαλία της φυσικής φιλοσοφίας, ένώ ό Ξενοφών τιςξεχωρίζει και κατανοεί τή δεύτερη ώς άποπλάνηση πρός τή μαλθακό-τητα, τήν άκολασία και τή φιλοχρηματία. Ή διατύπωση του έλληνι-κου κειμένου συνηγορεί άναμφίβολα ύπέρ του Ξενοφώντα. Έκτόςαύτοΰ, πρέπει νά σκεφθούμε δτι στόν Πλάτωνα ούδέποτε γίνεται

λόγος γιά τΙς παραδοσιακές εννοιες της ήθικής διαβίωσης, δχι μόνοστή συνάφεια του κατηγορητηρίου, άλλά και γενικότερα. Θά μπορού-σε νά φανεϊ δτι ό Πλάτων άπέφυγε έπίτηδες ένα ολόκληρο πλέγμαπροβλημάτων και μία ολόκληρη πλευρά της μορφής του Σωκράτη,

Τώρα δμως είναι ώρα νά πάρουμε τά πράγματα άπό τήν άρχήκαι νά συμπεριλάβουμε στήν άνάλυση μας ολόκληρο τό περιβάλλοντης σωκρατικής δίκης.

40. ^ Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ ο ίτ ιχ λ ^ 1, 4, καΐ Ά π ο λ ο γ ίο ί




Συνομαδώνουμε τά δεδομένα σύμφωνα μέ ορισμένα βασικά μοτί-βα. Προτάσσουμε δύο έρωτήματα, τά όποια συγγένευαν στενά με-ταξύ τους και υπήρξαν ιδιαιτέρως γόνιμα ώς ερείσματα γιά τήνπεραιτέρω συγκρότηση των ποιητικών κατασκευών. Τ ίθεται τόέρώτημα ποιοι λόγοι μπορεί νά παρακίνησαν τους κατηγόρους νάδιατυπώσουν τό κατηγορητήριο, και έπιπλέον ποιοι λόγοι κατέστη-σαν δυνατή τήν καταδίκη του Σωκράτη. Όσο άποφασιστικότεραπροβιβαζόταν σε τέλειο φιλόσοφο ό Σωκράτης, τόσο αίνιγματικότε-ρο γινόταν άναγκαστικά και τό ενα και τό αλλο έρώτημα, τόσοπερισσότερο μεταβάλλονταν και τά δύο άπό συμπτώσεις περιορισμέ-νης σημασίας σέ ζητήματα άρχων.

Στήν δικανική πρακτική της κατηγορίας και της υπεράσπισηςείναι καθαυτό αύτονόητο φαινόμενο νά επιζητεί ό κατήγορος νάπροσδώσει, κατά τό δυνατόν, βαρύνουσα σημασία στήν κατηγορίατου, ένώ ή υπεράσπιση προσπαθεί νά ξεσκεπάσει τά ιδεώδη κίνητρα

' της κατηγορίας, δπως τά έμφανίζει ό κατήγορος, ώς άπλή πρόφαση,πίσω άπό τήν οποία κρύβονται οι εύτελέστεροι πόθοι. Σ ' αύτή τήντακτική ένυπάρχει ή πρώτη τάση γιά τήν περαιτέρω έπεξεργασία

της κατάστασης σύμφωνα μέ τις άνάγκες της ποιητικής κατασκευής.'Υπάρχουν δύο άντιμαχόμενες έρμηνεϊες της σωκρατικής δίκης.Κ αι οί δύο στοχεύουν στο νά άποδείξουν δτι στήν πραγματικότητα οικατήγοροι δεν ένδιαφέρονταν καθόλου γιά τήν προστασία του κρά-τους και των νέων άπό τις εγκληματικές ραδιουργίες του Σωκράτη.Σύμφωνα μέ τήν πρώτη έκδοχή οι ενέργειες του πρώτου βασικούκατηγόρου, του Άνύτου, εϊχαν άποκλειστικά ώς άφορμή κάτι άσή-

μαντο και τήν πιο ποταπή έκδικητικότητα γιά μία προσβολή, πούδήθεν του ειχε κάνει ό Σωκράτης* ή δεύτερη έκδοχή λαμβάνει υπόψητης και τήν κωμωδία του 'Αριστοφάνη.

Ή πρώτη έκδοχή ξεκινά τελικά άπό εναν χαμένο γιά μας σωκρα-τικό διάλογο, του οποίου οί επιρροές εϊναι έμφανεϊς προπάντων στονΞενοφώντα και στο τελευταίο μέρος του πλατωνικού Μενωνα.' ^

41. * Α π ο λ ο γ ί α 29-31, και ίσως ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α IV, 1, 3/ 4* πρβλ.Dittmar, Aischines von Sphettos , σελ. 91 κ.ε.

42. Π λάτωνος, Μ έ ν ω ν 89e-95a, μιά, κατά τά λοιπά, δχι πολύ οργανικάένσωματωμένη περικοπή.



ο Θ ΑΝ ΑΤ Ο Σ ΤΟΥ Σ Ω ΚΡ ΑΤ Η 81

Στον Μ έ ν ω ν α άναφέρονταν περίπου τά έξης. Ό Σωκράτης συνανταμια φορά τον πλούσιο ιδιοκτήτη βυρσοδεψείου καΐ άρκετά βαρύνοντα'Αθηναίο πολιτικό "Ανυτο (ό όποιος άλλωστε περιγράφεται σέ άλ-

λες διηγήσεις ως εραστής —άτυχής ωστόσο— του Άλκιβιάδη). ^Παρόμοια δπως σέ άρκετούς πλατωνικούς διαλόγους, ή συζήτησηφθάνει στο ζήτημα γιά τήν άνατροφή του γυιοΰ του Άνύτου. Ε ϊναιπολύ προικισμένος νέος και ό Σωκράτης συνιστά έμφατικά νά μήνάφήσουν άκαλλιέργητες τις έξαίρετες καταβολές του, άλλά νά τουδώσουν καλή άγωγή, ή οποία άργότερα θά τον καταστήσει ικανό νάάνταποκριθει σωστά στις ύποχρεώσεις του ως πολιτικός. 'Από αύτάφαίνεται δτι προέκυψε τό πρόβλημα ποιός θά ήταν κατάλληλος νά

του διδάξει πολιτική. Ό Σωκράτης πρέπει νά είπε δτι και έδώ,δπως καΐ σέ κάθε άλλη τέχνη, πρέπει νά ύπάρχουν όρισμένοι ειδικοί.Σ' αύτούς θά επρεπε νά έμπιστευθεϊ ό Άνυτος τόν γυιό του. Ό"Ανυτος δμως, ό όποιος εϊχε χαρακτηρισθεί ως θανάσιμος έχθρόςκάθε «σοφιστικής» φιλοσοφίας και έπιστήμης, άντέδρασε σφοδράάγανακτισμένος και έξήγησε δτι προτιμούσε νά μάθει στόν γυιό τουτήν πατροπαράδοτη τέχνη της βυρσοδεψίας, άντι νά τόν παραδώσει

σέ κάποιον «σοφιστή». Ό Σωκράτης φαίνεται δτι ειρωνεύτηκε τήβυρσοδεψία άλλά και προειδοποίησε τόν Άνυτο σοβαρότατα: αν όγυιός του δεν μορφωνόταν άνάλογα μέ τό ταλέντο του, εύκολα θάμπορούσε νά πάρει τόν χειρότερο δρόμο και νά καταστραφεί. ΌΆνυτος δμως δεν άκουσε τόν Σωκράτη και ή προειδοποίηση βγήκεάληθινή. Ό γυιός, στόν όποιο ό πατέρας, άντίθετα μέ τή συμβουλήτου Σωκράτη, άρνήθηκε τή σωστή άγωγή, δεν κατάφερε τίποτε,έπιδόθηκε στό ποτό και καταστράφηκε.

Κ ατ' άρχήν, αύτός ό σωκρατικός διάλογος έμμεσα μόνον εχεισχέση μέ τή δίκη, έφόσον πρόθεσή του, μεταξύ άλλων, ήταν προφα-νώς νά δείξει δτι, έντελώς άντίθετα μέ τό κατηγορητήριο, οι νέοι δένδιαφθείρονταν από τόν Σωκράτη, άλλά πολύ μάλλον καταστρέφον-ταν, αν δέν άκολουθοΰσαν τή συμβουλή του Σωκράτη. Επιπροσθέ-τως, δμως, ό διάλογος άναφέρθηκε και γιά νά αιτιολογήσει άμεσα

43. Ό Άνυτος ώς άτυχής έραστής του 'Αλκιβιάδη: Πλουτάρχου, Β ίο ι

π α ρ ά λ λ γ ]λ ο ί, Ά λ χ φ ιά Β -η ς ^ , 4, και Ή Θ ικ ά Ί 62ο , επιπλέον 'Αθηναίου 534ef.




τήν κατηγορία του Άνύτου. Ό "Ανυτος όργίσθηκε, έπειδή ό Σωκρά-της είρωνεύθηκε τήν τέχνη της βυρσοδεψίας καΐ εξαιτίας αύτης τηςγελοίας και άξιοκαταφρόνητης όργης διατύπωσε τήν κατηγορία του.

Μια τέτοια έρμηνεία έχει φανερά μοναδικό σκοπό να παρουσιά-σει τόν κατήγορο κατά τόν δυσμενέστερο δυνατό τρόπο. Έτσι, δια-τρέχει τόν κίνδυνο νά παρουσιάσει δλη τή δίκαιη και μαζι και τόν 'ίδιοτόν θάνατο του Σωκράτη ώς άποτέλεσμα ένός χυδαίου έπεισοδίου.Εϊναι λίγο δυσάρεστο νά βλέπουμε τόν Σωκράτη νά πεθαίνει έπειδήενας άγροϊκος εϊναι εύερέθιστος.

Έτσι λοιπόν έχουμε μία δεύτερη έκδοχή, ή οποία καθόλου, βέ-βαια, δεν έλαφρύνει τή θέση των κατηγόρων, άλλά άντιλαμβάνεταικάπως εύρύτερα τις διαστάσεις του κατηγορητηρίου. Ε ϊναι ή έκδοχή,ή οποία επικαλείται τήν κωμωδία και ή ύποστηρίζει δτι οι κατήγο-ροι, έπειδή ήταν δειλοί, κρύφθηκαν πίσω άπό τόν 'Αριστοφάνη καιτόν παρότρυναν στήν ολέθρια έπίθεσή του, ή άντίστροφα δηλώνει δτιοί κατήγοροι διόλου δεν ένήργησαν αύτόνομα, άλλά διατύπωσαν τήνκατηγορία ύπό τήν έπιρροή των Ν ε φ ε λ ώ ν του 'Αριστοφάνη. Ό πρα-γματικός ένοχος σ' αύτή τήν περίπτωση εϊναι ό ποιητής της κωμω-

δίας.Πριν έξετάσουμε τις δύο τούτες παραλλαγές, ας παραπέμψουμε

έν συντομία σέ μιά ομάδα διηγήσεων, στις όποιες ή έπίθεση τουποιητή έναντίον του Σωκράτη άξιοποιεϊται κατ' αρχήν ώς παράδει-γμα ύπέρτερης αύτοκυριαρχίας και άπάθειας του φιλοσόφου απέναν-τι στους έμπαιγμούς και τις υβρεις" "

Ένα πρώτο άνέκδοτο μας πληροφορεί δτι ό ίδιος ό Σωκράτης

πήγε νά δει τήν παράσταση των Ν ε φ ε λ ύ ν στό θέατρο. Έκεϊ παρευ-ρίσκονταν τότε και πολλοί ξένοι, οί όποιοι φυσικά δεν εϊχαν ιδέα τίλογής πρόσωπο ήταν αύτός ό Σωκράτης έπι της σκηνής. Γ ιά νάκατατοπίσει άμέσως αύτούς τους άνθρώπους, ό Σωκράτης σηκώθηκεάπό τή θέση του στό θέατρο και έμεινε δρθιος σέ δλη τή διάρκεια τηςπαράστασης, γιά νά τόν βλέπουν δλοι." ^

44. Έ να χαρακτηριστικό παράλληλο φαινόμενο γιά τήν άπάθεια τουΣωκράτη στό θέατρο έχουμε στον Κλεάνθη, Stoicorum veterum fragmenta I,σελ. 603.

45. Αιλιανού Varia H istoria 2, 13.




Σ' ενα δεύτερο άνέκδοτο ό Σωκράτης συναντα τον 'Αριστοφάνημετά τήν παράσταση της κωμωδίας και πολύ ήρεμα τον ρωτα ανθέλει να τον χρησιμοποιήσει για άλλο παρόμοιο ρόλο.' ®

Άλλου πάλι ή στάση του Σωκράτη χαρακτηρίζεται μέ τή ρήσηδτι πρέπει νά παραδίνεται κάνεις σκόπιμα στην κωμωδία* γιατί, αν ήκωμωδία ύποδεικνύει λάθη πού πράγματι έχουμε πάνω μας, συμ-βάλλει κατ' αύτον τον τρόπο στη βελτίωσή μας* δπου δεν συμβαίνειαύτό, ή ύπόθεση δεν μας ένδιαφέρει.' ^

Δεν άποκλείεται νά άνάγονται αύτά τά χωρία, ύπό κάποια μορ-φή, σε παλαιούς σωκρατικούς διαλόγους.

'Από τις δύο παραπάνω παραλλαγές ή πρώτη εϊναι άναμφίβολα ήπλέον χονδροειδής και κακόβουλη. Κ αθίστα τον 'Αριστοφάνη δργανοτων κατηγόρων και τον παρουσιάζει μάλιστα νά δωροδοκεϊται άπ'αύτούς μέ χρήματα.' ®

Πολύ σπουδαιότερη είναι ή δεύτερη παραλλαγή, ή οποία καθίστατον 'Αριστοφάνη τον πραγματικό άντίπαλο του Σωκράτη, τις κατη-γορίες του οποίου ό Άνυτος και ό Μέλητος άπλώς έπανέλαβαν.Έτσι τουλάχιστον ό Σωκράτης άποκτα εναν κατήγορο ολκής. 'Αμέ-

σως, βέβαια, τίθεται τό έρώτημα τί μπορεί νά ώθησε τόν 'Αριστοφά-νη σε μιά τέτοια έπίθεση εναντίον του Σωκράτη. Ένα χωρίο δίνειμιά ένδιαφέρουσα, αν και πολύ προφανή άπάντηση σ' αύτό τό έρώ-τημα. Ό Σωκράτης πήγαινε πάντοτε στό θέατρο μόνον δταν παιζό-ταν Εύριπίδης. 'Ακόμη κι δταν ό Εύριπίδης έδινε παράσταση στόνΠειραιά, ό Σωκράτης δεν δίσταζε νά διανύσει τή μεγάλη άπόστασηάπό τήν πόλη μέχρι έκεϊ, προκειμένου νά παρευρεθεί. 'Αντίθετα,

άποστρεφόταν τήν κωμωδία και μόνο μιά φορά τόν έσυραν διά τηςβίας σε μιά παράσταση κωμωδίας ό 'Αλκιβιάδης κα.ι ό Κ ριτίας. Γ ι'αύτό έπέσυρε έναντίον του τό άδυσώπητο μίσος των κωμικών ποιη-τών, και προπάντων του Άριστοφάνη."^

Αύτή ή διήγηση συναρταται προφανώς μέ τούς ύπαινιγμούς, οίόποιοι ύπάρχουν στήν 'ίδια τήν κωμωδία και σέ μερικά άνέκδοτα, γιά

46. Στοβαίου ΠΙ 19, 16.47. Διογένους Λαέρτιου 2, 36.48. 49. Αιλιανού, Varia H istoria 2, 13.




τό δτι ό Σωκράτης έκτιμοΰσε πολύ τον Εύριπίδη καΐ μάλιστα κατάκαιρούς του έδινε ιδέες για τις τραγωδίες του — σχέση, τήν όποιαπάλι άρνοΰνται, σιωπηρά άλλά ξεκάθαρα, τά γραφόμενα του Πλά-

τωνα στην Πολιτεία}Ή εκδοχή, δτι στήν πραγματικότητα πίσω άπό τούς κατηγόρουςτου 399 βρίσκεται ό 'Αριστοφάνης, είναι αύτη, άπό τήν όποία ξεκινάό Πλάτων στήν 'Α π ο λ ο γ ία , Άλλά ό Πλάτων έπιχειρεϊ μία τελευ-ταία και σημαντική άναμόρφωσή της. Γ ι' αύτόν σημασία έχει δτι ήαιτία γιά τή θανάσιμη επίθεση έναντίον του Σωκράτη δεν πρέπει νάάναζητηθεϊ μόνο στόν τυχαίο θυμό ένός Άνύτου οΰτε μόνο στό τελι-

κά έπίσης τυχαίο κακόβουλο παιγνίδι ένός 'Αριστοφάνη. Τόν Πλά-τωνα τόν ένδιαφέρει νά δώσει στήν καταστροφή γενική και συμβολι-κή σημασία. Αύτό γίνεται με ιδιότυπο τρόπο. Ό Πλάτων άναφέρει,βέβαια, ρητά τόν 'Αριστοφάνη. Άλλά ό Αριστοφάνης δεν είναι πιάαιτία και άφετηρία, παρά μόνο σύμπτωμα ένός πολύ γενικότερουφαινομένου. Ό Σωκράτης δεν έρχεται σέ σύγκρουση μ' αύτόν, άλλάμέ τό δτι έχει διαδοθεί παντού ένα διαρκές, άνεξήγητο και άκαταμά-χητο κουτσομπολιό* ένώπιον του δικαστηρίου ό Σωκράτης του Πλά-τωνα εϊναι τό άτομο πού έρχεται άντιμέτωπο μέ τό άνώνυμο κου-τσομπολιό καΐ τσακίζεται άπό τήν τρομερή καΐ άπρόσβλητη αύτήδύναμη. Μέ τά δραστικότερα μέσα ό Πλάτων δείχνει δτι τό ζήτημαδιόλου δεν έγκειται στούς τρεις κατηγόρους, οι όποιοι στέκουν βου-τηγμένοι στή βλακεία τους μπροστά στόν Σωκράτη, άλλά συνίστα-ται άποκλειστικά στό άόρατο κουτσομπολιό, τό όποιο άποφεύγεικάθε συζήτηση και στόν Αριστοφάνη πήρε μορφή μόνο μιά φορά και

παροδικά. Μόνο μέσω αύτής της έρμηνειας ή δίκη του Σωκράτηάποκτα μεγαλείο καΐ έσωτερική άναγκαιότητα. Οί διαδόσεις είναιδύναμη, άπό τήν όποία άκόμη και ό φιλόσοφος, και ειδικά ό φιλόσο-φος, μπορεί νά καταστραφεί.

Πρέπει πράγματι νά καταστραφεί άπ' αύτήν; Αύτό εϊναι αλλοέρώτημα. Ε ϊναι τό έρώτημα έκεϊνο, τό όποιο προαναφέραμε ήδη ωςτό δεύτερο έρώτημά μας. Πώς κατέστη δυνατόν νά καταδικασθεί ό

50. Ό Σωκράτης ώς δάσκαλος του Εύριπιδη στόν Τηλεκλείδη Comico-

rum Atticorum Fragmenta I, άπ. 39/ 40 Kock.



ο Θ ΑΝ ΑΤ Ο Σ ΤΟ Υ Σ Ω ΚΡΑ Τ Η 85

Σωκράτης; 'Αποκλείεται, ν' άναζητήσουμε τους λόγους μόνο στοκατηγορητήριο. Πρέπει να προϋπήρχε μέσα στον ϊδιο τον Σωκράτηεν α στοιχείο της άποτυχιας και της προθυμίας να πεθάνει. Γ ιατί ό

θάνατος του φιλοσόφου δεν εϊναι άτύχημα, άλλα ή πραγμάτωση ενόςνοήματος.Έχουμε πάλι μπροστά μας μια σειρά εκδοχές. Θα ξεκινήσουμε

καλύτερα άπό τό συγκεκριμένο έρώτημα γιατί άραγε ό Σωκράτηςάπολογήθηκε τόσο άπρόσφορα, ώστε τελικά οι δικαστές νά άποφαν-θουν έναντίον του. Μέ βάση αύτό τό έρώτημα οί διάφορες έκδοχέςχωρίζονται σε δύο ομάδες. Σύμφωνα μέ τή μια ομάδα ό Σωκράτηςάπό εσωτερική άναγκαιότητα δέν μπορούσε νά μιλήσει διαφορετικάάπ' δ,τι μίλησε, έστω και μέ κίνδυνο νά εξοργίσει τους δικαστές.Σύμφωνα μέ τήν άλλη ομάδα ό Σωκράτης μίλησε δπως μίλησε,επειδή άπολύτως σκόπιμα δέν θέλησε νά άπολογηθεϊ σοβαρά, γιατίδέν τον ένδιέφερε νά συνεχίσει τή ζωή του.

Στήν πρώτη ομάδα μπορούμε νά διακρίνουμε δύο έκδοχές. Σύμ-φωνα μέ τήν πρώτη ό Σωκράτης πρέπει άναγκαστικά νά άφανιστεί,επειδή οντάς ό μόνος δίκαιος δέν μπορεί νά άμυνθεϊ ενάντια στή

διαφθορά ένός κράτους, τό όποιο κατέστη τελείως άδικο. «Γιατίοποίος θέλει μέ τρόπο δίκαιο νά άποτρέψει έναν λαό άπό τήν άδικίακαι τήν άνομία πρέπει νά καταστραφεί», αύτή εϊναι ή διατύπωση του'ίδιου του Πλάτωνα, ό όποιος καθιστά τόν θάνατο του Σωκράτησύμβολο του δτι είναι άδύνατο νά ζήσει κάνεις φιλοσοφικά μέσα στόυφιστάμενο κράτος. Ή σύγκρουση του Σωκράτη μέ τήν άθηναϊκήδημοκρατία γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στό έρώτημα αν στήν άπολο-

γία του ό Σωκράτης όφείλει νά υποταχθεί στις ισχύουσες κακέςσυνήθειες και νά ζητήσει χάρη άπό τους δικαστές μέ κολακείες καικλάματα. Γ ιάτόν Σωκράτη αύτή ή μέθοδος άποκλείεται. Κ αλύτερανά πεθάνει, παρά νά ξεπέσει σέ μιά τόσο άνέντιμη ένέργεια. ΣτόνΠλάτωνα αύτό εϊναι μόνο ένα μοτίβο μεταξύ άλλων. Δέν εϊναι δμωςέντελώς άπίθανο νά άποτελοΰσε αύτόνομο μοτίβο σέ προπλατωνι-κούς Σωκρατικούς. Ή μοίρα του Σωκράτη μπορούσε νά έρμηνευθει

51. Ή καταστροφή του δικαίου άνθρώπου μέσα στό διεφθαρμένο κρά-τος: Πλάτωνος, ^ Α π ο λ ο γ ία 31e-32a.




ώς άποτυχία της άπόλυτης ε ύ )/ ο μ ία ς έξαιτίας της π α ρ α ν ο ιιία ς τουπαρόντος. Στον Πλάτωνα έν τούτοις βρίσκεται στο προσκήνιο μίαάλλη έκδοχή. Τούτη τοποθετεί τον Σωκράτη μέσα στήν τρχγικότη-

τα μιας κατάστασης, δπου λαμβάνεται μια μεγάλη άπόφαση, κι ήτραγικότητα αύτή ξεπερνά κατά πολύ τις διαστάσεις της π ό λ ε ω ς ,

Ό Σωκράτης εϊναι έκλεκτός του θεοΰ. Μέ τή δίκη καλείται νά έπιλέ-ξει άνάμεσα στήν πίστη προς τήν κλήση του και στή ζωή. Εφόσον,σύμφωνα μέ τήν παραπάνω έκδοχή, ό Σωκράτης ήταν ό δίκαιος,κατά κάποιον τρόπο δεν μπορούσε νά περιμένει κάνεις τίποτε άλλοάπό αύτόν παρά νά παραμείνει ό δίκαιος και νά άποτύχει. Σέ τελική

άνάλυση, δεν τίθεται θέμα έπιλογής μεταξύ δικαιοσύνης καΐάδικίας.Ό Πλάτων δμως θέλει άκριβώς μιά τέτοια γνήσια άπόφαση.Ε ίναι πιθανό δτι ήδη πριν άπ' αύτόν έργάσθηκαν άλλοι προς αύτή

τήν κατεύθυνση. Τπάρχει μιά παλιά ϊσως διήγηση, σύμφωνα μέ τήνοποία ό "Ανυτος άναζήτησε τόν Σωκράτη πριν άπό τή δίκη και τουπρότεινε νά άποσύρει τήν κατηγορία, υπό τόν δρο δτι στο μ,έλλον όΣωκράτης θά α π έ φ ε υ γ ε συζητήσεις μέ προσβλητικές παρατΊΤ)ρήσεις

γιά τό έπάγγελμα του Άνύτου. Έδώ ό

Σωκράτης καλείται νά επιλέ-ξει άνάμεσα στή δραστηριότητά του και στή ζωή του. Λέγεται δτι όΣωκράτης άπέρριψε τήν πρόταση του Άνύτου κι ετσι έπέλεξε τόνθάνατο. 2

'Ίσως ό Πλάτων γνώριζε αύτή τή διήγηση, της άφαίρεσεέντελώςδμως τήν άνεκδοτολογική μορφή της και της εδωσε διαστάσεις ήρωι-κοΰ μεγαλείου. Στήν 'Α π ο λ ο γ ία ό Πλάτων παρουσιάζει τόν Σωκρά-τη, ήδη κατά τήν άντιπαράθεσή του μέ τόν 'Αριστοφάνη και τόκουτσομπολιό, νά παρατηρεί δτι ή βαθύτερη άναγκαιότητα της κα-ταστροφής του δέν οφείλεται στό κουτσομπολιό, άλλά στή δική τουδραστηριότητα, ή οποία παρανοήθηκε άπό τό κουτσομπολιό, δπωςσυμβαίνει πάντοτε. 'Άν κατηγορείται ώς άθεος, αύτό οφείλεται τε-λικά στό δτι, έλέγχοντας άδυσώπητα τους άνθρώπους, δέν μπορούσεπαρά νά έπισύρει μίσος και έχθρότητα, και αν θεωρείται υπαίτιοςγιά τή διαφθορά της νεολαίας ό λόγος εϊναι ό 'ίδιος: οι νεαροί φίλοι

52. Λιβανίου, Λττολοχ/α Σωκράτους-30* πρβλ. Ξενοφώντος, Απομνη-μ ο ν ε ύ μ α τ α I , 2, 37.



ο Θ Α Ν ΑΤ Ο Σ ΤΟ Υ Σ Ω ΚΡΑ Τ Η 87

του, δπως και αύτός, έπιχειροΰν νά έλέγξουν τους άνθρώπους καιμισούνται, δπως και αύτός (21c κ.έ. και 23c κ.έ.· ας σημειωθεί εδώδτι δεν είναι έντελώς αύτονόητο πού στή σωκρατική φιλολογία δεν

σώθηκε οΰτε ίχνος παρόμοιας μίμησης του σωκρατικού λόγου άπότούς φίλους του Σωκράτη). Κ αι άργότερα, στήν κεντρική περικοπήτης άπολογίας, άκολουθεϊ ή εξήγηση, ή οποία είναι πράγματι άπο-φασιστική: τό ύψιστο καθήκον του Σωκράτη εϊναι νά μείνει έκεϊ δπουτον έταξε ή θεότητα. 'Ακόμη κι αν του προτείνουν νά άθωωθεϊ, ύπότον δρο νά έγκαταλείψει τή φιλοσοφία, ούδέποτε θά προθυμοποιηθείνά τό κάνει, γιατί πρέπει νά ύπακούει στόν θεό περισσότερο άπ' δ,τιστούς 'Αθηναίους. 'Απολύτως σκόπιμα ό Πλάτων φωτίζει τούτο τότραγικό δίλημμα με τό ήρωικό παράδειγμα του 'Αχιλλέα και μεύπαινιγμούς γιά τό σπαρτιατικό η θ ο ς του υπαγορευόμενου άπό τόκαθήκον άγώνα μέχρι θανάτου, δπως τόν εϊχε περιγράψει στά ποιη-ματά του ό Τυρταίος. Τό καθήκον είναι σπουδαιότερο άπό τή ζωήκαι ή έγκατάλειψη τής θέσης σου στό πεδίο τής μάχης εϊναι ή μεγαλύ-τερη ντροπή, εϊτε τή θέση του άγωνιστή τήν δρισε ή άνθρώπινηεξουσία εϊτε ό Θεός. 'Ακόμη άνώτερη άπό τήν ύπακοή στήν π ό λ ιν

εϊναι ή ύπακοή στόν Θεό. Ό Σωκράτης ύπομένει τόν θάνατο, έπειδήθέλει νά παραμείνει ύπάκουος στόν Θεό και έπειδή αύτή ή ύπακοήάναγκαστικά έπισύρει έναντίον του τό θανάσιμο μίσος των άνθρώ-πων.

Σέ άντίθεση μέ τήν προηγούμενη έκδοχή γίνεται φανερή ή δρα-ματική έξαρση αύτής τής εκδοχής. 'Εδώ ό Σωκράτης δεν πεθαίνειγιά τή δικαιοσύνη του άληθινοΰ κράτους, άλλά γιά μιά θεία έντολή,

μπροστά στήν οποία καταντα έντελώς άδιάφορη δχι μόνο ή δική τουζωή, άλλά και ή 'ίδια ή π ό λ ις . Κ αι έδώ πρόκειται γιά γνήσια άπόφα-ση, δπως γνήσια άπόφαση ήταν και ή πράξη του ΑεωνιΒοί στις Θερ-μοπύλες. Ό Σωκράτης δεν έπιθυμεϊ τόν θάνατο. Τόν δέχεται ένεκατου έργου πού του άνέθεσε ό Θεός.

'Άς περάσουμε τώρα στή δεύτερη ομάδα τών έκδοχών. Σύμφωναμ' αύτήν ό Σωκράτης δεν θέλησε νά άπολογηθεϊ, έπειδή δεν ήθελεκαθόλου νά συνεχίσει νά ζει. Κ ι έδώ έχουμε δύο έκδοχές. Μία πρώτη

53. Τυρταίου, άπ. 6, 7, 8 Diehl.




έκδοχή άντιπροσωπεύει και εδώ τό άπέριττο φρόνημα της άρχαίαςέλληνικής βιοσοφίας, ενώ μία δεύτερη έκδοχή εμβαθύνει τό γεγονόςπροσδίδοντάς του θρησκευτικό πάθος και μυθική ένάργεια.

Ή πρώτη εϊναι ή ξενοφώντεια έκδοχή. Ό Σωκράτης βρίσκεταιστόν κολοφώνα της ζωής του. Έχει άκόμη μπροστά του τα γηρατειάμε δλα τους τά βάσανα, ένώ πισω του εχει μια ζωή, πού τήν πέρασεεύδαιμονέστατος και σέ πλήρη κατοχή δλων του τών ψυχικών καισωματικών δυνάμεων. Πώς να τόν τρόμαζε αύτή τή στιγμή ό θάνα-τος; Άφοΰ ήδη ό Μίμνερμος εύχόταν να πεθάνει πριν τόν βρουν τάγεράματα.

Στόν Ξενοφώντα, βέβαια, αύτή ή ιδέα εϊναι αισθητά ένισχυμένη.Ό Σωκράτης περιγράφεται ώς φορέας της ύψιστης άνθρώπινης εύ-δαιμονίας. Ό θάνατός του, δπως και ή ζωή του, ήταν δλος εύδαιμο-νία. Μπορούμε νά δείξουμε λεπτομερώς πώς στήν περίπτωση τουΣωκράτη έφαρμόζεται ενα παλιό έγκωμιαστικό σχήμα, δταν διαβά-ζουμε δτι ό χρόνος του θανάτου του ήταν ό έπιθυμητότερος, τό εϊδοςτου θανάτου του τό άπλούστερο και ή άφορμή του θανάτου του ή

ένδοξότερη. Άναθυμαται κάνεις παλιούς δελφικούς θρύλους, στούςοποίους ό 'Απόλλων δεν μπορεί νά άνταμείψει καλύτερα μιά καλήπράξη παρά στέλνοντας έναν γλυκό θάνατο στήν τελειότερη στιγμή.Ε πίσης, ϊσως μπορούμε νά θυμηθούμε και τις διηγήσεις γιά τό πώςπέθαναν ορισμένοι άπό τούς Έπτά σοφούς, δπως ό Χειλών ή ό Βίας,οί όποιοι έπίσης σβήνουν ήρεμα σέ μιά στιγμή άμιγέστατης εύτυχί-ας. ^

Τέλος, φαίνεται δτι υπήρχε μιά τελευταία έκδοχή, ή οποία, πολύπέρα άπ' δσα άναφέρθηκαν μέχρι τώρα, ερμήνευε τόν θάνατο τουΣωκράτη με βάση μιά παθιασμένη πίστη στό έπέκεινα. Ό Σωκρά-της δεν εύχεται τόν θάνατο γιατί θα του φέρει τό ώραϊο τέλος μιαςολοκληρωμένης ζωής, άλλά γιατί του άνοίγει τις πύλες γιά τόν κό-

54. Ό ξενοφώντειος Σωκράτης στήν άκμή της ζωής του, μπροστά τουμόνο τά γηρατειά: Ξ ενοφώντος, Ά π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ ο ίτ χ 4, 8, 6-8. Ό θάνατοςτου εύδαίμονος, πρβλ. F. Wehrli, Α Α Θ Ε Β Ι Ω Σ Α Σ , 2η εκδ. 1976, σελ. 35κ.έ.

55. Διογένους Λαέρτιου 1, 72' 1, 84.



ο Θ ΑΝ ΑΤ ΟΣ Τ Ο Υ Σ Ω ΚΡΑΤ Η 89

σμο έκεϊνο πού εϊναι ή άληθι,νή πατρίδα της ψυχής. Μπορούμε ναάνασυνθέσουμε αύτή τήν έκδοχή, μέ κάποια πιθανοφάνεια, άπό τονΦ α ίδ ω ν α καΐ τον Κ ρ ίτ ω ν α του Πλάτωνα. Τονίζουμε ρητά: να άνα-

συνθέσουμε* γιατί θα φανεϊ άμέσως δτι σ' αύτό τό σημείο καΐ τα δύοκείμενα δεν είναι εντελώς πρωτότυπα.

'Αρχίζουμε μέ τον Κ ρ ίτ ω ν α . Έδώ ό Πλάτων, σέ μερικές σύντο-μες προτάσεις, μας πληροφορεί άπό που γνωρίζει ό Σωκράτης δτιθα πεθάνει μετά τρεις ήμέρες* λέει δτι έμφανίστηκε στο δνειρό τουμιά γυναίκα και του ειπε: ((Σωκράτη, τήν τρίτη μέρα θα φθάσειςστήν έρίβωλο Φθία». Δέν μαθαίνουμε περισσότερα γι' αύτό τό περι-

στατικό. Δίνει τήν εντύπωση ενός περίεργου ένδιάμεσου επεισοδίουχωρίς βαθύτερη σημασία. Ά πό μιά άρχαία σημείωση συμπεραίνου-με δτι υπήρχε και α έκείνη τήν παραλλαγή της σκηνής του Κ ρ ίτ ω ν αδπου στή θέση του Κ ρίτωνα βρισκόταν ό Αίσχίνης. ^

'Αλλά αύτό τό, οπωσδήποτε πολύ άσυνήθιστο στή βιογραφία τουΣωκράτη, μήνυμα τής θεότητας (άσυνήθιστο και γιά τόν λόγο άκρι-βώς δτι δέν πρόκειται γιά τό δαιμόνων) δέν είχε πράγματι άλλοσκοπό παρά νά ρυθμίσει ένα οχι και τόσο σημαντικό πιά, σέ τελικήάνάλυση, ζήτημα ήμερομηνιών; Τί στίχος είναι αύτός πού λέει ήθεϊκή γυναίκα; Ε ίναι μία φράση του 'Αχιλλέα άπό τόν λόγο, στόνόποιο άπειλεϊ τούς Έλληνες μπροστά στήν Τροία δτι θά έπιστρέψειστήν πατρίδα του. Ή πατρίδα του 'Αχιλλέα είναι ή Φθία. Ά ςρίξουμε μιά ματιά τώρα σ' ένα γνωστό κείμενο του Κ ικέρωνα, στόόποιο ό Κ ικέρων άφηγεϊται τά όνειρα φιλοσόφων, μεταξύ άλλων καιτό δνειρο του Σωκράτη στόν Κ ρ ίτ ω ν α }^ Έδώ συνανταμε τό σκηνικό

του άριστοτελικοΰ διαλόγου Ε υ 8·η μ ο ς : 6 Εΰδημος άπό τήν Κύπροήλθε έξόριστος στή Θεσσαλία κι έκεϊ άρρώστησε τόσο βαριά, ώστεοί γιατροί τόν άποφάσισαν. Τότε έμφανίστηκε στό δνειρό του έναςώραϊος έφηβος, ό όποιος του άνακοίνωσε δτι θά θεραπευθεί άπό τήνάσθένεια και μετά άπό πέντε χρόνια θά έπιστρέψει στήν πατρίδα

56. 44ab.57. Διογένους Λαέρτιου 2, 35.58. Ίλίόίδος9,363.59. D e divinatione I, 52/ 53, μέ σχόλια του Α. S. Pease, 1963.




του. Π ράγματι, ό Εΰδημος εγινε καλά καΐ ήλπιζε νά έπιστρέψει στήνΚ ύπρο. 'Αλλά τον πέμπτο χρόνο έπεσε μαχόμενος στίς Συράκουσες.Ό ,τι τό δνειρο είχε χαρακτηρίσει ώς έπιστροφή στήν πατρίδα ήταν ήάπελευθέρωση της ψυχής άπό τήν έξορία της στο σώμα.®

Μου φαίνεται δτι αύτή ή διήγηση δίνει τό κλειδί γιά τήν κατανό-ηση της σκηνής του Κ ρ ίτ ω ν α . Ό πως τή διαμόρφωσε ύφολογικά όΠλάτων, ή σκηνή δίνει τήν εντύπωση δτι δεν είναι άπόλυτα πρωτό-τυπη, δτι δεν έχει στηθεί εντελώς γιά τή συνάφεια και τήν άτμόσφαι-ρα δπου βρίσκεται. Ε ίναι κάπως υπερβολική δαπάνη γιά ένα σχετικάάσήμαντο άποτέλεσμα, και τήν προσπερνάμε σχετικά γρήγορα. ""Αν

ύποθέσουμε δμως δτι σέ μία παλιότερη περιγραφή αύτό τό μοτίβοεϊχε τό πλήρες έκεϊνο νόημα, τό όποιο μας άφήνει νά μαντέψουμε ό'Αριστοτέλης, δτι δηλαδή ή ονειρική μορφή δεν εμφανίστηκε άπλώςέξαιτίας της άναβολής ήμερομηνίας, άλλά γιά νά διδάξει δτι ό θάνα-τος σημαίνει τήν έπιστροφή της ψυχής στήν πατρίδα της και ό Σω-κράτης οφείλει νά χαρεί γι' αύτή τήν έπιστροφή, δπως ό 'Αχιλλέαςγιά τή δική του — τότε μου φαίνεται δτι έξηγοΰνται μερικά πρά-

γματα. Τότε μπορούμε άκόμη και νά ύποθέσουμε δτι κάποτε ή σκη-νή του Κ ρ ίτ ω ν α (ϊσως με συνομιλητή τόν Αισχίνη) ύπήρξε άφετηρίασκέψεων γιά τόν προορισμό της ψυχής και δτι συζητήθηκε πώς όΣωκράτης δεν μπορεί καθόλου νά ένδιαφέρεται γιά τή συνέχιση τηςζωής του ή γιά μιά μετοικεσία άπό τήν έπίγεια πατρίδα στήν επί-γεια έξορία, έπειδή τώρα πιά είναι άνοιχτός ό δρόμος γιά τήν άληθι-νή πατρίδα. Κ αταλαβαίνουμε δμως και γιατί ό Πλάτων ύποβίβασε

τό μοτίβο στό έπίπεδο ενός φευγαλέου ύπαινιγμοΰ, άφοΰ διαφορετι-κά θά ήταν άναπόφευκτες οι διασταυρώσεις ιδεών μέ τόν Φ α ί8ω ν ακαι άφοΰ ειδικά στόν Κ ρ ίτ ω ν α 6 Πλάτων ήθελε νά συζητήσει προβλή-ματα έντελώς διαφορετικής ύφής.

Αύτό μας οδηγεί στόν 'ίδιο τόν Φ α ίδ ω ν α . Κ άθε άναγνώστης, όόποιος θυμαται πόσο άσυμβίβαστη έσωτερικά είναι ή κατάσταση,της τραγικής άπόφασης στήν ' Α π ο λ ο γ ία μέ τήν παθιασμένη νο-

σταλγία του φιλοσόφου γιά τήν άληθινή ζωή πέρα άπό τόν θάνατο.

60. Γιά τόν θάνατο ώς έπιστροφή στήν πατρίδα πρβλ. και Στοβαίου ΠΙ,7, 44 και 57, μεταξύ πολλών άλλων.



ο Θ ΑΝ ΑΤ Ο Σ Τ ΟΥ Σ Ω ΚΡ ΑΤ Η 91

δπως άναφέρεται στον Φαίδωνα πρέπει νά καταλάβει γιατί ή στάσητου Σωκράτη έδώ έρχεται σέ έντονη άντίθεση μέ τη στάση του στην' Α π ο λ ο γ ία . Όλη ή τραγικότητα του θανάτου αίρεται για οποίον

προσδοκά τήν άληθινή πλήρωση του πνευματικοΰ του είναι στο Έπέ-κεινα. Βέβαια, αύτή ή ιδέα δεν λείπει έντελώς άπό τήν ' Α π ο λ ο γ ία .Ά λλα εϊναι βαθύτατα ήθελημένο τό δτι έκεϊ ή προοπτική του Σω-κράτη προς ένα τερπνό και ήρεμο Έπέκεινα παρουσιάζεται μόνοστον τελευταίο λόγο, έπομένως μόνο μετά τήν άπόφαση. Στον Φ α ί-ίωνα, πάλι, ό Πλάτων συνένωσε δύο έντελώς διαφορετικά κατ' ούσί-αν μοτίβα. Ταυτίζει τήν θρησκευτική ιδέα, δτι ή ψυχή έχει θεϊκή

φύση και στήν πραγματικότητα εδρεύει στο βασίλειο των θεών, άλλάμπορεί νά επιστρέψει έκεϊ μόνο μετά τήν άπαλλαγή της άπό τάδεσμά του σώματος, μέ τήν όντολογική-γνωσιοθεωρητική διδασκα-λία δτι τό πνεύμα εϊναι σέ θέση νά γνωρίσει τό Ε ϊναι μόνον δτανύπάρχει έντελώς δι' εαυτό, άνενόχλητο άπό τή συγκεχυμένη μετα-βλητότητα τών αισθήσεων. Αύτή ή ταύτιση της φιλοσοφικής γνω-στικής διαδικασίας μέ τή θρησκευτική πίστη στή μοίρα της ψυχήςδιόλου δεν εϊναι αύτονόητη, άκόμη κι αν ως πρός αύτό ό Πλάτωνάκολουθεϊ τή μεγάλη και πλουσιότατη παράδοση, ή οποία φθάνειάπό τόν Παρμενίδη στους νεοπλατωνικούς φιλοσόφους.® Αύτή ήσυνάφεια δεν μας άφορα έδώ. Σημασία έχει μόνο δτι ή θρησκευτικήέρμηνεία του θανάτου του Σωκράτη δχι μόνο πρέπει νά διακριθείπραγματολογικά άπό τις μεταφυσικές θεωρίες του Πλάτωνα, άλλάπιθανόν νά πρέπει και νά ξεχωρισθεϊ ώς ή προγενέστερη έκδοχή.Τότε τοποθετείται άπό μόνη της δίπλα στό χωρίο του Κ ρ ίτ ω ]/ α , τό

όποιο πραγματευθήκαμε. Μπορούμε νά προσθέσουμε, υπό τύπονπαρατηρήσεως, δτι αύτή ή ύποθετική, δπως πρέπει νά τή θεωρήσου-

61. Παρμενίδης, Die Fragmente der V orsok ratik er2^ B 1: Ό δρόμος άπότήν ύποκειμενική γνώμη στή γνώση σαν ταξίδι άπό τό βασίλειο της νύχτας,

διαμέσου της πύλης πού χωρίζει τή νύχτα άπό τήν ήμέρα, στήν περιοχή τουφωτός, δπου τόν υποδέχεται ή θεά* μέ τή στενή έννοια, ή θεά δεν άποκαλύ-πτει τίποτε, άλλά διδάσκει τόν νεοφερμένο νά στρέψει τήν προσοχή του στόπνεύμα, τό όποιο βρίσκεται μέσα του και μπορεί νά γνωρίσει τό δντως δν.




με, διήγηση, στην οποία ό θάνατος του Σωκράτη έρμηνεύθηκε έντε-λώς με βάση τήν ελπίδα για τό Έπέκεινα, μπορεί να ονομαστείπυθαγόρεια ύπό τήν εύρεία έννοια και φαίνεται δτι άσκησε αισθητή

έπίδραση στήν περιγραφή του θανάτου του βασιλια Κ ύρου, δπως τήνκάνει ό Ξενοφών στήν Κ ύ ρ ο υ Κ αι έκεϊ ύπάρχει στήν άρχήμια ονειρική μορφή πού προτρέπει τον Κύρο να άναχωρήσει, και έκεϊέπίσης, στήν έπακόλουθη συζήτηση, άναφέρονται οί έλπίδες του Κύ-ρου για τό Έπέκεινα, κατά τρόπο έντελώς άσυνήθιστο στον Ξενο-φώντα. Ε ίναι πάρα πολύ πιθανό δτι ό Ξενοφών σ' εναν διάλογο γιάτόν θάνατο του Σωκράτη δανείσθηκε πολλά στοιχεία άπό άλλου.

Πηγή του δεν μπορεί νά ήταν ό πλατωνικός Φ α ί8ω ν . "Αλλωστε θάήταν και πολύ παράξενο αν δεν εϊχαν άναλάβει ουτε ό 'Αντισθένηςούτε ό Εύκλείδης ουτε ό Αισχίνης νά πλάσουν ποιητικά αύτό τόάποφασιστικό γεγονός της ζωής του Σωκράτη.

Οί δύο τελευταίες έκδοχές πού μας άπασχόλησαν έμφανίζουν τόνΣωκράτη νά έπιθυμεϊ ό ϊδιος τόν θάνατό του. "Άν τις προεκτείνουμεμε συνέπεια ως τό τέλος, βασικά άποκλείουν τήν ύπεράσπιση του

Σωκράτη μπροστά στούς 'Αθηναίους δικαστές. Είναι άντιφατικό νάύπερασπίζει κάνεις τή ζωή του, δταν δεν επιθυμεί πιά νά ζήσει.Έτσι, δεν εϊναι έντελώς άπίθανο νά ύπήρχε μιά παραλλαγή τηςδιήγησης γιά τή δίκη, δπου πράγματι ό Σωκράτης άπλώς σιώπησεμπροστά στούς δικαστές. ^

Έτσι επισκοπήσαμε τις διάφορες άπαντήσεις της σωκρατικήςφιλολογίας στά δύο πρώτα έρωτήματά μας, τουλάχιστον δσο ήταν

δυνατό νά τις άντλήσουμε με σαφήνεια άπό τήν παράδοση. Δείχνουνπόσο μεγάλος είναι ό άριθμός τών παραλλαγών και πόσο χαρακτη-ριστικά διακρίνονται συχνά μεταξύ τους οί έπιμέρους ερμηνείες τώνγεγονότων.

62. VIII, 7, 2, και 7, 17-22.

63. Δεν εϊναι άπολύτως σαφές αν ή άπόρριψη της άπολογίας πού εγραψεό Λυσίας άπό μέρους του Σωκράτη ύποδηλώνει δτι ό Σωκράτης δεν μίλησεκαθόλου: Διογένους Λαέρτιου 2, 40 κ.έ.' Στοβαίου III, 7, 56* Κικέρωνα, De

oratore I, 231 κ.έ.· Valerius Maximus 6, 4, ext. 3' Quintiiianus 2, 15, 30, και11, 1,8κ.έ.




'Άν περάσουμε στήν iSta τή διεξαγωγή της δίκης, ενα σημείο θάτραβήξει προπάντων τήν προσοχή μας.

Ό Σωκράτης κρίθηκε ένοχος. Ά λλα σύμφωνα μέ τό άττικό δί-

καιο εϊχε τό δικαίωμα να ύποβάλει ό ίδιος α'ίτηση άναφορικά μέ τήνποινή πού θά επρεπε να έπιβληθει. Ποιά ήταν ή ποινική α'ίτηση τουΣωκράτη; Έχουμε πάλι πολλές εκδοχές. Στον Πλάτωνα, ό Σωκρά-της, τελειώνοντας τον δεύτερο λόγο του ένώπιον του δικαστηρίου,δηλώνει δτι είναι σ ε θέση να πληρώσει άπό τή δική του περιουσίαμόνο μία μνα άσήμι, άλλα ή έγγύηση των πλούσιων φίλων του τουέπιτρέπει νά προσφέρει τριάντα μνές, ενα οπωσδήποτε άξιόλογο

ποσό. Θά ήμαστε πρόθυμοι νά θεωρήσουμε ιστορικά άξιόπιστουςαύτούς τους άκριβεϊς άριθμούς, αν δέν ε'ίχαμε άλλου παραλλαγές, οιόποιες δείχνουν τουλάχιστον δτι οί πλατωνικές πληροφορίες δέν θε-ωρούνταν οί μόνες σωστές. Έτσι, άλλου άναφέρεται τό ποσό των 25δραχμών, δηλαδή του ένός τετάρτου μιας μνας. Ε ϊναι άδύνατο νάάποφανθοΰμε που βρίσκεται ή άλήθεια.

Στον Π λάτωνα δμως έχουμε και μία έντελώς διαφορετική πλη-ροφορία, και μάλιστα πριν άπό τις παραπάνω. Ό Σωκράτης δηλώ-νει δτι δέν μπορεί νά θεωρήσει τόν έαυτό του ένοχο, άφοΰ μέ τιςπαροτρύνσεις του μάλλον άπέβη ε υ ε ρ γ έ τ η ς του κράτους. Ώς εύεργέ-της άπαιτεϊ νά τόν τιμούν και δχι νά τόν τιμωρούν. 'Άν οι νικητέςάθλητές της Όλυμπίας τιμοΰνταν μέ σίτιση στό δημαρχείο, αύτόςτό δικαιούται πολύ περισσότερο, και γιά τοΰτο ζητα αύτή τή σίτισηώς άμοιβή γιά τις πράξεις του. Αύτή ή παράδοξη αίτηση έχει ώςάφετηρία τήν ψυχολογικά εύστοχη ιδέα δτι κάθε αίτηση, ή όποία

καθορίζει τό μέτρο της ποινής, έχει τήν ίδια σημασία μέ τήν όμολο-γία μιας, έστω και περιορισμένης ίσως, ένοχης. Όποιος δέν εϊχεκαθόλου ένοχη συνείδηση, δπως ό Σωκράτης, άλλά θεωρούσε δλη τήδράση του ώς τήν εκτέλεση μιας θείας έντολής δέν μπορούσε νάέπιβάλει στόν έαυτό του όποιαδήποτε ποινή. Ε ϊναι ή ίδια άκριβώςλογική συνέπεια, τήν όποία συναντήσαμε προηγουμένως στήν άποψηδτι ό Σωκράτης σιώπησε έντελώς ένώπιον του δικαστηρίου.

'Ασφαλώς, αύτή ή ιδέα εϊναι άρχαιότερη του Π λάτωνα. 'Αρχικά

64. Διογένους Λαέρτιου 2, 41.




έλαβε τή μορφή, μέ τήν οποία τή διαβάζουμε στον Ξενοφώντα.® Δενύποβάλλεται καμιά άντιπρόταση. Κ ατόπιν αύτό ύπερθεματιζεταιμέ τήν άντιπρόταση για σίτιση στο π ρ υ τ α ν ε ίο ν . Μερικοί κριτικοί

θεώρησαν τούτη τήν έμπνευση πολύ δμορφη. Έγώ θά ήμουν περισσό-τερο δ-ΐατεθειμένος νά άναγνωρίσω έδώ ένα άπό τα λίγα χωρία, δπουπαύει νά λειτουργεί τό κατά τά άλλα τόσο άξιοθαύμαστα άσφαλέςένστικτο του ποιητή Πλάτωνα και ό Πλάτων ύποκύπτει στον πειρα-σμό ενός ενοχλητικά έντυπωσιακοΰ λογοτεχνικού μοτίβου. Γ ιατί πρά-γματι πρόκειται γιά λογοτεχνικό μοτίβο. Παίζει μέ τήν άντίθεση (ήοποία γνώρισε πολλαπλές παραλλαγές στήν έλληνική φιλολογία άπό

τήν έποχή του Ξενοφάνη) άνάμεσα στις γελοία ύπερβολικές τιμέςγιά τους ήρωικούς άθλητές της Όλυμπίας, των Δελφών κλπ. καιστήν πραγματική άπόδοση σεβασμού στούς διαπρεπείς γιά τήνπνευματική προσφορά τους άνδρες.

Ό Πλάτων δέν αισθανόταν εντελώς άνετα δταν χρησιμοποιούσεαύτό τό μοτίβο, καΐ τοΰτο φαίνεται άπό τό δτι ό Σωκράτης του δένλέει μόνο δτι άξίζει τΙς μέγιστες τιμές ως εύεργέτης της πόλης, άλλά

και δτι, έκτός αύτοΰ, άπαιτεϊ κατά τρόπο σχεδόν έμπαικτικό γιά μαςτήν σίτιση στό π ρ υ τ ά ν ε ω ν ^ επειδή δέν βρίσκει χρόνο νά φροντίσει όίδιος γιά τήν τροφή του λόγω της άποστολής πού του άνέθεσε όθεός ® επιπλέον, παρουσιάζεται ή παράξενη άντίφαση άνάμεσαστήν πρώτη α'ίτηση, γιά σίτιση, και στή δεύτερη αίτηση, γιά χρημα-τικό πρόστιμο, ή οποία προκαλεί ιδιαίτερη έντύπωση, άν συγκρίνου-με π.χ. τις παράλληλες πληροφορίες του Διογένη του Λαέρτιου.

Έδώ τό γεγονός διαδραματίζεται ώς έξής® Κ ατ' άρχήν ό Σωκρά-της υποβάλλει αίτηση γιά χρηματικό πρόστιμο 25 δραχμών. Οι δι-καστές τό θεωρούν αύτό προκλητικά μηδαμινή ποινική αίτηση και γι'αύτό ξεσπά ένα κύμα άγανάκτησης. Τότε ό Σωκράτης παίρνει πάλιτόν λόγο και ζητα τή σίτιση στό πρυτάνεων πράγμα πού έχει ώςάμεση συνέπεια νά καταδικασθεί σέ θάνατο.

Έτσι άποκαθίσταται μιά ψυχολογικά άμεμπτη άκολουθία πρα-

65. ' Α π ο λ ο γ ί α 23.

66. Ό Σωκράτης πού χρειάζεται τροφή: Π λάτωνος, ' Α π ο λ ο γ ία 36de.67. Διογένους Λαέρτιου 2, 41/ 42.



ο Θ ΑΝ ΑΤ Ο Σ Τ ΟΥ Σ Ω ΚΡΑ Τ Η 95

γμάτων. Ή αίτηση για σίτιση εχει άκριβώς τον σκοπό δχι μόνο νάφωτίσει γιά μια τελευταία φορά άκόμη τήν άληθινή σημασία τηςάποστολής του Σωκράτη, άλλα και νά προκαλέσει τους δικαστές μέ

τήν παραδοξότητά της. Ε ϊναι λογικό λοιπόν νά βρίσκεται στό τέλος,ώς ή κατεξοχήν έκδήλωση της πνευματικής ύπεροχής του Σωκράτη.'Α ντίθετα, στόν Πλάτωνα άκολουθεϊται ή άντίστροφη σειρά. ΌΠλάτων άρχίζει μέ τήν αίτηση γιά σίτιση και τήν αιτιολογεί διεξο-δικά, επειτα δμως άλλάζει τόνο, άναφέρει άρχικά μία μνα και τελει-ώνει μέ τήν α'ίτηση γιά 30 μνές, ή οποία δέν ένέχει τίποτε άπρεπέςκαι άσφαλώς δέν δίνει τήν έλάχιστη άφορμή γιά άγανάκτηση. Κ ατ'

αύτόν τόν τρόπο εχει άφαιρεθεϊ ή αιχμή άπό τήν άρχική παράδοξηαίτηση και παραμένει άβέβαιο γιά τόν άναγνώστη κατά πόσον ήα'ίτηση θεωρείται άπό τόν Σωκράτη άπλώς ενα σχεδόν παιγνιώδεςδιανοητικό πείραμα.

Ε ίναι άδύνατο νά επιλέξουμε άνάμεσα στις δύο έκδοχές. Μάλλονθά θεωρούσαμε ύστερότερη τήν ψυχολογικά συνεπέστερη και θά τήνέρμηνεύαμε ώς διόρθωση της πλατωνικής εκδοχής. Μόνο πού δέν

υπάρχει άμφιβολία δτι οΰτε ό

Πλάτων είναι ό

εφευρέτης του παραδό-ξου μοτίβου· θά μπορούσαμε νά βάλουμε μέ τόν νου μας δτι ό Πλά-των, άλλάζοντας τή σειρά, θέλησε πάντως νά άποφύγει τή δημιουρ-γία της εντύπωσης δτι ή θανατική καταδίκη μπορεί τάχα νά έρμη-νευθεϊ άπό τήν άγανάκτηση των δικαστών έξαιτίας της αίτησης γιάσίτιση.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει μιά παρατήρηση του Διογένη του Λα-ερτίου στό 'ίδιο χωρίο, σύμφωνα μέ τήν οποία ό Σωκράτης ζήτησε ώς

κανονικό πρόστιμο δχι 25, άλλά 100 δραχμές, δηλαδή μία μνα. Αύτόσυμφωνεί μέ τό πρώτο μέρος της κανονικής α'ίτησης στόν Πλάτωνα*παρ' δλα αύτά ό Διογένης δέν άναφέρει τόν Πλάτωνα, άλλά τόνΕύβουλίδη, έναν γνωστό μας και άπό άλλου σύγχρονο και άντίπαλοτου 'Αριστοτέλη. Πιθανώς υπήρχε λοιπόν μιά έκδοχή, στήν οποίαάναφερόταν μόνο τό ποσό μιας μνας, δχι δμως και τό σημαντικάμεγαλύτερο ποσό πού άναφέρει ό Πλάτων ώς συνεισφορά τών φίλων

του Σωκράτη. Αύτές οι διαφορές δέν εϊναι άπλά σχολαστικά παιχνί-δια. Ε ϊναι τό άποτέλεσμα ορισμένων διαλογισμών γιά τό ποιά κατά-σταση ταιριάζει περισσότερο στόν Σωκράτη: ή έλάχιστη α'ίτηση άν-τιστοιχει στήν (σέ άκραϊο βαθμό διογκωμένη σέ ορισμένες σωκρατι-




κές περιγραφές) πενία του Σωκράτη, ενώ ή πρόσθετη αίτηση 30μνών στον Π λάτωνα θα μπορούσε να πηγάζει, άπό τήν επιδίωξη ναάποφευχθεϊ τό σκάνδαλο, τό όποιο θα προέκυπτε, αν έκείνη άκριβώς

τή στιγμή έγκατέλειπαν τον Σωκράτη οι φίλοι του, μεταξύ τωνοποίων υπήρχαν άναγνωρισμένα πλούσιοι άνθρωποι σαν τον Κ ρίτω-να.

Στις άλλες λεπτομέρειες τής διεξαγωγής τής δίκης πρέπει ναάναφερθοΰμε έν συντομία* φευγαλέα μόνο θα έπιστήσουμε τήν προ-σοχή σε ορισμένα πράγματα, τα όποια συνήθως εύκολα παραβλέ-πονται.

Έτσι, για παράδειγμα, παραδόξως γνωρίζουμε λίγα πράγματαγια τήν άμοιβαία σχέση των τριών κατηγόρων Άνύτου, Μελήτουκαι Λύκων α. Δεν μας είναι γνωστή καμμιά προσπάθεια να διαφορι-σθοΰν συγκεκριμένα τα πρόσωπα τών τριών κατηγόρων και οί τρειςλόγοι τους, αν και κάτι τέτοιο θα ήταν άρκετά εύλογο. Διαθέτουμεμόνο τή συνοπτική διαίρεση του Πλάτωνα, σύμφωνα μέ τήν όποίακαθένας άπό τους τρεις κατηγόρους εκπροσωπεί μία άπό τις έπαγ-

γελματικές τάξεις, οί όποιες είναι τό άντικείμενο του σωκρατικούγνωστικού ελέγχου και πρέπει να όμολογήσουν, σε διαφορετικό βα-θμό, τήν άγνοιά τους για τό πραγματικά άγαθό: πολιτικοί, ποιητές,χειρώνακτες.

Γ ιά τούτο καΐ δεν μπορούμε νά έξηγήσουμε γιατί στό κατηγορη-τήριο του Πολυκράτη εμφανίζεται ειδικά ό "Ανυτος ως πλασματικόςόμιλητής,® ένώ άντίστροφα στόν Πλάτωνα εϊναι ό Μέλητος ό κατή-

γορος έκεϊνος, στόν όποιο ξεσπά δλη ή περιφρόνηση του Σωκράτη.Παρατηρήσαμε ήδη πώς έμφανιζόταν ό "Ανυτος σ' εναν σωκρατικόδιάλογο, καθώς έπίσης και πώς (πιθανόν και σε ενα αλλο σωκρατικόέργο) ήταν θαυμαστής του νεαρού 'Αλκιβιάδη, άλλά άντιμετωπιζό-ταν άπ' αύτόν μέ εξεζητημένη άδιαντροπιά. Επιπλέον, άναφέρεταιδτι μετά τήν εκτέλεση του Σωκράτη ό Άνυτος δέν γλύτωσε τήδίκαιη τιμωρία του και πέθανε ώς έξόριστος φυγάς, ένώ ό Μέλητος

68. Τήν καλύτερη έπισκόπηση του κατηγορητηρίου του Πολυκράτηέναντίον του Σωκράτη, πού διατυπώθηκε δια στόματος *Ανύτου, τήν παρέ-χει ό Λιβάνιος στόν 5ο λόγο του.




λένε δτι καταδικάστηκε σέ θάνατο άπό τους 'Αθηναίους. Ό 'Αντι-σθένης άφηγήθηκε τήν έξορία του Άνύτου σέ εναν σωκρατικό λ ό -γο' πρόκειται για μια ένδιαφέρουσα μαρτυρία της παρατηρούμενης

και σέ άλλα σημεία κλίσης αύτοΰ του Σωκρατικού προς τήν έντυπω-σιακή, άλλά κάπως έπιφανειακή δραματοποίηση. Κ αθαυτή, τούτη ήμοίρα του Άνύτου και του Μελήτου μπορεί, φυσικά, να είναι ιστορι-κή. Όμως και ως άπλή ποιητική έπινόηση μπορεί να καταστήσεισαφή τήν ιδέα δτι οί δολοφόνοι ένός θεοφίλητου άνθρώπου δέν επιτρέ-πεται να παραμείνουν άτιμώρητοι — δπως άναφερόταν σέ προηγού-μενους αιώνες για τους δολοφόνους ένός 'Αρχίλοχου ή 'Ίβυκου. ® Γ ια

τόν Αύκωνα, τόν τρίτο κατήγορο, δέν μαθαίνουμε σχεδόν τίποτεσυναφές μέ τή σχέση του πρός τόν Σωκράτη. Ε ϊναι πολύ παράξενοτό γεγονός δτι ή σωκρατική φιλολογία, δπως φαίνεται, άσχολήθηκετόσο λίγο μέ αύτές τίς, οπωσδήποτε σημαντικές για τή μοίρα τουΣωκράτη, μορφές.

'Εντελώς σκοτεινός εϊναι ό ρόλος του Πολυεύκτου, ό όποιος προ-στίθεται ώς τέταρτος κατήγορος, σέ μιάν, ύστερη πάντως, παράδο-

'Ακόμη θά έπρεπε να έπισημάνουμε πόσο πολύ συμπύκνωσε ταδρώμενα ό Πλάτων στήν 'Α π ο λ ο γ ία . Ό Ξενοφών υπαινίσσεται δτι,έκτός άπό τόν 'ίδιο τόν Σωκράτη, μίλησαν ύπέρ αύτοΰ και οι 'ίδιοι οίφίλοι του· είναι άκρως πιθανό δτι μία ρεαλιστική περιγραφή τηςδιεξαγωγής της δίκης λάμβανε ύπόψη τό γεγονός δτι οί φίλοι (πούκαι σύμφωνα μέ τήν έκθεση του Π λάτωνα έμφανίσθηκαν πολυάρι-θμοι) δέν μπορεί νά έμειναν βουβοί κομπάρσοι κατά τή διάρκεια της

δλης διαδικασίας. Κ ατά τόν Ξενοφώντα έπίσης έφεραν και οί κατή-

69. Διογένους Λαέρτιου 6, 10.70. Γ ια τήν τιμωρία των δολοφόνων του Σωκράτη πρβλ. Π λουτάρχου,

Η θ ικ ά 538b· Διογένους Λαερτίου 2, 43 (ή άναφορά της Η ράκλειας καθί-στα εύλογη τήν υποψία δτι ό Η ρακλείδης ό Π οντικός ήταν ό δημιουργός

αύτής της ιστορίας πού ταιριάζει έξοχα στή λοιπή στάση του) και κατόπινΤερτυλλιανοΰ A d nationes Ι, 10, 32, και ' Α π ο λ ο γ ία 14, 8· Αύγουστίνου, D e

civitate dei 8, 3.71. Διογένους Λαερτίου 2, 38.




γοροι μάρτυρες, οί όποιοι μίλησαν εναντίον του Σωκράτη. Ό Πλά-των δεν άναφέρει τίποτε σχετικό. Στον Πλάτωνα ό άγώνας διεξάγε-ται άποκλειστικά μεταξύ του Σωκράτη και του Μελήτου.

Τέλος, πρέπει να μιλήσουμε για τή συμπεριφορά του Σωκράτημπροστά στον θάνατο. Εξαρχής μπορούμε νά δούμε ποιά βασικήιδέα, ποιό φιλοσοφικό περιεχόμενο προοριζόταν νά δηλώσει αύτή ήκατάσταση. Ό Σωκράτης εϊναι ό σοφός, ό όποιος ύπομένει τον θά-νατό του μέ άκλόνητη ήρεμία. Μόνο πού αύτή ή ιδέα μπορεί νάδιαμορφωθεί κατά κάποιον τρόπο σε διαφορετικά έπίπεδα. Ήάπλούστερη, άλλά δχι γιά τοΰτο και λιγότερο άποτελεσματική,

μορφή εϊναι εκείνη, τήν οποία ύπαινίσσεται έν συντομία ό Ξ ενοφών: όΣωκράτης έζησε τις μέρες μετά τήν καταδίκη του άκριβώς δπωςέζησε και δλα τά προηγούμενα χρόνια, και έκανε άκριβώς τις ϊδιεςσυζητήσεις, τις όποιες συνήθιζε νά κάνει πάντοτε κατά τό παρελθόν.Αύτό λέγεται συμπυκνωμένα π.χ. στο άνέκδοτο δτι ό Σωκράτηςήταν άπόλυτα ικανοποιημένος μέ τή διαμονή του στή φυλακή, επειδήάκριβώς ή φυλακή και τά δεσμά τον άνάγκαζαν νά φιλοσοφεί: «Γ ιατί

στήν άγορά πάντοτε μέ περισπούσαν κάθε λογής άνθρωποι». Όθάνατος εϊναι άπλώς κάτι, τό όποιο έσωτερικά δεν τον άγγίζει καθό-λου και άφήνει έντελώς άνεπηρέαστη τήν πνευματική του ύπόσταση.Μπορούμε δμως νά φαντασθούμε έπίσης δτι τό 'ίδιο τούτο μοτίβοπαραστάθηκε έντονότερα και δραστικότερα. "Αν ή παλιά 'Ακαδημίατου Π λάτωνα, και άσφαλώς και ό 'Αντισθένης, ύποστηρίζουν τήριζοσπαστική ιδέα δτι ό σοφός δεν μπορεί νά χάσει τήν εύδαιμονίακαΐ τήν έσωτερική ήρεμία του ακόμη και μέσα στά φοβερότερα βά-σανα, ώς ιστορικό παράδειγμα, έκτος άπό τό φρικτό τέλος του Ζή-νωνα του Έλεάτη (θά μιλήσουμε γι' αύτό στο τέταρτο κεφάλαιο),διέθεταν μόνο τον θάνατο του Σωκράτη — και πρέπει νά ύπήρχανεκδοχές, στις όποιες ό θάνατος δεν περιγραφόταν ώς ό κατά τόδυνατόν ειρηνικότερος, άλλά μάλλον ώς ένα φρικτό μαρτύριο, τόόποιο παρ' δλα αύτά δεν ήταν σέ θέση νά ταράξει τήν έσωτερικήε ύ ^ α ίμ ο ν ία .

'Άς άναφέρουμε μόνο πολύ λίγες λεπτομέρειες άκόμη. Ένώ κατά

72. So cratis et Socraticorum E pistulae 14, 5.



ο ΘΑΝ ΑΤΟ Σ ΤΟ Υ Σ Ω ΚΡΑΤ Η 99

τον Π λάτωνα πέρασαν πολλές μέρες καΐ κατά τον Ξενοφώντα τριάν-τα ολόκληρες μέρες άπό τή θανατική καταδίκη ώς τήν έκτέλεση, ^διαθέτουμε τις άμυδρές ενδείξεις μιας εντελώς διαφορετικής εκδο-

χής, στήν οποία οί δικαστές μετά τήν άπόφαση παραχωρούν μέ συμ-φιλιωτική διάθεση στον Σωκράτη ενα περιθώριο τριών άκόμη ήμε-ρών, άλλά ό Σωκράτης άρνεϊται αύτή τή χάρη και πίνει τό δηλητήριοάπό τήν πρώτη κιόλας ήμέρα. Ε ίναι χαρακτηριστικό τό μοτίβο δτιό Σωκράτης άρνεϊται κατηγορηματικά δλες τις ιδιαίτερες προετοι-μασίες γιά τήν κηδεία του και δλον τόν ιδιαίτερο νεκρικό διάκοσμο,αν και οί σύντροφοι του έκδηλώνουν ώς τό τέλος περιδεή έγνοια γιά

τοΰτο τό ζήτημα. Οί δύο παραλλαγές πού διαθέτουμε διαφέρουνούσιαστικά μόνον ώς πρός τό δτι ό ύπερπρόθυμος και δχι και πολύεύστροφος φίλος άλλοτε ονομάζεται Κ ρίτων και άλλοτε 'Απολλό-δωρος. Τήν άδιαφορία γιά τά νεκρικά έθιμα θά τή συνδέσουμε σέπρώτη γραμμή μέ ιδέες, πού άπτά έντοπίζονται γιά πρώτη φοράστόν Η ράκλειτο.Ε πειδή τίποτε δέν έξαρταται άπό τό σώμα, ένώάντίθετα δλα εξαρτώνται άπό τήν ψυχή, τό σώμα πού έγκατέλειψε ήψυχή άποτελεϊ έντελώς άχρηστο πράγμα και είναι άνοησία νά τότιμάμε.' ' Αύτή ή άδιαφορία συνδέεται δηλαδή μέ ορισμένη άποψηγιά τήν επιβίωση της ψυχής ώς του μόνου ούσιαστικου πράγματοςστόν άνθρωπο. Μπορούμε νά άναρωτηθουμε αν στήν περίπτωση τουΣωκράτη τό μοτίβο βρίσκεται σέ συνάφεια μέ τήν παραπάνω διήγη-ση γιά τό δνειρο, τό όποιο του προφητεύει τήν επιστροφή στήν πα-τρίδα* ή διήγηση τούτη βασίζεται έπίσης στή ριζική άντίθεση ψυχήςκαι σώματος.

'Άς σημειωθεί άκόμη δτι δέν γνωρίζουμε τίποτε άκριβέστερο γιά

73. Φ α ί8ω ν b S y .1.' Ξενοφώντος, ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α IN 8, 2.74. Στοβαίου ΠΙ, 1, 98.75. Πλάτωνος, Φ α ί8ω ν 115c κ.έ., καΐ Αιλιανού, Varia H istoria, 1, 16.76. Ή περιφρόνηση του νεκρού σώματος άπό τόν Ηράκλειτο: Fragmen-

te der Vorsokratiker22^ 96 (οί έξεζητημένες ύποθέσεις του Bollack, H eracli-

ie, 1972, σελ. 279, δέν συμβάλλουν καθόλου στήν κατανόηση αύτοΰ πούέννοεϊ ό Ηράκλειτος).

77. Πρβλ. Ξενοφώντος, Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α ^ 53-55.




κάποιον τάφο του Σωκράτη. 'Απλώς ενας καΐ μόνο άνεκδοτολογικάσωζόμενος σωκρατικός λ ό γ ο ς μιλα για κάτι τέτοιο. Ένας νέος άπότην Χίο ήλθε στήν 'Αθήνα και ήθελε να βρει τον Σωκράτη. Όταν

εφθασε, ό Σωκράτης εϊχε ήδη έκτελεσθεϊ. Κ αταλυπημένος πήγε στοντάφο του Σωκράτη και έκει άποκοιμήθηκε. Τότε παρουσιάσθηκε στοδνειρό του ό Σωκράτης και μίλησε μαζί του. Τό πρωι ό νέος θυμόταντα λόγια του και έπέστρεψε παρηγορημένος στήν πατρίδα. Ή ιστο-ρία προέρχεται άπό τόν 'Αντισθένη.Δείχνει σέ πόσο παλιά εποχήάνάγεται ή ποιητική ήρωοποίηση του Σωκράτη (πράγμα σημαντικόγια τήν άποτίμηση συγγενών, άλλά άνωνύμων άποσπασμάτων)· ει-

δικότερα, είναι ένα άκόμη παράδειγμα της τέχνης του 'Αντισθένη, ήοποία σχεδιάζεται έτσι ώστε νά προκαλεί έντονες εντυπώσεις, παίρ-νοντας σχεδόν χαρακτήρα νουβέλλας.

Έδώ διακόπτουμε. Ή συμπαράταξη και ή άνάλυση τών μοτίβωνγύρω άπό τόν θάνατο του Σωκράτη θα μπορούσε νά συνεχισθεί πολύπερισσότερο άκόμη. Μ' αύτή τήν πρώτη προσωρινή άπαρίθμησηέμάς μας ενδιέφερε νά καταστήσουμε κατανοητό σέ πόσο έπισφαλές

έδαφος βασίζεται τό φαινομενικά αύτονόητο μονοπώλιο της πλατω-νικής έκθεσης, και μέ μιά πρώτη, επίσης διόλου εξαντλητική, άνάλυ-ση νά έπισημάνουμε πώς δλα αύτά τά μοτίβα πρέπει νά κατανοη-θούν ώς μοτίβα, δηλαδή μέ βάση ποιητικές-φιλοσοφικές προθέσεις.Δεν θέλουμε έτσι νά άντικαταστήσουμε μιά ριζωμένη προκατάληψηύπέρ του Πλάτωνα μέ μιά νέα προκατάληψη έναντίον του Πλάτωνα,ούτε νά άρνηθοΰμε μέ τις έρμηνεϊες μας δτι τή βάση πολλών μοτίβων

μπορεί νά άποτελεϊ τελικά ένα ιστορικό γεγονός. Τό κυριότερο εϊναινά κρατήσουμε τό βλέμμα μας άνοιχτό άπέναντι στις διάφορες δυνα-τότητες και νά μή θεωρούμε τά πράγματα άπλούστερα άπ' δ,τι εϊναιστήν πραγματικότητα.

78. Για τό δραμα του Σωκράτη στον 'Αντισθένη βλ. Dittmar, Aischines

von Sphettos, 1912, σελ. 62-64, ιδιαίτερα άπό τόν Λιβάνια or. 5, 174*Socratis et Socraticorum E pistu lae 17, και Σούδα s.v. Σωκράτης I.



Η ΚΛΗ Σ Η Τ ΟΥ Σ Ω ΚΡ ΑΤ Η 101

2. Ή κ λ ή σ -η τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ η σ τ η φ ιλ ο σ ο φ ία

Όσο αύτονόητο είναι για την ελληνική σκέψη ο τ ι κάθε άνθρωπος ώςέπαγγελματίας προστατεύεται άπό ορισμένη θεότητα, ώς σιδηρουρ-γός άπό τον Ήφαιστο και ώς ποιητής άπό τις Μούσες, τόσο σπάνιοεϊναι να έπεμβαίνει ένας θεός αύθόρμητα στή ζωή ένός άνθρώπου καινα τόν καλεί ν' άσκήσει αύτήν ή εκείνη τή δραστηριότητα. Οι θεότη-τες της μαντείας, βέβαια, εύχαρίστως δίνουν ενα σημείο, δταν όάνθρωπος ζητα τή συμβουλή τους για τή διαμόρφωση της ζωής του.

Ά λλα σχεδόν ποτέ ή θεότητα δεν επεμβαίνει στή ζωή ένός άνθρώ-που με μια άπροσδόκητη διαταγή και δεν της άλλάζει κατεύθυνση.Είναι πιθανό, πάντως, να χάθηκαν για μας θρύλοι άπό τήν έλληνικήάρχαϊκή έποχή, οι όποιοι άνέφεραν παρόμοια περιστατικά. Γνωρί-ζουμε μόνο μία διήγηση για τό πώς ό Ησίοδος ελαβε άπό τις Μού-σες τήν κλήση νά γίνει ποιητής* ή ιδέα δτι ή κλήση εϊναι έντελώςπαράδοξη, έφόσον άφορα έναν άγροικο, άμόρφωτο βοσκό, έκφράζε-

ται μέ σαφήνεια. 'Ίσως ύπήρχαν συγγενή περιστατικά. Ή ιστορίαγια τόν βοσκό Έπιμενίδη, ό όποιος, ένώ βοσκούσε τα πρόβατά του,έπεσε σε ύπνο για πενήντα έπτά χρόνια και δταν ξύπνησε εγινεποιητής, πιθανώς ειχε παρόμοιο νόημα." 'Αλλά αύτά βρίσκονταιστις παρυφές του μύθου. Εύχαρίστως θα μαθαίναμε αν στόν εύρύτεροκαι ποικίλο κύκλο τών δελφικών ιερών θρύλων ύπήρχαν τέτοιοι, οίόποιοι μιλούσαν για τήν αιφνίδια άλλαγή στή νοοτροπία ένός άγροί-κου και άσεβους άνθρώπου, δταν μπήκε στό ιερό του Απόλλωνα.

Άλλα ή παράδοση σιωπά.Μεταξύ τών Ελλήνων φιλοσόφων ύπήρχαν, βέβαια, μερικοί, οί

όποιοι δεν άπέδιδαν τό φιλοσοφείν τους στήν καθοδήγηση όρισμένουδασκάλου, άλλα έπέμεναν δτι ήλθαν στή φιλοσοφία άποκλειστικά μέδική τους πρωτοβουλία. Άλλα δεν γνωρίζουμε κανέναν, ό όποιος νάέγινε φιλόσοφος μέ άμεση θεϊκή κλήση — έκτός άπό τόν Σωκράτη.

79. Ό Έπιμενίδης στόν Διογένη Λαέρτιο 1, 109 κ.έ. (άπό τόν Θεόπομ-πο Fragm ente der griech. H istorik er 115, άπ. 67). Ιδιότυπη, στή συνάφειααύτη, ή ιστορία του Αισχύλου στόν Παυσανία I, 21, 2.




Όπου διηγήθηκαν τό ϊδιο κατοπινοί φιλόσοφοι, δπως ό Διογένηςάπό τή Σινώπη και ό Ζήνων ό Κ ιτιεύς, έκεϊ ή ιστορία του Σωκράτη

ύπήρξε τό πρότυπο, τό όποιο επρεπε κάνεις να μιμηθεί και ταυτό-χρονα να ξεπεράσει.Ή ιστορία για την κλήση του Σωκράτη στή φιλοσοφία εχει δια-

σωθεί σέ μια σειρά παραλλαγές. ΚαΙ μάλιστα φαίνεται δτι ορισμένηέκδοχή ισως μπορεί να χαρακτηρισθεί ώς ή πρωταρχική, ένώ οί ύπό-λοιπες μπορούν να κατανοηθούν ώς άναμορφώσεις άπό μεταβαλλό-μενες οπτικές γωνίες. Ά πό τήν άλλη, στις διηγήσεις γιά θεϊκή κλήσητου Σωκράτη άντιπαρατίθεται μία έντελώς διαφορετική, ή οποία,πιθανώς μέ πολεμική πρόθεση, άποκλείει έντελώς τό θεϊκό στοιχείο.

Ά πό ορισμένους υπαινιγμούς του Πλάτωνα πρέπει νά συναγά-γουμε τήν άρχαιότερη, δπως υποθέτουμε, έκδοχή του μοτίβου. Τήθεωρούμε τήν άρχαιότερη, έπειδή, περισσότερο άπ' δλες τις άλλες,παρέχει μια άπλή και νοηματικά κλειστή συνάφεια. Τήν προτάσσου-με και γιά τόν λόγο δτι είναι άξεχώριστη άπό τις έρμηνεϊες τουθανάτου του Σωκράτη, τις όποιες επισκοπήσαμε στό προηγούμενο

ύποκεφάλαιο.Τό δεύτερο μέρος της πρώτης ομιλίας της 'Α π ο λ ο γ ία ς του Π λά-

τωνα κυριαρχείται άπό τήν ιδέα δτι ό Σωκράτης φιλοσοφεί κατάδιαταγή της θεότητας, ή οποία τόν διέταξε νά προτρέπει τους άν-θρώπόυς νά μεριμνούν πρώτα γιά τήν ψυχή τους και μόνον επειτα γιάτά έξωτερικά πράγματα. Έπειδή ό Σωκράτης εχει αύτή τή διατα-γή, δεν έπιτρέπεται νά φοβαται τόν θάνατο και πρέπει νά υπακούει

μάλλον στόν θεό παρά στους άνθρώπους. Άλλά γιά τί ε'ίδους διατα-γή πρόκειται; 'Ήδη ενας σύντομος διαλογισμός δείχνει δτι ή διήγηση,μέ τήν οποία ό Πλάτων θεμελιώνει τή διαταγή, δηλαδή ό γνωστόςχρησμός πού δόθηκε στόν Χαιρεφώντα (θά μιλήσουμε γι' αύτόν),προφανώς δεν περιέχει άπολύτως τίποτε παρόμοιο μέ διαταγή. Μό-νο μέ μιά άρκετά πολύπλοκη μεθερμηνεία του χρησμού μπορεί νάπροκύψει άπό τόν λιτό και άπόλυτα σαφή έπαινο του Σωκράτη μία

έντολή του Απόλλωνα. Ή κριτική έρμηνεία πρέπει νά συμπεράνειδτι ό Πλάτων συγχώνευσε δύο μοτίβα ή άντίστοιχα δτι άντικατέ-στησε μία παλιότερη διήγηση μ' ένα μοτίβο καθαυτό διαφορετικάπροσανατολισμένο. Αρχικά, στό χωρίο μας πρέπει νά γινόταν μέδλους τους τύπους λόγος γιά μιά δεσμευτική διαταγή του θεοΰ. Έτσι




ό Σωκράτης, στο τέλος της ομιλίας του, τονίζει σύντομα άλλα ρητάδτι τό φιλοσοφείν του τό έπέβαλε ό θεός «με χρησμούς, όνειρα καιθεϊκά σημεία κάθε είδους»®® Με τους χρησμούς 'ίσως έννοεϊ τον χρη-σμό του Χαιρεφώντα* άλλά τί εχει ύπόψη του στήν περίπτωση τωνονείρων; Έδώ οδηγούμαστε αύτομάτως σε ένα χωρίο του Φ(χί8ωναδπου ό Σωκράτης διηγείται γιά τόν έαυτό του τά έξής:® Νωρίτεραστή ζωή του έβλεπε συχνά τό ϊδιο δνειρο, τό όποιο με διαφορετικέςμορφές του άπηύθυνε συνεχώς τήν 'ίδια διαταγή: αμουσικήν ποίει καιέργάζου». Παλιότερα ό Σωκράτης σκεφτόταν δτι τό δνειρο ήθελεάπλώς νά τόν ένθαρρύνει ώστε νά μήν παραιτηθεί άπό τή φιλοσοφία,

τώρα δμως θά ήθελε νά έκτελέσει αύτη τή διαταγή και κατά γράμ-μα, και γι' αύτό συνέθεσε στή φυλακή ορισμένα ποιήματα.Μας φαίνεται δτι έδώ ό Πλάτων παρέλαβε μέ παιγνιώδη τρόπο

ένα μοτίβο, τό όποιο πιθανώς είχε άσυγκρίτως πολύ μεγαλύτερησημασία σε άλλη θέση και σέ άλλη έκδοχή της σωκρατικής ιστορίας.Έδώ, στό δνειρο, δίνει ένας θεός τήν πραγματική διαταγή νά φιλο-σοφεί ό Σωκράτης, τή διαταγή εκείνη, γιά τήν όποια πέθανε ό Σω-

κράτης. Αύτή είναι μία εύθύγραμμη άπλή διήγηση, μία διήγηση μά-λιστα, ή όποια άποκαλύπτει μέ άρκετή σαφήνεια τόν στόχο της,δηλαδή νά επαινέσει τόν Σωκράτη ώς θεόσταλτο νουθετητή καιάποτροπέα του λαοΰ. Ό Πλάτων τήν έβαλε στό περιθώριο, έπειδήστά μάτια του δεν ήταν ικανή νά σηκώσει δ,τι ό 'ίδιος προσωπικάήθελε νά παρουσιάσει ώς έπίκεντρο του σωκρατικού φιλοσοφείν.'Υποβίβασε και συμπίεσε τό μοτίβο σ' ένα εύκαιριακό επεισόδιο,άκριβώς δπως ειχε κάμει και μέ τή μορφή του ονείρου στόν Κ ρ ίτ ω ν α .

Κ αι τά δύο μοτίβα έχουν κοινό έπίσης τό δτι μας πληροφορούν γιάμιά συναναστροφή τών θεών μέ τόν Σωκράτη εντελώς άνεξάρτητηάπό τό αίμόνίον.

Ό Πλάτων συμπεριέλαβε μία άλλη ιστορία, ή όποια χάρη σ'αύτόν έγινε ή πραγματικά κλασική ιστορία της κλήσης του Σωκρά-τη, αν και ώς πρός τό νόημά της δέν νοείται διόλου ώς ιστορίακλήσης, και μόνο μέ μιά άρκετά βίαιη μεθερμηνεία μπορούσε νά

80. 33c.81. 60e κ.έ.




προσαρμοσθεί στο πλαίσιο μιας τέτοιας ιστορίας. Ε ϊναι ή διήγησηγια τον χρησμό του Χαιρεφώντα. Μας έχει σωθεϊ οχι μόνο στον

Πλάτωνα, άλλα και στον Ξενοφώντα, και τις δύο φορές δμως ετσι,ώστε να έχει συσκοτισθεί τό άρχικό της περιεχόμενο.Ό Χαιρεφών, ό φίλος του Σωκράτη (παραδόξως έμφανίζεται ήδη

στις Ν ε φ έ λ ε ς του 'Αριστοφάνη ώς ό μοναδικός κατονομαζόμενοςμαθητής του Σωκράτη και συμπεριφέρεται έκεϊ στόν Σωκράτη περί-που δπως ό Πώλος στόν Γοργία, δπως ό Άντίμοιρος ό Μενδήσιοςστόν Πρωταγόρα, δπως ό Άπήμαντος στόν Τίμωνα), πήγε κάποτεστους Δελφούς και ρώτησε τόν θεό αν εϊναι κάνεις σοφότερος άπότόν Σωκράτη. Ό θεός άπάντησε άρνητικά. Ε ιπε δτι ό Σωκράτηςείναι ό σοφότερος άπ' δλους τούς άνθρώπους.

Αύτή εϊναι μία διήγηση, τήν οποία πρέπει να συνδυάσουμε μεσχετικά παλιούς δελφικούς θρύλους. 'Υπάρχει μία ομάδα ιστοριών,πού δλες τους έχουν τό νόημα να δείξουν δτι ό εύτυχέστερος, εύσεβέ-στερος και σοφότερος άκριβώς δεν εϊναι έκεϊνος, ό όποιος θεωρεί τόνέαυτό του δτι εϊναι και τόν όποιο θεωρεί ό κόσμος δτι εϊναι, άλλά

πολύ περισσότερο κάποιος έντελώς άγνωστος και άφανής άνθρωπος.Έχουμε μία έκδοχή άπό τόν πρώιμο 6ο αιώνα άκόμη, δπου ό πλού-σιος βασιλιάς Γύγης παρουσιάζεται νά ρωτά στούς Δελφούς αν εϊναικάνεις πιό εύτυχισμένος άπό αύτόν. Τό μαντείο του άπαντα δτιγνωρίζει κάποιον, και μάλιστα δτι αύτός εϊναι ό άγρότης Άγλαόςστήν Ψωφίδα της μακρινής, φτωχής 'Αρκαδίας, ό όποιος σ' δλη τουτη ζωή δεν άσχολήθηκε μέ τίποτε άλλο παρά μέ τήν καλλιέργεια του

μικρού άγροΰ του. Έδώ τό παράδοξο έχει άποδοθεϊ άδρά: εύτυχι-σμένοι δεν εϊναι οι μεγάλοι του κόσμου, άλλά ένας έντελώς άγνω-στος, ό όποιος περνά τή ζωή του άνενόχλητα, εύχαριστημένος μέ τήνέλάχιστη περιουσία του. Τό μοτίβο χρησιμοποιήθηκε άργότερα γιάτόν βασιλιά Κ ροίσο και βρήκε τήν κλασική διατύπωσή του στόν

82. ΆντίμοφοςκαΙ Π ρωταγόρας: Π λάτωνος, Π ρ ω τ α γ ό ρ α ςΆπή-μαντος καΐ Τ ίμων: Άριστόξενος, άπ. 130 Wehrli.

83. Valerius Maximus VH , 1,2. Ή δυστυχία του βασιλια των Περσών:Π λάτωνος, Γ ο ρ γ ία ς ^TOe^ έπιπλέον ώς γελοιογραφία στόν Διογένη Λαέρτιο2, 76.




Ηρόδοτο, στή διήγηση του Σόλωνα για τή ζωή του 'Αθηναίου πολί-τη Τέλλου.® Μια φιλοσοφική μετεξέλιξη έχουμε στήν .ιδέα (άρχικάφαίνεται δτι διατυπώθηκε για έναν σωκρατικό διάλογο με τον Α λ-

κιβιάδη) δτι και ό ϊδιος ό βασιλιάς των Περσών δεν μπορεί νά λεχθείεύτυχισμένος, αν δεν μέριμνα για τήν ψυχή του.Παράλληλα δίνεται άπάντηση στο ερώτημα ποιός εϊναι ό σοφό-

τερος. Άλλα εδώ έχουμε περισσότερες, οχι τελείως έξιχνιάσιμεςπαραδόσεις. Συμφωνοΰν ώς προς τό δνομα έκείνου τον όποιο ό θεόςχαρακτηρίζει ώς τόν σοφότερο. Είναι ό άγρότης Μύσων άπό τήνΧήνα στήν οροσειρά της Οίτης, δηλαδή πάλι ένας άπλός άνθρωπος, όόποιος ζει έντελώς χαμένος σέ μιά πολύ άπομακρυσμένη περιοχή.

Διαφορές ύπάρχουν κυρίως δσον άφορα τό πρόσωπο έκείνου πούέρωτα. Άλλοτε εϊναι ό Σκύθης Ανάχαρσης, άλλοτε ό ΣπαρτιάτηςΧείλων. Έμας δεν μας ένδιαφέρει πολύ αύτό. Τό γενικό νόημα πρέ-πει νά είναι και έδώ δτι ό σοφότερος δεν εϊναι έκεινος, ό όποιοςφαίνεται νά εϊναι έξαιτίας της π ο λ υ μ α θ ε ία ς του ή άπαιτεϊ νά εϊναι,άλλά ένας άσήμαντος τυχαίος άνθρωπος, ό όποιος μένει στό κτήματου καΐ τό καλλιεργεί.

Αύτό τό μοτίβο μεταφέρθηκε στόν Σωκράτη. Κ αι αύτός εϊναιένας άπλός πολίτης της Αθήνας, πού δεν κατάφερε ποτέ νά άποκτή-σει δόξα και πλούτο, δεν μαθήτευσε στή σχολή κανενός άπό τούςσοφούς του κόσμου και δεν καταλαβαίνει τούς λόγους τους.

Όπωσδήποτε, πρέπει νά συνεξετασθεί άμέσως ένα φαινομενικάσυγγενέστατο, άλλά κατ' ούσίαν διαφορετικό μοτίβο. Μία έκδοχήτου θρύλου γιά τούς Έ πτά σοφούς άναφέρει τά έξης. Στή Μίλητοέβγαλαν έναν τρίποδα άπό τή θάλασσα. Όταν ρώτησαν τί νά τόνκάνουν, τό μαντείο τών Δελφών άπάντησε δτι ό τρίποδας έπρεπε νάδοθεϊ δώρο στόν σοφότερο. Έτσι, δόθηκε στόν Θαλή, άλλά αύτός τόνέδωσε σέ άλλον, ώσπου στό τέλος τόν πήραν στό χέρι τους και οιΈπτά. Ό τελευταίος, ό Σόλων, έστειλε τόν τρίποδα στούς Δελ-φούς, έπειδή μόνον ό θεός εϊναι ό σοφότερος.® Έδώ ύπόκειται ή ιδέαδτι στήν πραγματικότητα κανένας άνθρωπος δεν έπιτρέπεται νά

84. I, 30.85. Διογένους Λαέρτιου 1, 28.




λέγεται σοφός. Δεν ξέρουμε πόσο παλιά εϊναι ή άφήγηση. Όμως έναπερίφημο άπόσπασμα του Ηρακλείτου δείχνει δτι ή ιδέα, πώς σοφόςμπορεί να λεχθεί στήν πραγματικότητα μόνον ό θεός, άνάγεται σέ

πρώιμη εποχή: «Ένα, τό μόνο σοφό, θέλει και δεν θέλει να ονομάζε-ται μέ τό δνομα του Δία»®®Τό χωρίο έχει άκόμα μεγαλύτερη σπου-δαιότητα, επειδή ό Η ράκλειτος βρίσκεται κοντύτερα στόν δελφικόχρησμό άπ' οποιονδήποτε άλλο άρχαϊο φυσικό φιλόσοφο, άφοΰ ήδη ήμορφή των προτάσεών του κατανοείται μόνον δταν τή θεωρήσουμεάπομίμηση των χρησμών του 'Απόλλωνα. 'Αργότερα, ή ιδέα δτιμόνον ό θεός επιτρέπεται να χαρακτηρίζεται σ ο φ ό ς , ένώ στους άν-θρώπους δεν μένει παρά ή φ ιλ ο -σ ο φ ία , χρησιμοποιήθηκε γιά τόν Πυ-θαγόρα. Σημαντικότερο εϊναι δτι προπάντων ό 'ίδιος ό Πλάτων τήνπαρέλαβε και δτι έκτοτε ή έννοια του φ ιλ ο σ ό φ ο υ στόν Π λάτωναάπέκτησε τή σημασία της ώς δρος®^

Έχουμε έδώ ένα σύμπλεγμα, τό όποιο συνδέει τό έρώτημα γιάτόν σοφότερο μέ τήν παραδοχή της έμφυτης άσοφίας του άνθρώπου.Μπορούμε νά ποΰμε δτι ή πλατωνική έρμηνεία του χρησμού τουΧαιρεφώντα έχει έπηρεασθεϊ έντονα άπό αύτό. Γ ιατί και στήν'Α π ο λ ο γ ία δηλώνεται ρητά δτι δεν έπιτρέπεται νά μιλάμε γιά σοφίαστήν περίπτωση του άνθρώπου. ®

Όπωσδήποτε, δύο πράγματα πρέπει νά προσέξουμε. Ά π0 τήμιά, ή ϊδια ή διήγηση γιά τόν Χαιρεφώντα, ώς μεταφορά του άρχαίουθρύλου δπου ταυτίζεται ό άφανέστερος μέ τόν σοφότερο, πρέπει νάδιαχωρισθεϊ ριζικά άπό τή διήγηση, ή οποία καταλήγει στό δτι μόνοό θεός εϊναι σοφός. Τό νόημα των δύο ιστοριών είναι έντελώς διαφο-

ρετικό και, έκτός αύτοΰ, ό Ξενοφών στήν •'Α π ο λ ο γ ία του έχει ύπόψητου μόνο τό πρώτο και δχι τό δεύτερο μοτίβο. Ε πιπλέον, μπορούμενά διακρίνουμε στόν ϊδιο τόν Πλάτωνα και ένα τρίτο σύμπλεγμα. Ήπλατωνική έρμηνεία της άνθρώπινης άγνοιας βασίζεται σέ μία τρίτη

86. D ie Fragmente d er Vorsokratiker^ 5η έκδ., 22Β 32· πρέπει νά προει-δοποιήσουμε γιά τΙς ώς έπΙ τό πλείστον φανταστικές έρμηνεϊες και παρερ-μηνείες των J. Bollack και Η. Wismann, H eraclite au la Separation, 1972.

87. Φ α ί8ρ ο ς 218ά .

88. 23ab.



Η Κ Λ Η Σ Η Τ Ο Υ Σ Ω Κ Ρ Α Τ Η 107

διήγηση, ή οποία βέβαια παραπέμπει έπίσης στους Δελφούς, άλλακαι πάλι έχει διαφορετικό προσανατολισμό.

Ά λλα ας επιστρέψουμε για μια φορά άκόμη στά δύο πρώτα μοτί-βα. Κ ατ' άρχήν και τά δύο μπορούν νά κατανοηθούν έντελώς μηφιλοσοφικά, ώς έκφραση άρχαϊκ% λιτής βιοσοφιας. Τό νόημα τουπρώτου μοτίβου εϊναι ή δίκαιη ταπείνωση δσων θεωρούν τον εαυτότους σπουδαίο. 'Ίσως καταλάβουμε καλύτερα γιατί τοΰτο τό μοτίβομπόρεσε νά μεταφερθεί στόν Σωκράτη, αν προσθέσουμε δτι κατά τάφαινόμενα ή πρωταρχική κατάσταση του σωκρατικού διαλόγουύπήρξε ή άντιπαράθεση του άπλοΰ γυιοΰ του τεχνίτη άφ' ένός με τόνάλαζόνα και πλούσιο νεαρό 'Αλκιβιάδη και άφ' ε τ έ ρ ο υ μ ε τους μα-

ταιόδοξους καΐ περήφανους γιά τΙς γνώσεις τους σοφιστές. Στήνάντίθεση του Σωκράτη μέ τόν Αλκιβιάδη άπηχεϊται ή άντίθεση τουΆγλαοΰ μέ τόν Γύγη, ενώ στήν άντίθεση του Σωκράτη μέ τουςσοφιστές άπηχεϊται ή άντίθεση του Μύσωνα μέ δλους τους σοφούςάνδρες, τους οποίους ειχε έπισκεφθεϊ άρχικά ό 'Ανάχαρσης, έλπίζον-τας νά άποκτήσει. κοντά τους έλληνική μόρφωση. Ό Ξενοφών χρησι-μοποίησε αύτό τό μοτίβο, άλλά του άφαίρεσε μέ χαρακτηριστικότα-το τρόπο τό πραγματικό του νόημα. Γ ιατί έρμηνεύει τόν χρησμό τουΧαιρεφώντα ώς έναν γενικό έπαινο του Σωκράτη, στόν όποιο δίδεταιή θεία έπιβεβαίωση δτι κατέχει δλες τις άρετές. Ό χρησμός γίνεταισυστατικό στοιχείο ένός πολύ τετριμμένου ε γ κ ω μ ίο υ του Σωκράτη.

Κ αι τό δεύτερο μοτίβο έχει τις ρίζες του σέ άρχαιοελληνικέςαντιλήψεις. Στους στίχους του Θεόγνιδος, γιά παράδειγμα, μπορείνά ξαναβρεί κάνεις τήν ιδέα δτι μόνον ό θεός είναι σοφός: α Έμεϊς οιάνθρωποι έχουμε κενές γνώμες και δέν γνωρίζουμε τίποτε. Οί θεοί

τά έπιτελοΰν δλα δπως νομίζουν». Ά λλά αύτοι άκριβώς οι στίχοιμας έπιτρέπουν και νά διαπιστώσουμε πρός ποιά κατεύθυνση μπόρε-σε νά μετεξελιχθεί τούτη ή ιδέα. Στό τ έ λ ο ς του πράττειν διαχωρίζε-ται βαθύτερα ή σοφία τών θεών άπό τήν άσοφία τών άνθρώπων.Μόνον ό θεός γνωρίζει τό άποτέλεσμα και προκαλεί τό άποτέλεσμα,γνωρίζει τί εϊναι άγαθό και προκαλεί τό άγαθό. Μπορούμε νά παρα-πέμψουμε στήν παρέκβασή μας γιά τόν Ξενοφώντα, στό προηγούμε-

89. 141 κ.έ.




νο κεφάλαιο. Έκεϊ είδαμε πόσο σπουδαία είναι για τον Ξενοφώντα ήιδέα δτι ό άνθρωπος έχει τήν ύποχρέωση να άποκτα τήν εφικτή γι'αύτόν τεχνική γνώση, μόνον ό θεός δμως γνωρίζει τό άπώτερο ά γ α -

θόν και τό άποκαλύπτει στους άνθρώπους μέσω της μαντικής. Είδα-με έπίσης πώς έδώ μπορούμε να άναζητήσουμε πιθανώς μιαν άπό τιςάφετηρίες της διδασκαλίας του Π λάτωνα για τό α γ α θ ό ν ,

Εϊναι παράξενο πού και τα δύο μοτίβα φέρνουν σε έκπληκτικήέγγύτητα τόν Σωκράτη μέ τόν κύκλο των Έ πτά Σοφών. Ίσως μαςεπιτρέπεται κιόλας να τό διατυπώσουμε κάπως άδρότερα: ή μετα-φορά αύτών των μοτίβων θέλει νά ενσωματώσει τόν Σωκράτη άκρι-βώς σ' αύτόν τόν κύκλο. Ε ϊναι μιά τελευταία προσπάθεια νά διευρυν-θεί τούτος ό κύκλος, ό όποιος κατά κανόνα έκλεινε χρονολογικάσημαντικά νωρίτερα. Μπορούμε νά σκεφθούμε δτι σε μερικές παρα-δόσεις συγκαταλέγονταν στους σοφούς άκόμη και ό 'Αναξαγόρας, όΕπίχαρμος και ό Λάσος άπό τήν Ερμιόνη, δηλαδή άνδρες, οί όποιοιήταν - δεν ήταν μία ή δύο γενιές μεγαλύτεροι άπό τόν Σωκράτη.

Ά πό τήν άποψη των ιδεών, περισσότερο διαφορισμένο είναι ένατρίτο μοτίβο, τό όποιο έπίσης πέρασε μέσα στήν πολύ περίπλοκη

διήγηση του Π λάτωνα στήν * Α π ο λ ο γ ία . Μπορούμε νά τό άνασυνθέ-σουμε άπό τόν Πλάτωνα, τόν Ξενοφώντα και τόν 'Αριστοτέλη. 'Ιδι-αίτερα ένδιαφέρον είναι δτι στόν 'Αριστοτέλη, σ' ένα άντιπροσω-πευτικό κείμενο, δηλαδή στό πρώτο βιβλίο του προγραμματικού τουσ υ γ γ ρ ά μ μ ο ίτ ο ς Π ε ρ ί φ ίλ ο σ ο φ ία ς ^ φαίνεται δτι αύτό τό μοτίβο πήρετή θέση της πλατωνικής διήγησης γιά τόν Χαιρεφώντα, πράγμα πούάποτελεϊ ένα πρόσθετο σημαντικό έπιχείρημα έναντίον της ιστορικό-

τητας αύτής της διήγησης. ^Κ ατά τόν 'Αριστοτέλη ό Σωκράτης έκανε κάποτε ένα ταξίδιστούς Δελφούς και έκεϊ, στόν ναό του 'Απόλλωνα, διάβασε τό άρ-χαϊο ρητό της Πυθίας «Γνώθι σαυτόν»· και τό ρητό τοΰτο σήμανε γι'αύτόν τήν άφετηρία του φιλοσοφείν. Τά άποσπάσματα του 'Αρι-στοτέλη δεν λένε τίποτε περισσότερο. Τό πρόβλημα εϊναι λοιπόν τί

90. Άλλου δείξαμε δτι ή ιστορικότητα του χρησμού άμφισβητήθηκερητά κατά τήν άρχαιότητα* βλ. Museum Helveticum 3, 1946, σελ. 6.

91. Άπ. 1 και 2 Walzer.



Η ΚΛΗ Σ Η Τ Ο Υ Σ Ω ΚΡΑ Τ Η 109

νόημα εϊχε τό «Γνώθι σαυτόν» σ' αύτή τή διήγηση. Μπορούμε νάέπωφεληθουμε εδώ άπό τήν άπαραγνώριστη συγγένεια ιδεών μεταξύτης πληροφορίας του Π λάτωνα για τον σωκρατικό έλεγχο τών άν-

θρώπων® και μιας σημαντικής περικοπής του Ξ ενοφώντα, δπου πα-ρατίθεται τό «Γνώθι σαυτόν». Ό Ξενοφών έρμηνεύει τό δελφικόρητό ως εξής: νά γνωρίζεις τόν έαυτό σου δεν σημαίνει μόνο νά ξέρειςτό δνομά σου, άλλά νά έχεις συνειδητοποιήσει τί είσαι ικανός νάκάνεις και τί δχι. Όποιος τό ξέρει αύτό θά έπιχειρεϊ πάντοτε μόνονεκείνα, γιά τά όποια είναι ικανός και άρμόδιος, και θά προφυλάσσε-ται άπό δλα τά λάθη, δσα γέννα ή άναρμοδιότητα. Θά είναι επιτυ-χημένος και εύτυχισμένος, ενώ δποιος άσχολειται με πράγματα πούδεν καταλαβαίνει και άπλώς νομίζει δτι καταλαβαίνει, άναγκαστικάθά τά κάνει δλα λάθος και θά άποτύχει παντού. Τό «Γνώθι σαυτόν»δηλαδή εϊναι ή παρότρυνση νά συνειδητοποιήσει κάνεις τήν έκτασηκαι τά δρια τών γνώσεων και τών ικανοτήτων του.

Ε ίναι σαφές δτι αύτή ή συλλογιστική συμφωνεί, στά βασικά χα-ρακτηριστικά της, μέ τό πλατωνικό κείμενο. Ά λλά στόν Π λάτωναπροστίθεται μία νέα έννοια, ή οποία μέ τή σειρά της ύποδηλώνει μιά

μετατόπιση τής ιδέας. Ή νέα έννοια είναι ή έννοια τής ο ίη σ ε ω ς ^ τουνομίζειν: οι άνθρωποι νομίζουν δτι ξέρουν και παρ' δλα αύτά δενξέρουν. Δεν ισχύει πιά δμως δ,τι λέει ό Ξενοφών, πώς δηλαδή ήπαρότρυνση του δελφικού ρητοί3 νά γνωρίζει κανείς τά δρια τής άρ-μοδιότητάς του άπευθύνεται μόνο σέ δποιον τή διαβάζει. Στόν Π λά-τωνα, ό φιλόσοφος πού άπέκτησε τή γνώση έχει ώς έργο του νάάποκαλύψει τήν ύποκειμενική γνώμη τών άλλων άνθρώπων και νά

τούς κάνει νά συνειδητοποιήσουν τήν άγνοιά τους. Έδώ φαίνεταιάπό μιά νέα πλευρά δτι πάνω στόν Πλάτωνα άσκήθηκε μιά επίδρα-ση, τήν οποία ήδη άναγκασθήκαμε νά άναφέρουμε σέ μιά κάπωςδιαφορετική συνάφεια, ή έπίδραση του Ηρακλείτου. Ειδικά αύτή ήέννοια τής ο ίη σ ε ω ς ^ του νομίζειν, έπαιξε στόν Ηράκλειτο σημαντικόρόλο. Κ αι ταυτόχρονα ό Ηράκλειτος, δπως κανένας άλλος άρχαϊος

92. ' Α π ο λ ο γ ία 21h -23h ,

93. ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α IV, 2, 24-30.94. D ie Fragm ente der V orsok ratik er, 5η έκδ., 22Β 46 καΐ σημείωση.




'Ίωνας, άντιπαρέθεσε τή γνώση του για τή συνάφεια της άνθρώπινηςύπαρξης μέ τον κοσμικό νόμο στήν άνοησία των άνθρώπων, οί όποι-οι, σαν κι αύτούς πού ονειρεύονται, νομίζουν δτι έχουν γνώσεις. Δεν

θα άστοχήσουμε, αν χαρακτηρίσουμε τόν Ηράκλειτο ώς τόν πρώτοφιλόσοφο, ό όποιος έντόπισε τό εύγενές έργο της σοφίας στήν κατα-στροφή της άνθρώπινης ύποκειμενικής γνώμης. *Α π αύτόν έπηρεά-σθηκε ό Πλάτων στήν περιγραφή του για τόν Σωκράτη και άπ' αύτόνξεκινούν τελικά και οί Στωικοί και οί Νεοακαδημεικοί, δταν άνα-γνωρίζουν ώς πρώτη υποχρέωση του σοφοΰ νά φυλάγεται άπό τήνύποκειμενική γνώμη.

Ίσως φάνηκε δτι παρατραβήξαμε κάπως τήν άνάλυση της πλα-τωνικής Ά π ο λ ο χ ία ζ . Ε ίναι πολύ πιθανό μια ύστερότερη ερμηνείακάπως νά άπλοποιήσει και πάλι τό άποτέλεσμα της άνάλυσής μας.Έμας δμως μας ένδιέφερε νά διακρίνουμε μέ δσο τό δυνατόν μεγαλύ-τερη σαφήνεια τα διάφορα στοιχεία, τά όποια ύπεισηλθαν στή διή-γηση του Πλάτωνα για τήν κλήση του Σωκράτη. Βασικά, νομίζουμεδτι άναγνωρίζουμε δύο κύριες έκδοχές και δύο δευτερεύοντα μοτίβα,τά όποια μετατόπισαν κάπως τήν πορεία των κύριων εκδοχών.

Ή μία κύρια εκδοχή εϊναι ό χρησμός του Χαιρεφώντα, ό όποιοςάνακηρύσσει τόν Σωκράτη σοφότερο άκριβώς έπειδή κανένας άν-θρωπος δεν θα τόν θεωρούσε σοφότερο.

Ή άλλη κύρια εκδοχή εϊναι ή γνωριμία του Σωκράτη μέ τό δελφι-κό ((Γνώθι σαυτόν», άπ' δπου ό Σωκράτης άντλεϊ τήν παρότρυνσηδτι έργο του άνθρώπου και τρόπος κατάκτησης της εύδαιμονίας εϊναινά παραμείνει στα δρια τών γνώσεων καΐ δυνατοτήτων του.

Τό πρώτο συμπληρωματικό μοτίβο εϊναι ή ιδέα του θρύλου τώνΈ πτά Σοφών, δτι δηλαδή κανένας άνθρωπος δέν επιτρέπεται νάλέγεται σοφός, παρά μόνο ό θεός.

Τό δεύτερο συμπληρωματικό μοτίβο εϊναι τό πιθανώς ήρακλεί-τειο μοτίβο δτι έργο του φιλοσόφου εϊναι νά θεραπεύσει τους άνθρώ-πους άπό τήν έπιφατική γνώση τους.

Δύο παρατηρήσεις πρέπει νά προσθέσουμε άκόμη.

Ά πό τό γεγονός, δτι ό Πλάτων δέν μας λέει καθόλου άκριβώς σέτί άναφέρεται ή άγνοια τών άνθρώπων, και προπάντων ή άγνοια τώντριών κατά προτίμηση έλεγχομένων άπό τόν Σωκράτη έπαγγελμά-των (τών πολιτικών, τών ποιητών και τών τεχνιτών), καταφαίνεται



Η ΚΛΗ Σ Η ΤΟ Υ Σ Ω ΚΡ ΑΤ Η 111

OTL στήν ' Α π ο λ ο γ ία άκολουθεϊ παλαιότερα μοτίβα σχετικά πιστά.'Αναγκαστικά καταλήγουμε στήν εντύπωση δτι ό Πλάτων δεν θέλεινά πει περισσότερα άπό τις παλιές διηγήσεις, οί όποιες άντικατο-

πτρίζουν μιά διαδεδομένη ελληνική βιοσοφία: ό άνθρωπος δεν πρέπεινά καταγίνεται με πράγματα, γιά τήν έπιτέλεση των οποίων τουλείπει ή φυσική δύναμη ή ή πνευματική άρμοδιότητα. Δεν πρέπειοΰτε νά προσπαθήσει νά πιει δλη τή θάλασσα, γιατί δεν μπορεί, οΰτενά διοικήσει στράτευμα, αν δεν εχει μάθει νά διοικεί.

Παρ' δλα αύτά έχουμε τό άόριστο αίσθημα δτι ό Πλάτων, άκρι-βώς σέ ενα τόσο σπουδαίο σημείο, ήθελε νά πει περισσότερα καιδιαφορετικά πράγματα* δτι ειχε υπόψη του ένα έντελώς ξεχωριστόείδος άγνοιας, εκείνη άκριβώς πού ήδη ύπαινιχθήκαμε σύντομα πα-ραπάνω, δηλαδή τήν άγνοια του άπώτερου τ έ λ ο υ ς του πράττειν, τουάληθινοΰ ά γ α θ ο Ό · τ Ό ο τ ο βρίσκεται πέρα άπό τήν τεχνική γνωσιμό-τητα και γιά τόν Ξενοφώντα μπορεί νά γνωσθεϊ μόνο μέ τή μαντική,γιά τόν Πλάτωνα μόνο μέσφ μιας αύτόνομης επιστήμης του άγαθοΰ.Γ ιατί ό Πλάτων δεν τό λέει αύτό άκριβέστερα, αν τό έννοεϊ; *Ίσωςέπειδή μιά τέτοια διευκρίνηση δεν θά συμβιβαζόταν μέ τόν ήθελημέ-

να βιογραφικό, σχεδόν μυθικό, χαρακτήρα της διήγησής του. Αύτόμας όδηγεϊ στή δεύτερη παρατήρηση. Κ ανένα άπό τά παραπάνωμοτίβα δεν έχει καθαυτό σχέση μέ κάποια κλήση στή φιλοσοφία, ανλέγοντας κλήση έννοοΰμε δτι ένα άτομο, έξαιτίας μιας άπρόβλεπτηςέκκλησης, άναγκάζεται ξαφνικά νά άλλάξει άρδην τή ζωή του και νάεπιδοθεί σέ ένα έντελώς νέο έργο. Μόνο τό πρώτο μοτίβο έχει τόν,συναφή μέ τήν έννοια της κλήσεως, χαρακτήρα του παραδόξου. 'Αλ-

λά αύτό άκριβώς πάσχει στήν πλατωνική έκθεση άπό μιάν άντίφαση,ή οποία, μέ άφετηρία άλλην έκάστοτε συλλογιστική, τονίσθηκε συ-χνά άπό προηγούμενους έρευνητές. Ή παράδοξη έκφραση σεβασμούτου 'Απόλλωνα πρός τόν Σωκράτη προϋποθέτει δτι ό Σωκράτηςεϊναι ήδη σοφός έτσι δπως είναι, και θέλει νά ύπενθυμίσει στουςάλλους άνθρώπους δτι, βλέποντας αύτόν, δέν πρέπει νά τυφλωθοΰνάπό άλαζονική δοκησισοφία. 'Αντίθετα, είναι παράλογο νά έρμηνεύ-σουμε τήν έκφραση σεβασμού ώς πρόσκληση στόν ιδιο τόν Σωκράτη

νά βεβαιωθεί γιά τή σοφία του μέσω του φιλοσοφείν. Ό Σωκράτηςπρέπει ήδη νά είναι κρυφά σοφός, γιά νά μπορέσει ό θεός νά τόνάντιπαραθέσει στους σοφούς του κόσμου.



112 Η Σ Ω ΚΡΑ Τ Ι ΚΗ Π ΟΙ Η Σ Η

Γνήσια ιστορία κλήσεως είναι μόνο ή διήγηση για τή διαταγήπού ελαβε ό Σωκράτης στο δνειρό του, δπως τήν εκθέσαμε στήνάρχή. Μόνο αύτή συνιστά επαρκή προϋπόθεση της μέχρι θανάτου

υπακοής, τήν οποία ό φιλοσοφών Σωκράτης θέλει να προσφέρει στονθεό του. Στήν ' Α π ο λ ο γ ία δμως ό Πλάτων δεν ήθελε άπλώς να πα-ρουσιάσει τήν τραγική άπόφαση του Σωκράτη μεταξύ ζωής καιυπακοής. 'Ήθελε να δώσει συγχρόνως ενα περίγραμμα έκείνου πούάποτελοΰσε συγκεκριμένα στα μάτια του τό σωκρατικό φιλοσοφείν.Γ ια τοΰτο άντικατέστησε τήν άπλή έκείνη διήγηση μέ τή συγχώνευ-ση πολλών μοτίβων, τα όποια μπορούσαν να καταστήσουν κατανοη-

τές προπάντων δύο ιδέες πού τόν ενδιέφεραν: άφ' ενός τήν άντίθεσητης λιτότητας του άληθινοΰ φιλοσόφου πρός τή σοφιστική έπαρσητων δυνάμεων πού τόν περιβάλλουν — έπειτα, και πρώτιστα, τόέρώτημα για τό έσχατο αγαθόν στό όποιο ή άνθρώπινη ύποκειμενι-κή γνώμη άναγκαστικά άποτυγχάνει, τό όποιο ό φιλόσοφος δμωςπρέπει να άνακαλεϊ διαρκώς. Τά μοτίβα, τα όποια έδώ έξυπηρετοΰντόν Πλάτωνα, προέρχονται άπό τήν άρχαία παράδοση, άναμφίβολαδμως μεταφέρθηκαν στόν Σωκράτη μέσα σέ σωκρατικούς διαλόγουςεν μέρει ήδη πριν άπ' αύτόν. Προπάντων τή γνωριμία του Σωκράτημέ τό δελφικό ρητό, δπως δείχνουν ό 'Αριστοτέλης και ό Ξενοφών,πρέπει να τήν διηγούνταν ενα πραγματικά σπουδαίο έργο.

Θά ήταν δμως άπορίας άξιο αν δεν είχαν διαμορφωθεί και ιστο-ρίες, οί όποιες άπέκλειαν κάθε θεϊκή παρέμβαση στή ζωή του Σωκρά-τη και κατ' αύτόν τόν τρόπο άντιμάχονταν, περισσότερο ή λιγότεροάμεσα, τις έκδοχές πού παρουσιάσαμε. Δεν πρέπει να θεωρήσουμεως πηγή αύτών τών ιστοριών, κατά τό μεγαλύτερο μέρος τους, τήσωκρατική φιλολογία, άλλά πρέπει νά ύποθέσουμε δτι συντάχθηκανάπό άντιπάλους του σωκρατισμοΰ μέ σκοπό νά καταρρίψουν τόνθρύλο γιά τήν ιδιαίτερη άγάπη του θεου στόν Σωκράτη. Γ ιατί είναιαύτονόητο δτι ένα τέτοιο έγκώμιο του Σωκράτη, πού φθάνει στάδρια του μύθου, προκαλούσε τή διατύπωση άντιρρήσεων. Ώς τέτοιεςδιηγήσεις, οι όποιες συνειδητά πανε νά καταστήσουν κοινότοπη τήν

ιστορία του Σωκράτη, πρέπει νά έρμηνευθοΰν άναμφίβολα οί δύοτελευταίες έκδοχές του μοτίβου της κλήσεως. Μπορούμε νά τις γνω-ρίσουμε μέ κάποια σαφήνεια.

Ή μία, φαινομενικά άθωότερη διήγηση άποδίδεται σέ κάποιον



Η ΚΛ Η Σ Η ΤΟΥ Σ Ω Κ ΡΑ Τ Η 113

σχεδόν άγνωστο σ ε μας Δημήτριο Βυζάντιο και άναφέρει τα έξης: όΣωκράτης ξεκίνησε ώς λιθοξόος σ' ενα λατομείο. Έκεϊ λένε δτι τονάνακάλυψε ό Κ ρίτων, τον πήρε άπό 'κει και του εδωσε άνώτερη

μόρφωση. Γ ιατί έρωτεύθηκε τή χάρη της ψυχής του. ^Αύτή ή σύντομη ιστορία άνακινεϊ μια σειρά προβλήματα. Φαίνε-ται πρώτα-πρώτα σαφές δτι ό Σωκράτης γίνεται λιθοξόος, έπειδήπροφανώς είχε επιβεβαιωθεί ιστορικά δτι ό πατέρας του ό Σωφρονί-σκος είχε άσκήσει αύτό τό έπάγγελμα. Πιθανόν δμως πρέπει νάσυνδέσουμε τήν ιστορία μας με τήν παράξενη πληροφορία του ιστο-ρικού τής έλληνιστικής περιόδου Δούριδος του Σαμίου, σύμφωνα μετήν οποία ό Σωκράτης έργάσθηκε ώς σκλάβος σ' ενα λατομείο. ®Τότε ό Κ ρίτων δεν πρέπει άπλώς νά τόν πήρε άπό τό λατομείο, άλλάνά έξαγόρασε τήν έλευθερία του, πράγμα που ταιριάζει πολύ καλάμε τόν ρόλο του ώς πλούσιου φίλου του Σωκράτη. Ό Δούρις, βέβαια,ό οποίος αύτοαποκαλούνταν άπόγονος του 'Αλκιβιάδη και στά ιστο-ρικά έργα του δεν εχανε εύκαιρία νά παρουσιάσει τόν πρόγονό του μετόν εύνοϊκότερο τρόπο, θά μπορούσε νά είχε κιόλας έμφανίσει τόν'Αλκιβιάδη σ' αύτόν τόν ρόλο, κι έτσι ή πρό πολλού δεδομένη μέσω

τής άρχαίας σωκρατικής φιλολογίας σχέση του Σωκράτη με τόν'Αλκιβιάδη θά είχε γνωρίσει τήν ύψιστη έπισφράγιση.Ή έκφραση, δτι τόν Κ ρίτωνα τόν κυρίεψε άγάπη γιά τήν «ψυχική

χάρη» του Σωκράτη, μας βάζει στόν πειρασμό νά θέσουμε και άλλαέρωτήματα. Άραγε είναι κάπως συναφής ή παρατήρηση δτι, ώςτεκμήριο τής τέχνης του Σωκράτη, μπορούσε νά δεί κάνεις πάνωστήν 'Ακρόπολη μία ομάδα ένδεδυμένων Χ α ρ ίτ ω ν ; Ε ίναι πάρα πολύ

πιθανό δτι και αύτό έπινοήθηκε. Ούτε ό Πλάτων ούτε ό Ξενοφώνέχουν τήν παραμικρή ιδέα γιά τό δτι ό ίδιος ό Σωκράτης είχε άσκήσεικάποτε στό παρελθόν ένα έπάγγελμα — άκόμη κι αν ή διήγηση τουΞενοφώντα γιά τή συνομιλία του Σωκράτη με τόν γλύπτη Κ λείτωναάνήκε στήν εύρύτερη περιοχή αύτοΰ του μοτίβου. Ά ν δμως τά


96. Ό Σωκράτης ώς δούλος: Δοΰρις, Fragmente der griech ischen Histori-k er 76, άπ. 78.

97. ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α Π Ι, 10, 6-8. Ή ομάδα των χαρίτων στόν Διογέ-νη Λαέρτιο 2, 19.



114 Η Σ Ω ΚΡΑ Τ Ι ΚΗ Π ΟΙΗ Σ Η

αγάλματα στην 'Ακρόπολη έπινοήθηκαν, πρέπει να εϊχαν ορισμένησχέση μέ τον χαρακτήρα και τή μοίρα του Σωκράτη. Δεν πρέπει ναείναι τυχαίο δτι ώς εργο του Σωκράτη άναφέρονταν άγάλματα αύ-

των άκριβώς των θεοτήτων, δπως π.χ. και δτι ώς ήμέρα γεννήσεωςτου άναφερόταν ή εκτη του μηνός Θαργελίωνος, ή ήμέρα της μαίαςκαι άδελφής του 'Απόλλωνα 'Αρτέμιδος. Σ' αύτή τή συνάφεια 'ίσωςέχει ενδιαφέρον και ή σημείωση δτι ό Σπεύσιππος, ό συνεχιστής τουΠλάτωνα στή σχολή, είχε πει να στήσουν άγάλματα των Χ α ρ ίτ ω ν

στο ιερό των Μουσών της Άκαδημίας. ^Τί σήμαινε έπιπλέον ό αερωςα) του Κ ρίτωνα; Τό κείμενό μας

άναφέρει ρητά δτι αύτή ή άγάπη άναφερόταν μόνο στή χάρη τηςψυχής του Σωκράτη. Αύτή ή παρατήρηση είναι κατανοητή. Ό συγ-γραφέας ήθελε άσφαλώς νά υπενθυμίσει δτι ή άσχημη σωματικήκατασκευή του Σωκράτη δύσκολα μπορούσε νά προκαλέσει τήν έκδή-λωση σαρκικού πάθους. Τό δτι, παρ' δλα αύτά, στό Σ υ μ π ό σ ιο τουΠλάτωνα κάνει τόν 'Αλκιβιάδη άλλόφρονα εχει νόημα καθαρού πα-ραδόξου.

Όπωσδήποτε, θά μπορούσε νά άναρωτηθεϊ κάνεις μήπως πίσωάπ' αύτά κρύβεται μιά επιθετική πολεμική διήγηση, στήν οποία όΣωκράτης ήταν ό ερωμένος του Κ ρίτωνα ύπό τήν πλέον χυδαίαέννοια. Κ ι αύτό εϊναι πιθανό και θ' άντιστοιχοΰσε σ' έναν τύπο κου-τσομπολιού, άγαπητό στήν άρχαία ιστορία της φιλοσοφίας.

Αύτή τήν τελευταία έρμηνεία μας τήν ύποβάλλει ή δεύτερη διή-γηση πού πρέπει νά συζητήσουμε και έχει ώς συγγραφέα τόν περι-πατητικό φιλόσοφο Άριστόξενο τόν Ταραντίνο, έναν άδυσώπητοάντίπαλο του Σωκράτη και πολύ πετυχημένο συγγραφέα. Στή βιο-γραφία του γιά τόν Σωκράτη άνέφερε, αν συγκεφαλαιώσουμε τΙςδιάσπαρτες πληροφορίες, περίπου τά έξής. ^

Όταν ήταν πολύ νέος, ό Σωκράτης ζοΰσε πολύ άτακτα. 'Αργότε-ρα έγινε λιθοξόος. Τότε τόν συνάντησε ό φιλόσοφος 'Αρχέλαος, καιμάλιστα ύπό τις έξης συνθήκες. Ό 'Αρχέλαος μπήκε κάποτε στό

98. Διογένους Λαέρτιου 4, 1.99. Άριστόξενος, άπ. 52 Wehrli· Πορφυρίου, Φ ιλ ό σ ο φ ο ς ισ τ ο ρ ί α , άπ.,

12 Nauck· Scholia, Piatonis E uth yph ron HB.



Η ΚΛΗ Σ Η ΤΟ Υ Σ Ω ΚΡ ΑΤ Η 115

εργαστήριο δπου εργαζόταν ό Σωκράτης κι εγινε μάρτυρας μιαςσυζήτησης μεταξύ του Σωκράτη και των συναδέλφων του. Ό Σω-κράτης εϊχε πέσει θύμα άπάτης ως προς τήν άμοιβή του καΐ ύπερα-

σπιζόταν τον έαυτό του μέ έπιδεξιότητα και άνωτερότητα. Αύτόεκανε εντύπωση στον 'Αρχέλαο. Πήρε μαζί του τον ταλαντούχονεαρό άπό τό έργαστήριο, τον εκανε μαθητή του στή φιλοσοφία καισυγχρόνως ερωμένο του. Κ αι ό Σωκράτης εμεινε πολλά χρόνια κοντάστον 'Αρχέλαο.

Αύτή τή διήγηση τήν κάνει ιδιαίτερα κακόβουλη ό ισχυρισμός δτιδεν ήταν κάποιος πλούσιος φίλος και προστάτης αύτός πού άνοιξεστόν Σωκράτη τόν δρόμο γιά τή φιλοσοφία, άλλά ένας φιλόσοφος,και μάλιστα ό φιλόσοφος 'Αρχέλαος.

Μ' αύτό δηλώνεται πρώτα-πρώτα δτι ό Σωκράτης διόλου δενδημιούργησε τό φιλοσοφείν του μόνος του και μέ εντολή του 'Απόλ-λωνα, δπως φαίνεται π.χ. στόν Πλάτωνα, άλλά μαθήτευσε σ' εν ανδάσκαλο, δπως κάθε άλλος σχολικός φιλόσοφος. Ε ϊναι χαρακτηρι-στικό γιά τήν άρχαία ιστορία της φιλοσοφίας δτι ή εκθεση τούτη,παρά τήν άπαραγνώριστη αιχμή της εναντίον του Πλάτωνα και των

άλλων Σωκρατικών, εγινε δεκτή παντού, δπου έπρεπε νά κατασκευ-ασθεί ένα πλήρες συνολικό σύστημα της άρχαίας ιστορίας της φιλο-σοφίας ®® Έ κει, φυσικά, ήταν άδύνατο νά εξαιρεθεί ό Σωκράτης λ.χ.ώς φιλόσοφος ό όποιος δημιούργησε έντελώς μόνος του τή σοφία τουή τήν είχε δεχθεί άπό έναν θεό. Αύτές οι έκδοχές ήταν άχρηστες σέμία έλλογη ιστοριογραφία. Οί ιστορικοί κατέφυγαν λοιπόν στόνΆριστόξενο και κατασκεύασαν μία μετάβαση άπό τόν 'Αρχέλαο

στόν Σωκράτη, αν και έτσι άψηφουσαν τή σχετική σιωπή δλης τηςάρχαίας σωκρατικής φιλολογίας.Κ ατά τά φαινόμενα δμως ή δολιότητα του Άριστόξενου προχώ-

ρησε άκόμη πιό πέρα.Στό πρώτο κεφάλαιο άναφέραμε σύντομα δτι ήδη ό 'Αριστοτέ-

λης χαρακτήρισε τόν Σωκράτη δημιουργό της φιλοσοφικής ήθικήςτων Ε λλήνων. Στόν Πλάτωνα δεν άπαντα αύτή ή άποψη. 'Επειδή

100. Γ ιά τόν Σωκράτη στό σύστημα της ιστορίας της φιλοσοφίας πρβλ.,μεταξύ άλλων, Διογένους Λαέρτιου 1, 14.




δμως άνάγεται άναμφίβολα στήν άρχαία Σωκρατική, επιτρέπεταινα ύποθέσει κανείς μάλλον δτι θεμελιωτής της ήταν ενας άπό έκέι-νους τους Σωκρατικούς, οι όποιοι άρνήθηκαν εντονότατα κάθε σχέση

του Σωκράτη μέ τή φυσική φιλοσοφία, δηλαδή ό 'Αντισθένης ή ό'Αρίστιππος.Μέ τή διήγησή του ό Άριστόξενος προσπάθησε να άνασκευάσει

και αύτή τήν έκδοχή. Βέβαια, ό 'Αρχέλαος ήταν ο'ίκοθεν φυσικόςφιλόσοφος και μαθητής του 'Αναξαγόρα. Άλλα σε όρισμένες σωζό-μενες ώς έμας άναφορές δίνονται πληροφορίες και για ήθικές διδα-σκαλίες του, και μάλιστα κατεξοχήν διαφωτιστικού και έπικίνδυνου

χαρακτήρα. Αένε δτι ό 'Αρχέλαος δίδαξε πώς τό δίκαιο και τό άδικο,τό καλό και τό κακό δεν είναι δεδομένα έκ φύσεως, άλλα άπλώςέχουν καθιερωθεί αύθαίρετα κατ' έθιμον. Έχει παρατηρηθεί πολλέςφορές ήδη δτι δεν έχουμε ιδέα για τό σχέση έχουν αύτές οί διδα-σκαλίες μέ τις μαρτυρούμενες φυσικοφιλοσοφικές θεωρίες του 'Αρχέ-λαου. Μάλιστα, αύτές καθαυτές, δημιουργοΰν μερικές δυσκολίεςστήν έρμηνεία πού ένδιαφέρεται για τήν ιστορία των προβλημάτων.Θεωρώ δτι δεν άποκλείεται ό Άριστόξενος να έπινόησε άπλώς μιαήθική του Αρχελάου, για να χαρακτηρίσει τόν Σωκράτη άπλό μα-θητή σ' αύτόν τόν σπουδαιότατο και κατεξοχήν δικό του τομέα. Σέμιά τέτοια περίπτωση δέν θά μας παραξένευε πιά πού έδωσε άκραια«σοφιστικό» και σχεδόν άμοραλιστικό χαρακτήρα σ' αύτή τήν ήθική.Ήδη ό Πολυκράτης ισχυρίσθηκε στό κατηγορητήριό του δτι ό Σω-κράτης δίδασκε έναν έλεεινό ήθικό σχετικισμό.

Ένα τελευταίο χαρακτηριστικό της διήγησης του Άριστόξενου

πρέπει νά συζητήσουμε άκόμη. Ή προσοχή του Αρχελάου στά φι-λοσοφικά χαρίσματα του μαθητευόμενου λιθοξόου Σωκράτη έλκεταιάπό κάποια λεπτομέρεια, πού τήν παρατηρεί τυχαία. Πρόκειται γιά

101. Ή ήθική του Αρχελάου: Die Fragm ente d er Vo rsok ratik erßO A 1 και2. Ό Πολυκράτης γιά τήν ήθική του Σωκράτη: Λιβανίου, ^ Α π ο λ ο γ ία , Σ ω -

κ ρ ά τ ο υ ς S6 κ.έ. Γ ιά τήν έπόμενη παράγραφο: Συνάντηση του Αρχελάου μέτόν Σωκράτη: Sch olia, Piaton is E uth yph ron IIB (νά παραβληθεί μέ Άριστό-ξενο άπ. 52 Wehrli). Συνάντηση του Δημοκρίτου μέ τόν Π ρωταγόρα: όΕ πίκουρος στον Άθήναιο 354c (Die Fragmente d er Vorsokratiker 6SA 9 και80A 3).




ενα μοτίβο, τό όποϊο επανέρχεται στην ίστορία (τήν πρωτοβρίσκου-με στον Επίκουρο) για τήν κλήση του Πρωταγόρα στή φιλοσοφία.Στον Πρωταγόρα, του οποίου τό άρχικό έπάγγελμα ήταν άχθοφό-

ρος, ένας ιδιαίτερα έπιδέξιος τρόπος δεσίματος φορτίων έπέσυρε τήνπροσοχή του τυχαία διερχόμενου Δημόκριτου στήν εύφυία του άν-δρός· ό Δημόκριτος τον πήρε κοντά του και τον εκανε φιλόσοφο (δενχρειάζεται να έξηγήσουμε έδώ δτι σ' αύτή τήν περίπτωση, ήδη γιαχρονολογικούς λόγους, πρέπει να πρόκειται για άπόλυτα έλεύθερηεπινόηση). Κ αι στις δύο διηγήσεις δμως 'ίσως δεν έχει έπιλεγεϊ αύ-θαίρετα ή λεπτομέρεια, ή οποία δίνει τήν άφορμή. Τό δέσιμο τωνφορτίων στόν Πρωταγόρα μπορεί να προήλθε άπό μία σύγκριση των

επαγγελμάτων «σωκρατικού ύφους». Δεν είναι παράξενο πού ό Σω-κράτης συζητά άκριβώς για τήν άμοιβή πού δικαιούται, αν σκεφθού-με ποιόν ρόλο έπαιξε στή σωκρατική φιλολογία τό ερώτημα αν όφιλόσοφος έπιτρέπεται να ζητα ύλική άνταμοιβή.

Έτσι επισκοπήσαμε σε γενικές γραμμές τις διάφορες μορφές, μέτις όποιες περιγράφηκε ή πορεία του Σωκράτη πρός τή φιλοσοφία.Μία πρώτη ομάδα ιστοριών συνέχεται άπό τήν έπιδίωξη να άναχθεϊ

τό σωκρατικό φιλοσοφείν στόν θεό των Δελφών. Ή δεύτερη ομάδαάπορρίπτει τή θεϊκή παρέμβαση. Ή εκδοχή του Άριστόξενου έχειόλοφάνερα τόν χαρακτήρα πολεμικής. Ή άλλη έκδοχή δεν ύποδηλώ-νει άναγκαστικά έπίθεση έναντίον του προσώπου του 'ίδιου του Σω-κράτη. Μπορεί να προέκυψε άπό τήν προσπάθεια να διορθωθούνρεαλιστικά οι ύπερβολικά ενθουσιώδεις διηγήσεις ορισμένων Σω-κρατικών. Παρ' δλα αύτά μπορεί νά έρμηνευθεί και ώς (παλαιότερηή νεότερη;) παραλλαγή της έκδοχής του Άριστόξενου.

Εύλογα άποροΰμε γιά τή σχεδόν ολοκληρωτική έλλειψη μιας έκ-δοχής, τήν όποια θά άναμέναμε φυσιολογικά. Πρόκειται γιά τή σύν-δεση της φιλοσοφικής πορείας του Σωκράτη μέ τή συμβουλευτικήδράση του δ α ιμ ο ν ίο υ . Διαθέτουμε μόνο ορισμένους έλάχιστους ύπαι-νιγμούς. Ό πρώτος εϊναι δτι ό πατέρας του Σωκράτη, δηλαδή όΣωφρονίσκος, πήρε ένα θεϊκό μήνυμα, πού του έλεγε νά έπιτρέπειστό παίδι νά κάνει δ,τι θέλει, χωρίς νά τό έξαναγκάζει νά κάνει κάτι

ή νά τό άποτρέπει άπό κάτι. Ό τι πρέπει άπλώς νά άφήσει έλεύθεροτό πεδίο στις όρμές και στις τάσεις του παιδιού και νά προσεύχεταιγι' αύτό στόν 'Αγοραίο Δία καΐ στις Μούσες. Κ ατά τά άλλα, δεν




χρειάζεται νά άνησυχεϊ για τον Σωκράτη. Γ ιατί εκείνος έχει μέσατου εν αν οδηγό για τή ζωή καλύτερον άπό χιλιάδες δασκάλους καΐπαιδαγωγούς. ^ Κ αθαυτήν ή διήγηση τούτη δεν εϊναι, βέβαια, άπό-λυτα σαφής. Ό τι μπορεί δμως νά είναι παλαιά τό δείχνει ένα χωρίοτης πλατωνικής 'Α π ο λ ο γ ία ς ^ δπου λέγεται ύπαινικτικά δτι ό Σωκρά-της δεχόταν συμβουλές άπό τό 8οίΐμόνιθ)/ ήδη άπό πολύ μικρό παι-^m _ ττράγμα πού πιθανώς παραπέμπει στή συνάφειά μας ή σέκάτι συγγενές.

Έδώ, λοιπόν, τό γεγονός δτι ό Σωκράτης δεν εϊχε άνθρώπινοδάσκαλο άποδίδεται σ' ένα θεϊκό σημείο και έτσι ύποδηλώνεται έπί-σης δτι ό Σωκράτης ήλθε στή φιλοσοφία μέ τήν καθοδήγηση τουδαιμονίου και μόνο του αίμονίου. Μ' αύτό πρέπει νά συνδέσουμεένα τρίτο χωρίο, τό όποιο είναι ιδιαίτερα παράξενο, άλλά δυστυχώςκαι ιδιαίτερα σύντομο. Στήν πλατωνική Π ο λ ιτ ε ία ό Σωκράτης λέειμιά φορά δτι ό φίλος του ό Θεάγης εϊναι άπό τή φύση του μάλλονπροορισμένος γιά πολιτικός, παρά γιά φιλόσοφος. Άλλά τό φιλά-σθενο σώμα του τόν κρατα δέσμιο και του καθιστά άδύνατη κάθεπολιτική δραστηριότητα. Ό Σωκράτης λέει δτι τό 'ίδιο συμβαίνει

και μέ τόν 'ίδιο, σέ σχέση βέβαια μέ τό ίαί/ / ονίον· ωστόσο δεν μπορείνά μιλήσει κάνεις γι' αύτό, έπειδή είναι έντελώς ιδιόρρυθμο ζήτη-μα.ΐ04

Εύκολα μπαίνει κάνεις στόν πειρασμό νά βάλει πάρα πολλά πρά-γματα μέσα σ' αύτό τό χωρίο. Γ ιατί φαίνεται νά εννοεί δτι ό Σωκρά-της ειχε φύση καθαυτήν έντελώς μή φιλοσοφική και δτι χωρίς τήνκαθοδήγηση του 8(χιμονίθΌ οΰτέ θά εϊχε έλθει άπό μόνος του στή

φιλοσοφία ούτε και θά εϊχε παραμείνει σ' αύτήν δπως δεν θά τό εϊχεκάμει και ό Θεάγης χωρίς τήν άρρώστια του. Ά ν μας έπιτρέπεταινά ώθήσουμε τήν έρμηνεία μας ως αύτό τό σημείο, τότε προσεγγί-ζουμε εκπληκτικά δσα διηγήθηκε ό Φαίδων στόν διάλογό του Ζ ώ π υ -ρ ο ς γιά τόν Σωκράτη. ^ Έκεϊ έμφανιζόταν ό φυσιογνωμιστής Ζώ-

102. Π λουτάρχου, Η θ ικ ά 589ef.103. ' Α π ο λ ο γ ία

104. Π ο λ ιτ ε ία 496bc.105. Ό διάλογος του Φ αίδωνα Ζ ώ π υ ρ ο ς : Κικέρωνα, Tusculanae disputa-




πυρός καΐ ελεγε δτι ή έξωτερική δψη του Σωκράτη επιτρέπει τόσυμπέρασμα δτι εχει πνευματικά περιορισμένη και έλαττωματικήφύση. Ένώ όί παρευρισκόμενοι φίλοι του Σωκράτη γελούν μ' αυτά,

εκείνος παρατηρεί δτι ό Ζώπυρος έχει πολύ δίκιο* πράγματι, τά έχειδλα αύτά, δμως τά έχει ξεπεράσει μέ τον λόγον} ^Κ αι έδώ ή φύση του Σωκράτη έναντιώνεται στή φιλοσοφία (άλ-

λωστε αύτό τό ύπαινίσσεται στήν εκδοχή του και ό Άριστόξενος).Χαρακτηριστικό εϊναι δτι στόν Φαίδωνα τις άντιστάσεις τις ξεπερνάό λ ό γ ο ς ^ ένώ στό πλατωνικό χωρίο τις ξεπερνά τό 8ιχ ιμ ό ν ιο ν . Πρα-γματολογικά, τούτη ή άντίθεση συμπίπτει μέ έκείνη στις διηγήσειςγια τή σωκρατική δίκη, για παράδειγμα, δπου άλλοτε τό Β ο ίιμ ό ν ιο ν

και άλλοτε ή προσωπική άπόφαση του Σωκράτη προκαλεί τήν πα-ραίτηση άπό τήν τυπική προετοιμασία μιας άπολογίας. Παρ' δλααύτά, έκεϊ άκριβώς ό Π λάτων δεν μιλα για τό Βοίΐμό ο (βλ. παρακά-τω, σελ. 176).

Επιπλέον, τό μοτίβο μας βρίσκεται σέ στενή συνάφεια μέ τιςδιάφορες περιγραφές της μορφής του Σωκράτη. 'Ασφαλώς, πρέπεινα ύπάρχει μία ιστορική βάση. Στήν παράδοση ή άσχήμια του Σω-

κράτη έρχεται σέ άντίθεση μέ τήν ομορφιά του πρώτου-πρώτου συν-τρόφου του, του 'Αλκιβιάδη, άφ' έτέρου δμως και μέ τήν ομορφιά τουδικοΰ του φιλοσοφοΰντος πνεύματος. Αύτό τό στοιχείο άπαντοΰσεήδη στήν ιστορία για τήν κλήση του Σωκράτη άπό τόν Κ ρίτωνα.Έδώ δμως βρίσκουμε μία νέα τροπή του μοτίβου. Κ ρίνοντας μέβάση τήν έξωτερική του έμφάνιση, ό Σωκράτης είναι ό χειρότεροςάγροϊκος — και αύτή ή έξωτερική έμφάνιση δέν άπατα. Άλλα ή

φιλοσοφία άλλαξε τόν Σωκράτη. Έδώ ή κλήση γίνεται έσωτερικήμεταστροφή, πλήρης άναμόρφωση μιας φύσης άρχικά έχθρικής πρόςτή φιλοσοφία.

Έτσι κλείνει ό κύκλος τών μοτίβων. Γ ιατί κάτι τέτοιο ύπονοοΰσε

t iones 4,80, D e fato 10* 'Αλεξάνδρου *Αφροδισιέως, D e fato 6* Sch olia Pers.

4, 24· Μάξιμος Τύριος 31, 3* Ώριγένους, contra Celsum 1, 33· Εύσεβίου,Ε υ α γ γ ε λ ικ ή π ρ ο π α ρ α σ κ ε υ ή 6, 9, 22, και άλλου.

106. Βλ. Pauly-Wissewa, Realencyclopaedie, sub voce Phaidon, στήλη1539 κ.έ.




ήδη ή σκηνή, άπό τήν οποία ξεκινήσαμε καΐ στήν οποία οί Μούσεςκάλεσαν τον άγροϊκο καΐ λαίμαργο βοσκό Ησίοδο να δοξάσει τονπατέρα τους τον Δία.

3. Ό Σ ω κ ρ ά τ η ς κ α ι ή ο ικ ο γ έ ν ε ια τ ο υ

Ό Σωκράτης ήταν παντρεμένος καΐ είχε τρεις γυιούς. Αύτά είναιδλα, δσα μαθαίνουμε άπό τήν ' Α π ο λ ο γ ία και τόν Φαί ω )/ α του Π λά-τωνα, τίποτε περισσότερο. ®" Τό δτι ό Πλάτων δεν ελαβε σχεδόν

καθόλου υπόψη του τις δεδομένες μέ αύτό τό γεγονός σκηνικές δυνα-τότητες και τά συναφή πραγματολογικά προβλήματα άνήκει στιςιδιορρυθμίες της ποιητικής του κατασκευής. Μόνο σε ένα και μόνοχωρίο ή σύζυγος του Σωκράτη γίνεται ένεργό πρόσωπο. Τή στιγμήδπου οί φίλοι του Σωκράτη ζητούν νά τόν δουν γιά τελευταία φοράστή φυλακή, βρίσκουν καθισμένη δίπλα του τήν Ξανθίππη μέ τόν γυιότου στά χέρια της. Μόλις βλέπει τους φίλους, ή Ξ ανθίππη ξεσπά σέ

δυνατούς θρήνους και λέει: «Τώρα Σωκράτη μου, αύτοι οί φίλοι σουθά μιλήσουν γιά τελευταία φορά μαζί σου και σύ μαζί τους». Τότε όΣωκράτης στρέφεται στόν Κ ρίτωνα και του λέει: «Κ ρίτων, πες σέκάποιον νά τήν πάει στό σπίτι». 'Αμέσως ορισμένοι ύπηρέτες τουΚ ρίτωνα βγάζουν εξω τήν Ξανθίππη, ένώ αύτή φωνάζει και χτυπάτό στήθος της.

Τή μέρα του θανάτου δεν μπορούσε νά λείπει εντελώς ή Ξ ανθίπ-πη. 'Αλλά εμφανίζεται πολύ λίγο μόνο και μέ τούς άλόγιστους θρή-νους της, «δπως κάνουν οί γυναίκες», δημιουργεί τό πλαίσιο γιά τήφιλοσοφική σοβαρότητα των άνδρών. Πιό κοντά άπ' δλους βρίσκεταιστόν Κ ρίτωνα. Όπως αύτός, συνδυάζει μιά ιδιαίτερη άνθρώπινηοικειότητα πρός τόν Σωκράτη μέ μιά ιδιαίτερη ελλειψη κατανόησηςγιά τή φιλοσοφική μορφή ζωής, ή οποία, δσον άφορα τόν Κ ρίτωνα,κάνει ιδιαίτερα αισθητή τήν έμφάνισή της στόν Φαίδωνα και στόνΚ ρ ίτ ω ν α . Περισσότερα δεν άναφέρονται στόν Πλάτωνα οΰτε γιά τή

σύζυγο οΰτε γιά τά παιδιά.

107. ΓυιοΙ του Σωκράτη: Π λάτωνος, ' Α π ο λ ο γ ία 34d και Φ α ί8ω ν 60d.



ο Σ Ω ΚΡΑ Τ Η Σ ΚΑ Ι Η Ο Ι ΚΟ Γ Ε Ν Ε Ι Α ΤΟ Υ 121

Εύκολα θά μπορούσαμε να άποδώσουμε αύτή τή σιωπή σέ λογο-τεχνικές μέριμνες. Ειδικά γι' αύτό τό πλέγμα μοτίβων διαθέτουμεμια άσυνήθιστα πλούσια και πολύπλευρη δευτερεύουσα παράδοση, ήόποια μας επιτρέπει να συμπεράνουμε δτι στήν έξωπλατωνική σω-κρατική φιλολογία ή σχέση του Σωκράτη με τή γυναίκα και ταπαιδιά του άποτέλεσε άντικείμενο πολλαπλής διαπραγμάτευσης. ΌΠλάτων θέλει, σκόπιμα ισως, νά άποφύγει αύτό τό θέμα, επειδήάπλώς δεν θέλει νά άκολουθήσει τά ϊχνη των προδρόμων του. 'Α λλάκαι εμπράγματοι λόγοι μπορεί νά στάθηκαν άποφασιστικοί, γιατίάπό μιά συνομιλία του Σωκράτη μέ τους στενότερους συγγενείς του

δεν θά μπορούσαν νά έξαχθοΰν παρά στοχασμοί και άξιώματα πρα-κτικής βιοσοφίας. Μιά ούσιαστική φιλοσοφική συνομιλία, δπως τήνέννοοΰσε ό Πλάτων, ήταν πραγματικά άδιανόητη τόσο μέ τήν Ξ αν-θίππη δσο και μέ εναν άπό τους γυιούς του.

Τώρα πρέπει νά μιλήσουμε γιά τήν έξωπλατωνική παράδοση.Πρώτη-πρώτη έρχεται μιά πολύ παράξενη διήγηση του 'Αρι-

στοτέλη άπό τό σύγγραμμά του Π ε ρ ί ε υ γ ε ν ε ία ς , Αέγεται δτι ό Σω-

κράτης είχε δύο γυναίκες, μέ πρώτη τήν Ξ ανθίππη, άπό τήν οποίαάπέκτησε τόν μεγαλύτερο γυιό του, τόν Λαμπροκλή, και δεύτερη τήΜυρτώ, τήν κόρη του πολιτικού 'Αριστείδη, τήν οποία ειχε άφήσει όπατέρας της χωρίς περιουσία και ό Σωκράτης τήν είχε παντρευθεϊχωρίς προίκα. Γυιοί της ήταν ό Σωφρονίσκος και ό Μενέξενος. ®

Ό 'ίδιος ό 'Αριστοτέλης μας λέει πώς πρέπει νά έρμηνευθεϊ αύτόςό δεύτερος γάμος. Ό πως άναφέρει, ό Σωκράτης πίστευε πώς ήεύγένεια δέν βασίζεται στήν υψηλή καταγωγή ή στόν πλούτο, παρά

μόνο στήν καταγωγή άπό άξιους γονείς. 'Επειδή ήταν άξιος ό 'Αρι-στείδης, είναι και ή κόρη του εύγενής. 'Αλλά αύτή άκριβώς ή άξιοσύ-νη οδήγησε τόν πατέρα σέ πάρα πολύ μεγάλη πενία, κι αύτό προκά-λεσε στήν κόρη του, κοινωνικά και νομικά, πάρα πολύ μεγάλες δυ-σκολίες σύμφωνα μέ τά ελληνικά ήθη. Τότε ό Σωκράτης, άπό σεβα-σμό πρός τόν πατέρα, άποφάσισε νά παντρευθεϊ το εντελώς άποροκορίτσι.

Σ' αύτή τή διήγηση του 'Αριστοτέλη άξίζει νά παρατηρήσουμε

108. Π ε ρ ί ε ύ γ ε ν ε ίο ίζ ^ άπ. 2 Ross.




κατ' άρχήν ο τ ι ερχεται άνοιχτά σε άντίφαση μέ τΙς πληροφορίες τουΠλάτωνα στον Φ α ίίω ν α , Στον Π λάτωνα κοντά στήν έπιθανάτ ακλίνη του Σωκράτη βρίσκεται ή Ξανθίππη, ένώ στον 'Αριστοτέλη ήΜυρτώ εϊναι ή τελευταία άπό τις δύο γυναίκες του Σωκράτη. Ειρή-σθω εν παρόδω δτι αύτό δεν μας δίνει τό δικαίωμα να άμφισβητή-σουμε τήν προέλευση της διήγησης του 'Αριστοτέλη* βλέπουμε καιάλλου (δπως π.χ. προηγουμένως στήν περιγραφή της κλήσης τουΣωκράτη στή φιλοσοφία) δτι συχνά ό 'Αριστοτέλης δεν άκολουθεϊτον Πλάτωνα στις βιογραφικές του πληροφορίες για τον Σωκράτη,άλλα άλλους Σωκρατικούς. ®

Ά πό ποιόν προέρχεται αύτή ή ιστορία; Μ ια νύξη φαίνεται να μαςδίνει τό γεγονός δτι ό 'Αριστείδης, ό δημιουργός της άττικής ναυτι-κής συμμαχίας του έτους 477, περιγράφεται ώς υπερβολικά φτωχός.Εϊναι ό τύπος του άμεμπτα δίκαιου, άλλα για τοΰτο καταδικασμένουστή σκληρότερη πενία, πολιτικού. Γνωρίζουμε δτι ό ΣωκρατικόςΑισχίνης, στόν διάλογό του Κ α λ λ ία ς ^ περιέγραψε έτσι τόν 'Αριστεί-δη και τόν κατέστησε άντίποδα του πλούσιου Καλλία. ® Εύλογα

μπορούμε να ύποθέσουμε δτι ό Αισχίνης έπινόησε καΐ τή (στηριζόμε-νη σ' αύτή τήν περιγραφή) διήγηση γιά τόν γάμο του Σωκράτη μέτήν κόρη του 'Αριστείδη. Δεν μπορούμε νά άπόφανθοΰμε γιά τό ανάνέφερε ή δχι τήν Ξανθίππη. Όπωσδήποτε, εναντίον μιας τέτοιαςύπόθεσης δεν μπορεί νά προβληθεί τό γεγονός δτι ενας σωκρατικόςλ ό γ ο ς ('ίσως του Ευκλείδη) φαίνεται δτι άνέφερε πώς ό Αισχίνης,ιδιαίτερα μετά τόν θάνατο του Σωκράτη, διακρίθηκε φροντίζοντας

πιστά τή χήρα Ξανθίππη. 'Επιπλέον, ό Διογένης ό Ααέρτιος μαρτυ-ρεί δτι υπήρχε μια έκδοχή, στήν οποία (άντίθετα μέ τόν 'Αριστοτέ-λη) ή Μυρτώ χαρακτηριζόταν ώς ή πρώτη καΐ ή Ξ ανθίππη ώς ή

109. Ή παράξενη ιστορία γιά τόν δανεισμό της συζύγου του σέ φίλους,πού άπαντα στόν Τερτυλλιανό, Apologeticum, 39,12, και στόν Σαλβιανό, De

gu bernatione D ei 7, 103, μπορεί και νά είναι παλιά, έστω και αν χρησιμο-

ποιήθηκε άπό τους παραπάνω συγγράφεις (αύτονόητα) γιά κακόβουλη πο-λεμική έναντίον του Σωκράτη* πρβλ. Π λουτάρχου, Β ίο ι π α ρ ά λ λ η λ ο ι , Α υ -

κ ο ΰ ρ γ ο ς 3 .

110. Πλουτάρχου, Β ίο ί π α ρ ά λ λ η λ ο ι, Ά ρ ίσ τ ε ί^ η ς 25' πρβλ. καΐ Αιλιανού,Varia H istoria 10, 15.



ο Σ Ω Κ Ρ Α Τ Η Σ Κ Α Ι Η Ο Ι Κ Ο ΓΕ Ν Ε Ι Α Τ ΟΥ 123

δεύτερη σύζυγος. ^ Αύτό δμως έρχεται σέ άντίφαση μέ δσα προϋπο-θέτει π.χ. ό Ξενοφών, δτί δηλαδή ή Ξ ανθίππη ήταν ή μητέρα τουμεγαλύτερου γυιοΰ του Σωκράτη, του Λαμπροκλή.

Τέλος, υπάρχει μία τρίτη έκδοχή άκόμη, ή οποία παρουσιάζειτον Σωκράτη παντρεμένο και μέ τις δύο γυναίκες ταυτόχρονα. Μετάάπό δσα λέχθηκαν στο τελευταίο υποκεφάλαιο δεν θα άπορήσουμεπού αύτή ή έκδοχή φαίνεται να άνάγεται στον Άριστόξενο. Ένπάση περιπτώσει ό Άριστόξενος άνέφερε δτι ό Σωκράτης ειχε ωςνόμιμη σύζυγό του τή Μυρτώ και συγχρόνως και τήν Ξανθίππη ώςενα είδος δεύτερης γυναίκας* αύτές μάλλωναν διαρκώς και δταν πια

χόρταιναν στρέφονταν μέ ένωμένες τις δυνάμεις τους έναντίον τουΣωκράτη, επειδή θύμωναν γιατί ό Σωκράτης ούδέποτε επαιρνε θέσηδταν καυγάδιζαν ό Σωκράτης δμως, δντας ύπεράνω δλων αύτών,άπλώς διασκέδαζε πάρα πολύ. ^

Κ ατοπινοί συγγράφεις άνέπτυξαν περαιτέρω τό μοτίβο της δι-γαμίας και για να μετριάσουν τό σκάνδαλο έπινόησαν μιάν άπόφασητου άθηναϊκοΰ λαοΰ, σύμφωνα μέ τήν οποία οι 'Αθηναίοι, για να

καλύψουν δσα κενά δημιουργήθηκαν στον άνδρικό πληθυσμό άπό τόνπόλεμο, άποφάσισαν δτι έπιτρεπόταν νά παντρεύεται κάνεις μέ μίασυμπολίτισσά του, άλλά νά κάνει παιδιά και μέ άλλη. Λέγεται δτι όΣωκράτης ένήργησε σύμφωνα μ' αύτή τήν άπόφαση. ^

Πώς μπορούμε νά άποτιμήσουμε δλο αύτό τό σύμπλεγμα; Μεθο-δολογικά, τό πιό εύλογο συμπέρασμα είναι άσφαλώς δτι κάποιοςσυγγραφέας συνδύασε δύο διαφορετικές έκδοχές γιά τόν γάμο τουΣωκράτη, σύμφωνα μέ τή μέθοδο πού ήταν άγαπητή στήν άρχαία

βιογραφία. 'Ίσως ύπήρχαν δύο έντελώς διαφορετικές περιγραφές τουπράγματος μέσα στή σωκρατική φιλολογία. Ή μία, μέ τόν μεγαλό-ψυχο τρόπο πού προαναφέραμε, συνέδεε τόν Σωκράτη μέ τή Μυρτώ,ένώ ή άλλη μέ τήν Ξ ανθίππη. Μπορούμε νά υποστηρίξουμε δτι τόδνομα της Ξανθίππης έγείρει μεγαλύτερες άξιώσεις ιστορικής άξιο-πιστίας, άλλά αύτό δεν μπορεί νά άποδειχθεϊ. Άκόμη και ένα τόσο

111.2,26.112. άπ. 54 Wehrli.113. Διογένους Λαέρτιου 2, 26.




σημαντικό γεγονός, δπως τό δνομα της συζύγου του Σωκράτη, εχει.λοιπόν άναμιχθει μέ ποίηση.

Όρισμένη άληθοφάνεια στή μορφή της Ξανθίππης προσδίδει τόγεγονός δτι αύτη δεν εχει συνδεθεί, δπως ή Μυρτώ, μέ ορισμένοήθικό μοτίβο. Όπωσδήποτε, άκόμη κι έδώ, παραμένει άνοιχτή ήπιθανότητα δτι ή μεγαλύτερη έκταση και ή πολυμορφία των διηγή-σεων για τήν Ξανθίππη μπορούν νά άποδοθουν άπλώς στό δτι έπικρά-τησε μία ιδιαίτερα ζωντανή και καρποφόρα περιγραφή ένός Σωκρα-τικού, ή οποία στή συνέχεια επηρέασε δευτερογενώς και διαφορετι-κές διηγήσεις.

Έν πάση περιπτώσει φαίνεται δτι ή εικόνα της κακίας Ξανθίπ-πης, πού ύποβάλλει στις σκληρότερες δοκιμασίες τήν ύπομονή και τήφιλοσοφική άνωτερότητα του άνδρα της, δηλαδή ή Ξ ανθίππη πούπέρασε στήν παγκόσμια λογοτεχνία και πού παρ' δλα αύτά ό Πλά-των άγνοεϊ, εϊναι δημιούργημα ένός άπό τούς παλαιότερους Σωκρα-τικούς. Ά π άφορμή τό πρόσωπό της έπρεπε νά περιγραφούνγλαφυρά δλα τά βάσανα του γάμου άκολουθώντας τήν ϊδια έκείνη

γραμμή σκέψης, ή οποία έκφράζεται σέ μερικές έντονες επιθέσεις τηςπρώιμης ελληνικής διδακτικής ποίησης έναντίον των γυναικών ένγένει. Φυσικά, ή πλήρης άποτυχία του γάμου του Σωκράτη μπορού-σε νά χρησιμεύσει ειδικότερα ώς πλαίσιο της στροφής του Σωκράτηπρός τούς νέους, στούς οποίους μόνο μπορούσε νά βρει φιλοσοφικόέ ρ ω τ α . Παρ' δλα αύτά ύπήρχαν και σωκρατικοί διάλογοι, δπως ή' Α σ π α σ ία του Αισχίνη και ό (έπηρεασμένος έν μέρει άπό αύτήν)

Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς του Ξενοφώντα, δπου δχι μόνο γινόταν δεκτή ή πνευ-ματική ισοτιμία της γυναίκας μέ τόν άνδρα, άλλά συζητιοΰνταν και ήύφή ένός τέλειου γάμου. Δυστυχώς δέν γνωρίζουμε πώς άντιμετώπι-ζαν αύτά τά κείμενα τόν γάμο του ϊδιου του Σωκράτη. 'Ίσως πρέπεινά έπιστήσουμε τήν προσοχή και στό 'ίδιο τό δνομα «Ξ ανθίππη».Ε ϊναι ενα δνομα, πού ήχει άριστοκρατικό — ύπερβολικά άριστοκρα-τικό γιά τόν μικροαστό Σωκράτη. Μήπως τό μοτίβο της Ξ ανθίππης

114. Γ ιά μια παρόμοια κακή σύζυγο του Π ιττακοΰ μας πληροφορεί όΠλούταρχος, Η θ ικ ά 471b. Γ ιά τό ίδιο πρβλ. και Σενέκα, D e matrimonio^

άπ. 62 Haase, και De constantia sapientiae.



ο Σ Ω ΚΡΑ Τ Η Σ ΚΑ Ι Η Ο Ι ΚΟ Γ Ε Ν Ε Ι Α Τ Ο Υ 125

άρχικά είχε σκοπό του νά στηρίζει μ ένα γλαφυρό παράδειγμα τήνάρχαία πρακτική βιοσοφία δτι εϊναι άνόητο νά παντρεύεται κάνειςκάποιον κοινωνικά άνώτερό του; Δεν τό ξέρουμε.

"Ας παραθέσουμε ορισμένα μόνο κατεξοχήν χαρακτηριστικάάνέκδοτα γιά τον Σωκράτη και τήν Ξ ανθίππη.

Έτσι, σ' ενα χωρίο του Σ υ μ π ο σ ίο υ του ^ ό Ξενοφών προσέθεσεένα σύντομο άνέκδοτο, τό όποιο μας παραδίδεται μεμονωμένα καιάλλου.Κ ατά τόν Ξενοφώντα, ό Σωκράτης διατύπωσε στόν διάλο-γο μεταξύ των συμποτών τήν ιδέα δτι ή γυναίκα δεν είναι λιγότεροπροικισμένη γιά μάθηση άπό τόν άνδρα. Ό 'Αντισθένης άντιτεινει α

αύτό: «"'Αν τό πιστεύεις αύτό, γιατί δεν μορφώνεις τήν Ξανθίππησου, παρά τήν άφήνεις νά εϊναι ή ενοχλητικότερη σύζυγος πού μπορείνά ύπάρξει;» Ό Σωκράτης του άπαντα: «Μά βλέπω δτι και δσοιθέλουν νά γίνουν ικανοί ιππείς δεν έπιλέγουν τά ήμερότερα, άλλά τάπιό άτίθασα άλογα. Γ ιατί πιστεύουν δτι, άν μπορέσουν νά τά δαμά-σουν, εύκολα θά μπορούσαν νά άντιμετωπίσουν και τά ύπόλοιπα.Κ αι έπειδή θέλω νά έξασκηθώ στή συναναστροφή με άνθρώπους,διάλεξα αύτή τή γυναίκα, γιατί ξέρω δτι αν τά καταφέρω μαζί τηςθά μου εϊναι εύκολο νά άντέξω και τους υπόλοιπους άνθρώπους».

Επομένως, σ' αύτή τήν ιστορία έχει έρμηνευθεϊ θετικά τό γεγονόςδτι ό Σωκράτης έχει μιά τόσο δυσεπίδεκτη μαθήσεως γυναίκα.

Σέ άλλες διηγήσεις άπλώς τεκμηριώνεται παραστατικά ή ιδέαπόσο παρέμεινε φιλοσοφικά άνέπαφος ό Σωκράτης άπό τις ένοχλή-σεις της Ξανθίππης. Ή μία άναφέρεται, σέ μία παραλλαγή, ώςδιάλογος του Σωκράτη μέ τόν νεαρό Εύθύδημο, " ενώ, σέ άλλη

παραλλαγή, ώς διάλογος του Σωκράτη μέ τόν 'Αλκιβιάδη. ^ Όρι-σμένες φορές ό 'Αλκιβιάδης και ό Εύθύδημος εϊναι ισότιμες μορφέςκαι στόν Ξενοφώντα. Στήν πυκνότερη έκδοχή του Πλουτάρχου ήδιήγηση άναφέρει: κάποτε ό Σωκράτης έπιστρέφοντας άπό τήν πα-λαίστρα προσκάλεσε σπίτι του τόν Εύθύδημο. Ή Ξανθίππη θύμωσε

115. 2, 10.116. Διογένους Λαέρτιου 2, 37' Π λουτάρχου, Ή θ ίκ ά 90d.117. Πλουτάρχου, Η θ ικ ά

118. Στοβαίου ΠΙ 1, 98.




πάρα πολύ γι' αύτό, έβριζε καΐ στο τέλος άναποδογύρισε τό τραπέζι.Τότε ό Εύθύδημος σηκώθηκε πολύ λυπημένος και ήθελε να φύγει.Άλλα ό Σωκράτης εϊπε: «Χθες μπήκε και στο δωμάτιο σου εναπουλί και άναποδογύρισε τό τραπέζι, άλλα δεν θυμώσαμε. Γ ιατί,λοιπόν, θά 'πρεπε να θυμώσουμε τώρα;»

Έκτος άπό τήν ταύτιση τής άσυγκράτητης Ξανθίππης μέ άλογοζώο, έδώ παίζει εναν ρόλο και τό μοτίβο τής ζήλειας για τούς φίλουςτου Σωκράτη. Εκφράζεται και στό άκόλουθο άνέκδοτο: κάποτε, μέάφορμή μια γιορτή, ό 'Αλκιβιάδης έστειλε στόν Σωκράτη να φάειένα μεγάλο γλύκισμα. Ή Ξανθίππη δμως θύμωσε τόσο πολύ μέ τό

δώρο πού έστειλε στόν Σωκράτη ό άγαπημένος του, ώστε έριξεκάτω τό γλύκισμα και τό ποδοπάτησε μέ βία. Ό Σωκράτης δμωςγέλασε και είπε: «Έ , λοιπόν, τώρα δέν θά φας γλυκό».

Σέ μία άλλη διήγηση, στή μία έκδοχή της, συνομιλητής του Σω-κράτη εϊναι ό Άλκιβιάδης, ^ και στήν άλλη ό Κριτόβουλος, ^ δύομορφές έπίσης πολύ συγγενείς ώς τύποι. Ό 'Αλκιβιάδης παραπονεί-ται για τό πόσο άνυπόφορη εϊναι ή Ξ ανθίππη, καθώς συνεχώς βρίζει.

Ό Σωκράτης άπαντα άτάραχος: «Έ χω συνηθίσει, δπως και τόνάδιάκοπο θόρυβο του άνεμόμυλου. Στό κτήμα σου άνέχεσαι και τιςχήνες μέ τά συνεχή τους ξεφωνητά». Ό 'Αλκιβιάδης άντιτείνει:«Ναί, άλλα οι χήνες μου δίνουν αύγά και χηνόπουλα». Κ αι ό Σωκρά-της άπαντα: «Κ ι έγώ άπέκτησα παιδιά άπό τήν Ξανθίππη».

Ή αιχμή αύτής (δπως και τής προτελευταίας) ιστορίας είναι δτιή ένόχληση άπό έναν άνθρωπο, ό όποιος βρίζει άνόητα, εϊναι τό ιδιο

άκριβώς άδιάφορη δσο κι ή ένόχληση άπό ένα άλογο ζώο (ή συστη-ματική ηθική θά μπορούσε π.χ. νά συμπεράνει άπ' αύτό δτι στήνπραγματικότητα ό τρελός δέν εϊναι παρά ένα ζώο). Υπάρχουν πολ-λές παράλληλες ιστορίες, οι όποιες δείχνουν δτι τά άνέκδοτα γιά τήνΞανθίππη απλώς άποτελοΰν παραλλαγές ένός γενικού τύπου.

Έτσι, έχουμε μιά ιδιότυπη ιστορία, πού παραδίδεται σέ πολλέςάλληλοσυμπληρούμενες άποσπασματικές έκδοχές και πιθανώς άνά-

γεται σ' έναν μεγαλύτερο σωκρατικό Λέγεται δτι κάποτε ό

119. Διογένους Λαέρτιου 2, 36 κ.έ.120. Στοβαίου III 1, 98.



ο Σ Ω ΚΡΑ Τ Η Σ ΚΑ Ι Η Ο Ι ΚΟ Γ Ε Ν Ε Ι Α Τ Ο Υ 127

Σωκράτης, στή διάρκεια μιας σφοδρής συνομιλίας μ' εν αν νεαρό ονό-ματι 'Αριστοκράτη (ϊσως τον ϊδιο πού άναφέρει φευγαλέα ό Πλάτωνστον Γ ο ρ γ ία ως φιλο της τ υ ρ α ν ν ικ ό ς ) τον έκανε να θυμώσει τόσο

πολύ, ώστε αύτός κακοποίησε τον Σωκράτη. Τότε οί παρευρισκόμε-νοι άγανάκτησαν. Άλλα ό Σωκράτης ήρεμα ειπε: «Μήπως θά 'πρε-πε να θυμώσω, αν με κλωτσούσε ενας γάιδαρος;» Πάντως, ό νεαρόςπήρε τόσο κατάκαρδα αύτή τήν μομφή ώστε πήγε και κρεμάστη-κε.ΐ2ΐ

Μπορούμε να προσθέσουμε και μία ιστορία, τήν οποία ό ίδιος όΞενοφών διηγήθηκε ύπό μορφή έξαιρετικά συμπυκνωμένου άνεκδό-

του. Όταν ενας φίλος του Σωκράτη θύμωσε, γιατί ενας τρίτος δεντου άνταπέδωσε τον χαιρετισμό, ό Σωκράτης είπε: «Ε ίναι γελοίο ναμή θυμώνεις συναντώντας έναν σωματικά άνάπηρο, και να σέ πονάειεπειδή συνάντησες έναν άνθρωπο, ό όποιος ψυχικά δεν είναι άπόλυταυγιής».

Σέ άλλα άνέκδοτα ή Ξανθίππη έκπροσωπεϊ άπλώς άπέναντιστόν Σωκράτη έναν άπτό μικροαστισμό. Ε ϊναι τό μοτίβο έκεϊνο, τόόποιο ύπαινίσσεται σύντομα και ό Πλάτων στόν Φ α ίδ ω ν α και, άπό

όρισμένη άποψη, φέρνει τήν Ξ ανθίππη κοντά στόν Κ ρίτωνα.Έτσι, γιά παράδειγμα, σέ μιά ιστορία, ή όποια σκηνικά είναι

έντελώς άντίθετη μ' ένα άπό τά παραπάνω άνέκδοτα, μαθαίνουμεδτι ό 'Αλκιβιάδης, πάλι με άφορμή μιά γιορτή, στέλνει στόν Σωκρά-τη ένα υπέροχο δώρο. Ή Ξ ανθίππη έχει θαμπωθεί τελείως άπ' αύτόκαι παρακαλεί τόν Σωκράτη νά δεχθεί τό δώρο. 'Αλλά ό Σωκράτηςλέει: «Ά ν ό 'Αλκιβιάδης βάζει τή φιλοδοξία του σέ τέτοια δώρα,

έμεϊς έναντίον του θά βάλουμε τή φιλοδοξία μας στήν άρνηση νάδεχθούμε αύτά τά δώρα». ^Σέ μιά γιορτή και πάλι, ή Ξανθίππη δεν θέλει νά βάλει τό φόρεμα

πού της έδωσε ό Σωκράτης, καθώς πρόκειται νά βγει έξω γιά νά.δεϊ

121. Διογένους Λαέρτιου 2, 21* Πλουτάρχου Ή θ ίκ ά 10c, και Θεμιστοκλέ-ους Π ε ρ ί ά ρ ε τ η ς , R h ein isch es M u seu m 27, σελ. 461 κ.έ.122. *Α π ο μ ν · η μ ο ν ε ύ μ χ τ (χ Ι Ι \

123. Αιλιανού, Varia H istoria 9, 29.




τήν πομπή. Ό Σωκράτης παρατηρεί: «"Αρα δεν θά βγεϊς έξω γιί νάδεις, άλλα για νά σέ δουν)). ^

Ώς κατακλείδα αύτής της σειράς μοτίβων μπορεί νά άναφερθει ό

μοναδικός μεγαλύτερος σωζόμενος διάλογος, ό όποιος δεν εχει μενώς συνομιλήτρια τήν Ξανθίππη, άλλά τήν έχει ώς άντικείμενό του: όδιάλογος του Σωκράτη μέ τόν γυιό του Λαμπροκλή στά Ά πομνημο-νεύμοίτα του Ξενοφώντα. ^ Παραδόξως, βέβαια, τό δνομα της Ξαν-θίππης δεν άναφέρεται πουθενά στή συνομιλία* ϊσως αύτό εϊναι άπλήσύμπτωση, ισως και δχι.

Ό διάλογος έχει συντεθεί μέ ξενοφώντειο τρόπο, άπό πολλά έν-

τελώς έτερόκλητα μέρη. Στό κύριο μέρος του άφιερώνεται σέ γενικέςσκέψεις σχετικά μέ τό δτι ή άχαριστία εϊναι χειρότερη άπό όποιοδή-ποτε άμάρτημα και ή άχαριστία πρός τους γονείς, ιδιαίτερα πρός τήμητέρα, πού κάνει τά πάντα γιά τό παιδί της, άποτελει ιδιαίτεραβαρύ παράπτωμα, τό όποιο δικαίως καταδικάζει μέ ιδιαίτερη αύ-στηρότητα και τό κράτος. Σ ' αύτές τις γενικότητες έντάσσονται δύομικρά άποσπάσματα, τά όποια συζητοΰν ειδικότερα τή σχέση μέ μιά

τόσο δύσκολη γυναίκα, δπως είναι ή μητέρα του Λαμπροκλή. ® Τόπρώτο κομμάτι θά μπορούσε νά έχει έπηρεασθεϊ λίγο άπό τήν παρα-πάνω διήγηση γιά τόν 'Αριστοκράτη ή άπό συγγενείς διηγήσεις. Όγυιός λέει στόν πατέρα του δτι άπλούστατα δεν μπορεί νά άνεχθεϊάλλο τήν κακία της μητέρας του. Τότε ό Σωκράτης ρωτα τί θά ήτανφοβερότερο, ή μητέρα ή ένα άγριο ζώο. Ό Ααμπροκλής λέει δτι θάήταν ή μητέρα, άν είναι πλασμένη σάν τή δική του. Τ ελικά ό Σωκρά-της άντιτείνει άστειευόμενος: «Μά αύτή ποτέ ώςτώρα δέν σέ δάγ-κωσε ούτε σέ κακομεταχειρίστηκε, δπως κάνουν συνήθως τά άγριαζώα». Έτσι τελειώνει τό πρώτο άνέκδοτο. ^

Τό δεύτερο έπισυνάπτεται άπό τόν Ξενοφώντα χωρίς μεταβατι-


125. II, 2.126. Ξενοφώντος, ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α II 2, 7-10.127. Γιά τήν άπάντηση του Σωκράτη στόν έξοργισμένο ενάντια στή μητέ-

ρα γυιό του πρβλ. και Gnomol. Vatic. άρ. 54 Sternb. (στά αποφθέγματα τουΑριστοτέλη).



ο Σ Ω ΚΡΑ Τ Η Σ ΚΑ Ι Η Ο Ι ΚΟ Γ Ε Ν Ε Ι Α ΤΟ Υ 129

κή προεισαγωγή, αν και εχει κάπως διαφορετική συλλογιστική. Όγυιός παρατηρεί δτι ή μητέρα του τον έπιπλήττει με λόγια πού δενθα ήθελε να τα άκούσει άνθρωπος. Τότε ό Σωκράτης ρωτα: «Νομί-

ζεις δτι είναι σώνει και καλά χειρότερο γιά σένα νά άκοΰς δ,τι λέει ήμητέρα σου άπ' δ,τι εϊναι γιά τους ήθοποιούς νά λένε στις τραγωδίεςό ένας στον άλλο τά φοβερότερα πράγματα;» Ό γυιός υπερασπίζειτον έαυτό του: «Νομίζω δτι τους ήθοποιούς δεν τους πειράζει αύτόκαθόλου, γιατί ξέρουν δτι δσοι τους προσβάλλουν και τους άπειλουνέπι σκηνής δεν έννοοΰν διόλου σοβαρά δ,τι λένε». Τότε ό Σωκράτηςκλείνει λέγοντας: «Κ αι ή μητέρα σου μιλα χωρίς κακή πρόθεση,

παρά σου εύχεται δλα τά καλά. Γ ιατί λοιπόν της θυμώνεις;»Αύτή ή δεύτερη ιστορία εϊναι παράξενη, άφοϋ μέσω της σύγκρι-σης μέ τους ήθοποιούς άφαιρεϊται στήν πραγματικότητα ή αιχμήάπό τή μομφή έναντίον της μητέρας. Ή μητέρα, λοιπόν, δεν εϊναισκόπιμα κακή, άπλώς ετσι μιλάει. Παρ' δλα αύτά μπορούμε νάάναρωτηθοΰμε αν σ' αύτό τό κομμάτι ή Ξανθίππη βρισκόταν έξαρ-χής στο επίκεντρο του ένδιαφέροντος. Π ιθανώς ήταν άπλώς ή άφετη-ρία γιά τή συζήτηση ένός έντελώς διαφορετικού προβλήματος, τόόποιο εϊχε άπασχολήσει και άλλοτε τους Σωκρατικούς: σέ τί οφείλε-ται τό δτι δεν μπορεί νά άνεχθεϊ κάνεις όρισμένες καταστάσεις καιόρισμένα πεπρωμένα στήν πραγματικότητα, ενώ τά παρακολουθείεύχάριστα έπι σκηνής; ^

Υπάρχει δμως και μία έντελώς διαφορετική εικόνα της Ξανθίπ-πης, ή όποια, βέβαια, εχει κι ενα έντελώς διαφορετικό βιογραφικόύπόβαθρο. Εϊναι ή εικόνα της Ξανθίππης ώς χήρας μετά τόν θάνατο

του Σωκράτη.Έτσι, εχουμε ενα χωρίο, δπου άναφέρεται δτι ή Ξανθίππη, προ-φανώς μετά τόν θάνατο του συζύγου της, εϊπε δτι τό πρόσωπο τουΣωκράτη, παρ' δλες τις μεταπτώσεις τών τυχών της 'Αθήνας καιτης δικής του ζωής, παρέμενε συνεχώς τό 'ίδιο, τόσο δταν εφευγε άπότό σπίτι του δσο και δταν έπέστρεφε. ® Γιατί ό Σωκράτης προσαρ-

128. 'Αρίστιππος, άπ. 189, 190, εκδ. Mannebach.129. Γιά τήν άμετάβλητα ομοιόμορφη διάθεση του Σωκράτη βλ. καιΚ ικέρωνα, TuscuJanae D isputat iones 3, 31* De of f icns 1, 90* Σενέκα, D e ira

2, 7, 1· Con solatio H elvia 13, 4* E pistulae M orales 104, 28.




μοζόταν σέ κάθε περίσταση, εϊχε χαρούμενη διάθεση και ήταν ύπερά-νω κάθε φόβου καΐ λύπης. ® Πρόκειται για μία »ϋανθίππη, ή οποίαδίνει τή μαρτυρία της για τό φιλοσοφικό πνεύμα του Σωκράτη και

κατ' αύτόν τον τρόπο συμβάλλει άπό την πλευρά της στή διαφύλαξητης κληρονομιάς του. Ε ίναι φανερό δτι εδώ λαμβάνεται προπάντωνυπόψη ή στάση του Σωκράτη κατά τή διάρκεια του μεγάλου λοιμού,της σικελικής καταστροφής και κατά τήν πτώση τής 'Αθήνας. Στόέπόμενο υποκεφάλαιο θά μιλήσουμε γι' αύτά τά πράγματα. Στήν'ίδια συνάφεια άνήκει μιά ιστορία, τήν οποία άφηγεϊται ή 21η έπι-στολή των Σωκρατικών. Δεν θά μπορούσε νά τήν εχει επινοήσει

έλεύθερα ό συντάκτης τής έπιστολής. Έδώ ό Αισχίνης άνακοινώνειστήν Ξανθίππη δτι εδωσε στόν Εΰφρονα τόν Μεγαρέα εξι μεδίμνουςκριθάλευρο, καθώς και 8 δραχμές κι ένα καινούργιο πανωφόρι, ώστενά μή χρειάζεται νά εχει εγνοιες τόν χειμώνα. Εκτός αύτοΰ, τήδιαβεβαιώνει δτι ό Εύκλείδης και ό Τερψίων εϊναι θαυμάσιοι άνδρεςκαι φίλοι, δικοί της καΐ του Σωκράτη. Τέλος, τήν προσκαλεί νάέπιτρέψει στά παιδιά νά ταξιδέψουν στά κοντινά Μέγαρα, αν έχουν

διάθεση. Έπειτα ή έπιστολή συνεχίζεται μέ παρηγορητικά λόγιαστή χήρα. Αέει δτι τό εργο δσων άπέμειναν είναι νά έξασφαλίσουν τόμέλλον τών παιδιών. Ή Ξανθίππη, λέγεται, έπαινέθηκε πολύ άπότόν 'Απολλόδωρο και τόν Δίωνα, έπειδή άπορρίπτει κάθε ξένη βοή-θεια και δηλώνει παντού δτι έχει άρκετά* γιατί εϊναι άποκλειστικόπρονόμιο τών φίλων του Σωκράτη νά τήν υποστηρίξουν.

Προφανώς ή έπιστολή πρέπει νά γράφτηκε άπό τά Μέγαρα λίγομετά τόν θάνατο του Σωκράτη και προϋποθέτει δτι μετά τήν έκτέ-λεση του Σωκράτη δλοι οι φίλοι του κατέφυγαν έκεϊ. Ό Εΰφρων, όΕύκλείδης και ό Τερψίων κατάγονται οι ίδιοι άπό τά Μέγαρα, ενώ οιάναφερόμενοι κατόπιν 'Απολλόδωρος και Δίων μάλλον εϊναι φίλοιάπό τήν 'Αθήνα. Ό 'Απολλόδωρος ταυτίζεται μέ τόν ένθουσιώδηθαυμαστή του Σωκράτη, ό όποιος κατέχει πάγια θέση στή σκηνή τουθανάτου. Φυσικά, δέν μπορεί πιά νά διαπιστωθεί ποιός εϊναι πιθανόνό άρχικός κορμός αύτής τής ιστορίας. Ά λλά δτι οί φίλοι του Σωκρά-

τη μετά τόν θάνατό του φρόντισαν νά έχουν συνεχώς έπαφή μέ τή




ο Σ Ω ΚΡ ΑΤ Η Σ ΚΑ Ι Η Ο Ι ΚΟ Γ Ε Ν Ε Ι Α ΤΟΥ 131

χήρα καΐ τή φρόντιζαν, ϊσως άποτελει πολύ παλαιά διήγηση. Τέλος,θα ήταν εύλογο τό έρώτημα τ ί άπέγινε μέ τήν Ξ ανθίππη και ταπαιδιά μετά τον θάνατο του Σωκράτη. Ό Μενέδημος ό Έρετριεύςπροϋποθέτει ήδη τοΰτο τό μοτίβο, δταν ύποστηρίζει δτι στήν πρα-γματικότητα τους διαλόγους του Αισχίνη τους εχει γράψει ό ίδιος όΣωκράτης και ή Ξανθίππη άπλώς τους έδωσε στον Αισχίνη κρυφά. ^Φυσικά, τό ύπόβαθρο αύτής της κατηγορίας είναι κατ' άρχήν τόγεγονός δτι ό Αισχίνης, δπως καΐ ό Πλάτων, ούδέποτε έμφανιζότανως συγγραφέας στους διάλογους του. Μπορούμε δμως νά δεχθούμεδτι στή διαμόρφωσή της συγχρόνως συνέβαλε και μιά γενική άντίλη-

ψη γιά τις ιδιαίτερα στενές σχέσεις του Αισχίνη μέ τή χήρα τουΣωκράτη.Όχι και τόσο πλούσια, πάντως άξιολογότατη είναι άκόμη ή παρά-

δοση γιά τά παιδιά του Σωκράτη. Ό Πλάτων παραδίδει δτι ήταντρία παιδιά, μέ μιά κάπως μεγαλύτερη διαφορά ήλικίας του μεγαλύ-τερου άπό τά δύο μικρότερα. ^ Τά άλλα κείμενα άναφέρουν τά όνό-ματα: Ααμπροκλής, Σωφρονίσκος και Μενέξενος.

Μιλήσαμε ήδη γιά τόν διάλογο του Σωκράτη μέ τόν Ααμπροκλήσχετικά μέ τήν Ξανθίππη, τόν όποιο άφηγεϊται ό Ξενοφών. Ίσωςάποτελει άπλή μεταφορά του μοτίβου πού περιέχεται στήν 21η έπι-στολή των Σωκρατικών (τήν πραγματευθήκαμε ήδη) δταν στήν 27ηέπιστολή ό 'Αρίστιππος παραγγέλλει στήν κόρη του τήν 'Αρετή νάδεχθεί σάν δικό της γυιό τόν γυιό του Σωκράτη τόν Ααμπροκλή, πούήταν μαζί του στά Μέγαρα, αν τυχόν ελθει στήν Κυρήνη.

'Ενδιαφέρουσα είναι μία,.δυστυχώς πολύ συνοπτική μόνο, σημεί-

ωση του Άριστοτέλη. ^ Ό 'Αριστοτέλης δίνει παραδείγματα γιάτό πώς προικισμένες οικογένειες μπορούν νά έκφυλισθοΰν και νάβγάλουν έκκεντρικούς χαρακτήρες, δπως περίπου οί οικογένειες του'Αλκιβιάδη και του Διονύσιου του Πρεσβύτερου, ένώ άντίστροφαοικογένειες ισορροπημένες και συνετές μεταπίπτουν στήν άφάνειακαι στήν πνευματική άμβλύτητα· ώς παράδειγμα γι' αύτή τήν περί-

131. Διογένους Λαέρτιου 2, 60.132. ' Α π ο λ ο γ ία 3U ,

133. Ττ τορική 1390b, 30 κ.έ.




πτώση άναφέρονται οΐ οικογένειες του Κ ίμωνα, του Περικλή καΐ τουΣωκράτη.

Πρόκειται για ένα χαρακτηρολογικό σχήμα ιδωμένο άπό τή γε-

νική σκοπιά του έρωτήματος πού θίγεται ήδη στον Α άχητα τουΠλάτωνα: που οφείλεται τό δτι οί γυιοι σπουδαίων πατεράδων συ-χνά βγήκαν τόσο άποτυχημένοι. Τό θέμα εχει συμπεριληφθεί στονΠ ρω ταγόρα, δπου γίνεται συζήτηση γιά τον Περικλή, και επειτα σέμία εκτενή, τεκμηριωμένη περιγραφή στον Μένωνα, ή οποία κατα-δεικνύει ειδικότερα τήν παιδευτική άνικανότητα των παλιών πολιτι-κών της 'Αθήνας. Έδώ τό ζήτημα μπαίνει σ' ένα άντικειμενικό

σύστημα. Δεν γνωρίζουμε αν και κατά πόσο υπήρχαν άκριβέστερεςδιηγήσεις γιά τήν άσχημη κατάληξη τών γυιών του Σωκράτη.Όπωσδήποτε, ήταν βέβαιο άπό τότε δτι κανένας τους δεν έγινεφιλόσοφος. Φυσικά, θά θέλαμε πολύ νά ξέρουμε και αν τυχόν ό ίδιος όΣωκράτης άναφέρθηκε στήν άνικανότητα τών γυιών του σέ κάποιασυνομιλία του.

Μπορούμε νά σκεφθούμε τό παράλληλο μοτίβο στόν Β ίον του

'Αρίστιππου. " Ηταν γνωστό δτι ό 'Αρίστιππος, σέ μιά έπιστολήπρός τήν κόρη του τήν Άρήτη, είχε άναπτύξει φιλοσοφικές διδασκα-λίες. Επιπλέον, ύπήρχε ή συμπληρωματική πληροφορία δτι άπαρνή-θηκε μέ άπόλυτη ψυχραιμία τόν γυιό του, γιατί ήταν άχρηστος· καιτοΰτο πάλι τεκμηρίωνε παραστατικά τήν ιδέα δτι πρέπει νά έκτιμα-με τόν άνθρωπο μόνο γιά τήν προσωπική του άξια, καΐ δχι λ.χ. γιάλόγους συγγενείας. ^

Έχουν σωθεί μόνο τά άπομεινάρια μιας και μοναδικής σκηνής, ήοποία δείχνει τόν Σωκράτη μαζι μέ τά παιδιά του. ^ Αέγεται δτικάποτε ό 'Αλκιβιάδης ήλθε ξαφνικά στό σπίτι του Σωκράτη, ακρι-βώς τή στιγμή δπου αύτός έπαιζε μέ τόν μικρό Ααμπροκλή του, και

134. Διδακτική έπιστολή του 'Αρίστιππου πρός τή θυγατέρα του Αρήτη:

Διογένους Λαέρτιου 2, 84 καΐ 72. Αποκλήρωση του γυιοΰ του: άπ. 95Mannebach. Πρέπει νά υφίσταται συνάφεια μέ τό χωρίο Α 2, 54, άπό τά' Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α του Ξενοφώντα, τήν οποία δμως δεν μπορούμε πια νάέρμηνεύσουμε μέ σαφήνεια.

135. Αιλιανού, Varia H istoria 12, 15, και Vaerius Maximus VIII, 8 ext. 1.



ο Σ Ω ΚΡΑ Τ Η Σ ΚΑ Ι Η Ο Ι ΚΟ Γ Ε Ν Ε Ι Α ΤΟΥ 133

μάλιστα φαίνεται δτι επαιζε ορισμένο παιδικό παιχνίδι, ή μόνο μαζίτου ή και με τους τρεις. Ή πρόθεση της, δυστυχώς πολύ άποσπα-σματικά μαρτυρούμενης, διήγησης είναι φανερή. Θέλει να δείξει (καιάναμφίβολα αύτό έξήγησε ό Σωκράτης στον 'Αλκιβιάδη σε μια συ-νομιλία πού έπακολούθησε) δτι καΐ ό φιλόσοφος ξεκουράζεται κά-που-κάπου άπό τήν πνευματική έργασία του και προσπαθεί να χα-λαρώσει μέ εύκολα παιχνίδια. Πρόκειται δηλαδή για τή σκηνικήέξεικόνιση ένός άξιώματος, τό όποιο ώς άπόφθεγμα του Σωκράτη σεάλλη παράδοση λέει τα έξής: ® Ή ζωή παίρνει τήν πιό εύχάριστηοψη της δταν μπορεί να ρυθμίζεται σαν μουσικό δργανο, άλλοτε για

ένταση και άλλοτε για ύφεση.Ε πιπλέον, αύτό τό μοτίβο εχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, επειδή πα-ραπέμπει προκαταβολικά στις καθαρά θεωρητικές συζητήσεις του'Αριστοτέλη γιά τό κατά πόσον ή σχόλη είναι χαρακτηριστικό τηςτέλειας ζωής, ^ άφ' έτέρου δμως μπορεί νά κατανοηθεί και ώς με-τασχηματισμός παλαιότερων διηγήσεων άπό τόν κύκλο των Έ πτάΣοφών. Έδώ έχω ύπόψη μου μιά ιστορία, τήν όποια διηγείται ό

Ηρόδοτος γιά τόν βασιλιά Ά μασι της Αιγύπτου. ^ Ό Άμασιςάνήκει, ύπό εύρύτερη έννοια, στόν κόσμο τών Έπτά Σοφών. Ό Ηρό-δοτος άναφέρει δτι αύτός ό ήγεμόνας μοίραζε έξυπνα τόν χρόνο τουμεταξύ σοβαρής εργασίας και εύχάριστης ψυχαγωγίας, και άποστό-μωσε τούς έπικριτές αύτοΰ του τρόπου ζωής άναφέροντας ώς παρά-δειγμα τό τόξο, τό όποιο επίσης δεν πρέπει νά τό άφήνουμε συνεχώςτεντωμένο. Ή συγγένεια μεταξύ τών μοτίβων αύτής της ιστορίας

136. Στοβαίου III 1, 186.137. Εναλλαγή έντασης καΐ χαλάρωσης: πρβλ. Αιλιανού, Varia H istoria

12, 15· 'Αθηναίου 51%· Σενέκα, De tranqu ilitate anim i 17, 4* Πλουτάρχου,Β ίο ί π α ρ ά λ λ η λ ο ι, ' Α γ η σ ίλ α ο ς 25, σύμφωνα μέ τόν Hense σ τ ο : R h e in is ch e s

M u s e u m 62, σελ. 313 κ.έ. Όλα άπό τό έργο του 'Αθηνοδώρου άπό τήνΤαρσό (φίλου του Αύγούστου) Π ε ρ ί σ π ο υ δ ή ς χ α ΐ π α ιδ ί α ς . Βλ. σχετικά Κ.Praechter, Hermes σελ. 471 κ.έ. Πρβλ. και Αριστοτέλους, Ή θ ίκ ά Ν ικ ο -

μ ά χ ε ία ί\ Ί β \ ) 33, και Gnom. V atic . α ρ . 17Sternb ., άπό έναν διάλογο μέ τονΆνάχαρσι.

138. Η θ ικ ά Ν ικ ο μ ά χ ε ια 1177b 4 κ.έ.· Π ο λ ιτ ικ ά 1337b 27 κ.έ.139. 2, 173.




καΐ του σωκρατικού λόγου εϊναι άδιαμφισβήτητη. Τέλος, μπορούμενά υποδείξουμε εν παρόδω δτι εδώ, μέ φανερή άφέλεια, συνίσταται ή

έναλλαγή άστείου (παί ιας) καΐ σοβαρού {σπουΒης) ένώ στήν πλα-τωνική εικόνα του Σωκράτη είναι μεν επίσης γνωστός ό άντιθετικόςχαρακτήρας των δύο έννοιών, άλλα εννοείται εντελώς διαφορετικά,ως έκφραση σοβαρών πραγμάτων μέσα στο άστεϊο ή και ώς παιχνίδιμέ σοβαρά λόγια. Έδώ ένας κανόνας πνευματικής ύγιεινής έμβαθύ-νεται και γίνεται μιά παράδοξη μορφή πνευματικής ζωής. Τήν άντί-θεση προς τους δύο αύτούς τύπους άποτελεϊ ό φιλόσοφος έκεϊνος, όόποιος μέ άκράδαντη αύστηρότητα δέν έπιτρέπει ποτέ στον έαυτότου οΰτε καν νά χαμογελάσει. Μέ βάση τά δσα λέχθηκαν προηγουμέ-νως δέν άπορουμε πού μεταξύ τών έκπροσώπων αύτοΰ του έχθρικοΰσέ κάθε παιχνίδι και άστειότητα ιδεώδους βρίσκουμε τον άντίπαλοτου Σωκράτη, τον Άριστόξενο, και άκόμη τον Άναξαγόρα, ^ γιάτον όποιο 'ίσως ύπήρχαν μερικές διηγήσεις, οι όποιες συνειδητά τόνάντιπαρέθεταν στή σωκρατική ποίηση. ^

Κ ατά τά λοιπά, μπορούμε άκόμη νά άναφέρουμε δύο διηγήσεις

μόνο. Έχουν ώς άφετηρία τους τό δτι τουλάχιστον δύο γυιοι τουΣωκράτη πέθαναν ήδη πριν άπό τόν πατέρα τους. Πρόκειται γιά εναμοτίβο, τό όποιο πάλι έρχεται κατηγορηματικά σέ άντίφαση μέ τιςπληροφορίες τής πλατωνικής Α πολογίας, Τό ένα σύντομο άνέκδοτοείναι άπλώς μία νέα επεξεργασία στοιχείων γνωστών μας και άπ'άλλου. Ό Σωκράτης ήταν άπασχολημένος μέ μιά συζήτηση, δτανκάποιος του άνακοίνωσε δτι ό γυιός του ό Σωφρονίσκος μόλις πέθα-

νε. Εκείνος δμως ήρεμος τελείωσε τή συζήτηση και έπειτα είπε:(('Άς πηγαίνουμε, λοιπόν, και ας άποδώσουμε στόν Σωφρονίσκο δσαόρίζει ό νόμος)). ^ Έδώ έχουν συγχωνευθεί άφ' ένός τό πολύ διαδε-δομένο μοτίβο δτι δταν ό πατέρας εϊναι άπασχολημένος μέ σημαντι-κά πράγματα δέν ένοχλεϊται άπό τόν θάνατο του γυιοΰ του, δηλαδήένα παράδειγμα τής άδιατάρακτης άνδροπρέπειας, μέ τό όποιο ϊσως

140. Ό μονίμως άγέλαστος 'Αναξαγόρας: D ie Fragmente d er Vorsokrati-

iter59A21.141. Άριστόξενος, άπ. 7 Wehrli.142. Στοβαίου IV 44, 74.



ο Σ Ω ΚΡΑΤ Η Σ ΚΑ Ι Η Ο Ι Κ Ο Γ Ε Ν Ε Ι Α Τ Ο Υ 135

μπορεί νά συγκριθεί ή ιστορία για τή συμπεριφορά του Ξενοφώντα,δταν πέθανε ό γυιός του ό Γρύλλος (ό Κ ικέρων στο εργο του Consola-tio συγκέντρω σε πάρα πολλά τέτοία παραδείγματα)· τό άλλο είναιτο μοτίβο δτι ενας φιλοσοφιχος λόγος εφόσον άρχισε, πρέπει οπωσ-δήποτε νά τελειώσει· πρόκειται γιά μιάν ιδέα, ή όποια στήν Σωκρα-τική πήρε μορφή σέ μερικές ιδιόρρυθμες σκηνές: στο πώς ό Σωκράτηςστο στρατόπεδο κοντά στήν Ποτίδαια έμεινε ορθιος στο ίδιο μέροςέπι είκοσιτέσσερις ώρες σκεπτόμενος, ή στο τί περιγράφει ό Πλά-των, πιθανώς έπηρεασμένος άπ' αύτή τή σκηνή, στήν άρχή του Συμ-ποσίου δπου ό Σωκράτης πηγαίνοντας στον 'Αγάθωνα ξαφνικά

σταματα και μόνο επειτα άπό άρκετή ώρα μπαίνει στο σπίτι δπουγίνεται ή γιορτή. Παρόμοιες διηγήσεις υπάρχουν και γιά τον μαθητήτου Π λάτωνα, τον Ξενοκράτη. ^ Μιά παρωδία του μοτίβου εμφανί-ζεται στο άκόλουθο άνέκδοτο γιά τον φιλόσοφο Σ τίλπωνα: κάποτεέφυγε βιαστικός στή μέση της συζήτησης με τον φιλόσοφο Κ ράτη,γιά νά πάει ν' άγοράσει ψάρια. Ό Κ ράτης, θέλοντας νά τον εμποδί-σει, είπε: «Πώς; Θ' άφήσεις τή συζήτηση;» «Ό χι», άπάντησε ό

Στίλπων, «τή συζήτηση τήν εχω, άλλά εσένα θά σ' άφήσω, γιατί ήσυζήτηση μένει, τό ψάρι δμως θά πουληθεί, αν περιμένω κι άλλο». ^Ή ϊδια ή ιδέα δτι κάθε λόγος έχει τή φυσική του συνέχεια και τόφυσικό τέλος του, και δτι πρέπει νά συμμορφώνεται κανείς μ' αύτήντήν πορεία προκειμένου νά πάει καλά τό πράγμα, 'ίσως άνήκει στόνίδιο κύκλο δπως ή σύγκριση της άναζήτησης μιας ιδέας μέ τή γέννη-ση ένός παιδιού στόν πλατωνικό Θ εαίτητο αύτό τό είδος παραστα-τικής περιγραφής του λόγου ώς αύτόνομης οντότητας μπορεί νά

εϊναι, πολύ πιθανόν, παλαιότερο άπό τήν Σωκρατική, έστω και αν ήέρευνα μέχρι τώρα δεν μπορεί νά πει άκόμη άκριβέστερα πράγματα.

Δυσκολότερα μπορούμε νά άποφανθοΰμε γιά μιάν άλλη, πιόεκτενή διήγηση. Ε ϊναι ένα κομμάτι άπό τό σύγγραμμα του Πλου-τάρχου γιά τό 8αίμόηον του Σωκράτη, δπου άναμειγνύονται οι προ-σωπικές επινοήσεις μέ σημαντικές άρχαϊες παραδόσεις. ^ Έκει

143. Διογένους Λαέρτιου 4, 11· 4, 16.144. Διογένους Λαέρτιου 2, 119.145. 589f κ.έ.




άναφέρονται τά έξης: στή Χαιρώνεια της Βοιωτίας ζοΰσε ένας νέοςονόματι Τίμαρχος, τον όποιο ό Σωκράτης κέρδισε για τή φιλοσοφία.Ήθελε δμως να μάθει τί άκριβώς σήμαινε τό αίμόηον του Σωκρά-τη· κατέστρωσε λοιπόν τό σχέδιο να ρωτήσει σχετικά τό μαντείο τουΤροφωνίου κι άνακοίνωσε τήν ιδέα του μόνο στους δύο Θηβαίουςφίλους του Σωκράτη. Στό σπήλαιο του Τροφωνίου εϊδε σ' ενα περι-παθές δραμα τόν κόσμο και τόν κάτω κόσμο, καΐ μια φωνή τουδίδαξε τήν ούσία των δαιμόνων, οί όποιοι είναι ή ύψιστη άρχή μέσαστόν άνθρωπο, καθοδηγούν τόν άνθρωπο, αν εϊναι εύσεβής και καλός,και μάλιστα μπορούν να περιφέρονται έλεύθεροι άπό τό σώμα, δπως

ή ψυχή του Έρμοτίμου του Κ λαζομενίου. Έπειτα ή φωνή λέει στόνΤίμαρχο δτι σέ τρεις μήνες θα μάθει περισσότερα. Ό Τίμαρχοςεπιστρέφει στήν 'Αθήνα και μετά άπό τρεις μήνες πεθαίνει, άλλαπροηγουμένως έκφράζει τήν έπιθυμία να ταφεϊ δίπλα στόν Λαμπρο-κλή, τόν γυιό του Σωκράτη, ό όποιος εϊχε πεθάνει λίγο πρίν.

Δεν μπορούμε να συζητήσουμε έδώ τις λεπτομέρειες αύτής τηςδιήγησης και τό ζήτημα για τήν προέλευση των όραμάτων του Έπέ-

κεινα* οΰτε μας ένδιαφέρει έδώ αύτό. Σημασία έχουν μόνο δύο στοι-χεία: δτι ή πρόγνωση του θανάτου του νεαρού δεν συνδέεται άρμονι-κά μέ τό ύπόλοιπο δραμα του Έπέκεινα και δτι ή συνάφεια τηςμοίρας του Τιμάρχου μέ τόν θάνατο του Λαμπροκλή παραμένει έν-τελώς άκατανόητη. Αύτό καθίστα εύλογη τήν ιδέα δτι χρησιμοποιή-θηκε ένα παλαιότερο σκηνικό και άναμορφώθηκε άπό τόν Πλούταρ-χο μόνο στα ούσιώδη σημεία του όράματος του Έπέκεινα. Ά λλα

έξαρχής ήδη αύτή ή σκηνή πρέπει να άνήκει στήν ομάδα τών «φυγό-κοσμων» ιστοριών για τό Έπέκεινα, δπως π.χ. έκεϊνος ό όγος 6όποιος κρύβεται πίσω άπό τήν ονειρική μορφή του πλατωνικού Κ ρίτω να^ και 'ίσως εκείνη ή ποιητική κατασκευή του 'Αντισθένη, ήόποία έδειχνε έναν νέο να συνομιλεί μέ τή σκιά του νεκρού Σωκράτη.Κ ατά παρόμοιο τρόπο, ό θάνατος του Λαμπροκλή 'ίσως έγινε άφετη-ρία κάποιων σκέψεων για τή μετά θάνατον τύχη τών καλών άνθρώ-

πων."'Ας άναφερθεϊ, τέλος, δτι μας έχουν σωθεϊ άποσπάσματα άπό μίαδήθεν έπιστολή του Ξενοφώντα πρός τόν Ααμπροκλή για τόν πλού-το. ^ 'Ανήκουν στή συλλογή τών πλαστών Σωκρατικών έπιστολών,

146. Στοβαίου III 5, 28/ 29.



ο Σ Ω ΚΡ ΑΤ Η Σ ΚΑ Ι ΤΟ ΚΡ ΑΤ Ο Σ 137

οΕ βάσεις των οποίων βρίσκονταν βέβαια πολλές φορές σέ παλιέςσωκρατικές ποιητικές κατασκευές.

4. Ό Σ ω κ ρ ά τ η ς κ α ι τ ό α θ η ν α ϊκ ό κ ρ ά τ ο ς

Ήδη στο πρώτο κεφάλαιο μιλήσαμε για τήν ιδιόρρυθμη δυσαναλο-γία πού ενυπάρχει στο γεγονός δτι σέ σύγκριση μέ τή μοναδικήπνευματική σημασία του Σωκράτη διαθέτουμε παραδόξως ελάχι-στες μόνον πληροφορίες για τήν πολιτική του δραστηριότητα. Βέ-βαια, στους καταλόγους των φιλοσόφων, οι όποιοι άσχολήθηκανπρακτικά μέ τήν πολιτική, άναφέρεται και ό Σωκράτης. Άλλα οιάρχαϊοι ιστορικοί της φιλοσοφίας δέν μπορούν να άναφέρουν ως τεκ-μήριο τίποτε περισσότερο άπό δύο μικρές ομάδες λεπτομερειών.Ά φ' ένός πρόκειται για τις τρεις έκστρατεϊες, στις όποιες συμμετεί-χε ό Σωκράτης, και άφ' έτέρου για τήν πολιτική του έμφάνιση στήνολέθρια δίκη κατά τών 'Αθηναίων στρατηγών, πού είχαν νικήσει στή

ναυμαχία τών Άργινουσών (406 π.Χ .), και τή δίωξή του, πρώταάπό τούς τριάκοντα τυράννους του έτους 404/ 403 και επειτα άπό τήδημοκρατία τό έτος 399. Βασικά, αύτά εϊναι πάρα πολύ λίγα. Δένμπορεί νά γίνει λόγος γιά πολιτικό πρόγραμμα και πολιτική σταδιο-δρομία του Σωκράτη. Πρόκειται γιά ορισμένα τυχαία δεδομένα, τί-ποτε περισσότερο.

Αύτό μπορεί νά έρμηνευθεϊ άφ' ένός μέ βάση τήν ιστορία της

παράδοσης και άφ' έτέρου άπό άποψη άρχών. Σ' δ,τι άφορα τήνιστορία της παράδοσης, έχουμε τό γεγονός δτι ειδικά γιά τόν Σωκρά-τη δέν ήταν περισσότερα πράγματα γνωστά άπ' δ,τι γιά κάθε μέσο'Αθηναίο πολίτη. " Ηταν αύτονόητο δτι έλαβε μέρος σέ έκστρατεϊες,δσο ήταν άξιόμαχος· έπομένως, αύτό μπορούσε εξαρχής νά τό ύποθέ-σει κανείς, έστω και ά^ ουτε οι έλάχιστες θετικές πλη-ροφορίες σχετικά. Επίσης, εϊναι αύτονόητο δτι ό Σωκράτης, δπωςκάθε 'Αθηναίος, προέδρευσε κάποτε στήν έκκλησία του δήμου.

'Ασφαλώς, εϊναι μία παράξενη σύμπτωση δτι στήν περίπτωση τουΣωκράτη αύτό συνέβη τή στιγμή μιας άπό τις μεγαλύτερες πολιτι-κές δίκες εντυπωσιασμού στήν 'Αθήνα, ωστόσο δέν έχουμε ικανή




αίτια για ν' άμφισβητήσουμε τήν ιστορικότητα αύτοΰ του γεγονότος.'Απομένουν οι δύο συγκρούσεις μέ τό κράτος, μετά τό τέλος τουΠελοποννησιακού Πολέμου, ή πρώτη άπό τις όποιες έγινε μέ τήν

ολιγαρχία των Τριάκοντα και σχεδόν συνεπέφερε τόν θάνατο τουΣωκράτη, ένώ ή δεύτερη έγινε μέ τή δημοκρατία και όδήγησε πρά-γματι στόν θάνατό του. Τό δτι οί δύο συγκρούσεις περιγράφονται σέόρισμένα σημεία μέ έκπληκτικά παράλληλο τρόπο είναι ενα πρόβλη-μα, τό όποιο θα μας άπασχολήσει άργότερα. Όλα αύτά εϊναι πολύλίγα, και τοΰτο πρέπει να τό τονίσουμε πολύ περισσότερο, άφοΰ στόνκύκλο των φίλων του Σωκράτη συμπεριλαμβάνονταν όρισμένοι άπό

τους σημαντικότερους πολιτικούς της 'Αθήνας (ό 'Αλκιβιάδης, όΚ ριτίας, ό Χαρμίδης, ό Νικίας κ.ά.) και τό κατηγορητήριο του Πο-λυκράτη, άντίθετα μέ τό έπίσημο κατηγορητήριο της δίκης, στήνούσία έπεδίωκε να παρουσιάσει τόν Σωκράτη ως πολιτικά έπικίνδυ-νο έπαναστάτη. ^

Σ' αύτά τά δεδομένα δμως, δπως μας τά παραδίδουν τα κείμενα,ύπάρχει ήδη στήν άφετηρία και Ι να στοιχείο άρχής, ενα στοιχείο τηςποίησης. Μπορεί να περιγραφεί μέ διάφορους τρόπους. Μια όμάδαποιητικών κατασκευών πρέπει νά έχει συνειδητά τήν πρόθεση ναέπεξεργασθεί τούτη άκριβώς τήν άντίθεση: δτι οί πολιτικά δραστη-ριότεροι και ήγετικότεροι άνδρες της 'Αθήνας συγκεντρώνονταν γύ-ρω άπό εναν άνδρα, πού ό 'ίδιος έμενε πάντοτε στό παρασκήνιο καιούδέποτε έμφανιζόταν ώς πολιτικός μέ δικά του προσωπικά σχέδια.Ό λιτός, άσήμαντος σοφός γίνεται μυστικοσύμβουλος και νουθετη-τής τών μεγάλων πολιτικών της 'Αθήνας. Μια άλλη όμάδα κατέ-

στησε τόν Σωκράτη κατεξοχήν έκπρόσωπο μιας έντονα άπολιτικήςσοφίας, ή όποια κατηγορεί τό κράτος, άπό τό όποίο δεν μπορεί νάπεριμένει κανείς τίποτε καλό, και άποφεύγει τή δράση, καθώς αύτήείναι κατάλληλη μόνο για νά ταράξει τήν έσωτερική ήρεμία. Μιατέτοια στάση άγγίζει τήν τελεία άπολιτικότητα, δπως αύτή διδά-σκεται π.χ. στις ποιητικές κατασκευές γύρω άπό τόν 'Αναξαγόρα.

'Άν έξετάσουμε τώρα λεπτομερώς δλο τό πλέγμα του ζητήματος.

147. Ό Σωκράτης στόν Πολυκράτη ώς έπαναστάτης: Λιβανίου *Α π ο λ ο -

γ ία Σ ω κ ρ ά τ ο υ ς 38 κ.έ.



ο Σ Ω ΚΡΑ Τ Η Σ ΚΑ Ι ΤΟ ΚΡ ΑΤ Ο Σ 139

εϊναι σκόπιμο νά διακρίνουμε τέσσερις μεγάλες ομάδες πληροφοριών.Ή πρώτη άφορα τό ερώτημα για τή θεμελιώδη στάση του Σωκράτηάπέναντι στην πολιτική. Ή δεύτερη ομάδα άφορα τή συγκεκριμένη

πολιτική του τοποθέτηση άπέναντι σέ έπιμέρους συμβάντα, ή τρίτητον κατάλογο των εκστρατειών του καί, τέλος, ή τέταρτη τή σχέσητου μέ ήγεμόνες του έξωτερικου, μοτίβο, τό όποιο παρά τή φαινομε-νικά δευτερεύουσα σημασία του δεν στερείται ορισμένου ιδιαίτερουένδιαφέροντος.

Όλο τό πλέγμα πάντως εϊναι τόσο έκτενές, ώστε μόνο στά γενικάχαρακτηριστικά τους μπορούμε νά σκιαγραφήσουμε τά σπουδαιότε-ρα και χαρακτηριστικότερα στοιχεία του. Αύτό ισχύει προπάντων

γιά τό πρώτο σημείο. Γ ιατί τό έρώτημα γιά τή θεμελιώδη σχέση τουΣωκράτη μέ τό κράτος εϊναι άπλώς μιά ιδιαίτερη πλευρά του πολυ-σχιδούς έρωτήματος γιά τήν θεωρία περι κράτους τών ίδιων τώνΣωκρατικών, δπως αύτή έκφράζεται στίς διάφορες εικόνες του Σω-κράτη. Επιλέγουμε ορισμένες μόνο βασικές ιδέες.

Εξαρχής, τό γεγονός πού διαπιστώσαμε παραπάνω, δτι δηλαδήμόνο ελάχιστα πράγματα έχουν παραδοθεί σχετικά μέ τήν πραγμα-

τικά πολιτική δράση του Σωκράτη, μπορεί νά έρμηνευθεϊ διττά.Μπορεί νά δοθεϊ ή έρμηνεία δτι ό Σωκράτης περιορίστηκε στήνέμμεση δράση καΐ άφησε τήν άμεση πολιτική δράση στους φίλουςτου* μπορεί νά έρμηνευθεϊ και διαφορετικά, δτι δηλαδή ό Σωκράτηςδεν ενδιαφερόταν καθόλου γιά τό κράτος.

Κ ατ' άρχήν εχουμε τό μοτίβο δτι ό Σωκράτης ενθαρρύνει τουςνέους, τους οποίους θεωρεί ικανούς νά μετέχουν ένεργά στήν πολιτι-κή, και προσπαθεί νά ύπερνικήσει τόν φόβο τους γιά τις δημόσιες

εμφανίσεις. Σ' ένα κεφάλαιο τών 'Απομνημονευμάτων ^ ό Ξενοφώνσυγκέντρωσε μιά σειρά σχετικές άποφάνσεις άπό διαφόρους διαλό-γους. Σ' ένα πρώτο κομμάτι διαπιστώνεται δτι δποιος έχει τό τα-λέντο γιά τήν πολιτική έχει και τήν υποχρέωση νά τό χρησιμοποιείγιά νά ύπηρετήσει τό κράτος, αν δεν θέλει νά θεωρείται φυγόπονος.Έ να δεύτερο κομμάτι προβάλλει τήν άντίρρηση δτι άλλο εϊναι νάέκφράζει κάνεις ιδιωτικά πολιτικές άπόψεις μιλώντας σέ άτομα και

148. III 7.




άλλο νά τΙς παρουσιάζει δημόσια ενώπιον συγκεντρωμένου πλήθους·αύτή ή άντίρρηση άνασκευάζεται άπό τον Σωκράτη με παραδείγμα-τα άπο τον κόσμο των έπαγγελμάτων και της τέχνης: οποίος ξέρει

νά άσκεϊ τήν τέχνη-του ως ιδιώτης ξέρει νά τήν άσκεϊ και ενώπιοντου πλήθους. Εκφραζόμενος περιεκτικά και άδρά, ό Σωκράτης προσ-θέτει δτι είναι παράλογο νά μή φοβόμαστε μπροστά σε λίγους ειδι-κούς και άντίθετα νά φοβόμαστε πώς θά μας κρίνει ή μάζα των μήειδικών. Ένα τρίτο κομμάτι προκαλεί εντύπωση μέ τήν άπροκάλυ-πτη περιφρόνησή του γιά τον λαό: αν σκεφθούμε δτι ή έκκλησία τουδήμου άποτελεϊται ολοσχερώς άπό γελοίους ύποδηματοποιούς, σιδε-ράδες και χωρικούς, βλέπουμε πόσο άνόητο εϊναι νά άντιμετωπίζου-με περιφρονητικά αύτούς τούς άνθρώπους ώς άτομα, ένώ άντίθετατους σεβόμαστε ξαφνικά, δταν έμφανίζονται ώς σύνολο στήν έκκλη-σία του δήμου. Γνωρίζουμε δτι αύτή ή τελευταία ιδέα άπαντοΰσεάρχικά σ εναν διάλογο μέ τον 'Αλκιβιάδη. ^ Διαθέτουμε έπίσης μιάπαράλληλη έκδοχή, ή οποία εϊναι διατυπωμένη ώς έξης: «Γ ιά τόπλήθος, πού δεν μετρά (και πού ώστόσο άνόητα τό φοβόμαστε), όΣωκράτης συνήθιζε νά λέει δτι εϊναι σάν νά θεωρούμε κίβδηλο ένα

τετράδραχμο, ένώ άντίθετα δεχόμαστε ώς γνήσιο έναν σωρό τέτοιωντετραδράχμων». ® Ά πό τήν άποψη της ιστορίας τών προβλημάτωναύτό τό σύμπλεγμα εϊναι πολύ ένδιαφέρον. Δείχνει πώς άντιμετώπι-ζε τουλάχιστον Ινα μέρος της σωκρατικής φιλολογίας τήν τάση άπο-μάκρυνσης άπό τό κράτος και τήν πολιτική, πού δλο καΐ δυνάμωνεάπό τό δεύτερο μισό του 5ου αιώνα. Π ροπάντων οι μορφωμένοι δενβλέπουν πιά στήν πολιτι,κή παρά μόνο μιά πηγή ενόχλησης, ταραχής

και κινδύνου. Ό παιδεμός και τό μπλέξιμο μέ τήν αύθαίρετη καιπαντοδύναμη έκκλησία του δήμου δεν άποφέρει οΰτε γνήσια ικανο-ποίηση ούτε έπιτυχία διαρκείας* ή θεραπεία της έκλεπτυσμένης βιο-τικής απόλαυσης μακριά άπό τήν πολιτική, δπως άπό καιρό τήν εϊχεέξυμνήσει ή ιωνική ποίηση, όδηγεϊ δχι μόνο σε πιο ήσυχη, άλλά καισε πιο καθαρή ζωή. Τά κείμενα έκεϊνα, λοιπόν, προσπαθούν νά παλέ-ψουν έναντίον αύτής της άπολιτικής νοοτροπίας, έπισημαίνοντας δτι

149. Αιλιανού, Varia H istoria 2, 1.150. Διογένους Ααερτίου 2, 34.




ή πολιτική είναι καθήκον και ό άληθινά άξιος και άνώτερος άνδραςδεν πρέπει να φοβαται τήν κρίση του δχλου.

Ε ίναι παράδοξη ή περιφρόνηση του λαου, τήν οποία άποπνέουν

πολλά χωρία. Έδώ (δπως και σέ μια άλλη συνάφεια, πού θά τήνπραγματευθοΰμε άμέσως) βρίσκουμε έναν Σωκράτη, τήν καταγωγήτου οποίου άπό μικροαστική οικογένεια διακρίνουμε τόσο λίγο, ώστεθά μπορούσαμε νά ύποκύψουμε στον πειρασμό νά ύποψιασθοΰμε δτιάκόμη και τό επάγγελμα του Σωφρονίσκου ως λιθοξόου άποτελεϊεπινόηση των Σωκρατικών. 'Ακόμα και οι πιο άκραϊοι ολιγαρχικοίτης 'Αθήνας δεν μπορούσαν νά έκφρασθουν τόσο υποτιμητικά γιάτούς ύποδηματοποιούς και τούς ύπηρέτες δσο έδώ ό Σωκράτης.Ό πως κι αν είναι, σημασία εχει νά συγκρατήσουμε και αύτή τήνεικόνα του Σωκράτη.

'Άν ό Σωκράτης παρότρυνε τόσο ενθερμα τούς άλλους στήν ένερ-γό πολιτική, ήταν εύλογο τό έρώτημα γιατί δεν άσκησε ό ίδιος ένερ-γό πολιτική. Στόν Ξ ενοφώντα έχουμε ένα σύντομο κείμενο, τό όποιούπερασπίζει τόν Σωκράτη σ' αύτό τό σημείο. Παρουσιάζει τόν Σω-κράτη νά άπαντα στούς άντιπάλους του: «Θά άσκώ καλύτερα τήν

πολιτική, αν εϊμαι πολιτικός μόνο γιά τόν έαυτό μου ή αν φροντίζωνά γίνουν δσο τό δυνατόν περισσότεροι άλλοι κατάλληλοι γιά νάεϊναι κάλοι πολιτικοί;». ^

Δεν μπορεί νά παραγνωρισθεί, βέβαια, δτι γιά τούς σωκρατικούςφιλοσόφους ταίριαζε βασικά ή άπολιτική στάση. Γ ιά δποιον περι-φρονεί άριστοκρατία και πλούτο, δόξα και δύναμη, και μέριμνα μόνογιά τήν καλλιέργεια της ψυχής του, τό συγκεκριμένο κράτος, μέ τούς

στόχους και τις μεθόδους του, άναγκαστικά άποβαίνει άδιάφορο, ανδχι έχθρικό.Έτσι δεν άποροΰμε πού δεν μαθαίνουμε τίποτε γιά πολιτική δρά-

ση του 'Αντισθένη (αν έξαιρέσει κάνεις τή συμμετοχή σέ μιά έκ-στρατεία) και ό σωκρατισμός του Άριστίππου βασικά άγνόεϊ τόκράτος, άκόμη και δταν παραδέχεται δτι ό φιλόσοφος δεν μπορεί νάκαταπνίξει τελείως μιά συμπάθεια γιά τις τύχες της πατρίδας

151. ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α 16, 15.




του.' ^ Δυστυχώς, τό μοναδικό κείμενο, τό όποιο παρέχει άκριβέστε-ρες πληροφορίες για τή στάση του 'Αρίστιππου άπέναντι στό κρά-τος, άσκει πολεμική εναντίον του. Πρόκειται για μια έτερόκλητη

μακρά συνομιλία στόν Ξενοφώντα, δπου ό Σωκράτης άπορρίπτει ώςλανθασμένη και άνέφικτη τήν άξίωση του 'Αρίστιππου δτι μπορεί ναζήσει έντελώς εκτός του κράτους. ^ Εϊναι δύσκολο να ποΰμε κατάπόσον αύτό τό κείμενο έχει ώς άφετηρία άναλύσεις του ϊδιου του'Αρίστιππου. Όπωσδήποτε, ό Ξενοφών παρουσιάζει τόν 'Αρίστιπ-πο νά λέει δτι τό κράτος δεν τόν ένδιαφέρει καθόλου, γιατί δεν τόνενδιαφέρει οΰτε νά κυβέρνα ουτε νά κυβερναται* γι' αύτόν σημασίαέχει ή έλευθερία και, έκτός αύτοΰ, τό νά έργάζεται κάνεις γιά τόνδχλο εϊναι άχαρο και άσκοπο εγχείρημα.

Ή παραίτηση άπό κάθε πολιτική πρωτοβουλία άπό μέρους τουϊδιου του Σωκράτη έκφράζεται με ένάργεια και άκρίβεια στό άκό-λουθο άπόφθεγμα. Όταν κατά τήν περίοδο τών τριάκοντα τυράννωνδιώκονταν και έκτελοΰνταν άλύπητα άπό τους δυνάστες δλοι οί ση-μαίνοντες άνθρωποι, ό Σωκράτης είπε μιά φορά στόν 'Αντισθένη:«Μήπως λυπασαι πού δεν γίναμε μεγάλοι και διάσημοι σάν τούς

βασιλιάδες της τραγωδίας, π.χ. τούς 'Ατρέα και Θυέστη, 'Αγαμέ-μνονα και Αίγισθο; Γ ιατί αύτοι σφάζονται και έχουν τήν φρικτότερημοίρα· άλλά κανένας τραγικός ποιητής δεν ύπήρξε άκόμη τόσο αίμο-χαρής, ώστε νά δείξει δτι σφάζεται άκόμη και ό χορός». ^ Αύτήεϊναι μιά ομολογία άμέριστης πίστης στήν άφανή ζωή, ή οποία γλυ-τώνει άπό δλους τούς κινδύνους, δσους συνεπιφέρει άναπόφευκτα μιάπερίοπτη θέση μέσα στό κράτος. Δύσκολα μπορεί νά άμφισβητηθει

δτι ό 'Επίκουρος δέχθηκε ορισμένα ερεθίσματα άπό τήν Σωκρατικήγιά τή διδασκαλία του, ή οποία άπορρίπτει κάθε πολιτική δραστηριό-τητα. Ή κατοπινή έρευνα 'ίσως μπορέσει νά τό διαπιστώσει αύτόκαι ειδικότερα.

152. Ό 'Αντισθένης στή μάχη της Τανάγρας: Διογένους Λαέρτιου 6,1* ήσυμμετοχή του φιλοσόφου στίς τύχες πατρίδας, στήν περίπτωση του'Αρίστιππου: Διογένους Λαέρτιου 2, 89.

153. ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α I I , 1.154. Αιλιανού, Varia H istoria 2, 11.



ο Σ Ω ΚΡ ΑΤ Η Σ Κ ΑΙ ΤΟ ΚΡ ΑΤ Ο Σ 143

Έδώ μπορεί νά λεχθεί μόνο κάτι άκόμη. Δεν εϊναι τυχαίο οτι ήάπόρριψη της πολιτικής δραστηριότητας άπό τον 'Αρίστιππο άναφέ-ρεται προπάντων σέ ενα άκρως δημοκρατικό κράτος ώς τό πλαίσιό

της, ένώ τό άνέκδοτο Σωκράτη- 'Αντισθένη τοποθετείται λανθασμέ-να στην περίοδο της ολιγαρχίας των τριάκοντα τυράννων. 'Αργότεραθα πρέπει νά επισημάνουμε για μια άκόμη φορά πώς ή σωκρατικήπαράδοση τυποποίησε τήν πολιτική μοίρα του ϊδιου του Σωκράτη,έτσι ώστε ό Σωκράτης συντρίβεται άντιμετωπίζοντας άκριβώς τάδύο ριζικά άντίθετα πολιτεύματα, τήν άμιγή δημοκρατία και τήνάμιγή ολιγαρχία, και άπ' αύτή τή διπλή άποτυχία προκύπτει ή διδα-σκαλία δτι ό φιλόσοφος δεν εχει θέση σέ καμιά άπό τις ιστορικάδυνατές μορφές πολιτεύματος. Ή σύγκρουση του Σωκράτη μέ τουςτριάκοντα τό έτος 404/ 3 γίνεται ό άναγκαϊος άντίποδας της σύγ-κρουσης μέ τή δημοκρατία τό έτος 399. Μπορούμε νά άντιληφθοΰμεέντονότερα αύτή τήν τυποποίηση στήν άρχή της Έ β8όμ ης Ε πιστο-λής του Πλάτωνα.

Τώρα δμως πρέπει νά εξετάσουμε τις δηλώσεις του Πλάτωναστήν Α πολογία, σχετικά μέ τό πρόβλημά μας. Παρ' δλα αύτά δέν

εϊναι εύκολο νά βρούμε τόν κοινό παρονομαστή των διαφόρων χωρί-ων.Μιά πρώτη οπτική γωνία μας υποδεικνύει ό Σωκράτης στήν

εισαγωγή, δταν παρατηρεί δτι γιά πρώτη φορά στή ζωή του έμφανί-ζεται τώρα στό δικαστήριο. Ό φιλόσοφος δέν έχει καμιά σχέση μέτό δικαστήριο. Ή ζωή κάποιου, ό όποιος περιπλανιέται στά δικαστή-ρια ώς έπαγγελματίας κατήγορος ή ώς συνήγορος ή και άπλώς ώς

φιλόδικος πολίτης, εϊναι μία άπό τις πιό άκραϊες άντιθέσεις πρός τήζωή του φιλοσόφου. Αύτό εϊναι και ένα άπό τά βασικά μοτίβα στήνπερίφημη περιγραφή του φιλοσόφου στόν Θ εαίτητο εϊναι χαρακτη-ριστικό πώς ή εικόνα του φιλόδικου άνθρώπου μετατρέπεται έκεϊστήν εικόνα του πολιτικά δραστήριου άνθρώπου. Ή ιδέα δτι έναςάνθρωπος πού ύπολήπτεται τόν έαυτό του δέν θέλει νά έλθει σέεπαφή μέ τό δικαστήριο δέν περιορίζεται βέβαια στή Σωκρατική.Μπορούμε νά τή βρούμε και στους άττικούς ρήτορες, και συνιστά και

έκεϊ μέρος της άπομάκρυνσης εκείνης άπό τόν δημόσιο βίο, γιά τήνόποία μιλήσαμε λίγο πιό πρίν.

Διαφορετικό στόχο έχει μιά άλλη παρατήρηση του Σωκράτη




στήν Α π ο λ ο γ ία . Άφοΰ περιγράψει τή δραστηριότητα, τήν οποίαάπαιτεϊ τό μαντείο άπ' αύτόν, δηλαδή τον ελεγχο των άνθρώπων,δηλώνει οτι αύτή ή άναζήτηση ένός άνθρώπου πού πράγματι κατέχει

τή γνώση και δεν εχει περιπέσει στήν υποκειμενική γνώμη (τό γνω-στό άνέκδοτο του Διογένη, ό όποιος μέρα μεσημέρι βγαίνει να άνα-ζητήσει με τό φανάρι άνθρωπο, άποτελεϊ, ειρήσθω έν παρόδω, μόνομια έντονα διατυπωμένη παραλλαγή αύτοΰ του μοτίβου) τόν άπα-σχολει τόσο άπόλυτα, ώστε δεν του μένει χρόνος οΰτε για πολιτικήοΰτε για όποιαδήποτε ιδιωτική δραστηριότητα. ^ Σ' αύτήν τήν πα-ρατήρηση έκφράζεται μια άπολιτικότητα, ή όποια δεν προήλθε άπόφόβο για τις μηχανορραφίες και τόν κίνδυνο, άλλα επιβλήθηκε άναγ-καστικά άπό τήν άνώτερη θεϊκή κλήση.

Ένα άλλο χωρίο δμως ήχεϊ διαφορετικά. Έδώ ό Σωκράτηςάπαντα άπερίφραστα στό ερώτημα γιατί μέ τήν προτρεπτική καιάφυπνιστική δράση του δεν πέρασε ποτέ στήν πολιτική και γιατίήθελε νά είναι πάντοτε μόνο σύμβουλος άτόμων, ούδέποτε δμωςδλου του κράτους. Ό Σωκράτης άναφέρει ώς αιτία αύτής της συμ-περιφοράς τό δτι τόν εμπόδισε τό δαιμόνων νά άσκήσει πολιτική.Κ αι ζητά νά έρμηνεύσει αύτό τό σημείο. Ε ίναι άδύνατον, λέει, νάάσκείς πολιτική και παρ' δλα αύτά νά παραμένεις δίκαιος. Ώς πολι-τικός κάνει κανείς παραχωρήσεις ή στήν άσυδοσία του λαοΰ, και τότεεχει μεν επιτυχία, άλλά καταστρέφεται ψυχικά· ή άντιστέκεται καιάγωνίζεται γιά τή δικαιοσύνη, όπότε καταστρέφεται σωματικά. ^®Έχουμε έδώ τό πρόβλημα της προγραμματικής άπολιτικότητας τουφιλοσόφου. Τό υφιστάμενο κράτος είναι πράγματι άσχημο και δεν

εχει νόημα νά βασανίζεται κανείς μαζί του. Ό φιλόσοφος άναγκα-στικά θά άποτύχει, αν θέλει νά είναι πολιτικά δραστήριος και συγχρό-νως πιστός στόν έαυτό του. Αύτή ή ιδέα μοιάζει πολύ μέ τά έπικού-ρεια έπιχειρήματα γιά τήν άπολιτικότητα του σοφοΰ. Στόν Πλάτω-

155. Φιλοδικία και πολιτική στόνΘ ε α ίτ η τ ο τ ο υ Πλάτωνα 172d κ.έ. 'Αμέ-σως παρακάτω: ό Σωκράτης άπασχολημένος άπόλυτα μέ τόν ελεγχο τωνάνθρώπων: ' Α π ο λ ο γ ία 23bc.

156. Ό πολιτικός, αν άγωνίζεται γιά τή δικαιοσύνη, άναγκαστικά κατα-στρέφεται, 'Α π ο λ ο γ ί α 31c-32a.



ο Σ Ω ΚΡ ΑΤ Η Σ ΚΑ Ι ΤΟ Κ ΡΑ Τ Ο Σ 145

να, βέβαια, δεν ταιριάζει άπόλυτα στήν περίσταση, ή άκριβέστερα:δεν εχει διατυπωθεί για τήν περίσταση, στήν όποια έκφράζεται.Γ ιατί είναι κάπως άβάσιμο και άνεπαρκές, δταν ό ϊδιος έκεϊνος Σω-

κράτης, ό όποιος μόλις δήλωσε δτι θέλει νά άντιμετωπίσει τον θάνα-το ύπακούοντας στον Θεό, πού τον κάλεσε νά φιλοσοφεί, τώρα λέειδτι τό 8οαμό)/ ίον τον άπέτρεψε άπό τήν ενεργό πολιτική, επειδή σέάντίθετη περίπτωση θα ειχε σίγουρα καταστρέψει τή ζωή του μέσαστο άδικο κράτος· αν τό 8αίμόηο)/ προσπάθησε νά προφυλάξει τόνΣωκράτη άπό τήν καταστροφή περιορίζοντάς τον στήν ιδιωτική δρά-ση, τότε παραδόξως άπέτυχε: γιατί, παρ' δλα αύτά, ή καταστροφήέπήλθε.

Μπορούμε ώστόσο νά έρμηνεύσουμε τήν παραδοξότητα του χω-ρίου, αν άναλύσουμε τή σύνθεσή του. Ό Πλάτων έχει ως άφετηρίαενα κείμενο, τό όποιο, περίπου δπως και ή άρχή της Έ βδομης Ε πιστολής^ ερμηνεύει συνολικά τή μοίρα του Σωκράτη ώς προειδοποίη-ση πρός τούς κατοπινούς φιλοσόφους νά μήν παραδίδονται ποτέ στήνπολιτική. Ή ιδιοτυπία πού άναφέραμε προκύπτει άπό τό δτι αύτότό κείμενο εμφανίζεται νά τό εκφωνεί ό ϊδιος ό Σωκράτης, προκειμέ-

νου νά έρμηνεύσει τό θεϊκό σημείο. *Αλλά εδώ δεν οφείλουμε νάέξετάσουμε περαιτέρω παρόμοια ζητήματα.Γ ιά τέταρτη φορά διαφορετική είναι μία τελευταία, ή περιφημό-

τερη αύτοερμηνεία του Σωκράτη. Πρόκειται γιά τό χωρίο δπου όΣωκράτης χαρακτηρίζει τή δράση του ώς ιδιότυπη άποστολή τηςθεότητας, ή όποία θέλει νά άφυπνίσει, κεντρίζοντάς το, τό κράτοςτης 'Αθήνας, καθώς αύτό, σάν περήφανο άτι, κάπως έχει άτονήσει

και άναισθητοποιηθεϊ. ^ Ή παρομοίωση είναι ώραία, όδηγεϊ δμωςάναπόφευκτα σέ άλλη κατεύθυνση άπ' δ,τι τά μέχρι τώρα χωρία. Ήεικόνα του νωθρού άλόγου, πού πρέπει νά κεντρισθεί, μας εϊναι γνω-στή και άπ' άλλου. Γ ιά παράδειγμα, παριστάνει γλαφυρά τό καθή-κον ένός παιδαγωγού, δταν άντιμετωπίζει μιά πολύ φλεγματική ιδι-οσυγκρασία.' ® 'Αλλά άκριβώς ύπ' αύτή τήν πιό εύνόητη έννοια δενμπορεί νά κατανοηθεί ή εικόνα στήν Ά πολογίοί Γιατί ό έλεγχος των

157. Ό Σωκράτης πού κεντρίζει τό άλογο: ' Α π ο λ ο γ ία 30e-31b.158. Διογένους Λαερτίου 4, 6· 5, 65.




άνθρώπων, πού διαλύει τήν ύποκειμενική γνώμη, καθώς καΐ ή δρα-ματική έκκληση για αύτοσυγκέντρωση και αύτοσυνειδησια δεν έχεικαμιά σχέση με τό άκόνισμα της σκέψης ένός άνθρώπου κάπως κου-

τού. Βέβαια ύπό μία κάπως γενικότερη έννοια ή καθοδήγηση ένόςάνθρώπου ή κράτους παρομοιάζεται μέ τή χαλιναγώγηση άλογωνέχουμε τήν πρώτη περίπτωση στο άνέκδοτο πού διηγείται ό Ξενο-φών για τή σχέση του Σωκράτη μέ τή δυσδάμαστη Ξανθίππη/ ^ καιτή δεύτερη π.χ. σέ ένα χωρίο των πολιτικών ποιημάτων του Σ ο λ ω -

να. ® Άλλα και έτσι δεν καταλαβαίνουμε καλά τί νόημα έχει σ'αύτό τό χωρίο τούτη ή εικόνα στό στόμα του Σωκράτη. Τό μόνο

βέβαιο είναι ή γενική διαπίστωση δτι έδώ ό Σωκράτης χαρακτηρίζειτόν εαυτό του θεόσταλτο πολιτικό νουθετητή και προειδοποιητή.Γ ιατί θέλει δμως νά νουθετήσει τό κράτος και γιά ποιό πράγμα νά τόπροειδοποιήσει δεν τό μαθαίνουμε ή τό μαθαίνουμε μόνο σέ πάραπολύ άκαθόριστες γενικές γραμμές.

Έτσι, ή σχέση του Σωκράτη μέ τό κράτος στήν ' Α π ο λ ο γ ία δενεϊναι άπόλυτα σαφής και νομίζω δτι πρέπει νά περιορισθούμε σ'αύτή τή διαπίστωση. Έδώ, δπως και παντού στόν Πλάτωνα, μπο-ρούμε νά δεχθούμε πάρα πολύ εύκολα έναρμονιστικές έρμηνεϊες, άλ-λά δεν εϊμαι βέβαιος δτι μέ αύτές έξυπηρετεϊται πάντοτε ή κατανό-ηση της ούσίας. Περισσότερο ϊσως θά μπορούσε νά πει κάνεις δτι τόμίγμα συγκεκριμένης άπόστασης άπό τήν πολιτική και θεμελιώδουςάποδοχής μιας πολιτικής άποστολής τού φιλοσόφου είναι γενικό χα-ρακτηριστικό της πλατωνικής εικόνας τού Σωκράτη. Προφανώς, μιάτέτοια ένδιάμεση θέση δεν μπορούσε νά διατυπωθεί χωρίς άσάφειες.

Έδώ πρέπει νά άναφερθούν άκόμη δύο λεπτομέρειες, οι όποιεςάφορούν τή θεμελιώδη σχέση τού Σωκράτη μέ τό κράτος. Δύο άπότις ποικίλες κατηγορίες γιά πολιτική άναξιοπιστία, τις όποιες διατύ-πωσε ό Πολυκράτης στό κείμενό του έναντίον τού Σωκράτη, άξίζεινά τονισθούν ιδιαίτερα.

Ή πρώτη άπαντα στόν Ξενοφώντα: «Ό Σωκράτης παρέσυρετούς φίλους του στήν περιφρόνηση τών υφισταμένων νόμων, ύποστη-

159. Βλ. παραπάνω σελ. 125.160. Σόλων, άπ. 24, 20 Diehl.




ριζοντας δτι. εϊναι άφελές νά ορίζεται με κλήρο ή κυβέρνηση τουκράτους, ένώ βέβαια κανένας άνθρωπος δεν θα ήθελε νά εμπιστευθείέναν καπετάνιο πού ορίσθηκε μέ κλήρο ή νά άχούσει τον αύλητή πού

επιλέχθηκε μέ κλήρο, αν και παρόμοια πράγματα προκαλούν πολύμικρότερη ζημιά άπό τήν κακή διαχείριση των υποθέσεων του κρά-τους». ®

Στήν πραγματικότητα, ό Ξενοφών δεν ξέρει τί νά άπαντήσει σ'αύτή τήν κατηγορία. Αύτό δεν εϊναι παράξενο. Γ ιατί αύτή ή κατη-γορία τέθηκε στο στόμα του Σωκράτη πολλές φορές μέσα στήν ιδιατή σωκρατική φιλολογία. ® Μέ τήν έκλογή διά κλήρου κρίνεται τόέρώτημα αν ή πολιτική ικανότητα εϊναι άποκλειστικά ζήτημα χαρί-σματος, τό όποιο υπάρχει σε κάθε άνθρωπο, ή είναι άποτέλεσμαορισμένης διδακτής ειδικής έπιστήμης. 'Άν εϊναι τό δεύτερο, τότε ήέκλογή διά κλήρου εϊναι ή μεγαλύτερη άνοησία πού μπορεί νά γίνει.Κ αι γιά τήν Σωκρατική μπορεί νά εϊναι μόνο τό δεύτερο. Σ' αύτό τόσημείο ή Σωκρατική εϊναι κληρονόμος της σοφιστικής, ή οποία πρώ-τη έπεδίωξε τή δημιουργία πολιτικής έπίστ-ήμης, Ή συζήτηση γιάτήν έκλογή διά κλήρου μας εϊναι άλλωστε ήδη γνωστή και άπό τή

σοφιστική φιλολογία.Ή Σωκρατική δμως οδήγησε αύτή τήν ιδέα στά άκρα. Γι' αύτήν,ή άρμοδιότητα και ή γνώση εϊναι ή μόνη νομιμοποίηση του κυβερνή-τη έν γένει. Αύτό έκφράζεται στήν παραδοξολογία (τή σκάρωσεμάλλον ό Αντισθένης) δτι μόνον ό σοφός εϊναι βασιλιάς, ένώ εναςάσοφος ήγεμόνας δεν διαφέρει σέ τίποτε άπό εναν άξεστο σκλάβο*τήν παραδοξολογία τούτη τήν υιοθέτησε και ό Πλάτων σ' ένα πασί-

γνωστο χωρίο τής Π ολιτείας του, άλλά άναδιαμόρφωσε τελείως τόπνεύμα της.Μία δεύτερη κατηγορία του Πολυκράτη μας μαρτυρεϊται άπό

κείμενα τής ύστερης άρχαιότητας: ό Σωκράτης παρασύρει τούς νέουςστήν άργίοί) στήν περιφρόνηση τής έπαγγελμάτικής άπασχόλησης.

161. Ό Σωκράτης ώς περιφρονητής τής έκλογής διά κλήρου, Ξενοφών-τος, ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α I , 2, 9.162. Βλ. προπάντων 'Αριστοτέλους, Ψητορίχγ) 1393b 3 κ.έ.163. Διαλέξεις 7.




Πρέπει νά άναφερθεϊ οτι υπήρχε ένας νόμος, ό όποιος άνάγεταιστον Πεισίστρατο, άν και άποδόθηκε δμως στον Σόλωνα άπό τήρομαντική δημοκρατική ιστοριογραφία της 'Αθήνας, και ό όποιος

άπαγόρευε τήν άργίαν τή αφυγοπονία)). Ή πρόθεση του Πεισιστρά-του σ' αύτόν τον νόμο ήταν νά άναστείλει τήν άστυφιλία και νάυποστηρίξει νομικά τήν πολλαπλή καλλιέργεια στήν 'Αττική. " Ητανένας νόμος άντίστοιχος περίπου με τό ήθος του ήσιόδειου ποιήματοςγιά τήν εύλογία της άγροτικής έργασίας.

Πώς έχουν τώρα τά πράγματα μ' αύτή τήν κατηγορία έναντίοντου Σωκράτη; Έχουμε ένα έκπληκτικό κείμενο, πού τή δικαιολογεί

άπόλυτα. ®" Σ' αύτό άναφέρεται δτι ό Σωκράτης ειπε πώς ή αργίαεϊναι ή άδελφή της έλευθερίας. 'Απόδειξη δτι οι έλάχιστα κατάλλη-λοι γιά βάναυση έργασία λαοί, δπως οι Ίνδοι και οί Πέρσες, είναιέπίσης οι πιο γενναίοι και πιο έλεύθεροι, ένώ οι εργατικοί λαοι τωνΦρυγών και των Αυδών ζουν ύποδουλωμένοι. ® Δεν είναι δυνατό νάύποβιβασθεϊ με τρόπο εντονότερο άπ' δσο έδώ ή χειρωνακτική καιγεωργική έργασία γενικά. Έδώ ό Σωκράτης εϊναι πάλι ό άνενδοία-στος περιφρονητής του άπλοΰ λαοΰ, άκριβώς δπως τόν ε'ίδαμε νάείναι και προηγουμένως, δταν έκανε συστάσεις γιά τήν πολιτική στόννεαρό 'Αλκιβιάδη.

Έδώ, βέβαια, προστίθεται ένα άκόμη σημαντικό στοιχείο. Αύτήή περιφρόνηση της βάναυσης έργασίας και ή έξύμνηση της άρχοντι-κής «άεργίας» εϊναι έπίσης ένα χαρακτηριστικό στοιχείο του σπαρ-τιατικού χαρακτήρα. Άρκεϊ νά παραπέμψουμε σέ ένα και μοναδικόάνέκδοτο: ό Σπαρτιάτης Ηρώνδας παρευρίσκεται στήν 'Αθήνα σέμιά καταδίκη γιά αργία και παρατηρεί δτι θά τόν ένδιέφερε νά δειτόν άνδρα, πού τιμωρούν οί 'Αθηναίοι γιά τήν έλευθερία του. ®Ε κτός αύτοΰ, ύπάρχουν άκόμη πολλά χωρία, τά όποια δείχνουν σέποιό βαθμό άπαγορεύονταν στή Σπάρτη τά έπαγγέλματα τών σιδη-ρουργών, ξυλουργών, άγγειοπλαστών κλπ.®"

164. Ό Σωκράτης ώς άποπλανητής στήν άπραξία, Αιβανίου, ^ Α π ο λ ο γ ίαΣ ω κ ρ ά τ ο υ ς 127 κ.έ.

165. Αιλιανού, V aria H istoria 10, 14· πρβλ. Η ροδότου 5, 6, 2.166. Π λουτάρχου, Ήθίχά 221c.167. Γιά παράδειγμα, Π λουτάρχου, Η θ ικ ά 214a.




Αύτό εϊναι πολύ σημαντικό, καΐ μάλιστα άκριβώς έπειδή εδώ δενπρόκειται τόσο για χαρακτηριστικά της πραγματικής σπαρτιατικήςζωής του 5ου/ 4ου αιώνα, παρά γιά στοιχεία μιας ιδανικής Σπάρτης,

ή εικόνα τής όποιας έπηρέασε έξαιρετικά τήν 'Αθήνα τής σωκρατι-κής περιόδου. 'Αποτελεί άπό μόνο του ολόκληρο πρόβλημα τό κατάπόσον μεταφέρθηκαν στή μορφή του Σωκράτη και χαρακτηριστικάτου ιδανικού Σπαρτιάτη. Μιά τέτοια μεταφορά θά μπορούσε νάυπάρχει στήν ύπερεκτίμηση τής α ρ γ ία ς . Κ ατά τον ϊδιο τρόπο πρέπειϊσως νά άποτιμήσουμε τό γεγονός δτι ή έντονη άντίθεση του Σωκρά-τη μέ τους σοφιστές πολλές φορές θυμίζει τήν παραλλαγμένη σέ

άναρίθμητα άνέκδοτα έντονη άντίθεση των Σπαρτιατών μέ τους'Ίωνες. Έτσι, γιά παράδειγμα, ό τρόπος πού κοροϊδεύει ό Σωκράτηςστόν πλατωνικό Πρωταγόρα ^ τήν άτέλειωτη φλυαρία του Πρωτα-γόρα άντιστοιχεϊ μέ έκπληκτική άκρίβεια στόν τρόπο πού οι Σπαρ-τιάτες άποστομώνουν μιά ύπερβολικά φλύαρη σαμιακή πρεσβεία σ'ένα χωρίο του Ηροδότου. ^ Θά μπορούσαν νά βρεθούν πολλά άκόμηπαρόμοια χωρία.

Όσον άφορα τήν άνασκευή τής κατηγορίας έναντίον του Σωκρά-

τη, ας άναφερθεϊ έδώ μόνο ένα και μοναδικό κείμενο, τό όποιο, δπωςμου φαίνεται, καθίσταται σαφές μόνο δταν τό έντάξουμε σ' αύτή τήσυνάφεια. Βρίσκεται στόν Ξ ενοφώντα ύπό τόν γενικό τίτλο τών πρα-κτικών συμβουλών του Σωκράτη πρός τούς φίλους του σέ δύσκολεςπεριστάσεις. ® Έκεϊ άναφέρονται τά έξής. Ό Σωκράτης εϊχε ένανφίλο άπό καλό σπίτι ονόματι Άρίσταρχο. Λόγω πολιτικών ταρα-χών, δλοι οΐ συγγενείς του — ώςτέπι τό πλείστον γυναίκες— έγκατά-

λειψαν κάποτε τήν πόλη τής 'Αθήνας και κατέφυγαν σ' αύτόν, πούεϊχε τήν περιουσία του στόν Πειραιά. Έτσι λοιπόν, ξαφνικά, ό Άρί-σταρχος βρέθηκε μέ νοικοκυριό τουλάχιστον δεκατεσσάρων προσώ-πων, χωρίς τό ύπηρετικό προσωπικό, και είχε πολύ μεγάλη έγνοιαγιά τό πώς θά έξασφάλιζε τά πρός τό ζήν δλων αύτών τών άνθρώ-πων. Ό Σωκράτης του προτείνει νά άπασχολήσει τις γυναίκες μέ

168. Ιδιαίτερα 334cd.169. 3, 46.170. ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α Π, 7.




κάποια γυναικεία εργασία, πού θα τους άπέφερε κάποιο κέρδος.Στήν άρχή ό Άρισταρχος άρνεϊται άγανακτισμένος* λέει δτι δενμπορεί σε καμιά περίπτωση νά άπαιτήσει τέτοια πράγματα άπό

έλεύθερους πολίτες. Τότε ό Σωκράτης άποδεικνύει διεξοδικά δτι ήάπραξία { αργία) είναι ή πηγή δλων των κακών και κάθε δυστυχίας,δπως και ή έργασία όδηγεϊ στήν εύμάρεια και στήν άληθινή ικανο-ποίηση. Φυσικά, πρέπει νά εϊναι έντιμη έργασία. Ό Ξενοφών πα-ρουσιάζει τον Σωκράτη νά τό δηλώνει αύτό ρητά ^ και τό συνδέειετσι μέ ένα πολύ συγγενές ζήτημα, τό όποιο εϊχε θέσει και ό Πολυ-κράτης στό κατηγορητήριο του εναντίον του Σωκράτη. Είχε κατηγο-

ρήσει τόν Σωκράτη δτι έρμηνεύει κακόβουλα τούς μεγάλους ποιητέςμέ άνήθικο τρόπο, μεταξύ άλλων και τό ποίημα του Ησιόδου γιάτήν έργασία, στό όποιο ό Σωκράτης δήθεν εϊχε δώσει τή σημασία δτιμας προτρέπει νά κάνουμε κάθε είδους έργασία, άκόμη και τήν πιόχυδαία και αισχρή. Ό Ξενοφών άντιδρα τονίζοντας δυναμικά δτι όΣωκράτης διέκρινε αυστηρά μεταξύ τίμιας έργασίας καΐ παιδαριώ-δους ή και άξιοκατάκριτης χρονοτριβής.Σ ' αύτή τή συζήτησηάναφέρεται καΐ τό κείμενό μας.

Ό Άρίσταρχος πείθεται άπό τόν Σωκράτη. Προμηθεύεται μαλ-λί, οί γυναίκες άρχίζουν νά δουλεύουν στό σπίτι ύπό τήν έποπτείατου οικοδεσπότη και ξαφνικά ό Άρίσταρχος άπαλλάσσεται άπόδλες τις έγνοιες.

'Αναμφίβολα, ό σκοπός της διήγησης είναι ή άνασκευή της άπο-ψης πού άποδόθηκε στόν Σωκράτη δτι ή άεργία εϊναι ή άρχοντικότε-ρη μορφή ζωής. Δεν εϊναι και τόσο παράξενο πού ό Ξενοφών εξαφά-νισε τήν αιχμή της. Τό ιδιο έκαμε και σέ άλλες περιπτώσεις.

Τό δλο πλέγμα τούτων τών ζητημάτων έπηρέασε στή συνέχεια,σ' ένα άλλο έπίπεδο, τόν Πλάτωνα και τόν 'Αριστοτέλη. Στόν 'Αρι-στοτέλη ή σχόλη, ή άπαλλαγή άπό κάθε πολεμική και πολιτικήέργασία, άποτελεϊ χαρακτηριστικό της ύψιστης εύδαιμονίας. Γ ιατί ήέργασία ύπάρχει γιά χάρη της σχόλης και δχι τό άντίστροφο. Γ ιά

171. § 10.172. *Α π ο μ ^ / · η μ ο ν ε ύ μ α τ <χ I, 2, 56/ 57' στήν ίδια συνάφεια άνήκει ή έντονα

περικεκομμένη Έ κλογη ΠΙ, 9, 9.




τοΰτο και ή ζωή της καθαρής γνώσης είναι ή ύψιστη, επειδή μόνοναύτή εϊναι δράση μέσα στή σχόλη. Στον Πλάτωνα αύτό έκφράζεταικατ' άρχήν ύπό τήν έξης μορφή: ό Σωκράτης, άντίθετα μέ τους

συνομιλητές του, είναι έκεϊνος, ό όποιος έχει πάντοτε χρόνο για τονλόγον, και προφασίζεται δτι εχει άλλη δουλειά, δταν θέλει να άπαλ-λαγεϊ άπό εναν συνομιλητή, μέ τον όποιο ό διάλογος δεν εχει νόημα.Στον Πλάτωνα ό Σωκράτης βασικά δεν έχει «έπάγγελμα», οΰτεπολιτικό οΰτε χειρωνακτικό. Ε ίναι ό πρώτος φιλόσοφος, ό όποιοςπάντοτε είναι άπόλυτα διαθέσιμος προκειμένου να ερευνηθεί τό ζή-τημα σχετικά μέ τήν ψυχή και τήν άλήθεια. Βέβαια, αύτά τα μοτίβα

δένονται σέ μιαν όλοκληρωμένη εικόνα μόνον έκεί δπου (καθώς στονΘ εαίτητο) ώς συνδετικό στοιχείο προστίθεται ή μορφή του παρατη-ρητή της φύσης, ό όποιος εχει άποκοπεί τελείως άπό τό μηδαμινό καΐτυχαίο παρόν.

Πρέπει νά περάσουμε τώρα στή συγκεκριμένη πολιτική θέση τουΣωκράτη άπέναντι στά έπιμέρους γεγονότα της ιστορίας της 'Αθή-νας. Σχεδόν έξαρχής μπορούμε νά άναμένουμε δτι ή Σωκρατική δενέχασε τήν εύκαιρία προκειμένου νά παρουσιάσει τόν Σωκράτη της νάέκφράζει τή γνώμη του γιά τά πολλά σημαντικά γεγονότα, πούσυνέβησαν δσο ζοΰσε, ή νά δείξει και τόν 'ίδιο τόν Σωκράτη έντός τωνγεγονότων. Ε ίναι άκρως πιθανό δτι ύπήρχαν άπό νωρίς σωκρατικέςδιηγήσεις, οι όποιες προσέγγιζαν τρόπον τινά τό ιστορικό μυθιστό-ρημα. ^ ^

Παρ' δλα αύτά ό Πλάτων τήρησε τή μέγιστη έπιφυλακτικότηταστήν κριτική έπιμέρους άποφάσεων της άθηναϊκής πολιτικής. Ώς

γνωστόν, δεν λείπει βέβαια ή άδυσώπητη κριτική της γενικής δομήςτης δημοκρατίας, δπως αύτή έπικρατοΰσε στήν 'Αθήνα. 'Αλλά όΠλάτων μένει στό γενικό. Αύτό δεν είναι τόσο αύτονόητο δσο μπορείνά φαίνεται 'ίσως στόν άναγνώστη της Π ολιτείας, "Άν άναρωτηθοΰ-με πόσα πράγματα μαθαίνουμε άπό τους πλατωνικούς διαλόγουςγιά τήν ιστορική πορεία τοΰ Πελοποννησιακού Πολέμου, θά παρατη-ρήσουμε, πρός έκπληξή μας, δτι μαθαίνουμε έξαιρετικά λίγα πράγ-

ματα. (Φυσικά, ό ενέξενος

είναι ειδική περίπτωση). ^ Τόν Πλά-

173. Τονίζω δτι θεωρώ άμφίβολη τή γνησιότητα του πλατωνικού διαλό-γου Μ ε ν έ ξ ε ν ο ς (τουλάχιστον στή σωζόμενη μορφή του), παρά μερικές πολύ




τωνα τον ένδι,αφέρει πάντοτετ μόνον o,tl είναι θεμελιώδες καΐ έγκυρο.Ε ξετάζει εκτενέστερα τή συγκεκριμένη πολιτική της 'Αθήνας έκεϊδπου συζητά και άμφισβητει τις πολιτικές ικανότητες των μεγάλων

'Αθηναίων πολιτικών. *Αλλά και στο σημείο αύτό πρέπει να άναλο-γισθοΰμε πόσο εύλογο θα ήταν να άπαντηθεϊ τό έρώτημα γιά τήνάληθινή προσφορά του Θεμιστοκλή, του Κ ίμωνα και του Περικλή,άποκλειστικά ή εστω κατά τό πλείστον, άπό τήν προοπτική τουχαμένου πολέμου, έπομένως σέ συνάφεια μέ τό έρώτημα γιά τιςεύθύνες του πολέμου. 'Αντίθετα, ό Πλάτων ρίχνει δλο τό βάρος στήδιαπίστωση δτι δεν μπορεί βασικά νά άσκηθεϊ καλή πολιτική, αν δεν

διαθέτουμε μία έπιστήμη γιά τό έσχατο άγαθό.Ή παράδοση, ή οποία άνάγεται στά έργα τών άλλων Σωκρατι-κών, είναι κάπως πλουσιότερη. Κ ατ' αρχήν, μπορεί νά άναφερθεϊπόσο πιό έντονα και συγχρόνως πιό συγκεκριμένα συζητήθηκαν, γιάπαράδειγμα, οι προσωπικότητες του 'Αλκιβιάδη ή του Περικλήστους διαλόγους του Αισχίνη και του 'Αντισθένη. Οί πληροφορίεςγιά τόν χαρακτήρα, τήν ιδιωτική ζωή και έπίσης τήν πολιτική στάση

αύτών τών άνδρών, τις όποιες βρίσκουμε στις σωζόμενες βιογραφί-ες,'ίσως προέρχονται, κατά ένα σημαντικά μεγαλύτερο μέρος άπ'δ,τι διαπίστωσε μέχρι τώρα ή έρευνα, άπό τά παλιά σωκρατικάσυγγράμματα* στήν περίπτωση αύτή βέβαια πρέπει νά θεωρούνταικαι σέ άνάλογη έκταση άναμεμειγμένες μέ ποίηση. Ωστόσο δενείναι έδώ ό χώρος γιά νά έξετασθεϊ διεξοδικά αύτό τό ζήτημα.

Περιοριζόμαστε σέ έπιμέρους γεγονότα, άπέναντι στά όποια πή-ρε θέση ό Σωκράτης, σύμφωνα μέ δσα άναφέρονται.

Μιά τέτοια θέση άπέναντι στόν Πελοποννησιακό Πόλεμο γενικάυποδηλώνεται ήδη σέ ένα άπό τά άνέκδοτα γιά τήν Ξ ανθίππη, τάόποια συζητήσαμε στό προηγούμενο υποκεφάλαιο. 'Άν ή Ξανθίππηήταν σέ θέση νά διηγείται δτι ό Σωκράτης, παρ' δλες τις έναλλαγές

πρόσφατες άπολογητικές προσπάθειες (πρβλ. τήν εισαγωγή μου στή μετά-φραση αύτοΰ του διαλόγου άπό τόν R. Rufener στή σειράB ibliothek der alten

Welt , 1975).174. Σωζόμενη βιογραφία του Περικλή στόν Πλούταρχο, του 'Αλκιβιάδη

στόν Πλούταρχο και στόν Κορνήλιο Νέπωτα.




στίς τύχες- της 'Αθήνας, έμφανιζόταν πάντοτε μέ τήν ϊδια ήρεμη καΐχαρούμενη δψη, αύτό σημαίνει δτι ό φιλόσοφος δεν άναστατώνεταιάπό έξωτερικά πολιτικά γεγονότα. Πρόκειται για μιά διήγηση, ή

όποια τελικά θά μπορούσε νά συγκαταλέγει στις μαρτυρίες γιά μιάσυνειδητά άπολιτική στάση του Σωκράτη.

Ένα άλλο μοτίβο άφορα τή συμπεριφορά του Σωκράτη κατά τήδιάρκεια της πολιορκίας της 'Αθήνας καΐ του μεγάλου λοιμού στήνεποχή του Άρχιδαμείου Πολέμου. Μαθαίνουμε δτι ό Σωκράτης,μέσα στή γενική άνέχεια και τον πανικό, συνέχιζε νά ζει άκριβώςδπως και κατά τις περιόδους της μέγιστης εύμάρειας, προπάντων

επειδή, έξαιτίας της όλιγαρκείας του, οι ύλικές στερήσεις δεν τονστεναχωρούσαν. Μπορούμε νά φαντασθούμε δτι αύτό 'ίσως ύπήρξε ήάφετηρία σκέψεων γιά τό πόσο χρήσιμη μπορεί νά είναι, υπό ορισμέ-νες συνθήκες, μιά ζωή σπαρτιατικής λιτότητας. ^ Μιά ιδιαίτερηπαράδοση σημειώνει δτι μέ τον ύγιεινό τρόπο ζωής του ό Σωκράτηςειχε άποκτήσει ενα τόσο σκληραγωγημένο και άνθεκτικό σώμα,ώστε μόνον αύτός άπ' δλους τους 'Αθηναίους δεν άρρώστησε καθό-λου κατά τόν μεγάλο λοιμό.Α ύτό πάλι συνδέεται μέ μερικά ξενο-

φώντεια χωρία, τά όποια εμφανίζουν τόν Σωκράτη ώς σύμβουλο σεζητήματα σωματικής άγωγής* ετσι, λέγεται δτι ό Σωκράτης προει-δοποιούσε τόσο γιά τις κακές συνέπειες της ύπερβολικής άθλησηςδσο και γιά τους κινδύνους μιας πλήρους παραμέλησης τής άθλητικήςδραστηριότητας. ^

'Ε ντελώς διαφορετικό είναι τό έπόμενο κομμάτι, δπου άναφέρε-ται πώς ό Σωκράτης ελαβε ενα σημείο άπό τό ίαιμόνίον, πού του

άνακοίνωνε τήν άτυχή έκβαση τής σικελικής έκστρατείας τών 'Αθη-ναίων τό ετος 414/ 413. Ή σικελική έκστρατεία άποτέλεσε γιά τήν'Αθήνα τήν τραγική καμπή του Πελοποννησιακού Πολέμου και κατάτά άλλα περιβάλλεται και άπό όρισμένες, περισσότερο ή λιγότερο,μυθιστορηματικές λεπτομέρειες. Ή ιστορία μας είναι γιά πολλούςλόγους άξιοπρόσεκτη. Όταν μαθαίνουμε οτι το δαιμόνων ε8ω σε

175. Ξ ενοφώντος, ^ Α π ο λ ο γ ία 18· πρβλ. ^ Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α I 6, 5 κ.έ.176. Αιλιανού Varia H istoria 13, 27.177. Ξ ενοφώντος, Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α I 2, 4, καΐ Π Ι 12.




τέτοιο σημείο στον Σωκράτη καΐ ό Σωκράτης τό άφηγοΰνταν στονφιλικό του κύκλο, έδώ εχουμε μια δραστηριότητα του 8(Χΐμονίου ήόποια ξεπερνά κατά πολύ δλα δσα άναφέρει ό Πλάτων. Στον Πλά-

τωνα τό ίαίμονίον εχει άποκλειστικά σχέση μέ τόν Σωκράτη προ-σωπικά, τόν Σωκράτη άποκλειστικά ώς προειδοποιητή. Έδώ πρό-κειται γιά μία προειδοποίηση, ή όποια άφορα τό άθηναϊκό κράτοςσυνολικά. Ε πιπλέον, στήν κειμενική μας παράδοση ή διήγηση γιάτόν Σωκράτη συνδέεται, ίσως δχι τυχαία, μέ μιά συγγενή ιστορία γιάτόν περίφημο 'Αθηναίο άστρονόμο Μέτωνα. Ένώ ό Σωκράτης προ-ειδοποιείται άπό τό 8θίίμόηόν του, ό Μέτων παίρνει τό μήνυμα της

επικείμενης καταστροφής αειτε άπό κάποιον μαθηματικό ύπολογι-σμό εϊτε άπό άλλο μαντικό σημείο».Τ ότε προσποιείται τόν τρελό,βάζει φωτιά στό 'ίδιο του τό σπίτι και κάνει έκκληση στόν λαό νάάπαλλάξει, εξαιτίας αύτοΰ του άτυχήματος, τόν γυιό του άπό τησυμμετοχή στήν έκστρατεία.

Μπαίνει κάνεις στόν πειρασμό νά θεωρήσει άπό κοινού τις δύοδιηγήσεις καΐ νά τους άποδώσει τό ιδιο νόημα, τό όποιο έχει και ή

έξης ιστορία άπό λίγο παλιότερη έποχή: «Μιά μέρα εφεραν στόνΠερικλή άπό τό κτήμα του ένα κεφάλι κριαριοΰ μέ ένα μόνο κέρατο.Όταν ό μάντης Λάμπων είδε τό δυνατό και στέρεο κέρατο, πού είχεβγει άπό τή μέση του μετώπου, έδωσε τήν ερμηνεία δτι ή εξουσία,τήν όποια είχαν μοιραστεί τά δύο κυρίαρχα στό κράτος κόμματα, τουΘουκυδίδη και του Περικλή, θά περιέλθει μόνο σέ αύτόν, στόν όποιοφανερώθηκε αύτό τό σημάδι. 'Α ντίθετα, ό 'Αναξαγόρας διέλυσε τόκεφάλι και έδειξε δτι τό μυαλό δέν γέμιζε δλη τήν κοιλότητά του,άλλά, μυτερό σάν αύγό, μαζευόταν άπ' δλες τις πλευρές της εγκεφα-λικής κοιλότητας στή θέση δπου ξεκινούσε ή ρίζα του κέρατου. Τότεδλοι θαύμασαν τόν 'Αναξαγόρα, άργότερα δμως τόν Αάμπωνα, δτανέπεσε ό Θουκυδίδης και δλη ή διοίκηση του κράτους περιήλθε στόνΠερικλή». ^ Αύτή ή διήγηση, πού μπορεί νά συγκριθεί μ' έναν σω-κρατικό λόγον παλαιότερου τύπου, θέλει νά καταστήσει σαφές πώς ήφυσικοεπιστημονική και ή θρησκευτικο-μαντική έρμηνεία των φαι-

178. Πλουτάρχου, L OL π ο ίρ ά λ λ ιη λ ο ι, Ά λ κ φ ιά 8η ς 17.179. Πλουτάρχου, L OL π α ρ ά λ λ η λ ο ι, Π ε ρ ίκ λ η ς β .




νομένων σε κορμιά περίπτωση δεν άλληλοαναιρούνται, άλλα μάλλονμπορούν κάλλιστα να άλληλοσυμπληρώνονται* και οί δύο έχουν δίκιο,και ό έπιστήμων 'Αναξαγόρας και ό μάντης Λάμπων. Ό παραλλη-

λισμός του Σωκράτη, πού δέχθηκε συμβουλή άπό τό iai otoviov, μετον σοφό άστρονόμο Μέτωνα ϊσως ήθελε να έκφράσει κάτι παρόμοιο.Κ αι οί δύο, μέ τόν τρόπο του ό καθένας, ήξεραν έκ των προτέρωνποιό θα εϊναι τό άποτέλεσμα της έκστρατειας στή Σικελία, πούφαινομενικά ξεκίνησε τόσο ένδοξα. Βέβαια έδώ φαίνεται νά προστί-θεται ένα άκόμα μοτίβο. Δεν άποτελεϊ έπίζηλο θέαμα τό δτι ό Μέ-των, έξαιτίας των δσων έμαθε, πανικοβάλλεται έτσι ώστε νά βάλει

φωτιά στό ϊδιο του τό σπίτι, γιά νά άπαλλάξει τόν γυιό του άπό τήθητεία. Μήπως δεν θά μπορούσε νά έχει άντιπαρατεθεϊ ή άθλιαδειλία του σοφού, πού έμπιστεύεται μόνο τή φυσική έπιστήμη του,στή φιλοσοφική ήρεμία του οδηγούμενου άπό τό αψόνιον Σωκράτη;Αύτό δεν μπορεί νά άποδειχθεϊ, άλλά εϊναι εύλογο.

Ώς έπόμενο σημαντικό γεγονός πρέπει νά άναφέρουμε τήν έπιτυ-χή δοκιμασία του Σωκράτη στή δίκη, ή οποία έγινε τό έτος 406έναντίον των στρατηγών της ναυμαχίας τών Άργινουσών. Αύτοί,βέβαια, εϊχαν καταγάγει έκπληκτική νίκη επί του σπαρτιατικού στό-λου, άλλά παρέλειψαν νά περισυλλέξουν άπό τή θάλασσα τά πτώμα-τα τών ναυαγών 'Αθηναίων στρατιωτών. Μετά άπ' αύτό κινήθηκεδίκη έναντίον τους* μέ μιά, νομικά δχι εντελώς άδιάβλητη, έσπευσμέ-νη διαδικασία καταδικάσθηκαν σε θάνατο δλοι οι στρατηγοί, δσοικατέστη δυνατόν νά συλληφθουν. Αέγεται δτι έκεϊ μόνος ό Σωκρά-της, ό όποιος άκριβώς στήν άποφασιστική εκκλησία του δήμου λει-

τουργούσε ώς πρόεδρος της βουλής, έκανε δ,τι ήταν δυνατόν γιά νάέμποδίσει παράνομες ενέργειες εις βάρος τών στρατηγών.'Ανέκαθεν ή δίκη θεωρήθηκε μία άπό τις έντυπωσιακότερες και

τραγικότερες υποθέσεις της άθηναϊκής ιστορίας, τραγική προπάντωνέπειδή σ' αύτήν, οΰτε δύο χρόνια πριν άπό τήν κατάρρευση, ό άθηναϊ-κός λαός, άγνοώντας τυφλωμένος τήν άληθινή κατάσταση, επέτρεψεγιά μιά άκόμη φορά νά δράσει σ' δλη της τήν έκταση ή άχαλίνωτηαύθαιρεσία της κυβέρνησής του.

Μπορούμε νά άναγνωρίσουμε ώς ιστορικό γεγονός τό δτι ό Σω-κράτης σ' εκείνη τήν περίσταση ήταν πρόεδρος τών πρυτάνεων, ώςπρόεδρος εϊχε τό έργο νά διεξαγάγει στήν εκκλησία του δήμου ψηφο-




φορία για τήν αίτηση περί θανατικής καταδίκης των στρατηγών,αύτός δμως μόνος μεταξύ των συναδέλφων του, των πρυτάνεων,άρνήθηκε να τό κάνει, επειδή ή αίτηση εϊχε υποβληθεί παράνομα.

Αύτά εϊναι δσα άναφέρει ό Ξενοφών στα Έ λλψίκά του ®® στήνάξιοσημείωτα σύντομη σ' αύτό τό σημείο περιγραφή του, και μπο-ρούν να θεωρηθούν άξιόπιστα. Ή σωκρατική φιλολογία, τώρα, προ-σπάθησε νά ξαναζωντανέψει δραματικά τό συμβάν και νά εξάρειέντονα τή σημασία αύτου του άσήμαντου γιά τήν πραγματική ροήτών γεγονότων έπεισοδίου. 'Από τή μιά μεριά άναφέρεται μιά εξαι-ρετικά βίαιη άντίδραση του λαου άπέναντι σ' αύτή τή συμπεριφορά

του Σωκράτη, ένώ άπό τήν άλλη ή σύγκρουση του Σωκράτη με τόνλαό θεωρείται άπόδειξη δτι ό δίκαιος μέσα στό άδικο κράτος επισύ-ρει άναπόφευκτα έναντίον του τό μίσος τών άνθρώπων και τραβάειστή βέβαιη καταστροφή του.

Ώς λογιότερη λεπτομέρεια, ή οποία δμως δεν στερείται θεμελια-κού ένδιαφέροντος, μπορεί νά σημειωθεί δτι ή περιγραφή του γεγονό-τος, δπως τή δίνει ό Πλάτων στήν Α πολογία^ είναι άπό ιστορική

άποψη άσυνήθιστα άνακριβής, κι αύτό μπορεί νά άποδειχθεί άναμφι-σβήτητα άπό τή σύγκριση μέ τόν Ξενοφώντα. ^ Αύτό εϊναι σημαντι-κό προκειμένου νά άποτιμήσουμε άλλες πληροφορίες του Π λάτωνα.

'Ιδιαίτερα άφθονες είναι οι πληροφορίες, οι όποιες άφοροί3ν τήσχέση του Σωκράτη μέ τους τριάκοντα τυράννους του έτους 404/403. Γνωστότερη εϊναι ή έξης διήγηση: Κ άποτε οί Τριάκοντα κάλε-σαν τόν Σωκράτη μαζι μέ άλλους τέσσερις 'Αθηναίους στό κυβερνείοκαι τους διέταξαν νά φέρουν άπό τή Σαλαμίνα τόν Αέοντα τόν Σα-λαμίνιο γιά νά έκτελεσθεί. Ό Σωκράτης δμως δεν ήθελε νά συμμετά-σχει σ' αύτό τό έγκλημα και μόλις έφυγαν άπό τό κυβερνείο άπλώςπήγε στό σπίτι του καΐ άφησε τους τέσσερις άλλους νά πανε νάφέρουν μόνοι τους τόν Αέοντα. ^

180. I, 7, 15.181. Λ7ΓθΛοχ/<χ32b· Ξ ενοφώντος, Έ λ λ ψ ίχ ά Ι ,Ι *Α π ο μ ν η μ ο ν ε υ μ α -

ταΐ, 1, 18,καΙ ΐν4,2.182. Στον Κικέρωνα, Epistulae ad Att icum 8, 2, 4, ή σχέση του Σωκράτη

μέ τους «τριάκοντα τυράννους» παίρνει τόσο δραματικές διαστάσεις, ώστε




Αύτό άναφέρεται άπό τον Πλάτωνα στήν Α πολογία ως ταίριστήν ύπόθεση της δίκης των Άργινουσών. ® Ό Σωκράτης, δπωςάκριβώς άντιμετωπίζει δλες τΙς άπειλές του πλήθους για χάρη της

δικαιοσύνης, έτσι δεν τρομάζει και άπό τις βιαιότητες ένός ολιγαρχι-κού καθεστώτος, άκόμη κι αν έτσι άπειλεϊται ή ζωή του. Ό δίκαιοςείναι προορισμένος- να καταστραφεί στήν ολιγαρχία δπως και στήδημοκρατία.

Ή περιγραφή του Πλάτωνα επικεντρώνεται αύστηρά σέ δ,τι εί-ναι ούσιώδες για τον σκοπό του. Δεν μαθαίνουμε ποιοι ήταν οί τέσ-σερις σύντροφοι του Σωκράτη, οΰτε ποιοι λόγοι οδήγησαν στήν έντο-

λή σύλληψης του Λέοντα, οΰτε έπακριβώς αν ό Λέων εκτελέσθηκεπράγματι ή δχι."Λλλες παραδόσεις συμπληρώνουν έν μέρει αύτά τα κενά. Στα

Έ λλψίκά του ό Ξενοφών παρουσιάζει τον 'Λθηναϊο πολιτικό Θη-ραμένη να άναφέρει τό γεγονός σέ μια μεγάλη άπολογία εναντίον τουκατηγόρου του- Κ ριτία, του άρχηγοΰ τών τριάκοντα τυράννων. Έδώάναφέρεται δτι ή ήγεμονία τών Τριάκοντα άποκάλυψε τήν άληθινήφύση της, δταν άρχισαν να διώκουν χωρίς λόγο εξέχοντες πολίτες:δταν εκτέλεσαν τόν Λέοντα τόν Σαλαμίνιο, φυλάκισαν τόν Νικέρα-το, τόν γυιό του διάσημου Νικία, και οδήγησαν στόν θάνατο τόν'Λντιφώντα. ^ Κ ατ' αύτόν τόν τρόπο, προφανώς, δηλώνονται τρειςγνωστές περιπτώσεις εγκληματικών πράξεων, οι όποιες λέγεται δτικυρίως συνέβαλαν στό να καταστήσουν μισητή τήν ήγεμονία τώνΤριάκοντα, ειδικά στό άνώτερο στρώμα του πληθυσμοΰ, δπου στήνπραγματικότητα θά έπρεπε νά εϊχαν στηριχθεί. Τό δνομα του Σω-

κράτη δεν άναφέρεται.Μιά ύστερη παράδοση παρουσιάζει τα πράγματα ως έξης: άφ'ένός οι Τριάκοντα άρχικά άπέβλεπαν στήν περιουσία του Λέοντα,άφ' έτέρου ό Σωκράτης άρνήθηκε νά συμπράξει στήν άδικία καιάπειλήθηκε προσωπικά άπό τόν Χαρικλή, εναν άπό τους Τριάκοντα*

λέγεται δτι ό Σωκράτης δεν βγήκε άπό τό σπίτι του δσο κυβερνουσαν αύτοίγια νά μήν άναγκασθεϊ νά τους δει.

183. 32cd.184. Έλλί νίΛτά Π 3, 39.




άπάντησε δμως δτι ποτέ δεν θά μπορούσε νά του συμβεί κάτι χειρό-τερο άπό τό νά άδικήσει ό 'ίδιος. ^

Ε ϊναι βέβαια πιθανό (άλλα δχι βέβαιο) δτι ή ξεχωριστή εμφάνιση

του Χαρικλή άποτελεϊ προϊόν έπεξεργασίας της διήγησης πού έχου-με νά συζητήσουμε τώρα. ®® Εννοούμε τήν πολύ πιό έπικίνδυνη καιάπτόμενη θεμελιακών ζητημάτων σύγκρουση με τούς Τριάκοντα,τήν οποία περιγράφει ό Ξ ενοφών σ' ενα χωρίο τών Ά πομνημονευμά-των. ® 'Αξίζει νά μελετήσουμε κάπως αύτή τήν περιγραφή, δχι μόνοεπειδή είναι σχετικά διεξοδική, άλλά και έπειδή άφορα ενα ζήτημα,τό όποιο ό Πλάτων φαίνεται δτι άγνοεϊ εντελώς.

Κ αι έδώ, βέβαια, μπορούμε νά άναγνωρίσουμε άμέσως τόν τρόποέργασίας του Ξ ενοφώντα: άντιγράφει άποσπάσματα και μετακινείπέρα-δώθε τά μοτίβα.

Ό Ξενοφών άρχίζει νά διηγείται πώς γεννήθηκε στήν πραγματικό-τητα τό μίσος του Κ ριτία και τών Τριάκοντα γιά τόν Σωκράτη.Έτσι βρισκόμαστε έξαρχής κοντά στό συγγενές έρώτημα ποιά ήτανή αιτία της έχθρας τών κατηγόρων του 399, Άνύτου, Μελήτου και

Λύκωνα. Έδώ, δπως καΐ έκει, έχουμε τήν εύνόητη προσπάθεια νάάναφερθεϊ μιά άφορμή γιά τό μίσος, ή οποία νά είναι δσο τό δυνατόνπιό παράλογη και νά καθίστα άξιοπεριφρόνητο τόν άντίπαλο. Στήνπερίπτωση του Κ ριτία ή άφορμή έγκειται στό δτι κάποτε ό Σωκρά-της θέλησε νά τόν άποτρέψει άπό τήν επιδίωξη άνεπίτρεπτων σχέ-σεων μέ τόν νεαρό Εύθύδημο. Όταν ό Κ ριτίας δέν τόν άκουσε, όΣωκράτης παρουσία άλλων τόν έπέπληξε μέ βαριά λόγια κι αύτόέγινε ή αιτία ένός παθιασμένου μίσους.

Αύτή ή διήγηση έχει τις δυσκολίες της. Ό Κ ριτίας πού παρουσιά-ζεται έδώ μας ξενίζει* γιατί ό Κ ριτίας (άντίθετα μέ τόν Αλκιβιάδη)δέν είναι ό τύπος του άχαλίνωτου κυνηγοΰ άπολαύσεων. Εκτός αύ-του, ή χονδροειδέστατα διατυπωμένη έπίθεση του Σωκράτη ένάντιαστήν παιδεραστία φανερώνει πραγματολογικά τήν προέλευσή της

185. Socratis et Socraticorum Epistulae 7,1/ 2, και Διογένους Λαέρτιου 2,24.

186. Πρβλ. πάντως Θεμιστοκλέους ΟΓ. 2, 32.187. 1,2, 29-38· πρβλ. IV 4, 3.




άπό ορισμένη παράδοση, ή οποία οπωσδήποτε δεν είναι ή πλατωνι-κή. Έτσι, δπως μου φαίνεται, δεν μπορούμε να μήν πάρουμε στασοβαρά και τό δτι ενας κατοπινός συγγραφέας ύπαινίσσεται προφα-

νώς, βέβαια, τό μοτίβο μας, άλλά άντι του Κ ριτία άναφέρει μάλλοντόν Κ ριτόβουλο, τόν γυιό του Κρίτωνα. ® Στόν Ξ ενοφώντα ό Κ ριτό-βουλος τυπολογικά άνήκει πράγματι στους εκπροσώπους της έπιπό-λαιας κομψής ζωής των άπολαύσεων σέ μια έπόμενη σκηνή ό Σωκρά-της προειδοποιεί έντονα αύτόν ειδικά γιά τις συνέπειες του τυφλοΰτου έρωτα γιά Ι να άγόρι. ^ Θεωρώ πιθανό δτι ή κοινή βάση και τώνδύο σκηνών ήταν μιά ένιαία συνομιλία, στήν οποία συζητοΰνταν, δχι

χωρίς σφοδρά ξεσπάσματα, κατά πόσο είναι επιτρεπτή ή παιδερα-στία* άναμφίβολα, σέ μιά τέτοια συνομιλία ταίριαζε καλύτερα ώςσυνομιλητής του Σωκράτη ό Κριτόβουλος παρά ό Κ ριτίας.

Τό μίσος του Κ ριτία οδήγησε στήν έκδοση ένός νόμου, ό όποιοςάπαγόρευε τή διδασκαλία της ρητορικής — έτσι άναφέρει ό Ξενο-φών και μάλιστα, αύτός ό νόμος στρεφόταν έναντίον του Σωκράτη,αν και ό Σωκράτης ούδέποτε ειχε άσχοληθεϊ μέ παρόμοια πράγμα-τα* άλλά οί Τριάκοντα δεν ήξεραν πώς νά χτυπήσουν τόν Σωκράτη

και έτσι πιάστηκαν άπό τήν κατηγορία πού συνήθως διατυπώνει όκόσμος έναντίον δλων τών φιλοσόφων. Αύτό είναι πολύ παράξενο.Προπάντων μας χτυπά στό μάτι δ,τι παρατηρήσαμε ήδη προηγουμέ-νως: ή παραλληλότητα μέ τή δίκη του 399. Έκεϊ, σύμφωνα μέ τήν'περιγραφή του Π λάτωνα, ό Σωκράτης κατηγορείται δτι κάνει φυσι-κή φιλοσοφία βέβαια, ούδέποτε τό έκανε αύτό, έπειδή δμως οί άντί-παλοι δεν ξέρουν πώς νά κινηθοί3ν έναντίον του, πιάνονται άπό τήν

κατηγορία, ή οποία διατυπώνεται έναντίον δλων τών φιλοσόφων. ®®Ό παραλληλισμός γίνεται άκόμη πιό παράξενος, αν σκεφθούμε δτιοπωσδήποτε ό Πλάτων παρουσιάζει τόν Σωκράτη του νά άπορρί-πτει τή ρητορική άκόμη άποφασιστικότερα άπό τή φυσική φιλοσο-φία, και δτι άπό τήν άλλη ύπήρχαν έχθρικές περιγραφές γιά τόν

188. Μαξίμου Τυρίου ρ. 251, 13, καΐ 257, I κ.έ., έκδ. Hob.189. * Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α ι,

190. Ξ ενοφώντος, Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α I, 2, 31, καΐ Π λάτωνος, Α π ο λ ο -

γ ί α




Σωκράτη, άπό τΙς όποιες άλλες τον χαρακτήριζαν μαθητή του 'Ανα-ξαγόρα, ^ άλλες δμως υποστήριζαν δτι ό Σωκράτης μαζι μέ τονμαθητή του τον Αισχίνη έδιναν μαθήματα ρητορικής. ^

Υπαινιχθήκαμε δμως ήδη δτι ό Ξενοφών φαίνεται πώς εϊναι όμόνος άρχαϊος συγγραφέας, ό όποιος γνωρίζει κάτι γι' αύτή τή σύγ-κρουση του Σωκράτη μέ τους Τριάκοντα. Ε ίναι πολύ δύσκολο ναέκτιμήσουμε αύτή τήν κατάσταση. Θεωρώ δτι άποκλείεται να εϊναιτυχαία ή παραλληλότητα τών γεγονότων. Άλλα ποιό είναι τό πρό-τυπο; Ε ίναι φανερό δτι ιστορικά ή δίκη του 399 ελαβε πράγματιχώρα, μπορούμε δμως να άμφιβάλλουμε μέ βάσιμους λόγους για τήν

ιστορικότητα του νόμου τών Τριάκοντα. Αύτό δμως δέν εμποδίζει ναήταν τόσο παλιά ή επινόηση, ώστε νά έπηρέασε ήδη τήν πλατωνικήπεριγραφή της δίκης του 399. Ίσως υπήρχε ήδη πριν άπό τήν Α πο-λογία του Πλάτωνα μιά συνεκτική ιστορία, ή όποια παρουσίαζε μέτόν δικό της τρόπο τά δύο γεγονότα ώς τέλεια συμπληρώματα τόένα του άλλου: άπό τις δύο πνευματικές δυνάμεις, οι όποιες εισέβα-λαν τόν 5ο αιώνα στήν 'Αθήνα, τόν Σωκράτη θά τόν άφανίσει ή

ρητορική υπό καθεστώς ολιγαρχίας και ή φυσική φιλοσοφία υπό κα-θεστώς δημοκρατίας.Τό τρίτο μέρος της ξενοφώντειας περιγραφής συνδυάζει, δχι πο-

λύ πετυχημένα, δύο διαφορετικούς διαλόγους, και μάλιστα τουλάχι-στον σε έναν άπ' αύτούς ό συνομιλητής του Σωκράτη πρέπει νά ήτανδχι ό Κ ριτίας, άλλά ό Χαρικλής. Ό ένας διάλογος ^ άποκαλύπτειτήν αισχρότητα και άνοησία ένός τυραννικου καθεστώτος συγκρίνον-τας τόν ήγέτη μέ τόν βοσκό. Τό νά άποδεκατίζει και νά καταστρέφειένας κυβερνήτης τούς ύπηκόους του είναι τό 'ίδιο άνόητο σά νά κακο-μεταχειρίζεται και νά καταστρέφει ένας βοσκός τό κοπάδι του. Όδεύτερος διάλογος συνδέεται άμεσα μέ τήν άπαγόρευση διδασκαλίαςτης ρητορικής. Κ αι μάλιστα είναι ένας άπό τούς λίγους διαλόγουςστόν Ξενοφώντα, δπου έκδιπλώνεται πλήρως τό μοτίβο της σωκρα-

191. Ό Σωκράτης ώς μαθητής του 'Αναξαγόρα (μαζί μέ τόν Εύριπίδη):Διογένους Λαέρτιου 2, 18/ 19 και 45* 'Αριστείδου ΟΓ. 45 ρ. 36c.

192. Διογένους Λαέρτιου, 2, 19/ 20.193. Συνδέεται 'ίσως μέ τό χωρίο τών ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε υ μ ά τ ω ν 111,2, 1.




τικής ειρωνείας. Ό Σωκράτης παριστάνει τον κουτό καΐ ζητα εύγε-νικά να τον διαφωτίσουν για τό τί θέλει άλήθεια να πει αύτή ήάπαγόρευση: πώς δεν επιτρέπεται να μιλα, με ποιόν δεν έπιτρέπεται

να μιλα καΐ για ποιά πράγματα δεν έπιτρέπεται να μιλα; 'Αποδεικνύ-εται τότε δτι ό νόμος είναι διατυπωμένος μέ τόση άσάφεια, ώστε ήκατά λέξη τήρηση του θα κατέληγε σέ πλήρη άνοησία. Παρά τήδιαφορά του θέματος, αισθανόμαστε δτι εδώ πάλι ή περιγραφή μαςθυμίζει έντονα τήν Α πολογία του Πλάτωνα, και μάλιστα τον ειρω-νικό —ορισμένες φορές βέβαια έπιτεινόμενο ίσαμε τόν άνοιχτό χλευ-ασμό— τρόπο, μέ τόν όποιο ό Σωκράτης άποστομώνει τόν Μέλητοκαι οδηγεί τις κατηγορίες στό άτοπο. Κ αι έδώ θά έπρεπε νά τεθεϊ τόέρώτημα αν ή μία σκηνή έπηρέασε τήν αλλη και ποιά είναι πρωταρ-χική. Μπορούμε ισως νά ποΰμε δτι τελικά ένας σωκρατικός διάλογοςάκούγεται φυσικότερος έκει δπου δεν βρισκόμαστε σέ έπίσημη συνε-δρίαση του δικαστηρίου, δπως στόν Πλάτωνα. Δεν θέλουμε νά ποΰμεπερισσότερα έδώ. Τό σημαντικό γιά μας εϊναι δτι ύπήρχε μία περι-γραφή, ή οποία δεν μιλούσε μόνο γιά κάποια κατηγορία τών Τριά-κοντα έναντίον του Σωκράτη δήθεν λόγω διδασκαλίας της ρητορικής,

άλλά έπιπλέον περιείχε παράλληλα και μιά ύπεράσπιση, δπου όΣωκράτης διαλεγόμενος άπέκρουε τήν κατηγορία μέ ύπέρτερη ειρω-νεία. Κ αι στά δύο κομμάτια οφείλουμε νά διαπιστώσουμε μιά έκ-πληκτική ομοιότητα μέ ορισμένα μέρη της πλατωνικής Α πολογίαςομοιότητα, ή οποία όπωσδήποτε μας έπιτρέπει νά εικάσουμε πόσομεγάλο είναι, και σ' ολόκληρο τούτο τό πεδίο, τό μερίδιο της ποίησηςγύρω άπό τόν Σωκράτη.

Ώς τρίτο βασικό σημείο άναφέραμε τΙς έκστρατεϊες του Σωκρά-τη. Έδώ έχουμε άρκετά εύσύνοπτες συνθήκες, πιθανώς έπειδή οικατάλογοι τών μεγάλων στρατολογικών κλάσεων του Πελοποννησι-ακού Πολέμου δημιούργησαν κάτι σάν έπίσημη έγγραφη βάση. Ά λ-λά άκόμη και έκει παρατηρούμε τήν προσπάθεια τής Σωκρατικής νάέξάρει άντιπροσωπευτικά τή συμμετοχή του Σωκράτη και νά τήςπροσδώσει πνευματική σημασία. Ένα γεγονός μάλιστα εϊναι άρκετάπαράξενο. Ειδικά ό Ξ ενοφών, ό όποιος, δπως δείχνουν ή Κ ύρου Α νά-

βοίσις και ή Κ ύρου Π αιδεία^ ήταν ένθουσιώδης στρατιώτης, ένδιαφε-ρόταν ζωηρότατα γιά δλα τά στρατιωτικά προβλήματα και έπανει-λημμένα συμπεριλαμβάνει και τόν Σωκράτη σέ συζητήσεις γιά τήν




πολεμική τέχνη, σιωπά εντελώς γιά τά προσωπικά πολεμικά κατορ-θώματα και βιώματα του Σωκράτη. Γ ιατί άπό μόνη της ή παρατή-ρηση, δτι ό Σωκράτης επέδειξε παροιμιώδη πειθαρχία, στήν πατρίδα

του ως πολίτης και ως στρατιώτης στις έκστρατεϊες, εϊναι τόσοσυμβατική, ώστε δεν μπορεί νά κατανοηθεί ώς ύπαινιγμός σέ ορισμέ-να γεγονότα. " "Άς μείνουμε κατ' αρχήν στήν άπλή διαπίστωσηαύτοΰ του γεγονότος.

Στήν παράδοση δπου εχουμε πρόσβαση επικρατεί ομοφωνία δτιό Σωκράτης ελαβε μέρος σέ τρεις έκστρατειες, στήν Ποτίδαια (432/431), στό Δήλιο (424/ 423) και στήν 'Αμφίπολη (422).

Με τό πρώτο γεγονός συνδέονται τρεις έπιμέρους πληροφορίες.Μιά φορά δηλώνεται ρητά δτι ό Σωκράτης ήλθε στήν Ποτίδαια διάτης θαλασσίας όδου. ^ Εϊναι εύλογο νά υποθέσουμε δτι έδώ άσκεϊταιή πολεμική εναντίον μιας περιγραφής, ή οποία παρουσίαζε τον Σ ω-κράτη νά φθάνει έκεϊ διά ξηράς, δηλαδή μέσω Θ εσσαλίας.Α ύτή ήπεριγραφή θά φαινόταν άναγκαστικά προβληματική, αν λ.χ. περι-λάμβανε μιά συνάντηση του Σωκράτη μέ ορισμένα πρόσωπα, συνάν-

τηση άπαράδεκτη γιά οποιαδήποτε εικόνα του Σωκράτη. Τό πιθανό-τερο εϊναι νά ύποθέσουμε δτι τό ταξίδι του Σωκράτη στήν Π οτίδαιαχρησίμευσε σέ εναν Σωκρατικό γιά νά παρουσιάσει τόν Σωκράτη νάεπικοινωνεί μέ έναν άπό τους Θεσσαλούς ήγεμόνες, εναν άπό έκεί-νους τους άνδρες, τών οποίων λέγεται δτι εϊχε άπορρίψει κατηγορη-ματικά τήν πρόσκληση, σύμφωνα μέ μιά παράδοση. ^ Εκτός αύτοΰ,ας άναλογιστουμε δτι ό Κ ριτίας εϊχε στενούς δεσμούς μέ τή Θεσσα-λία και τούς τεκμηρίωσε σ' ενα σύγγραμμα γιά τό κράτος τών Θεσ-σαλών, άντιστρόφως δμως (και δχι άσχετα μ' αύτό) ό Ξενοφών,δπως και ό Π λάτων, έξέφρασαν μέ πρόδηλη οξύτητα τήν άποψή τουςγιά τήν άπειθαρχία και άναρχία τών Θεσσαλών.

194. ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε υ μ ο ίτ ο ί Υ ^ ^ ^ ^ i.

195. Διογένους Λαέρτιου 2, 23.196. Έ τσι ερμηνεύει και 6 Wilamowitz, Hermes 40, σελ. 146.197. Διογένους Λαερτίου 2, 25.198. Ξ ενοφώντος, ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α I, 2, 24* Πλάτωνος, Κ ρ ίτ ω ν 53d

κ.έ.




Ή δεύτερη ιστορία άφορα τό πολεμικό βραβείο, τό όποιο στήνπραγματικότητα θα άρμοζε στον Σωκράτη, αύτός όμως έβαλε να τόδώσουν στόν 'Αλκιβιάδη. Μπορεί να θεωρηθεί ιστορικό γεγονός τό

δτι ό 'Αλκιβιάδης πήρε τό βραβείο γενναίας διαγωγής στή μάχη τήςΠοτίδαιας. ^ Τό υμπόσίον του Πλάτωνα δμως άναφέρει επιπλέονδτι ό 'Αλκιβιάδης πληγώθηκε βαριά και εζησε μόνον έπειδή ό Σω-κράτης στάθηκε στό πλευρό του και τόν άπομάκρυνε άπό τό κέντροτων εχθρών μαζί με τά δπλα του. Μετά άπ' αύτά επρόκειτο νά πάρειτό βραβείο ό Σωκράτης. Αύτός δμως επέμενε νά δοθεϊ στόν Άλκιβιά-δη.

Στήν ούσία έχουμε έδώ μιάν ιδιόμορφη έκδοχή τής σχέσης Σωκρά-τη-'Αλκιβιάδη. Προηγουμένως ήδη άναφέραμε υπαινικτικά δτι,δπως πιστεύουμε, στή σχέση Σωκράτη-'Αλκιβιάδη μπορούμε νάάναγνωρίσουμε μία άπό τις δύο πηγές τής ποίησης γύρω άπό τόνΣωκράτη (ή άλλη είναι ή σχέση Σωκράτη-σοφιστών). Ό Σωκρά-της είναι ό άπλός άνθρωπος του λαοΰ, ό όποιος έμφανίζεται σε μίαμεταβαλλόμενη, άλλά ούσιαστικά πάντοτε παράδοξη σχέση μέ τόναρχοντικό νεαρό κύριο. Άλλοτε ταπεινώνει τόν άλαζονικό άριστο-κράτη μέχρι δακρύων, άλλοτε τόν άγαπά και προπάντων άγαπιέταιπαθιασμένα άπ' αύτόν, άλλοτε παρακινεί τόν νεαρό μέ τους κάπωςσνομπίστικους ένδοιασμούς νά άσχοληθεϊ μέ τήν πολιτική, άλλοτε,τέλος, είναι αύτός, στόν όποιο ό 'Αλκιβιάδης οφείλει στήν πραγμα-τικότητα τους ωραιότερους στρατιωτικούς τιμητικούς τίτλους του.Τό στοιχείο, τό όποιο άποτελεϊ (άπό λογοτεχνική άποψη) τήν αιχμήδλων των διηγήσεων των Σωκρατικών γιά τόν 'Αλκιβιάδη, είναι δτι

ό Σωκράτης είναι ό μόνος άνθρωπος, μπροστά στόν όποιο συμμαζεύ-εται ό νεαρός κύριος, αν και κατά τά άλλα δεν σέβεται οΰτε θεούςούτε άνθρώπους, και δτι ό Σωκράτης είναι ό μόνος άνθρωπος, στόνόποιο κατά βάθος ό 'Αλκιβιάδης οφείλει δλα, δσα τόν καθιστούνκαλό και μεγάλο. Ε πομένως, στό χωρίο μας δεν ένδιαφέρει τόσο τόστρατιωτικό κατόρθωμα καθαυτό· άλλά τό χωρίο Θέλει νά πει δτι όΣωκράτης είναι έκεινος, στήν άνιδιοτέλεια του όποίου ό 'Αλκιβιάδης

οφείλει τήν πρώτη και γνησιότερη φήμη του.

199. 'Ισοκράτους, Π ε ρ ί τ ο υ ζ ε ύ γ ο υ ς 29 κ.έ.



164 Η Σ Ω ΚΡΑ Τ Ι ΚΗ Π ΟΙ Η Σ Η

Ή τρίτη ιστορία άναφέρεται καΐ άπό τον Πλάτωνα στο Συμπό-σιο, Ε ϊναι ή παράξενη σκηνή, δπου ό Σωκράτης κάποτε, στο στρατό-πεδο της Ποτίδαιας, εμεινε είκοσιτέσσερις ώρες άκίνητος σ' εναντόπο, βυθισμένος άπόλυτα στις σκέψεις του. Αύτό παρουσιάζεταιστον Πλάτωνα άπλώς ως ενα άπό τα εκπληκτικά χαρακτηριστικάτου Σωκράτη, έτσι ώστε δεν ξέρουμε καλά-καλά τί έννοεϊται. Θέλειέτσι νά καταστήσει άνάγλυφη, δπως υπαινιχθήκαμε ήδη προηγουμέ-νως, τήν άλύγιστη βούληση του Σωκράτη νά τραβήξει ως τό τέλοςέναν λόγον μιας και τον άρχισε; Αύτό μάλλον είναι τό πιό εύλογο,άλλά δεν δηλώνεται ξεκάθαρα στό πλατωνικό χωρίο και δεν ύπάρ-

χουν μαρτυρίες άνεξάρτητες άπό τόν Πλάτωνα και ικανές νά παρά-σχουν κάπως μεγαλύτερη σαφήνεια.'Άς περάσουμε στή μάχη στό Δήλιο, μιά μεγάλη ήττα της 'Αθή-

νας κατά τό πρώτο μισό του Πελοποννησιακού Πολέμου. Μπορούμενά διακρίνουμε και έδώ τρία επιμέρους μοτίβα.

Ώς πρώτο μοτίβο έχουμε τήν άπροσδόκητη μαρτυρία του 'Αντι-σθένη δτι ό Σωκράτης δχι μόνο στήν Ποτίδαια, άλλά και στό Δήλιο

άξιζε πράγματι και παραχώρησε τό πολεμικό βραβείο στόν 'Αλκι-βιάδη. Ό διπλασιασμός του γεγονότος εϊναι πολύ προβληματικόςκαι άσφαλώς δεν θά διστάζαμε νά τόν χαρακτηρίσουμε ώς πολύύστερη διεύρυνση, αν ό 'Αντισθένης δεν άναφερόταν ρητά ώς δημι-ουργός του. ® Σέ ποιά άπό τις δύο μάχες άνήκει αύτό τό μοτίβοάρχικά; Κ ατ' άρχήν θά προτιμούσαμε τήν Ποτίδαια, επειδή έκεϊ ήάπονομή του βραβείου στόν 'Αλκιβιάδη μαρτυρεϊται άξιόπιστα άπό

άλλη πηγή και επειδή είναι κάπως άπίθανο, μετά άπό μιά τόσοοδυνηρή ήττα, δπως αύτή πού ύπέστησαν στό Δήλιο οί 'Αθηναίοι, νάείχαν διάθεση νά μοιράσουν και πολεμικά βραβεία. Άπό τήν άλλη,δμως, μπορούμε νά πούμε δτι προφανώς ή άναφορά του Δηλίουσυνδέεται με μιά ιστορία, ή όποια έχει παραδοθεί σέ πολλά άποσπά-σματα και κατά τήν όποια μιά προειδοποίηση του δαιμονίου έσωσετή ζωή του Σωκράτη, του 'Αλκιβιάδη και του Αάχητος. Αέγεται δτιμετά τή μάχη του Δηλίου δλο τό στράτευμα τών 'Αθηναίων διαλύ-

200. Ό 'Αντισθένης, άσφαλώς στόν διάλογο Άλχφίά8Ύ)ς, άπ. 33, έκδ. F.Decleva Caizzi.



ο Σ Ω ΚΡ ΑΤ Η Σ Κ ΑΙ ΤΟ ΚΡ ΑΤ Ο Σ 165

θηκε τρεπόμενο σέ άτακτη φυγή κάτω άπό τήν έντονη πίεση τωννικητών Βοιωτών, πού τό καταδίωκαν. Τότε ό Σωκράτης έλαβε

μήνυμα άπό τό 8(χ,ιμόνιον

να μήν άκολουθήσει τόν κύριο δρόμο τηςύποχώρησης, άλλα να χρησιμοποιήσει έναν παράπλευρο δρόμο. ΌΣωκράτης πήρε μαζί του τόν 'Αλκιβιάδη καΐ τόν Λάχητα, και έτσισώθηκε μαζι μ' αύτούς, ένώ οι πλείστοι άπό τούς ύπόλοιπους στρα-τιώτες σκοτώθηκαν. ® Όλη αύτή ή ιστορία μπορεί να άνάγεταιστόν 'Αντισθένη, αν και τοΰτο δεν άποδεικνύεται. Στόν Πλάτωναδιαβάζουμε χαρακτηριστικά μια εκδοχή, άπό τήν οποία τό 8 χ.ιμόνιονλείπει εντελώς. Βέβαια, και στόν Πλάτωνα ό 'Αλκιβιάδης, ό Σωκρά-

της και ό Αάχης άποτελοΰν μια ομάδα* άλλα έκεϊνο πού τούς βγάζεισώους άπό τή μάχη δεν εϊναι τό 8οίίμόνιον άλλα άπλώς ή άρρενωπήψυχραιμία του 'ίδιου του Σωκράτη, ό όποιος δεν έπηρεάζεται ούτεστό έλάχιστο άπό τόν γενικό πανικό, παρά προξενεί τρόμο στούςεχθρούς με τήν έξαγριωμένη του δψη, άκόμη και κατά τήν ύποχώρη-ση. ^

Τέλος, έχουμε μία άκόμη διαφορετική παράλληλη εκδοχή για τή

μάχη στήν Ποτίδαια. Έκεϊ δεν είναι ό 'Αλκιβιάδης αύτός, τόν όποιοό Σωκράτης άπομακρύνει πληγωμένο άπό τήν άντάρα της μάχης,άλλα ό νεαρός Ξενοφών. 'Αναμφίβολα, πρόκειται για έναν χονδροει-δή άναχρονισμό, εφόσον ό Ξ ενοφών τήν εποχή της μάχης του Δηλίουήταν μικρό παιδί. Ά λλα αύτό δεν πρέπει νά άποτελέσει άναγκαστι-κά, κριτήριο για τήν παλαιότητα της διήγησης. 'Αντίθετα, άπό μίαπερίεργη σύμπτωση, έναν πολύ πιό άκραϊο άναχρονισμό περιέχει ένα

άπό τα χωρία, στα όποια ό Ξενοφών εμφανίζεται έπιβεβαιωμένα σ'έναν πρώιμο σωκρατικό διάλογο: στόν διάλογό του Α σπασία ό ΑΙ-σχίνης παρουσίασε τόν ήδη παντρεμένο Ξενοφώντα νά συνομιλεί μέτήν 'Ασπασία, τή σύζυγο του Περικλή, αν και πιθανότατα παρεμ-βάλλονται πολλές δεκαετίες μεταξύ του θανάτου της 'Ασπασίας καιτου γάμου του Ξενοφώντα. ® Αύτό δείχνει πόσο προσεκτικοί πρέπεινά ε'ίμαστε δταν άποτιμοΰμε τέτοιες έπινοήσεις, δπως ή αύτοθυσίατου Σωκράτη γιά τόν Ξ ενοφώντα στό Δήλιο, άκόμη και δταν, κατ'

201. Οί μαρτυρίες στόν Düring H erodicus the Cratetean σελ. 44 κ.έ.202. Κικέρωνα, De invent ione I, 51 κ.έ.




εξαίρεση, πρόκειται για άπόλυτα προφανή έπινόηση. Ποιος μπορείνα πει τελικά που βρίσκεται τό δριο της επινόησης στους Σωκρατι-κούς; 'Άν θέλει κάνεις να υποστηρίξει δτι δλες γενικά οι πληροφορίεςγιά άσυνήθιστα κατορθώματα του Σωκράτη στις έκστρατεϊες τουέπινοήθηκαν, μπορεί θαυμάσια νά τό κάνει. Αύτό δεν μπορεί νάάποδειχθεϊ, άλλά οΰτε και νά άντικρουσθεϊ.

Πάντως, δεν στερείται εντελώς ένδιαφέροντος τό δτι, ειδικά σεσχέση μέ τήν προβληματική μας, γνωρίζουμε πώς ενας άπό τουςσκληρότερους άντιπάλους των Σωκρατικών κατά τήν άρχαιότητα, όΉρόδικος, δήλωσε δτι δλες οι πληροφορίες γιά τις εκστρατείες του

Σωκράτη δεν είναι τίποτε άλλο άπό επινοήσεις τών Σωκρατικών. Τόέπιχείρημά του είναι βέβαια άδύνατο. Περιορίζεται στή διαπίστωσηδτι οΰτε ενας ιστορικός δεν γνωρίζει κάτι γιά τά πολεμικά κατορθώ-ματα του Σωκράτη. Αύτό άληθεύει, άλλά δεν είναι επαρκές έπιχεί-ρημά κατά της ιστορικότητάς τους. Όπωσδήποτε, στήν περίπτωσητών κατορθωμάτων του Σωκράτη, επρόκειτο γιά μεμονωμένα έπει-σόδια, τά όποια ήταν άδιάφορα γιά τή συνολική πορεία τών γεγονό-

των. Ε ίναι δμως άξιοσημείωτο πού ένας λογοτέχνης της ελληνιστι-κής περιόδου μπόρεσε νά φτάσει σε τέτοιο σημείο και νά χαρακτηρί-σει ώς έπινόηση ολόκληρο πλέγμα της παράδοσης. ^

Γ ιά τή συμμετοχή του Σωκράτη στή μάχη της Άμφίτϋολης δενμαθαίνουμε τίποτε άλλο. Δεν διαθέτουμε παρά μόνο τήν άναφοράστό γεγονός, μέσα στόν πλατωνικό κατάλογο τών έκστρατειών.

Έκ τών ύστέρων πρέπει νά άναφερθοΰν δύο άκόμη πληροφορίες

γιά έκστρατεϊες, στις όποιες δεν συμμετείχε ό ϊδιος ό Σωκράτης,άλλά Σωκρατικοί. Ό περιπατητικός Άριστόξενος ®" άναφέρει δτι όΠλάτων ελαβε μέρος σέ τρεις έκστρατεϊες, στήν Τανάγρα, στήν Κό-ρινθο και στό Δήλιο* στό Δήλιο πήρε τό πολεμικό βραβείο. Ή τε-λευταία πληροφορία εϊναι πολύ περίεργη καί, αν δεν οφείλεταιάπλώς σέ λάθος της κειμενικής παράδοσης, μπορεί νά άντιπροσωπεύ-ει άπλώς μιάν άλλη παραλλαγή τών διηγήσεων, τις όποιες συζητή-σαμε προηγουμένως. Γ ιά τήν έκστρατεία στήν Κόρινθο, λίγα χρόνια

203. Βλ. Düring ο π .π χ ρ .^ σελ. 18 κ.έ.204. 'Απ. 61 Wehrli.




μετά τον θάνατο του Σωκράτη, δεν μαθαίνουμε τίποτε άλλο. Όσονάφορα τη συμμετοχή στή μάχη της Τανάγρας, είναι δελεαστικό νάέπικαλεσθοΰμε μία πληροφορία, ή οποία λέει δτι ό 'Αντισθένης έπέ-δειξε γενναιότητα στή μάχη της Τανάγρας και επαινέθηκε γι' αύτόάπό τον Σωκράτη. ^ Μήπως ύπήρχε μιά σωκρατική διήγηση, ήοποία άντιπαρέθετε τή συμπεριφορά των δύο άνδρών μεταξύ τουςστήν 'ίδια μάχη, δπως περίπου έχουμε ιστορίες γιά τη διαφορετικήσυμπεριφορά των Σωκρατικών κοντά στον Διονύσιο τον Συρακούσιο;Ή οφειλόμενη σε πειθαρχία και σκληραγωγία γενναιότητα του λι-τού 'Αντισθένη θά μπορούσε νά εχει συγκριθεί μέ τήν ούτιδανή κενο-

δοξία του νεαρού άριστοκράτη Πλάτωνα* μιά τέτοια ιστορία θάταίριαζε εξαιρετικά στήν πλατωνική βιογραφία του Άριστόξενου, όόποιος χαρακτήρισε τον Πλάτωνα ώς παράσιτο στο πλούσιο τραπέζιτου Διονυσίου του Συρακουσίου. ®®

Τέλος, πρέπει νά μιλήσουμε γιά τή σχέση του Σωκράτη μέ τουςήγεμόνες.

Αύτό τό σύμπλεγμα έχει κάπως διαφορετικό χαρακτήρα άπό τά

προηγούμενα. 'Εδώ έχουμε έξαρχής τό δικαίωμα νά δειχθούμε δτι,δσον άφορα τόν Σωκράτη, δεν ύπάρχει ιστορική βάση, δλα δηλαδήείναι επινόηση. Ά πό τήν άλλη, δπως μου φαίνεται, τό ιστορικόυπόβαθρο της εποχής είναι ιδιαίτερα σαφές. Σε μιάν έποχή, δπου δχιμόνον οί λογογράφοι 'Ισοκράτης και Πολυκράτης πάσχιζαν ένθερμαγιά τους ήγεμόνες της Κ ύπρου, άλλά και προπάντων πολλοί Σωκρα-τικοί ταξίδευαν γιά νά επισκεφθούν τους βασιλείς τών Συρακουσών,ήταν έξαιρετικά εύλογο νά τεθεϊ τό ερώτημα πώς θά εϊχε άντιμετω-πίσει ή πώς άντιμετώπισε ό Σωκράτης τέτοιες σχέσεις. Ά ς τό δια-τυπώσουμε μέ μεγαλύτερη άκρίβεια άκόμη: δταν βλέπουμε πώς δλεςοί διηγήσεις καταλήγουν άποκλειστικά στό δτι ό Σωκράτης άπορρί-πτει τις προσκλήσεις τών ήγεμόνων, αύτό πρέπει νά σημαίνει δτι ήπρόθεση αύτών τών διηγήσεων ήταν, έν μέρει τουλάχιστον, νά επι-κρίνει τήν παραμονή του Π λάτωνα, του 'Αρίστιππου και του Αίσχί-

205. Διογένους Λαέρτιου 6, 1.206. Ό Π λάτων ώς παράσιτο κοντά στον Διονύσιο τόν Συρακούσιο:

Άριστόξενος, άπ. 62 Wehrli.




νη στίς αύλές ήγεμόνων ό τρόπος, μέ τον όποιο ένήργησαν αύτοί οιΣωκρατικοί, καταδικάζεται έμμεσα, ώς προδοσία του σωκρατικούπνεύματος.

Όπωσδήποτε, μπορεί να προστεθεί δτι τό μοτίβο καθαυτό ϊσωςεϊναι παλαιότερο άπό τήν Σωκρατική. 'Ακόμη καΐ αν εϊναι αύτονόη-το δτι οι έπιστολές των Έ πτά σοφών χαλκεύθηκαν μόλις κατά τήνύστερη άρχαιότητα, τό διαρκώς επανερχόμενο σ' αύτές (στόν Σόλω-να, στόν Π ιττακό, στόν Βία) ερώτημα αν και κατά πόσον ό σοφόςπρέπει νά δέχεται προσκλήσεις ήγεμόνων μπορεί νά άπασχόλησε ήδητήν άρχαία ποίηση γύρω άπό τους Έ πτά Σοφούς. 'Ακόμη περισσό-

τερο ϊσως έχουμε τό δικαίωμα νά συγκαταλέξουμε ήδη στό σύμπλε-γμα τών παλιών διηγήσεων γιά τόν Ηράκλειτο τήν επίσης έπεξερ-γασμένη σε έπιστολές διήγηση γιά τό πώς ό Η ράκλειτος άπορρί-πτει όρθά-κοφτά τήν πρόσκληση του βασιλια Δαρείου* αύτές οι διη-γήσεις δημιουργήθηκαν πιθανώς τήν ϊδια έποχή μέ τους σωκρατικούςδιαλόγους. Ε ίναι πολύ πιθανό δτι άπό έκεϊ ξεκινούν νήματα, πούφθάνουν μέχρι τήν ποίησή μας γύρω άπό τόν Σωκράτη. Ούσιαστικά,

στήν περίπτωση του Σωκράτη πρόκειται γιά δύο κύκλους μοτίβων.Γ ιά τόν ένα γνωρίζουμε άμεσα μόνο πολύ λίγα πράγματα, ύποθέ-τουμε δμως δτι πρέπει νά ήταν άρκετά έκτεταμένος. 'Αναφέρεταιδτι ό Σωκράτης άπέρριψε τήν πρόσκληση του Θεσσαλού ήγεμόναΣκόπα άπό τήν Κ ρανέα καί του Εύρυλόχου άπό τή Αάρισα. ® Δυσ-τυχώς δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτε γι' αύτούς τους δύο, έν πάσηπεριπτώσει τίποτε ικανό νά ερμηνεύσει καλύτερα αύτή τήν πληρο-

φορία. Άλλά άσφαλώς δεν είναι τυχαίο δτι έπρόκειτο γιά ήγεμόνεςτης Θεσσαλίας. 'Ήδη δταν συζητούσαμε τΙς παραδόσεις γιά τή συμ-μετοχή του Σωκράτη στή μάχη της Ποτίδαιας, άνακαλύψαμε μίαπαράδοση, ή οποία άνέφερε ξεκάθαρα δτι ό Σωκράτης έφθασε στήνΠοτίδαια διά της θαλασσίας όδοΰ, δηλαδή δχι άπό τήν ξηρά, δπωςγινόταν κανονικά. Παρατηρήσαμε δτι αύτή ή πληροφορία πρέπει νάπροέρχεται άπό έναν συγγραφέα, ό όποιος ένδιαφερόταν νά δείξει δτιό Σωκράτης απέφυγε τή χώρα, μέ τήν οποία εϊχε στενούς δεσμούςπροπάντων ό Κ ριτίας. 'Εδώ μπορούμε νά προσθέσουμε κάτι άκόμη.





Μέ τή Θεσσαλία εϊχε στενές σχέσεις καΐ ό Γοργίας. Παίζοντας μ'αύτό τό γεγονός, ό πλατωνικός Μ ένω ν παρατηρεί οτι δλη ή σοφίατων Ε λλήνων μετανάστευσε στη Θεσσαλία. Τέλος (καΐ αύτό Ισως

είναι τό σπουδαιότερο) διαβάζουμε στον Κ ρίτω να του Πλάτωνα δτιό γενναιόψυχος Κ ρίτων προτείνει στόν φυλακισμένο Σωκράτη ναστραφεί, μετά τή φυγή του άπό τήν 'Αθήνα, στή Θεσσαλία, δπου όίδιος ό Κ ρίτων έχει σημαίνοντες φίλους, μέ τους οποίους τόν συνέδε-αν δεσμοί φιλοξενίας. ® Ό Σωκράτης δμως άπορρίπτει αύτή τήνπρόταση τόσο οργισμένος, ώστε πράγματι ό Κ ρίτων δίκαια θα μπο-ρούσε να αισθάνεται πληγωμένος. Ή τραχύτητα, μέ τήν οποία χα-

ρακτηρίζεται ή χώρα δπου ζουν οι φίλοι του Κ ρίτωνα ώς ήθικάτελείως άκαλλιέργητος τόπος, δέν μετριάζεται άπό τό δτι ούσιαστι-κά έδώ δέν μιλα ό ίδιος ό Σωκράτης, άλλά μιλούν οι νόμοι πρόςαύτόν και μέσω αύτοΰ και στόν Κρίτωνα. ^ Αύτή καθαυτήν προκα-λεί πάντως έντύπωση. Ό Πλάτων, βέβαια, δέν μας πληροφορεί γιάτό ποιοι είναι αύτοι οι φίλοι του Κ ρίτωνα* ωστόσο, άκριβώς ή δριμύ-τητα του λόγου μας κάνει νά άντιληφθοΰμε δτι αύτή δέν προέρχεταιμόνο άπό τή διαλογική κατάσταση, άλλά δτι ό Πλάτων εχει ύπόψη

του έντελώς συγκεκριμένες σχέσεις και πρόσωπα. Δέν μπορούμεδμως νά ποΰμε περισσότερα.

Ό δεύτερος κύκλος μοτίβων έχει ώς επίκεντρο τόν Μακεδόναβασιλιά 'Αρχέλαο. Ό 'Αρχέλαος είναι μιά ιδιότυπη μορφή, έφόσονείναι ό μοναδικός Έλληνας ήγεμόνας της σωκρατικής περιόδου, όόποιος κατέλαβε σταθερή και δχι άσήμαντη θέση μέσα στή σωκρα-τική φιλολογία. Αύτό συνεπάγεται δχι μόνο δτι ή παράδοση γι' αύ-

τόν είναι εξαιρετικά άντιφατική, άλλά δτι γενικά πρέπει νά θεωρηθείποίηση στό μέγιστο μέρος της.Μέσα στήν παράδοση μπορούν νά διακριθούν τουλάχιστον τρία

διαφορετικά συμπλέγματα. Τό ένα είναι ή εικόνα, τήν οποία ύποτυ-πώνει ό Π λάτων γιά τόν 'Αρχέλαο στόν οργία. Ό 'Αρχέλαος είναιάνθρωπος ταπεινότατης καταγωγής, πού άνοίγει τόν δρόμο του πρόςτόν θρόνο μέσα άπό μιά άλυσίδα άκρως άποτρόπαιων εγκλημάτων

208. 45c.209. 53d κ.έ.



170 Η Σ Ω ΚΡ Α Τ Ι ΚΗ Π Ο ΙΗ ΣΗ

καΐ τώρα, έπειδή έξωτερικά κατέχει βασιλική έξουσία, θεωρείταιάπό τον κόσμο ό εύτυχέστερος άνθρωπος, αν και ό φιλόσοφος γνωρί-ζει δτι μάλλον ειναΐ'ό δυστυχέστερος. Όσα διηγείται κατ' αύτόν τον

τρόπο ό Πλάτων συνιστοΰν ούσιαστικά τό ταίρι της ιστορίας του γιατον βοσκό Γύγη στήν ολιτεία — και έκεϊνος ήταν άνθρωπος ταπει-νότατης καταγωγής, πού δολοφόνησε τον βασιλιά του, παντρεύτηκετή βασίλισσά του, και μ' αύτό τό έγκλημα πέτυχε δ,τι άπό τούςάνθρώπους θεωρείται εύτυχία. Έδώ, δπως και έκεϊ, ή διήγηση έξυ-πηρετεϊ ορισμένη ιδέα. Ε ϊναι τρόπον τινά ένα διανοητικό πείραμα,έφόσον άποσκοπεί νά δείξει πόσο μεγάλη μπορεί νά γίνει ή ένταση

μεταξύ φαινομενικής εύτυχίας και έσωτερικής άθλιότητας.Στόν ϊδιο κύκλο άνήκει πιθανώς ή ιστορία γιά τό τέλος του 'Αρ-χελάου, μέ τήν οποία δεν άσχολήθηκε ό Πλάτων. Ό 'Αρχέλαοςδολοφονείται άπό τόν άγαπημένο του Κ ρατευα, επειδή τόν είχε προσ-βάλει. Ό Πλάτων δεν χρειάστηκε αύτό τό στοιχείο* γιατί γιά τήδική του άντίληψη σημασία έχει δτι στόν εύτυχισμένο εγκληματία ήένταση μεταξύ εύτυχίας και άθλιότητας διατηρείται ως τό τέλος τηςζωής του. Ή ένταση θά διαλυόταν πολύ σύντομα, αν σ' αύτή τή ζωήγινόμαστε μάρτυρες της πτώσης του έγκληματία. Ή ισορροπίαδμως άποκαθίσταται μόνο στό Έπέκεινα.

Σ' δλα αύτά μπορεί νά άναγνωρισθεί ώς ιστορικό γεγονός τό δτιό 'Αρχέλαος έγινε βασιλιάς άσκώντας βία και πέθανε επίσης μέβίαιο τρόπο. Γ ιά μας δμως σημασία έχει νά δοΰμε πώς χρησιμοποί-ησε αύτά τά γεγονότα ό ,φιλοσοφικός στοχασμός.

Τό δεύτερο σύμπλεγμα πρέπει νά εϊχε ώς αντικείμενο ένα συμπό-

σιο του 'Αρχελάου, διαμορφωμένο 'ίσως σε διαφορετικές παραλλα-γές. Ώς συμπότες άναφέρονται προπάντων πολλοί ποιητές: ό Ά γά-θων, ό Εύριπίδης, ό Τιμόθεος και έπιπλέον ό γνωστός άπό τό Συμπό-σιο του Πλάτωνα Παυσανίας. Έδώ ό 'Αρχέλαος είναι ό οικοδεσπό-της και άρχηγέτης της εύωχίας, πού έχει διάθεση γιά φιλοφρονητι-κούς άστεϊσμούς και έρωτικά παιχνίδια. ^

210. Βλ. Αιλιανού, V aria H istoria 13, 4· 2, 21· Π λουτάρχου, Η θ ικ ά

177ab· Δικαιάρχου άπ. 77 Wehrli* Scholia, Piatonis Sym po sium 172a.



ο Σ Ω Κ Ρ Α Τ Η Σ Κ Α Ι Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Σ 7

Τό τρίτο σύμπλεγμα, τέλος, άφορα τΙς σχέσεις 'Αρχελάου καΐΣωκράτη. Κ ατ' αρχήν μαθαίνουμε μόνο δτ ό Σωκράτης έλαβε καΐάπέρριψε μία πρόσκληση. ΚαΙ μάλιστα τό κάνει, έπειδή ό ήγεμόνας

δεν μπορεί να προσφέρει στον φιλόσοφο τίποτε άπ' δσα θα μπορού-σαν να έχουν άξια για τον φιλόσοφο, και έπειδή έπομένως τό ταξίδισ' εναν ήγεμόνα, πού εϊναι μόνο ένας ματαιόδοξος τρελός, δεν θαήταν τιμή, άλλα άτιμία για τόν φιλόσοφο.

Αύτή ή θεμελιώδης ιδέα έξεικονίζεται παίρνοντας πολλές μορ-φές.

ΚαΙ πρώτα-πρώτα ό 'Αριστοτέλης παραθέτει μια δήλωση τουΣωκράτη γι' αύτή τήν πρόσκληση. Ό Σωκράτης εϊπε δτι δεν μπορείνά πάει στόν 'Αρχέλαο, γιατί θα ήταν άναισχυντία να μήν μπορείκάνεις νά άνταποδίδει τόσο τις καλές δσο και τις κακές πράξεις. ^^Φυσικά, ό Σωκράτης τό έννοεί αύτό ειρωνικά. Γ ιατί ποιά εύεργεσίαμπορεί τάχα νά προσφέρει στόν φιλόσοφο ό τρελός, έστω κι αν είναιβασιλιάς; Στόν Σενέκα, ό οποίος άναφέρει τό 'ίδιο χωρίο και τόσχολιάζει με τόν δικό του τρόπο, συνδέεται με μιάν άλλη πληροφο-ρία, ή οποία δείχνει άνάγλυφα τήν άνοησία του 'Αρχελάου. Α έγεται

δτι ό 'Αρχέλαος είχε μυαλό τόσο παιδαριώδες, ώστε δταν έγινεέκλειψη ήλιου κυριεύθηκε άπό πάρα πολύ μεγάλο φόβο, έκοψε τάμαλλιά του γυιοΰ του, δπως συνήθιζαν νά κάνουν σε περιπτώσειςπένθους, και κλείσθηκε στό παλάτι του. Δεν γνωρίζουμε αν μέσα άπ'αύτή τήν ιστορία συνίσταται ή ενασχόληση με τή θεωρητική φυσικήφιλοσοφία (πράγμα κάπως παράξενο μέσα σε σωκρατικό έργο) ή ανέννοείται άπλώς ή θέση πού πρέσβευε και ό 'Αρίστιππος, λ.χ. δτι

δηλαδή ό σοφός έχει τήν ύποχρέωση νά μήν τά χάνει ύποκύπτονταςσ' ένα δεισιδαίμονα φόβο. Ά πό πραγματολογική άποψη φαίνεταιδτι γίνεται λόγος γιά τήν έκλειψη ήλιου της 3ης Σεπτεμβρίου του404.212

"Αλλη μία άπόδειξη της εντελώς άντιφιλοσοφικής νοοτροπίας του'Αρχελάου είναι δτι, σύμφωνα μέ τήν παράδοση, ό 'Αρχέλαος προ-σπαθεί νά δελεάσει τόν Σωκράτη μέ πλούσια δώρα, γιά νά πάει στή

211. 'Pjy o/ jixjy 1398a 24 κ.έ.212. Σενέκα, D e B enefici is V, 6, 2 κ.έ.




Μακεδονία. Λέγεται ο τ ι 6 Σωκράτης άπάντησε: «Στήν 'Αθήνα μπο-ρεί νά άγοράσει κανείς μ' έναν όβολό τέσσερις μεδίμνους σιτηρά, καιέκτος αύτου υπάρχουν πηγάδια μέ πόσιμο νερό» ^ Τό θέμα δτι ό

φιλόσοφος, και ειδικότερα ό Σωκράτης, δεν ενδιαφέρεται καθόλουγια τα χρήματα, δουλεύεται διεξοδικά στήν πρώτη σωκρατική έπι-στολή, ή όποια έμφανιζεται ώς άπορριπτική επιστολή του Σωκράτηπρος τον 'Αρχέλαο. Δευτερευόντως έμφανιζεται και τό μοτίβο δτιτό 8αιμόνιον άπαγόρευσε στον Σωκράτη νά δεχθεί τήν πρόσκληση.

Ένα τελευταίο, κατά τά φαινόμενα ιδιαίτερα καλοδιατηρημένο,κομμάτι της ποίησης γύρω άπό τή σχέση Σωκράτη-'Αρχελάου πα-ρουσιάζει τον Σωκράτη νά λέει δτι ό 'Αρχέλαος χρησιμοποίησε ποσότετρακοσίων μνών, γιά νά ζωγραφίσει τό παλάτι του ό περίφημοςζωγράφος Ζεύξις, γιά τον έαυτό του δμως (δηλαδή γιά νά μορφωθεί)δεν ξόδεψε άπολύτως τίποτε. Τό άποτέλεσμα ήταν νά συρρεύσουνπολλοί άνθρωποι γιά νά έπισκεφθοΰν τό μεγαλοπρεπές ο'ίκημα. Κανέ-νας δμως δεν εκρινε δτι άξιζε τόν κόπο νά ζητήσει νά δει τόν 'ίδιο τόν'Αρχέλαο. Τους μόνους ξένους, πού ήλθαν νά δουν τόν 'ίδιο, χρειά-σθηκε νά τους έξαγοράσει μέ δώρα. "

Αύτή ή χαριτωμένη διήγηση έξεικονίζει τήν ιδέα πόσο άνόητοείναι νά φροντίζει κάνεις τόσο πολύ γιά τήν όμορφιά του σπιτιού τουκαι πέρα άπ' αύτό νά παραμελεί τήν όμορφιά της ψυχής του, ή όποίαθά κατοικήσει σ' αύτό τό σπίτι. Σε μιά κάπως γενικότερη μορφήπαρέλαβε αύτή τήν ιδέα ό 'Αριστοτέλης στόν Π ροτρεπτικό)^ του. ^

5. Ό Σ ω κ ρ ά τ η ς κ α ΐ τ ο δαιμόνιονΜέ τό 8(Χ ίμ ό ν ι,ο ν άγγίζουμε γιά μιά άκόμη φορά τό ιστορικό υπό-στρωμα της σωκρατικής ποίησης. Τπάρχει έδώ κάτι τελείως άξεδιά-λυτο, κάτι άνερμήνευτο και γιά τούτο κάτι τι ιστορικό.

Κ αι σ' αύτή τήν περίπτωση, βέβαια, τό ιστορικό στοιχείο δεν

213. Στοβαίου IV, 33, 28.214. Αιλιανού, Varia H istoria 14, 17.215. Απ. 3 Walzer.



ο Σ Ω Κ Ρ Α Τ Η Σ Κ Α Ι Τ Ο Δ Α Ι Μ Ο Ν Ι Ο Ν 173

παρέμεινε δπως ήταν. Ή ποίηση έπιπροστέθηκε άμέσως καΐ εδώ—κι αύτό δχι μόνο μέ εναν, άλλα μέ δύο καΐ μέ τρεις τρόπους.Πρόκειται, πρώτον, για τις άρκετά πολυάριθμες διηγήσεις, δπου τό

αίμόνίον προωθεί ή άνακόπτει τή δράση. Έκτος αύτοΰ, υπάρχουνοί έρμηνεϊες του φαινομένου καθαυτό, και μάλιστα έχουμε δύο ομά-δες έρμηνειών. Οί μεν προορίζονται στο τρόπον τινά ιστορικό ερώ-τημα ώς τί φανερώθηκε τό Βαιμόνιο) στόν Σωκράτη και μέ ποιάμορφή του μίλησε. Οί άλλες θεωρούν άμέσως τό Βαιμόνων άφορμήγιά νά άναπτύξουν μιά θεωρητική διδασκαλία γενικά περί δαιμονίου,μιά δαιμονολογία, ή οποία δεν έχει πλέον καμιά σχέση μέ τό συγκε-κριμένο 8(Χίμόνίον του Σωκράτη. Εύκολα, βέβαια, ύπέκυπτε κανείς

σε τούτον τόν πειρασμό. 'Ι διαίτερα γιά τήν έλληνική σκέψη, τό SOCL

μόηον άναγκαστικά θά άπέβαινε άπλή παραδοξότητα αν παρέμενεμεμονωμένο και άνεπανάληπτο φαινόμενο. Προκειμένου νά άποκτή-σει ούσιαστική σημασία, έπρεπε νά έρμηνευθεϊ ώς ειδική περίπτωσηένός γενικού. Έτσι, ήδη στόν Ξενοφώντα ε'ίδαμε πώς ή άναφορά του8αίμονίου άποτέλεσε τήν άφετηρία μιας γενικής θεωρίας γιά τή θέσηκαι τή σημασία της μαντικής έν γένει. Τό 'ίδιο συμβαίνει και σε δσους

συγγράφεις έπέτρεψαν νά υποβιβασθεί τό δοαμόηον στό γένος του8ιχίμο)/ ος και κατασκεύασαν τις θεολογικές πιά θεωρίες γιά τήν ύφήαύτοΰ του γένους. Δεν έχουμε καμιά ένδειξη, βέβαια, δτι μπορεί νάυπήρχαν τέτοιου ε'ίδους θεωρίες ήδη σέ έναν Σωκρατικό της πρώτηςγενιάς. Εξαρχής δμως θεωρώ πολύ πιθανό δτι ό δημιουργός τηςάρχαίας θεολογικής δαιμονολογίας, ό μαθητής του Πλάτωνα Ξενο-κράτης, περιέλαβε στό σύστημά του και τό σωκρατικόΣτήν ύστερη άρχαιότητα ύπερισχύει άπόλυτα ή θεωρητική έρμη-νεία.216

Ά λλά δεν πρέπει νά άσχοληθοΰμε εδώ μ' αύτήν. Ά π' δ,τι βλέ-

216. Ό ς προς το « αί ονίον δεν πρέπει νά παραβλέψει κανείς δτι ήδη στόνΠ λάτωνα υπάρχουν τάσεις ή ίχνη μιας συστηματικής θεολογίας, δπου δια-

φοροποιούνται έντονα θεοί, δαίμονες και ήρωες. Στά σχόλιά μου γιά τήνΠ ο λ ιτ ε ία τ ο υ Π λάτωνα I, σελ. 462 κ.έ., ύπέθεσα δτι τά βασικά χωρία 392aκαι 427b της Π ο λ ιτ ε ία ς προέρχονται άπό μιά «δελφική θεολογία». Π ροστί-θεται ό Ξ ενοκράτης, άπ. 23-25 Heinze.




πούμε δεν εχει καμιά σχέση μέ τήν παλιά σωκρατική ποίηση. Πολύλιγότερο σκοπεύουμε νά άσχοληθοΰμε άπό τήν πλευρά μας μέ θεο-λογικές ή ψυχολογικές ύποθέσεις γιά τήν άληθινή ύφή του 8 χιμονίου

δπως εμφανίσθηκε στον ιστορικό Σωκράτη. Παρόμοιες εικασίες γιάκάτι πού ύπήρξε κάποτε ή άπολύτως προσωπική και εσωτερική πί-στη ενός ιστορικού άνθρώπου έχουν βασικά πολύ άμφίβολη άξία.

Κ ατ' αρχήν έχουμε νά κάμουμε μέ τις επιμέρους διηγήσεις, οίόποιες δείχνουν τήν επήρεια του 8οαμονίου. 'Αμέσως προξενεί εντύ-πωση δτι τό μερίδιο του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα είναι σημα-ντικά μικρότερο άπό εκείνο της άνώνυμης, δηλαδή λίγο-πολύ άναγό-

μενης στούς άλλους παλιούς Σωκρατικούς, δευτερεύουσας παράδο-σης. Στόν Ξενοφώντα 'ίσως αύτό μπορεί νά έξηγηθεϊ άποκλειστικάάπό λόγους συγγραφικής τεχνικής. Στήν ξενοφώντεια έπεξεργασίατης παλαιότερης σωκρατικής φιλολογίας τά σκηνικά στοιχεία τωνέπιμέρους διαλόγων, οί πληροφορίες γιά τόν τόπο και τόν χρόνο τωνσυζητήσεων, γιά τά γεγονότα, τά όποια προκαλούν τις συζητήσεις ήτις άκολουθουν, έχουν παραμερισθεί σχεδόν έντελώς ή τουλάχιστονέχουν άναχθεϊ σέ άπλά περιγράμματα.' Έκει σπάνια μόνο άναφέρε-ται και τό 8αίμόνίον συχνά τόσο κρυμμένο κάτω άπό γενικότερεςέκφράσεις, ώστε μόνο ή άνάλυση διαπιστώνει δτι αύτό πρέπει νάεννοείται. ^ Στόν Πλάτωνα δμως είναι διαφορετικά τά πράγματα.Προφανώς ό Πλάτων άντιμετωπίζει τό 8αιμόνιον μέ τή μέγιστηέπιφυλακτικότητα καί, σέ σύγκριση μέ τή δευτερεύουσα κειμενικήπαράδοση, του άφήνει μόνον έξαιρετικά περιορισμένη άκτίνα έπιρ-ροής. Όπως μου φαίνεται, τοΰτο πρέπει νά οφείλεται σέ συγγραφι-κούς και σέ προσωπικούς λόγους. Ε ίναι άπόλυτα κατανοητό γιατί όΠλάτων θέλει νά κρατήσει άπόσταση άπό τις συχνά περιπετειώδειςκαι εντυπωσιακές διηγήσεις, τις όποιες πιθανώς προσέφεραν οι πρό-δρομοί του έδώ και έκει. 'Ίσως δμως μπορούμε νά διατυπώσουμε και,τήν άποψη δτι γενικά τό 8αίμόνίον ήταν ενα χαρακτηριστικό τουΣωκράτη, τό όποιο ό Πλάτων τελικά θεωρούσε έτερογενές. Γ ιατί όΠλάτων άνήκει σ' εκείνη τήν άθηναϊκή κοινωνία του τέλους του 5ου

αιώνα, της όποίας τή θρησκεία ναι μέν συνιστούσαν βασικά ποιητι-

217. Π .χ. ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α I, 3, 4· I, 4, 15' IV, 3, 12.



ο Σ Ω ΚΡΑ Τ Η Σ ΚΑ Ι ΤΟ ΔΑ Ι Μ Ο Ν Ι Ο Ν 175

κές εικόνες καΐ άκαθόριστες θεωρίες, δμως λίγη κατανόηση έδειχνεπια άπέναντι στίς μυστηριακές λατρείες, στα μαντεία καΐ στα θαύ-ματα. Όταν στήν Π ολιτεία ό Πλάτων οικοδομεί τή θεολογία του

πάνω στίς δύο βασικές ιδέες δτι ό Θεός δεν κάνει τίποτε κακό, παράκάνει μόνο τό καλό, και δτι ό Θεός δέν άλλάζει μορφές, αύτό κατ'άρχήν βέβαια στρέφεται έναντίον ορισμένης άλλης θεολογίας, ήόποια ίσως ήταν ή θεολογία του Δημοκρίτου. Ταυτόχρονα δμωςάπορρίπτεται ετσι ή λαϊκή θρησκεία άκριβώς στα πιό συγκεκριμέναστοιχεία της. Δέν θέλουμε έδώ να ξεφύγουμε πάρα πολύ άπό τόθέμα. Πρέπει να λεχθεί μόνο δτι δέν ύπάρχει μόνο ή μία δυνατότητα,δηλαδή ή έπιφυλακτική περιγραφή του Π λάτωνα να άνταποκρίνεταιστό ιστορικό δαιμόνων καλύτερα άπό τις παρδαλές μυθοποιίες πούδιαβάζουμε άλλου. Μπορεί να ύποστηρίξει κάνεις και τήν άντίστρο-φη άποψη. Οι έντυπωσιακότερες και παραστατικότερες ιστορίεςμπορεί να βρίσκονταν στήν άρχή, ό Πλάτων δμως μπορεί να υποβί-βασε τό δλο μοτίβο σχεδόν σε ύπαινικτικό στολίδι, γιατί δέν ήθελεοΰτε να ψυχαγωγήσει οΰτε να ψυχωφελήσει, άλλα να διδάξει νηφά-λια.

"Άς περάσουμε τώρα στις ϊδιες τις διηγήσεις. Μερικές τις έχουμεήδη συναντήσει. Έδώ θα προσπαθήσουμε κάπως να τις ταξινομή-σουμε σέ ομάδες. 'Αρχίζουμε μέ τα χωρία, στα όποια γίνεται λόγοςγια άποφασιστική έπίδραση του Β αιμονίου πάνω στή ζωή του Σω-κράτη έν γένει. Στήν Α πολογία 6 Πλάτων παρουσιάζει τόν Σωκρά-τη να λέει έν παρόδω δτι τό δαιμόνιον τόν συνοδεύει άπό τότε πούήταν παιδί.Μ πορούμε να προσθέσουμε και τόν χρησμό πρός τόνπατέρα του Σωκράτη, τόν όποιο ήδη άναφέραμε: στόν Σωφρονίσκοέγινε ή σύσταση να έξασφαλίσει άπόλυτη έλευθερία ζωής στόν γυιότου, γιατί έχει μέσα του έναν οδηγό, ό όποιος θα τόν κατευθύνεισωστά. Έδώ έννοεϊται δτι τό 8αιμόνίον οδήγησε τόν Σωκράτη στήφιλοσοφία. Ε ξετάσαμε έπίσης ήδη έναν πάρα πολύ παράξενο, άλλα

218. Γ ια τό δτι τό 8ο ίίμ ό ν ιο ν συμπαραστεκόταν στόν Σωκράτη ήδη κατάτήν παιδική του ήλικία πρβλ. Τερτυλλιανοΰ, Apologeticum 22, Ι* D e anima 1,4· Lactantius, Divinae Insti tutiones 2, 14, 6, καΐ E p i t o m e 23' Π λάτωνος,' Α π ο λ ο γ ί α 3Id.




δυστυχώς πολύ σύντομο ύπαινιγμό στήν Π ολίτεία. Ό Σωκράτηςλέει δτι ό φίλος του ό Θεάγης άπό φυσικοΰ του μάλλον εϊναι προορι-σμένος νά άσκει τήν πολιτική παρά νά φιλοσοφεί. Άλλα τό φιλάσθε-

νο σώμα του τον κρατα καθηλωμένο, έπειδή καθίστα άδύνατη τήνπολιτική δράση του. Τό ϊδιο συμβαίνει και με τον ϊδιο τον Σωκράτη,δσον άφορα τό 8(Χίμόνίον' άλλά δεν μπορεί νά μιλα κάνεις σχετικά,γιατί είναι πολύ ιδιόρρυθμο ζήτημα. ^

Έδώ ας θέσουμε άπλώς τό έρώτημα κατά πόσον έπιτρέπεται νάέντάξουμε στήν ϊδια συνάφεια τό έπισης γνωστό μας μοτίβο άπό τήνΆ πολογίοί δτι δηλαδή τό 8αιμόνιθ)^ άπαγορεύει στόν Σωκράτη τήν

πολιτική δράση.Είναι φανερό δτι τό 8α ιμ ό )/ ιο \ ^ δεν μπορούσε νά μείνει άμέτοχοστή δίκη του Σωκράτη. Δεν εννοούμε έδώ τό γεγονός πού συζητήσα-με ήδη, δτι δηλαδή ορισμένη έρμηνεία του έπίσημου κατηγορητηρίουσυσχέτιζε τό πρώτο μέρος του με τό 8α ίμ ό ν ίο ν ' έχουμε περισσότερούπόψη μας τήν έπέμβασή του στήν ϊδια τήν πορεία της δίκης. Αύτήάναφέρεται μέ δύο χαρακτηριστικούς τρόπους. Στόν Ξενοφώντα μα-

θαίνουμε δτι ό Σωκράτης έμποδίσθηκε άπό τό ίαί ονίον νά προε-τοιμάσει άπολογία — ετσι τό 8ο α μ ό )/ ιο ν ήθελε νά καταστήσει σαφέςδτι ό Σωκράτης οφείλει νά μήν άμυνθεϊ* γιατί έκείνη τή στιγμή όθάνατος δεν ήταν δυστυχία γι' αύτόν, άλλά ή τελείωση της εύτυχίαςτου.

Κ αι στόν Πλάτωνα ό Σωκράτης δεν έκφωνεϊ προετοιμασμένολόγο, άλλά αύτοσχεδιάζει. Ά λλά αύτό τό κάνει μέ δική του απόφα-ση. Δεν του άρμόζει νά έκφωνήσει ένα ρητορικό καλλιτέχνημα. Τόίαί/ ζονίον άπαντα στόν Πλάτωνα άλλου, δηλαδή στόν τελευταίολόγο του Σωκράτη μετά τήν καταδίκη του, δπου ό Σωκράτης λέειδτι δλη τήν ήμέρα της δίκης τό 8(χ ιμ ό ν ιο ν δεν του έδωσε οΰτε μίαφορά προειδοποιητικό σημάδι* αύτό άποτελεϊ άπόδειξη δτι οι θεοιθέλησαν και θεώρησαν καλό νά έχει ή δίκη αύτή τήν έκβαση. Δενείναι έδώ ό χώρος νά έκθέσουμε γιατί ό Πλάτων εισήγαγε τό 8ο ίΐμ ό -νίον κατ' αύτόν τόν τρόπο και ειδικά αύτή τή στιγμή διεξαγωγής τηςδίκης. Δεν χρειάζονται πολλά λόγια, βέβαια, γιά νά έξηγήσουμε

219. Π ολιτεία, 496bc.



ο Σ Ω ΚΡΑΤ Η Σ ΚΑ Ι ΤΟ ΔΑΙ ΜΟ Ν Ι ΟΝ 177

πόσο ωραιότερη καΐ διακριτικότερη είναι ή εισαγωγή του 8θίίμονίθΌστον Πλάτωνα παρά στον Ξ ενοφώντα.

Ήδη άναφέρθηκε δτι στή διήγηση για τον 'Αρχέλαο τό 8α ίμ ό ν ιο ν

άπαγορεύει στον Σωκράτη να δεχθεί τήν πρόσκληση του Μακεδόναβασιλια.Σπουδαιότερος είναι ό ρόλος πού παίζει συχνά τό ^αίμόνίον στή

σχέση του Σωκράτη μέ τους φίλους του. Υποστηρίζει ή έμποδίζει τήσυναναστροφή μέ αύτόν ή τον άλλον άνθρωπο.

Σε πρώτη θέση άρμόζει νά άναφερθεϊ ή δράση του 8οίΐμονίου στήσχέση του Σωκράτη μέ τον 'Αλκιβιάδη. Στήν έπεξεργασία παλαιό-

τερων διαλόγων μέ τον 'Αλκιβιάδη, ή οποία μας έχει περισωθείμεταξύ των έργων του Πλάτωνα ώς Μ είζω ν Ά λκφίά8 ης διαβά-ζουμε δτι τό δαιμόνων έπέτρεψε στόν Σωκράτη νά συναναστρέφεταιτόν 'Αλκιβιάδη μόνο δταν ό 'Αλκιβιάδης παράτησε τούς ώς τότεφίλους του και ξεπέρασε τούς ώς τότε στόχους του — δταν εγινεεπιδεκτικός άνώτερης φιλίας και άνώτερων στόχων. ®

Πολύ ιδιόρρυθμα εϊναι δύο κείμενα, τά όποια πραγματεύονταικατά τρόπο έκπληκτικά παραστατικό και συστηματικό τό 'ίδιο μοτί-βο.

Τό ένα άπαντα στόν πλατωνικό Θ εαίτητο^ σέ στενή συνάφεια μέτήν περίφημη αύτοπεριγραφή του Σωκράτη ώς δασκάλου στή φιλο-σοφική τέχνη της μαιευτικής. Ό 'ίδιος ό Σωκράτης δέν γνωρίζειτίποτε και δέν δίνει ό ίδιος γνώση. 'Α πλώς έκμαιεύει τή γνώση, ήόποία ένυπάρχει στούς άλλους. Μερικοί άπό τούς φίλους του τόπαραγνώρισαν αύτό και έγκατέλειψαν τόν Σωκράτη νωρίτερα άπ'

δ,τι ήταν καλό γιά τούς 'ίδιους. Αύτοι ή δέν έφθασαν καθόλου στήνέκμαίευση της γνώσης τους ή κατέστρεψαν και πάλι τήν ήδη έκμαι-ευμένη γνώση τους. Όρισμένοι, βέβαια, τό άναγνωρίζουν αύτό καιέπιδιώκουν έκ νέου νά συν αναστραφούν τόν Σωκράτη. 'Αλλά τότετυχαίνει τό 8αιμόνίον νά άπαγορεύει στόν Σωκράτη νά ξαναρχίσειτήν επαφή μαζί τους. Σέ άλλες περιπτώσεις τό 8(Χ ΐμ ό ν ιο ν δέν πα-

220. Ό 'Αλκιβιάδης καΐ τό 8α ίμ ό ν ίο ν στόν ψευδεπίγραφο διάλογο τουΠ λάτωνα, *Α λ κ φ ί<χ 8η ς Ι , 103ab. Και άλλου άκόμη: Θ ε α ίτ η τ ο ς ib O h-ib id i,

ψευδεπίγραφος Θ ε ά γ η ς 128d-130e.




ρεμβαίνει καΐ τότε ή εκμαίευση της γνώσης μπορεί, παρ' δλα αύτά,να εύοδωθει.

Ώς παράδειγμα άνθρώπου, ό όποιος έγκατέλειψε πολύ νωρίς τον

Σωκράτη καΐ yi αύτό έχασε δλους τους καρπούς της συναναστροφήςμαζί του, άναφέρεται. ό 'Αριστείδης, ό γυιός του Λυσιμάχου. Λεπτο-μέρειες γι' αύτόν δεν μαθαίνουμε.

Λύτό τό κείμενο συμπληρώνεται άπό ενα δεύτερο, μια περικοπήτου ψευδοπλατωνικοΰ διαλόγου Θεάγης τό τελευταίο μέρος τουόποιου συνίσταται σέ μια συλλογή ιστοριών για τό 8(Χίμόνίον.

Έδώ άναπτύσσεται κατ' άρχήν ενα αύθεντικό σχήμα: τό

ον άσκεϊ σημαντική έπιρροή στις φιλίες του Σωκράτη. Σέ όρισμένουςάνθρώπους άντιστέκεται. Γ ι' αύτούς ή συναναστροφή μέ τόν Σωκρά-τη δεν εχει καμιά άξια. Σέ άλλους δέν άντιστέκεται, άλλά παρ' δλααύτά ή συναναστροφή μπορεί να παραμείνει άνώφελη. Τέλος, στούςτρίτους, τό 8αίμόνίον ύποστηρίζει τις σχέσεις τους μέ τόν Σωκράτηκαι αύτοι κάνουν τις πιό εκπληκτικές προόδους σέ πάρα πολύ σύντο-μο χρόνο. 'Λλλά άκόμη κι έδώ ύπάρχουν διαφορές. Γ ιά άλλους τόκέρδος είναι μόνιμο, ενώ άλλοι ξαναχάνουν τά πάντα μόλις έγκατα-λείψουν τόν Σωκράτη.

Γ ι' αύτή τήν τελευταία περίπτωση ό Σωκράτης άναφέρει έναπαράδειγμα. Κ αι μάλιστα δέν πρόκειται άπλώς γιά τόν ίδιο 'Λρι-στείδη, ό όποιος άναφέρθηκε στόν Θ ε α ίτ η τ ο ^ (χ λ λ ί συγχρόνως καιγιά τόν σύντροφο του Θουκυδίδη, δηλαδή γιά τούς δύο νέους, τώνόποιων ή άγωγή άποτελεϊ τήν άφετηρία της συζήτησης στόν πλατω-νικό Λ ά χ η τ ο ί. Μεταξύ αύτών τών τριών χωρίων πρέπει νά ύπάρχει

σχέση, άλλά δύσκολα μπορεί νά διατυπωθεί. Θ' άφήσουμε έδώ κατάμέρος αύτό τό ζήτημα.

Ή 'ίδια ή διήγηση εξελίσσεται ώς έξης. Στήν άρχή ό 'Λριστείδηςήταν πολύ φίλος μέ τόν Σωκράτη και σέ συντομότατο χρονικό διά-στημα έκανε τις μεγαλύτερες προόδους. Έπειτα (προφανώς πολύνωρίς) άναγκάσθηκε νά έγκαταλείψει τόν Σωκράτη, γιά νά πάει σέμιά έκστρατεία. Όταν επέστρεψε στήν πατρίδα, παρατήρησε δτι

εϊχε χάσει τελείως τήν ίκανότητά του νά διεξάγει φιλοσοφική συζή-τηση μέ τόν Σωκράτη, κι αύτό τόν λυποΰσε άκόμη περισσότερο γιατίκατά τήν ιδια περίοδο ό φίλος του ό Θουκυδίδης ειχε συνάψει σχέσειςμέ τόν Σωκράτη και ωφελούνταν πολύ σ' δ,τι άφορα τή διαλεκτική



ο Σ Ω ΚΡΑΤ Η Σ ΚΑ Ι Τ Ο ΔΑ Ι ΜΟ Ν Ι Ο Ν 179

του δεινότητα. Τότε ό Σωκράτης ρώτησε τον 'Αριστείδη τί εγινε καιπισωδρόμησε έτσι και προπάντων πώς άπέκτησε άλλοτε τή φιλοσο-φική γνώση· τήν έμαθε κατευθείαν κοντά στον Σωκράτη ή μήπως τήν

κέρδισε με διαφορετικό τρόπο; Στήν άπάντησή του ό 'Αριστείδηςδηλώνει δτι ούδέποτε έμαθε κάτι κοντά στον Σωκράτη: μάλλον άπέ-κτησε τή γνώση μόνο και μόνο εξαιτίας της παρουσίας του Σωκράτηστο ϊδιο σπίτι ή στο 'ίδιο δωμάτιο. Κ ατά τό πλείστον δμως έκανεπροόδους, δσο καθόταν κολλητά δίπλα στον Σωκράτη και τον αγγι-ζε. . . . , , \ ·

Έχοντας λοιπόν ώς άφετηρία τό σχήμα πού σκιαγραφήσαμε προ-

ηγουμένως πρέπει νά έρμηνεύσουμε τή διήγηση μάλλον μέ τήν έννοιαδτι τόσο ό 'Αριστείδης δσο και ό Θουκυδίδης άνηκαν σε δσους φίλουςτό 8αίμό)/ ίον άντιμετώπιζε μέ εύνοϊκά σημάδια. 'Επειδή δμως ό'Αριστείδης έκανε τό λάθος νά εγκαταλείψει πολύ νωρίς τόν Σωκρά-τη, ξαναέχασε δλα, δσα είχε κερδίσει κοντά στόν Σωκράτη. Δενμαθαίνουμε αν, άντίθετα, ό Θουκυδίδης εϊχε μόνιμη επιτυχία. Γινό-μαστε κάπως επιφυλακτικοί δταν άκοΰμε δτι ό Θουκυδίδης μετάάπό τις πρώτες προόδους του άποκτα άμέσως άλαζονική αύτοπε-

ποίθηση, ή οποία δεν μας άφήνει νά ύποθέσουμε τίποτε καλό.Ή· διήγηση είναι δμως ιδιόρρυθμη και έξαιτίας δσων πληροφορι-

ών παρέχει γιά τήν έμμεση έπίδραση του Σωκράτη. 'Α ξίζει τόν κόπονά σταθούμε γιά λίγο σ' αύτό.

Στόν Π λάτωνα και (δπως δείχνουν ορισμένα χωρία του Ξενο-φώντα) έπίσης σε ορισμένους άλλους Σωκρατικούς τό δτι ό Σωκρά-της ούδέποτε δίδαξε άμεσα, άλλά έδρασε μόνον έμμεσα, άποτελεϊ

ούσιώδες γνώρισμα του χαρακτήρα του. Έχουμε εδώ ένα στοιχείοέκείνης της πλευράς της σωκρατικής εικόνας, ή οποία καθορίζεταιάπό τήν άντίθεση Σωκράτη-σοφιστών. Όσο πιό φορτικά έμφανίζον-ται ώς δάσκαλοι οι σοφιστές και έκπαιδεύουν μαθητές έπι πληρωμή,τόσο άποφασιστικότερα άρνεϊται ό Σωκράτης δτι ήταν ή μπορείποτέ νά γίνει δάσκαλος οποιουδήποτε άνθρώπου. Αύτό, βέβαια, δενήταν μοτίβο πού μπορούσε νά καθιερωθεί εύκολα. Μακροπρόθεσμαδεν ήταν ικανοποιητικό αν ώς άποκλειστική έπίδραση του Σωκράτηπάνω στούς φίλους του έμφανιζόταν ή άποθάρρυνση της άλαζονείαςκαι ή έκμηδένιση της φαινομενικής γνώσης. Κ άπως έπρεπε νά βρεθείένας τρόπος, μέ τόν όποιο ό Σωκράτης, παρά τήν προϋπόθεση δτι δέν




ήταν δάσκαλος ύπό τήν έννοια των σοφιστών, θα μπορούσε να γίνειάγωγός θετικών άπόψεων. Στον Πλάτωνα αύτό τό σύνθετο πρόβλη-μα άντιμετωπίζεται με τό μοτίβο της μαιευτικής. Στον Θ εάγη

έχουμε μια άλλη λύση. Με τήν άπλή άντικειμενική έπαφή ξυπνά ήγνώση σε οποίον άγγιζει τον Σωκράτη. Ό άόριστος τρόπος έκφρα-σης του κειμένου δεν έπιτρέπει δυστυχώς να ποΰμε μέ βεβαιότητα τίεννοείται μ' αύτό τό πολύ παράξενο μοτίβο. Δεν πιστεύω δμως δτιμας επιτρέπεται να βάλουμε άμέσως μέ τό νου μας δτι εδώ έχουμενα κάμουμε μέ μαγικές άντιλήψεις. Μάλλον μπορούμε να τό συσχε-τίσουμε μ' ένα χωρίο του Συμποσίου^ δπου ό Πλάτων φαίνεται δτιέχει ύπόψη του τό 'ίδιο πράγμα: ^ ό Άγάθων παρακινεί τόν Σωκρά-τη να καθίσει δίπλα του, για να άποκτήσει, άγγίζοντάς τον, μέροςτης γνώσης του Σωκράτη* και ό Σωκράτης προσθέτει δτι θά ήτανώραια αν μπορούσε ή γνώση να περάσει άπλώς μέ τό άγγιγμα άπόέναν άνθρωπο σ' έναν άλλο, δπως χύνεται τό νερό άπό ένα γεμάτοάγγεϊο σ' ένα άδειο. Φαίνεται δτι τό υπόβαθρο αύτοΰ του χωρίου τόάποτελοΰν ψυχολογικές θεωρίες τών νεοτέρων φυσικών φιλοσόφων.Άλλα δέν θά άσχοληθοΰμε έδώ άλλο μ' αύτό.

Τό μοτίβο δτι τό 8αίμόνίθ)/ ρυθμίζει τις διαπροσωπικές σχέσειςτου Σωκράτη άπαντα, τέλος, σέ ένα άκόμη χωρίο του ξενοφώντειουΣυμποσίου. Στή συζήτηση ό 'Αντισθένης έκανε άκαιρα έρωτικήέξομολόγηση στόν Σωκράτη. Ό Σωκράτης άστειευόμενος τόν έπι-πλήττει, λέγοντάς του να μήν τόν ένοχλεϊ μέ τέτοια πράγματα. Τότεό 'Αντισθένης παραπονείται: ((Πάντα ό ϊδιος είσαι. Άλλοτε χρησι-μοποιείς για πρόφαση τό 8αίμό)/ίον δταν δέν θέλεις νά μου μιλάς, και

άλλοτε εϊσαι άπασχολημένος μέ κάποιους άλλους». ^ Άμέσως άνα-γνωρίζουμε και πάλι τό μοτίβο, έστω και αν περιορίζεται σ' ένανσύντομο ύπαινιγμό. Σ' αύτή τήν περίπτωση, φυσικά, δέν άφορα τήνάπόλυτη παρεμπόδιση της συναναστροφής, άλλα μάλλον, δπως στήνπερίπτωση του Αλκιβιάδη, ένα σημείο, τό όποιο ώθεί στήν άναβολήτής έπαφής ή τής συζήτησης.

Μια δεύτερη ομάδα μοτίβων παρουσιάζει τό ίαίμόνιον νά δρα

221. Μεταφορά τής γνώσης μέ άγγιγμα: Π λάτωνος, Σ υ μ π ό σ ω ν 175c-e.222. Σ υ μ π ό σ ίο ν 8, 5.



ο Σ Ω Κ Ρ Α Τ Η Σ Κ Α Ι Τ Ο Δ Α Ι Μ Ο Ν Ι Ο Ν 181

δχι γίά τον ϊ8ιο τον Σωκράτη, άλλα για τους φίλους του. Ένώ όΠλάτων άποκλείει εντελώς τήν πιθανότητα, στον Ξενοφώντα βρί-σκουμε τουλάχιστον μία γενική μνεία δτι συχνά ό Σωκράτης συμβού-

λευε τους φίλους του, μέ βάση τα σημεία του 8(ΧΐμονίθΌ να κάνουν τόενα και να άφήσουν τό άλλο. Κ αι οποίος υ π ά κ ο υ ε στο Β α ιμ ό ν ιο νώφελοΰνταν, οποίος δμως δεν υπάκουε τό μετάνοιωνε. ^

'Άς παραθέσουμε ώς έξεικόνιση μόνο τρεις ιστορίες, πού δλεςτους άπαντοΰν στή συλλογή του Θ ε ά γ η . Σε δύο περιπτώσεις βλέ-πουμε δτι φίλοι του Σωκράτη δεν υπακούουν στή συμβουλή του SOCL μ ο ν ίο υ χ ο ά γι' αύτό ζημιώνονται άσχημα.

Ό πρώτος είναι ό Χαρμίδης. " Ηλθε κάποτε στόν Σωκράτη και

του άνακοίνωσε δτι θέλει να άρχίσει να προπονείται για τόν άγώναδρόμου της Νεμέας. Όσο άκόμη μιλούσε, ό Σωκράτης έλαβε σημείο.Τότε ό Σωκράτης τόν προειδοποίησε επειγόντως να μήν πραγματο-ποιήσει τήν πρόθεση του. Ό Χαρμίδης αντέτεινε δτι τό σημείο πρέ-πει άπλώς νά σημαίνει δτι δεν θα νικήσει στόν άγώνα* άκόμη κι ανδεν νικήσει, ή προπόνηση παραμένει χρήσιμη. Κ ι έτσι, πήγαινε στιςπροπονήσεις, άλλα ό Σωκράτης καταλήγει: «'Αξίζει νά ρωτήσετε

τόν ϊδιο τί κέρδισε άπ' αύτή τήν προπόνηση». Δεν μαθαίνουμε περισ-σότερα άπ' αύτόν τόν πολυσήμαντο ύπαινιγμό για κάποιο άτύχημαπού θα πρέπει νά ήταν τό άποτέλεσμα αύτής της προπόνησης.

Ή άφήγηση της δεύτερης ιστορίας γίνεται άκόμη άποσπασματι-κότερα. 'Αναγνωρίζουμε άμέσως μόνο δτι τό ύπόβαθρό της πρέπεινά ύπήρξε μία πολύ ζωντανή διήγηση, σχεδόν ένα ιστορικό μυθιστό-ρημα. Έχουν διασωθεί μόνο τα έξης: δταν ό Τίμαρχος, ό γυιός τουΦιλημονίδη, σηκώθηκε άπό τό συμπόσιο για νά σκοτώσει τόν Νικία,τόν γυιό του Ήροσκαμάνδρου, ό Σωκράτης έλαβε τό σημείο του8αίμο)/ ίου, Ό Σωκράτης τόν προειδοποίησε και τόν άνάγκασε νάμείνει έκεϊ. Μετά άπό λίγο δμως ό Τίμαρχος σηκώθηκε πάλι* δεύτε-ρη φορά εμφανίσθηκε τό σημείο και δεύτερη φορά ό Τίμαρχος ύπά-κουσε. Όταν δμως ό Τίμαρχος σηκώθηκε γιά τρίτη φορά, άπλώςέφυγε βιαστικά, χωρίς νά δώσει σημασία στόν Σωκράτη. Μπορούμενά μαντέψουμε τί συνέβη κατόπιν. Ό Τίμαρχος άναγκάσθηκε νά

223. ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α . I, 1,4.




δραπετεύσει, φιλοξενήθηκε άπό τον δρομέα Εΰαθλο (μάλλον σέ άλληπόλη), άλλα κι έκεϊ ή μοίρα του τον βρήκε και εκτελέσθηκε μαζι μετον Εΰαθλο* πριν πεθάνει, βρήκε μονάχα τον χρόνο να διηγηθεί στον

άδελφό του τον Κ λειτόμαχο τι τιμωρία έπαθε έπειδή δεν είχε ύπακού-σει στή συμβουλή του Σωκράτη και του 8<χ ίμ ο ν ίο υ . Ε ϊναι κρίμα πούμέχρι τώρα δεν κατορθώσαμε άκόμη να έπαληθεύσουμε κάποιο άπότα άναμφισβήτητα ιστορικά ονόματα αύτής της δραματικής διήγη-σης. ^ Σωκρατικός λ ό γ ο ς πρέπει νά ήταν κι αύτή. Βέβαια, ένα τέ-τοιο έργο άπέχει πάρα πολύ άπό τή διαλογική τέχνη του Πλάτωνα,στήν όποια τό σκηνικό παραμένει παραστατικό και παρ' δλα αύτά

τόσο ήρεμο, ώστε νά μήν άποσπα ποτέ τήν προσοχή του άναγνώστηάπό τήν πορεία τής καθαρής σκέψης.Μιά τελευταία ομάδα πληροφοριών παρουσιάζει τό αίμόνιον νά

δρα σέ συνάφεια μέ πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα. Άπό τιςτρεις καλύτερα μαρτυρούμενες ιστορίες αύτοΰ του είδους έχουμε συ-ζητήσει ήδη δύο. Ή πρώτη εϊναι ή παρέμβαση του 8αίμονίου ί\οποία κατά τήν ήττα των 'Αθηναίων στό Δήλιο σώζει τή ζωή τουΣωκράτη, του 'Αλκιβιάδη και του Αάχητος, συστήνοντας στόν Σω-κράτη νά μήν άκολουθήσει τόν συνηθισμένο δρόμο τής υποχώρησης,άλλά έναν παράπλευρο δρόμο.

Γ ιά τήν ύπόθεση αύτή καθαυτή δεν μπορούμε νά πούμε τίποτεπερισσότερο. Όμως στόν Πλούταρχο ^ μας παραδίδεται μία διήγη-ση, ή οποία σχεδόν δίνει τήν εντύπωση μιας καρικατούρας αύτής τήςιστορίας, και γι' αύτό τήν έπισυνάπτουμε εδώ. Στόν Πλούταρχολοιπόν ό Θηβαίος μάντης Θεόκριτος άναφέρει τά έξής: «Ό ταν κά-ποτε πηγαίναμε στόν μάντη Εύθύφρονα, ό Σωκράτης περνούσε άπόσταυροδρόμι τραβώντας κατά τό σπίτι του Ανδοκίδη και πείραζεσυνεχώς τόν Εύθύφρονα μέ τις άστεϊες ερωτήσεις του. Ξ αφνικά έμει-νε άκίνητος και-βυθίστηκε γιά πολλή ώρα σέ σιωπηρή περισυλλογή.Έπειτα έκανε μεταβολή, πήγε πίσω περνώντας άπό τό δρομάκι των

224. Τό χωρίο στόν ψευδεπίγραφο διάλογο του Π λάτωνα Θ ε ά γ -η 129a κ.έ.μπορεί νά συγκριθεί μέ τή διήγηση του Πλουτάρχου στό Π ε ρ ί τ ο υ Σ ω κ ρ ά -

τ ο υ ς δ α ιμ ο ν ίο υ .

225. Π ε ρ ί τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ ο υ ς δ α ιμ ο ν ίο υ 580d κ.έ.



ο Σ Ω ΚΡΑΤ Η Σ ΚΑ Ι Τ Ο Δ Α Ι Μ ΟΝ Ι ΟΝ 183

κιβωτοποιών καΐ φώναξε καΐ τους συντρόφους του, οί όποιοι ήδηείχαν προχωρήσει μπροστά, να γυρίσουν χ ι εκείνοι, λέγοντας δτι τό8ο ίΐμ ό ν ιο ν του ε 8ω σ ε σημάδι. Οί περισσότεροι έκαναν μεταβολή μαζί

του, μεταξύ αύτών και εγώ, επειδή δεν ήθελα να άποχωριστώ τονΕύθύφρονα. Όρισμένοι άπό τους νεαρούς φίλους μας δμως συνέχισανεύθεϊα, έπειδή ήθελαν να άποδείξουν δτι τό δαιμόνιο)/ του Σωκράτηλέει ψέματα, και πήραν μαζί τους τον αύλητή Χαρίλλο, ό όποιος εϊχεελθει μαζί μου στήν 'Αθήνα, για να επισκεφθεί τόν Κ έβητα. Κ αθώςλοιπόν περνούσαν άπό τό δρομάκι των γλυπτών, δίπλα στα δικαστή-ρια, ήλθε καταπάνω τους ενα κοπάδι χοίρων τελείως άκάθαρτοι καιστριμωγμένοι, έσπρωχναν ό Ινας τόν άλλο. Έπειδή δεν υπήρχε χώ-ρος διαφυγής, ορισμένοι νεαροί χτυπήθηκαν άπό τα συνωθούμεναζώα, άλλοι πιτσιλίστηκαν με κοπριές άπό τήν κορυφή ως τα νύχια.Κ αι ό Χαρίλλος ήλθε στό σπίτι με βρώμικα πόδια και λερωμένοπανωφόρι, κι έτσι θυμόμαστε πάντα γελώντας τό δαιμόνων τουΣωκράτη κι άναρωτιόμαστε δλο άπορία αν ή θεότητα ποτέ δεν τόνέγκαταλείπει και δεν τόν ξεχνά».

Προφανώς δλη ή ιστορία έχει εύθυμο χαρακτήρα. Δεν μπορώ να

άποφανθώ κατά πόσον έπινοήθηκε άπό τόν Πλούταρχο. 'Άν ή ιστο-ρία είναι παλαιότερη, θα μπορούσαμε να σκεφθούμε δτι έπινοήθηκεγια να γελοιοποιήσει τήν ιστορία του Δηλίου. Μήπως ύπήρχε στόνΆριστόξενο;

Μιλήσαμε ήδη έπίσης για τό σημείο του δαιμονίου τό όποιοάνακοίνωσε στόν Σωκράτη τήν άτυχή-έκβαση της έκστρατείας στήΣικελία.

Ή τρίτη ιστορία είναι τό ταίρι τούτης. Όταν «ό ώραϊος» Σαννίων,προφανώς φίλος του Σωκράτη, ήθελε νά φύγει για τόν πόλεμο, όΣωκράτης έλαβε ένα προειδοποιητικό σημάδι. Παρ' δλα αύτά όΣαννίων πήγε στόν άθηναϊκό στρατό, ό όποιος υπό τις διαταγές τουΘρασύλλου έτοιμαζόταν τότε για τήν έπίθεση έναντίον τής Εφέσου(τό έτος 409). Ή έπίθεση άπέτυχε έντελώς, ό Θρασύλλος άναγκά-σθηκε νά άποσυρθεϊ και τότε φαίνεται δτι σκοτώθηκε και ό Σαννί-

226

226. Θ ε ά γ η ς 129d.




Ί σως αύτά άρκοΰν, δσον άφορα τΙς Ιστορίες για τή δράση του8α ίμ ο ν ίο υ . Διαπιστώνουμε δτι ώς έπι τό πλείστον ξεπερνούν σέ δρα-ματική ποικιλία δσα διαβάζουμε στον Πλάτωνα* βλέπουμε έπίσης

δτι ή εσωτερική έμβέλεια τ ο υ δ α ιμ ο ν ίο υ είναι πολύ μεγαλύτερη άπ'δ,τι στον Πλάτωνα. 'Αριθμητικά ύπερτεροΰν βέβαια τά προειδοποι-ητικά σημεία. Ά λλά γίνεται λόγος και γιά σημεία, τά όποια επέ-χουν θέση συστάσεων, και προπαντός αύτά τά σημάδια διόλου δενάφοροΰν μόνο τόν Σωκράτη, άλλά και τή μοίρα των φίλων του καιεμμεσα δλου του κράτους.

Έτσι βέβαια κατανοούμε (και ταυτόχρονα περνάμε στό δεύτερο

βασικό πρόβλημα) γιατί ό Ξενοφών μπόρεσε νά κατατάξει όλοσχε-ρώς τό ίχίμόνω στήν ιδια κατηγορία δπως και δλα τά άλλα μαντι-κά σημεία. Ή ύπεράσπιση του Σωκράτη άπό μέρους του βασίζεταισ' αύτή τήν ταύτιση. Δηλώνει δτι ό Σωκράτης έννοεϊ με τό δαιμόνωνάκριβώς τό ιδιο πράγμα πού εννοούν οί άλλοι άνθρωποι μέ τά σημείατων πουλιών, των ήχων και τά παρόμοια. Ή διαφορά έγκειται μόνοστή γλωσσική χρήση. Ένώ οι άλλοι άνθρωποι μιλούν παρακινδυνευ-

μένα, δηλαδή σάν νά έδιναν τά 'ίδια τά πουλιά κλπ. τά σημεία και σάννά εϊχαν τά 'ίδια θεϊκή γνώση, ό Σωκράτης επιμένει στή γλωσσικήτου χρήση δτι πρόκειται μόνο γιά σημείο δοσμένο άπό τόν Θεό,δηλαδή μόνο γιά ένα μέσο, μέ τό οποίο ό Θεός έπιτρέπει στούςάνθρώπους νά ώφεληθοΰν άπό τήν παντογνωσία του. Γ ιά τούτο όΞενοφών, στό κύριο σχετικό χωρίο του, ρίχνει τό βάρος στό γεγονόςδτι ό Σωκράτης μίλησε γιά υποδήλωση {σημοί ειν) άπό μέρους του

8οαμονίθΌ?' 'Ίσως δεν είναι έντελώς τυχαίο δτι πρόκειται γιά τήν'ίδια έννοια, τήν όποία χρησιμοποίησε ρητά ό Η ράκλειτος γιά τιςάποφάνσεις του δελφικού μαντείουκαι αν καταλαβαίνουμε σω-στά τόν Ηράκλειτο, ήθελε νά κατανοηθεί και ό δικός του λόγοςκατά μία έννοια ώς ύποδήλωση. Σ' ένα δεύτερο χωρίο στόν Ξενο-φώντα εισάγεται γιά τό δαιμόνων ή έννοια φωνή?' 'Αναφέρεται δτιτό 8(Χίμό)/ ίον ήταν φωνή, δπως περίπου φωνή εϊναι ή κραυγή τών

227. ' Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α Ι ^

228. D ie Fragmente der Vorsokratiker, 5η εκδ. 22Β, 93.229. To ώς φωνή: Ξ ενοφώντος, ' Α π ο λ ο γ ία 12-13.



ο Σ Ω ΚΡΑ Τ Η Σ ΚΑ Ι ΤΟ ΔΑ Ι Μ Ο Ν Ι Ο Ν 185

πουλιών, ή βροντή ή ό λόγος της Πυθίας. Έτσι έχουμε μια συγκε-κριμένη άπάντηση στο εύλογο έρώτημα τί νά ήταν άραγε ώς προς τήφύση του τό αιμόνίον. Ώς φωνή χαρακτηρίζεται και σέ ορισμένα

χωρία του Πλάτωνα, ενώ άλλου στον Π λάτωνα (και συχνά και σέάλλους συγγραφείς) άποφεύγεται σκόπιμα κάθε άκριβέστερη περι-γραφή και γίνεται άόριστα λόγος γιά τό θεϊκό σημάδι (τό 8 Χ ίμόνίονsc. σημείον).

Δεν μπορούμε νά άποφανθοΰμε αν ή ενίοτε έμφανιζόμενη ονομα-σία του 8αίμονίθΌ ώς «ήχους» (ηχώ ) είναι γνήσια παραλλαγή τηςέννοιας της αφωνής» ®

Ε ίναι περίεργο ένα χωρίο του Πλουτάρχου, δπου άναφέρεται δτιό Τερψίων εϊχε ισχυρισθεί πώς τό 8αίμόνίον του Σωκράτη ήτανφτέρνισμα, και μάλιστα τόσο τό δικό του δσο και ένός άλλου. 'Άνφτερνιζόταν κάποιος στά δεξιά του, άσχετα αν ήταν μπροστά ή πίσωάπ' αύτόν, αύτό γιά τόν Σωκράτη άποτελουσε κίνητρο δράσης· άλλάένα φτέρνισμα στά αριστερά του τόν έκανε νά παραιτηθεί άπ' αύτήν.'Άν συνέχιζε νά άμφιβάλλει, τό δικό του φτέρνισμα σήμαινε παρό-τρυνση· αν δμως άσχολοΰνταν ήδη μέ τήν έπιτέλεση της πράξης, τό

φτέρνισμα εμπόδιζε τήν άποπεράτωσή της. ^Δύο πράγματα είναι βέβαια σ' αύτή τήν παράξενη ιστορία: άφ'ένός δτι ό Τερψίων δύσκολα μπορεί νά ήταν άλλος άπό τόν φίλο τουΕύκλείδη του Μεγαρέα, γνωστό άπό τόν Φ αίδω να και τόν Θ εαίτητοτου Πλάτωνα· άφ' έτέρου δτι υπήρχε πράγματι κλάδος της έλληνι-κής μαντικής, ό όποιος συστηματοποιούσε τά σημεία πού έδινε τόφτέρνισμα. ^ Ε ίναι άλλο ζήτημα δμως αν μπορεί νά ύπήρχε μία

σοβαρή παράδοση, ή όποια έρμήνευε τό 8οαμόνων του Σωκράτη μ'αύτόν τόν παιδαριώδη, δπως φαίνεται σέ μας, τρόπο, πού τόν άπορ-ρίπτει άγανακτισμένος και ό Πλούταρχος σ' αύτό τό χωρίο. Ε ίναιδύσκολο νά άποφανθοΰμε, ήδη γιατί δεν έχουμε τεκμήρια γιά τό πώςάντιμετώπισαν ό Εύκλείδης, ό 'Αντισθένης καΐ ό 'Αρίστιππος τό

230. Scholia, Piatonis Apologia 31c.231. Π ε ρ ί τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ ο υ ς 8(Χ ίμ ο ν ίθ Ό 580d κ.έ.232. Βλ. τό ψευδεπίγραφο σύγγραμμα του 'Αριστοτέλη Π ρ ο β λ ή μ α τ α ^

κεφ. 33.



186 Η ΣΩΚΡΑΤΙΚΗ ΠΟΙ ΗΣΗ

8(χ,ιμόνιον καΐ τό ζήτημα της ύφής του Β αιμονίου. Δεν φαίνεται πολύπιστευτό δτι προσπέρασαν αύτό τό φαινόμενο άποσιωπώντας το.Ά λλα δεν τολμώ να άποφανθώ αν σ' αύτούς ύπηρχε μια τέτοιαέρμηνεία, πού άποκλίνει τόσο πολύ άπό τήν υπόλοιπη σωζόμενηπαράδοση. 'Ασφαλώς αύτό δεν μπορεί νά άμφισβητηθει έξαρχης.Γ ιατί, γενικά, καλό εϊναι νά ορίζουμε τό εύρος της σωκρατικής ποίη-σης ετσι, ώστε νά εϊναι μάλλον ύπερβολικά μεγάλο, παρά ετσι, ώστενά εϊναι ύπερβολικά μικρό. 'Αλλά στήν περίπτωση μας εϊναι άδύνα-το νά άποφανθοΰμε.

Σταματαμε έδώ. Γ ιατί δεν θέλουμε νά μιλήσουμε γιά τις διάφο-

ρες προσπάθειες έρμηνείας του σωκρατικού δαιμονίου άπλώς καιμόνο ώς ιδιαιτέρου φαινομένου στό πλαίσιο μιας γενικής θεωρητικήςδαιμονολογίας, Αύτό θά οδηγούσε πάρα πολύ μακριά και γρήγοραθά χάναμε άπό τά μάτια μας τή συγκεκριμένη άφετηρία. Τούτο θάήταν παρακινδυνευμένο άφοΰ μάλιστα έδώ μπορούμε νά ύποθέσουμετήν ύπαρξη ένός ιστορικού ύποστρώματος. Ή πίστη του Σωκράτη σ'ενα τέτοιο σημείο, πού φανερωνόταν στόν ιδιο, άποτελεϊχαρακτηρο-

λογικό γνώρισμα του ιστορικού Σωκράτη. Γ ιά τή σωκρατική ποίησηενα τέτοιο χαρακτηριστικό δεν ήταν άπαραίτητο. Ά ν τό υιοθέτησε—σέ γενικές γραμμές βέβαια περισσότερο συμβιβαζόμενη μαζί του,παρά άξιοποιώντας πραγματικά ώς τό τέλος τις δραματικές καιπνευματικές του δυνατότητες— αύτό οφειλόταν στό δτι τό βρήκε νάπροϋπάρχει ιστορικά.

'Αλλά και πάλι πρέπει νά συνειδητοποιήσουμε δτι αύτό τό ιστο-

ρικό γεγονός ενισχύει σέ άπελπιστικά μικρό βαθμό τή γνώση μας γιάτόν ιστορικό Σωκράτη. Γ ιατί δεν γνωρίζουμε τίποτε περισσότεροάπό τό δτι ύπηρχε αύτή ή πίστη τού Σωκράτη. 'Αποκλείεται, π.χ.,νά μπορέσουμε νά διακρίνουμε μέ άντικειμενικά κριτήρια τις πιθα-νώς ιστορικές περιπτώσεις άπό τις καθαρές έπινοήσεις μέσα στόσύνολο τών διηγήσεων γιά τό δαίμόηον. 'Αποκλείεται νά άποφανθού-με άν βρίσκεται πιό κοντά στήν ιστορική άλήθεια ό Πλάτων, ό όποι-ος περιορίζει αύστηρά τή θεϊκή επίδραση στόν 'ιδιο τόν Σωκράτη, ή όΞενοφών, ό όποιος συμπεριλαμβάνει και τούς φίλους του Σωκράτη.'Αποκλείεται νά μάθουμε, τέλος, άν ό ίδιος ό Σωκράτης περιέγραψελεπτομερέστερα ή δχι τό δαιμόηόν του καί, αν τό περιέγραψε, ποιάήταν ή περιγραφή του.



ο ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΔΑΙΜ ΟΝΙΟΝ 187

Έδώ, δπως καΐ σε δλα τά μέρη της σωκρατικής εικόνας, ό ιστορι-κός πυρήνας συνδέεται άρρηκτα μέ τήν ποιητική επεξεργασία. Έδώή μέθοδος μας έπιβάλλει μάλλον να θεωρήσουμε ισως τό ποσοστό

της ποίησης μεγαλύτερο άπ' δ,τι ϊσως ήταν τελικά παρά νά επεκτα-θούμε σε θεωρίες γιά τήν ιστορική πραγματικότητα, οι όποιες είναιεντελώς άβάσιμες.



I I I . Η ΓΕΝΕΣΗ TOT ΣΩΚΡΑΤΙΚΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ

Ή ιστορία άποτελειται έν γένει άπό τή σύμπραξη δυνάμεων τηςσυντήρησης καΐ δυνάμεων της άλλαγης, της έλευθερίας του άτομουκαΐ της παράδοσης των γενεών. Στήν έλληνική ιστορία, καΐ προπάν-των στήν ιστορία του ελληνικού πνεύματος, μπορούμε να τό διαπι-στώσουμε αύτό με άρχετυπική διαύγεια. Μέ θάμβος παρατηρούμετή συγκεντρωμένη σέ στενότατο χώρο τεράστια ποικιλία τών φαινο-μένων και τήν τόλμη τών ιδεών, ή όποια δεν όρρωδεϊ ουτε καν μπρο-στά σέ άκραϊες δυνατότητες. Μέ έκπληξη δμως άντιλαμβανόμαστέκαι δτι δλη τούτη ή κίνηση άκολουθεϊ πάγια ορισμένες τροχιές, οι

όποιες δεν ύπερβαίνονται και παραμένουν πάντοτε οι ίδιες διαμέσουτών αιώνων.

Βλέπουμε, γιά παράδειγμα, πώς ή θεολογία τών Ε λλήνων φιλο-σόφων εφθασε ταχύτατα στις ριζοσπαστικότερες θέσεις, άλλου στονάπόλυτα μή μυθικό μονοθεϊσμό και άλλου στήν άθεια, σχεδόν ποτέδμως δεν τόλμησε να άμφισβητήσει σοβαρά τήν παραδοσιακή θρη-σκευτική λατρεία. Ε πιπλέον, βλέπουμε δτι ή ελληνική θεωρία περι

κράτους πραγματεύθηκε σχεδόν εξονυχιστικά τή θεωρία τών μορφώντου κράτους και της θεμελίωσης του κράτους, ξεκινούσε δμως μέχριτέλους άπαράλλακτα άπό τήν προϋπόθεση του αύτάρκους μικρούελληνικού κράτους, εστω και αν οι ιστορικές συνθήκες εϊχαν άλλάξειπρό πολλού. Τέλος, στή φυσική φιλοσοφία παρατηρούμε δτι ή τερά-στια πληθώρα τών διδασκαλιών έχει ως άντίβαρο τήν έντυπωσιακήσταθερότητα τών προβλημάτων συνεχώς συναντάμε τό ϊδιο, βασικά

δχι και πολύ μεγάλο, άπόθεμα έρωτήσεων. Τό 'ίδιο ισχύει δταν περνά-με στή θεώρηση τών λογοτεχνικών μορφών. Κ άθε πνευματική έκ-φραση, είτε πρόκειται γιά μυθολογία ή άστρονομία είτε γιά προσευ-χή ή άνέκδοτο, πρέπει νά προσλάβει λογοτεχνική μορφή. Έδώ έμφα-νίζεται έκ νέου μία άέναη άμοιβαία διείσδυση δημιουργικής έλευθε-



Γ Ε Ν Ε Σ Η Τ Ο Υ Σ Ω Κ Ρ Α Τ Ι Κ Ο Υ Δ Ι Α Λ Ο Γ Ο Υ 189

ρίας και προσκόλλησης στήν παράδοση. Στους Έλληνες μάλιστααύτό έμφανίζεται σέ βαθμό πού μας ξενίζει. Μπορούμε να τό διατυ-πώσουμε περίπου ώς έξης: κάθε γραπτό έργο, εϊτε πρόκειται γιατέχνη εϊτε πρόκειται για επιστήμη, άναφέρεται άφ' ένός στό βίωμα ήστό άντικείμενο, για τό όποιο μιλάει, και άφ' έτέρου στό λογοτεχνι-κό εϊδος, στό όποιο άνήκει. Τα λογοτεχνικά εϊδη εϊναι ένα σταθερόδεδομένο. 'Ασφαλώς εξελίσσονται καΐ αύτά. Ά λλά ποτέ δέν μπορείένα βίωμα ή μιά επιστημονική άνακάλυψη ένός άτόμου νά δημιουργή-σει άπό μόνη της ένα νέο εϊδος λογοτεχνικών μορφών. Όσο βαθύ κιαν είναι τό άνθρώπινο βίωμα κι δσο τολμηρή κι αν εϊναι ή φιλοσοφική

ιδέα, αν θελήσει νά έκφρασθει έξαρχής έχει στή διάθεσή της όρισμέ-νες λογοτεχνικές μορφές, τις όποιες, βέβαια, μπορεί νά τροποποιήσεικάνεις στά καθέκαστα και νά τις έπεξεργασθεϊ περαιτέρω, ούδέποτεδμως έπιτρέπεται νά τις καταργήσει εντελώς.

Αύτή ή σχέση επανέρχεται παντού υπό κάποια μορφή. Γ ιατίάναφύεται άπό τή βασική δομή της ιστορικής πραγματικότητας.'Α λλά στούς Έλληνες άποκτα ιδιαίτερη σημασία. Στήν περίπτωσητών Ε λλήνων έκεϊνο πού μας προξενεί κατ' άρχήν (και δικαίως)μεγαλύτερη έντύπωση είναι ή άσύγκριτη πληθώρα άδρά σκιαγραφη-μένων προσωπικοτήτων, οι όποιες άκόμη μιλούν μέσα στά σωζόμενακείμενα. Εύκολα δμως τείνουμε νά ύπερεκτιμαμε τήν άμεσότητααύτής της ομιλίας. Παραβλέπουμε δτι στήν έλληνική λογοτεχνίασυχνά έχουμε μάλλον νά κάμουμε μέ μιά χαρακτηριστικότατα έμμε-ση σχέση πρός τήν πραγματικότητα τών βιωμάτων και τών σκέψε-ων. Κ άθε βίωμα οιονεί διαθλάται μέσα στή λογοτεχνική μορφή, στήν

οποία πρέπει νά έκφρασθει και στούς κανόνες της οποίας υπάγεταιβασικά. Αύτό ισχύει τόσο γιά τή λυρική ποίηση δσο και γιά όλόκληρητή φιλοσοφική λογοτεχνία.

Έπρεπε νά προτάξουμε αύτές τις γενικές παρατηρήσεις, προ-σπαθώντας νά άπαντήσουμε τώρα, τουλάχιστον σέ πάρα πολύ γενι-κές γραμμές, στό ερώτημα γιά τήν κ σωκρατικού διαλό-γου ώς λογοτεχνικής μορφής. Γ ιατί ένα πράγμα όπωσδήποτε απο-

κλείεται: είναι άδιανόητο νά δεχθούμε δτι ό σωκρατικός διάλογος,ώς σύνολο και μέ τή μορφή πού τόν βρίσκουμε στόν Π λάτωνα, προ-ήλθε άμεσα και άποκλειστικά άπό τό σωκρατικό βίωμα και δτιοφείλει τήν ιδιοτυπία του μόνο στήν ένθερμη προσπάθεια τών μαθη-




των νά μιμηθούν δσο τό δυνα-τόν πιστότερα τήν εξέχουσα προσωπικό-τητα του δασκάλου τους. Δεν ύπάρχει παρόμοια πρωτογένεση ένόςλογοτεχνικού ε'ίδους άπό ένα και μόνο γεγονός, και δεν υπάρχει προ-

πάντων στήν περίπτωση των Ελλήνων. 'Ασφαλώς ό σωκρατικόςδιάλογος περιέχει ένα κρίσιμο νέο στοιχείο, τό όποιο του έξασφαλί-ζει τήν ιδιαίτερη θέση του μέσα στήν άρχαία λογοτεχνία. Άλλααύτό τό νέο προϋποθέτει τό ήδη υπάρχον. Αν θέλουμε (και αύτόεϊναι δικαίωμά μας) νά διαγνώσουμε σε τί συνίσταται αύτό τό νέοειδικότερα, πρέπει νά γνωρίζουμε τις προϋποθέσεις, άπό τις όποιεςξεκινά. Έδώ δηλαδή δεν ρωτάμε κατ' άρχήν ποιό ήταν τό πιθανό

βίωμα και ποιό ήταν τό νέο στοιχείο. Ρωτάμε ποιά ήταν ή προϊστο-ρία του σωκρατικού διαλόγου ως λογοτεχνικής μορφής.Όποιος άνάγει τόν διάλογο άποκλειστικά στό βίωμα άρνειται δτι

ό διάλογος ειχε λογοτεχνική προϊστορία εν γένει. Όσο παράδοξη καιαν ήχει αύτή ή άποψη, δεν είναι δμως έντελώς άκατανόητο πώςμερικοί μπόρεσαν νά καταλήξουν ενίοτε σ' αύτήν. Κ υριαρχεί έκεϊδπου ό Πλάτων θεωρείται ό δημιουργός του σωκρατικού διαλόγου

γενικά. Οι διάλογοι του Πλάτωνα, έναντι δλων τών γνωστών σέ μαςπροσωκρατικών λογοτεχνικών μορφών, εϊναι κάτι τόσο άπαράμιλλανέο, ώστε πράγματι δεν φαίνεται δυνατό νά συνδεθοΰν μέ εκείνες.

'Αλλά, δπως πιστεύουμε, ό Πλάτων δεν εϊναι ό δημιουργός τουσωκρατικού διαλόγου ώς λογοτεχνικής μορφής. Όδήγησε τούτη τήμορφή στό υψος τής τελειότητάς της* γιά τοΰτο οί διάλογοί του εϊναισχεδόν οί μόνοι πού έπέζησαν άνά τους αιώνες. 'Αλλά μεταξύ αύτοϋκαι τής προσωκρατικής σκέψης ύπάρχουν πιό άπλές, πιό άρχέγονεςδιαμορφώσεις του σωκρατικού διαλόγου, εκείνες άκριβώς οί βαθμί-δες, οί όποιες καθιστούν τήν πορεία άπό τις προσωκρατικές μορφέςμέχρι τόν Πλάτωνα ένα συνεχές μέ ένιαϊο νόημα.

Τό τί έννοοΰμε θά μπορούσε νά έξεικονισθεϊ καλύτερα άπό παν-τού άλλου στό παράδειγμα τής τραγωδίας. Θά ήταν δυνατό νά μήνκατέχουμε άπό τήν τραγωδία τίποτε άλλο παρά μόνο τά τελειότεραδράματα του Σοφοκλή και νά μήν γνωρίζουμε τίποτε άπό τόν Αισχύ-

λο ή άπό τόν Φρύνιχο. Τότε τό έρώτημα γιά τήν άπαρχή τής τραγω-δίας θά φαινόταν σχεδόν άναπάντητο. Δεν θά έβρισκε κάνεις εύκολατό θάρρος νά συνδέσει τόν OiSinoSa Τ ύραννο μέ τόν παλαιό διθύ-ραμβο τών τράγων. 'Αλλά τώρα έχουμε τόν Αισχύλο και έχουμε



Γ Ε Ν Ε Σ Η Τ ΟΥ Σ Ω Κ Ρ Α Τ Ι Κ Ο Υ Δ Ι Α Λ Ο Γ Ο Υ 191

υποφερτές γνώσεις άκόμη καΐ για τους προδρόμους του Αισχύλου.Έτσι, διαπιστώνουμε δτι συντελέσθηκε μία άξιοθαύμαστη, άλλαάπόλυτα συνεχής εξέλιξη.

Τό ϊδιο ισχύει και για τδν σωκρατικό διάλογο. Τό πρόβλημαείναι άλυτο, αν ξεκινήσουμε άπό τον Πλάτωνα και τον θεωρήσουμε«έφευρέτη» του είδους. Βασικά δμως, δπως πιστεύω, μπορεί νά λυ-θεί, αν μεταξύ του Πλάτωνα και των προσωκρατικών μορφών πα-ρεμβάλουμε τά εργάτου 'Αντισθένη, του Αισχίνη και του Εύκλείδη,δπως άκριβώς μεταξύ του Σοφοκλή και του διθυράμβου τών τράγωνυπάρχουν ό Αισχύλος, ό Φρύνιχος και ό Θέσπις. /

'Ασφαλώς γνωρίζουμε μόνο πάρα πολύ λίγα πράγματα για τούςπροδρόμους του Π λάτωνα. Ά λλά στήν άνάγκη και τά λίγα άρκοΰν.Στά προηγούμενα κεφάλαια άσχοληθήκαμε ήδη έπανειλημμένα μέτά βασικά, δπως μας φαίνεται, χαρακτηριστικά του προπλατωνικοΰσωκρατικού διαλόγου. Τό σκηνικό στοιχείο, ύπό τήν εύρύτατη έν-νοια, μπορεί νά επαιζε πολύ μεγαλύτερο ρόλο άπ' δ,τι στόν Π λάτω-να: δεν έλειπαν οί διηγήσεις έντονα δραματικού ή και έντυπωσιαστι-κοΰ και φανταστικού χαρακτήρα. Όρισμένοι τύποι, δπως ό άσωτος

'Αλκιβιάδης ή ό άσκητής Σωκράτης, έχουν περιγράφει, κατά τάφαινόμενα, μέ ζωηρά χρώματα στόν 'Αντισθένη. Θεματολογικά, τόστοιχείο της συγκεκριμένης ήθικής νουθεσίας θά πρέπει νά καταλάμ-βανε σημαντικά μεγαλύτερο χώρο άπ' δ,τι στόν Πλάτωνα. Άπό τήνάλλη, έντονη υπήρξε και ή τάση γιά ριζοσπαστικούς και παράδοξουςσυλλογισμούς.

Γ ιά τήν καταγωγή αύτοΰ του ε'ίδους του σωκρατικού διαλόγου

πρέπει και μπορούμε νά ρωτήσουμε.Γενικά, πρέπει νά διακρίνουμε τρία σημαντικά συστατικά στοι-χεία. Ά ς τά άπαριθμήσουμε σχηματικά κατ' αρχήν.

Τό κέντρο βάρους του πρώτου συστατικοΰ βρίσκεται στό σκηνικόστοιχείο. Ό πως ε'ίπαμε ήδη (κάπως άπλουστευτικά) και δπως πρέ-πει νά έπαναλάβουμε ό σωκρατικός διάλογος ως διάλογος^άρχικά σημεία δπου άποκρυσταλλώνεται. Πρόκειται άφ' ένός γιά τήσχέση του Σωκράτη μέ τόν 'Αλκιβιάδη και άφ' ετέρου γιά τή σχέσητου Σωκράτη μέ τούς σοφιστές. Ή έσωτερική ένταση αύτών τώνδύο σχέσεων είναι τό δραματικό στοιχείο, άπό τό οποίο άναβλύζειάρχικά ή ζωντάνια του σωκρατικού διαλόγου. 'Αντίθετα, ή τρίτη




σχέση, πού έμφανίζεται προπάντων στον Πλάτωνα, ή σχέση τουΣωκράτη μέ νέους άνθρώπους, στους οποίους ό Σωκράτης δείχνει τόπραγματικό Ε ϊναι των πραγμάτων, εϊναι δευτερεύουσα* της λείπει ή

έσωτερική, ούσιαστική ένταση καΐ έπομένως ή έσχατη άναγκαιότη-τα πού γέννα τον διάλογο. Ό Σωκράτης και ό 'Αλκιβιάδης: ό ολι-γαρκής μικροαστός, ό κρυφός παιδαγωγός, ό κύριος καΐ δικαστής τουπιό περήφανου και εκκεντρικού νεαρού άριστοκράτη πού εβγαλε πο-τέ ή 'Αθήνα. Ό Σωκράτης και οί σοφιστές: ό φαινομενικά καλόςάνθρωπος, ό όποιος δεν έμαθε ποτέ τίποτε, δεν ξέρει τίποτε και δενμπορεί νά διδάξει τίποτε σε κανέναν άνθρωπο, δμως δντας άνώτερος

μέ τήν ειρωνεία του άποκαλύπτει τή ματαιοδοξία των παντογνω-στών. Αύτά τά δύο μοτίβα παραπέμπουν σε παλαιότερα πράγματα,σέ όρισμένες ιστορίες για σοφούς άνδρες και τούς άνόητους άντιπά-λους τους, σέ όλόκληρη, άρχικά τουλάχιστον πολύ δημοφιλή, λογοτε-χνία, ή όποια χρησίμευε τόσο για τή διασκέδαση δσο και για τήνήθική διάπλαση.

Έδώ έχει τις ρίζες της ή ρεαλιστική δραματικότητα του σωκρα-τικού διαλόγου. Κ αι βέβαια δχι μόνον αύτή. 'Αμέσως βλέπουμε δτιπαράλληλα μέ αύτές τις βασικές καταστάσεις ήταν δεδομένη και μιαόλόκληρη παράδοση έλληνικής βιοσοφίας: προειδοποιήσεις για τήνάλαζονεία, τήν έπαρση και τήν περιφρόνηση των όρίων, τά όποιαισχύουν για τή γνώση και τις άνθρώπινες δυνατότητες. Θά ξαναμιλή-σουμε άργότερα γι' αύτά.

Ή σημασία του δεύτερου συστατικοΰ στοιχείου βρίσκεται στήθεματική. Πρόκειται για τις φιλοσοφικές θεωρίες και θεωρητικέςυποθέσεις πού άναπτύχθηκαν μέσα στούς διαλόγους και ώς έπι τόπλείστον άντιστέκονται στήν μετατροπή τους σέ διαλόγους. Άλλαοι προϋποθέσεις τους είναι προφανείς. Πρόκειται για τά θεωρητικάδιδακτικά συγγράμματα των Έλεατών (Παρμενίδη και Ζήνωνα)και των σοφιστών (πρωτίστως του Πρωταγόρα και του Γοργία).Ε ίναι χαρακτηριστική ή ριζοσπαστικότητα και ή άφηρημένη σχημα-τικότητα μέ τήν όποια πραγματεύονται τούς πλέον διαφορετικούς

κύκλους προβλημάτων. Έδώ άρκεϊ νά έπισημάνουμε δτι σ' αύτή τήφιλολογία άνάγονται δχι μόνο οι πιό άκραϊες οντολογικές θεωρίες,άλλά και τά οίκεϊα άκόμη και σήμερα σχήματα τών τριών πολιτευμά-των ή τών τεσσάρων βασικών άρετών.




*Αλλά ή έπήρεια αύτοΰ του συστατικοΰ στοιχείου δεν περιορίζε-ται άποκλειστικά στή θεματική. Προχωρεί παραπέρα και φθάνειμέχρι τα μορφολογικά και σκηνικά στοιχεία. Γ ιατί ή σοφιστική δημι-

ούργησε και μία τεχνική της διατύπωσης θέσεων και άντιθέσεων, τουέρωταν και τοΰ άποκρίνεσθαι, μιά τεχνική, τήν οποία πρέπει νά τήφαντασθούμε πολύ σχηματική και σχολαστική, βέβαια, ή οποίαδμως είχε άναμφίβολα μεγάλη σημασία γιά τή διαμόρφωση τοΰ ϊδιουτοΰ σωκρατικοΰ διαλόγου. Κ αι γι' αύτό θά ξαναμιλήσουμε.

Έχουμε, τέλος, τό τρίτο συστατικό στοιχείο. Λέγεται «ό Σωκρά-της και ή Αθήνα». Στήν 'Αθήνα γεννήθηκε ό σωκρατικός διάλογος

και δσα περιγράφει δεν εϊναι τυχαίες δραματικές-διαλογικές σκηνές,άλλά σκηνές άπό τή ζωή της άθηναϊκής κοινωνίας τοΰ 5ου αιώνα.Τί σημαίνει αύτό; Έδώ προσκρούουμε έν μέρει σ' έκεϊνο τό αίνι-

γμα, τό όποιο δεν μπορούμε νά παρακάμψουμε, αλλά ούτε και νά τόλύσουμε: τό αίνιγμα τοΰ ιστορικοΰ προσώπου τοΰ Σωκράτη και τηςδράσης του. Θά ήταν παράλογο νά άμφισβητηθεϊ δτι ό ιστορικόςΣωκράτης και τό σωκρατικό βίωμα των Σωκρατικών συνέβαλανσημαντικά στή γένεση τοΰ σωκρατικοΰ διαλόγου. Μόνο πού δεν γνω-ρίζουμε πόσο συνέβαλε σ' αύτό ό Σωκράτης. Χ ειροπιαστά μποροΰμενά διαπιστώσουμε μόνο πόσο συνέβαλε «ό άλλος». Τό ίδιο τό γεγο-νός δτι ό Σωκράτης και ή 'Αθήνα δεσπόζουν στόν σωκρατικό διάλο-γο άνάγεται σέ αιτίες άνεξάρτητες άπό τή συγκεκριμένη οντότητατοΰ ιστορικοΰ Σωκράτη. Σ' αύτές τις αιτίες θά στραφοΰμε άρχικά.Θά πραγματευθοΰμε λοιπόν τό τρίτο συστατικό στοιχείο πριν άπότά δύο πού άναφέρθηκαν πρώτα.

Πρέπει νά παμε κάπως μακρύτερα και νά προσπαθήσουμε νάσχηματίσουμε έν συντομία μιά εικόνα της πνευματικής κατάστασηςστήν 'Αθήνα τοΰ 5ου αιώνα. Αύτό πάλι δεν είναι δυνατόν, άν δενρίξουμε μιά ματιά στήν κατάσταση πού έπικρατοΰσε κατά τό τέλοςτοΰ 6ου αιώνα.

Ποιά ήταν ή πνευματική καΙ πολιτική θέση της 'Αθήνας μέσαστόν έλληνικό κόσμο τοΰ 6ου αιώνα; Δεν είναι και τόσο εύκολο νά τό

άντιληφθοΰμε αύτό μέ μιά γενική ματιά. Γ ιατί ή προσιτή σέ μαςιστοριογραφία γεννήθηκε κατά τήν έποχή της οικουμενικής έπιβολήςτης 'Αθήνας, προϋποθέτει κατά κανόνα ορισμένη άποψη γιά τήνπανελλήνια άποστολή της 'Αθήνας και ύπ' αύτή τήν προϋπόθεση



Γ Ε Ν Ε Σ Η ΤΟΥ Σ Ω Κ Ρ Α Τ Ι Κ Ο Υ Δ Ι Α Λ Ο Γ Ο Υ 194

παρακολουθεί καΐ την πρώιμη περίοδο της άθηναϊκης Ιστορίας μέπροσοχή κατά πολύ περισσότερη άπ' δση άποδόθηκε σέ άλλα έλλη-νικά κράτη. Αύτό εύκολα μας παρασύρει νά ύποθέσουμε δτι ήδη άπό

πολύ νωρίς ή 'Αθήνα ήταν προορισμένη νά γίνει πολιτική και πνευ-ματική μητρόπολη της Ελλάδας και ήδη άπό νωρίς έργάσθηκε γιάτήν έκπλήρωση αύτοΰ του στόχου. Πιθανώς δμως συνέβη μάλλον τόάντίθετο. Ό λα δείχνουν δτι ή θέση της 'Αθήνας κατά τήν έποχή τουΠερικλέους δεν ύπήρξε τό άποτέλεσμα μακρας και οργανικής έξέλι-ξης, άλλά μάλλον τό εντελώς άπρόοπτο άποτέλεσμα μιας άνεπανά-ληπτης εύτυχους συγκυρίας. ^

Επιλέγουμε δύο ενδείξεις, οι όποιες μας έπιτρέπουν νά εκτιμή-σουμε σαφέστερα άπό τις άλλες τό άληθινό μέγεθος της σημασίαςτης 'Αθήνας κατά τόν 6ο αιώνα.

Ή μία ενδειξη είναι τό γεγονός δτι ή 'Αθήνα δεν συμμετείχεσχεδόν καθόλου στό μεγάλο και γονιμότατο σέ συνέπειες έργο τουελληνικού άποικισμοΰ 'Ανατολής και Δύσης, τό όποιο μπορούμε νάπαρακολουθήσουμε άπό τόν 8ο αιώνα και μετά. 'Ε νώ κράτη, τά

όποια άργότερα άποτελοΰν ολιγαρκή μεσαία ή σαφώς μικρά κράτη,δπως ή Κόρινθος, τά Μέγαρα, ή 'Ερέτρια ή ή Χαλκίδα, έχουν νάεπιδείξουν ένα έκτεταμένο σύστημα θυγατρικών πόλεων, γιά τήν'Αθήνα δεν γνωρίζουμε τίποτε παρόμοιο. Στήν πραγματικότητα,δεν ύπάρχουν παλιές άποικίες, τών όποίων ή 'Αθήνα νά ύπήρξε ιστο-ρικά έπιβεβαιωμένη μητρόπολη. "Αν άπό τόν 5ο αιώνα και μετά οίμεγάλες πόλεις της 'Ι ωνίας χαρακτηρίζονται ώς άποικίες της παλι-

ας άθηναϊκής φυλής τών Κ οδριδών, αύτό άναγνωρίσθηκε πρό πολλούώς διαφανές άποκύημα της φαντασίας, τό όποιο ειχε σκοπό προπάν-των νά επικυρώσει μέ τή βοήθεια του μύθου τήν κυρίαρχη θέση της'Αθήνας μέσα στή ναυτική συμμαχία της Δήλου. Δεν ύπάρχει γνήσιαιστορική άνάμνηση ένός άποικισμοΰ'της 'Ανατολής μέ άφετηρίατήν'Αθήνα, αν έξαιρέσουμε τΙς λίγες σημαντικές προσπάθειες γιά έγκα-τάσταση στήν περιοχή του Ελλησπόντου* άλλά κι αύτές δεν όδήγη-σαν σέ σημαντικές Ιδρύσεις πόλεων.

233. Τ ά πράγματα είναι κάπως διαφορετικά στήν οικονομική ιστορία*άλλά αυτή μπορούμε νά τήν παραβλέψουμε εδώ.




Σ' αύτά προστίθεται ένα δεύτερο γεγονός. Ή 'Αθήνα δέν παί-ζει κανένα ρόλο στον άρχαϊο πανελλήνιο μύθο. Οί μεγάλοι μυθολο-γικοί κύκλοι της άρχαϊκής εποχής επικεντρώνονται στή Θεσσαλία,στή Θήβα και στις σπουδαιότερες έπαρχίες της Πελοποννήσου. Ή'Αθήνα δεν εχει τίποτε να συνεισφέρει. Οΰτε στον πόλεμο εναντίοντης Τροίας οΰτε στήν 'Αργοναυτική έκστρατεία συμμετείχαν 'Αθη-ναίοι σέ άξιόλογη έκταση. Όσοι άθηναϊκοι μύθοι σώζονται έχουνάλλοτε τον χαρακτήρα απλών λαϊκών τοπικών θρύλων και άλλοτεέχουν κατασκευαστεί τεχνητά, για να καλύψουν κάπως τήν έλλειψημυθολογικών συμπλεγμάτων της ολκής του θρύλου για τον Ηρακλή,

τους Τανταλίδες ή τους Ααβδακίδες. Τ π' αύτή τήν έννοια πάντως, όθρύλος του Θησέα είναι στο σύνολό του εντελώς δευτερεύουσας ση-μασίας. Ε ϊναι χαρακτηριστικό, γιά παράδειγμα, δτι ένας τόσο έν-θουσιώδης ύμνητής της 'Αθήνας δπως ό 'Ισοκράτης, δταν θέλει ναεξυμνήσει τα πολεμικά κατορθώματα της γενέτειράς του κατά τή .μυθική περίοδο, δέν βρίσκει άλλη διέξοδο άπό τήν έπίκληση δύοιστοριών επινοημένων πολύ άργά: ή μία συνδέεται μέ τον μύθο τουΗρακλή και πραγματεύεται τή σωτηρία τών παιδιών του Ηρακλήμετά τον θάνατο του πατέρα τους, ενώ ή άλλη άποτελει ένα παράρ-τημα στον μύθο τών Έ πτά έπΙ Θήβας. 'Άν δεχθούμε εξάλλου δτι ήτελευταία άναλαμπή της πανελλήνιας τέχνης τών ραψωδών συμπί-πτει μέ τον 6ο αιώνα, πρέπει νά συμπεράνουμε δτι τότε ή 'Αθήναήταν άκόμη τόσο άσήμαντη γιά τους ραψωδούς, ώστε δέν μπόρεσε νάάποτελέσει τήν άφορμή γιά εύρύτερες νέες άναπλάσεις του μύθου.

Κ ατά τον 6ο αιώνα ή 'Αθήνα εϊναι μία επαρχιακή πόλη, ή οποία

δέν μπορεί διόλου νά άντιπαραβληθεϊ μέ τήν Κ όρινθο ή τή Σπάρτη.Κ ι αύτό ισχύει τόσο άπό πνευματική δσο και άπό πολιτική άποψη.'Ασφαλώς βρέθηκαν άτομα, δπως ό Σόλων, τά όποια άνοιξαν τόπνεύμα τους στόν κόσμο κάνοντας μακρινά ταξίδια. Ά λλά παρέμει-ναν άτομα. Στήν ούσία, ό άθηναϊκός λαός ήταν ένας λαός μάλλονπροσκολλημένος στήν παράδοσή του καΐ ως επι τό πλείστον άπα-σχολημένος μέ τις τοπικές έσωτερικές και εξωτερικές πολιτικές

έγνοιες του, ένας λαός μιας μεσαίας πόλης της μητροπολιτικής Ε λ-λάδας. "Άν άφ' ένός δέν συμμετείχε στήν άποικιακή έπέκταση σέ'Ανατολή και Δύση, άφ' ετέρου κατά τό τέλος του 6ου αιώνα στήν,πλειοψηφία του άναμφίβολα δέν είχε άγγιχτεϊ άκόμη άπό τήν έπιστή-




μη καΐ τον διαφωτισμό, πού προέρχονταν άπό τους Έλληνες τωνάποικιών.

Πολύ συνοπτικά μόνο μπορούμε νά σκιαγραφήσουμε αυτά τάπράγματα. Ε ίναι σημαντικό δμως νά χαρακτηρίσουμε κατά τό δυνα-τόν σαφώς τήν άφετηριακή κατάσταση, γιά νά κατανοήσουμε πόσοιδιότυπη καΐ πλήρης ήταν ή μεταστροφή, ή όποια συντελέσθηκε στήνάρχή του 5ου αιώνα.

Οι Περσικοί Πόλεμοι είναι ή μοιραία ώρα της 'Αθήνας. Στόνπρώτο πόλεμο οί Πέρσες άπέτυχαν έξαιτίας της άντίστασης πού

πρόβαλε ή 'Αθήνα στόν Μαραθώνα. Θά μπορούσαν νά είχαν έλθεικαι άλλιώς τά πράγματα. Όμως έγιναν έτσι* και στό επιτύμβιοέπίγραμμα του Μαραθώνα οί 'Αθηναίοι άποκαλοΰνταν «πρόμαχοιτών Ε λλήνων». Αύτό έμπεριειχε μιάν άξίωση και τή δυνατότηταένός προγράμματος. Ή νικηφόρα ύπεράσπιση της 'Αττικής ήτανκάτι περισσότερο άπό επιτυχία τοπικού χαρακτήρα. " Ηταν ένα κα-τόρθωμα γιά δλη τήν Ε λλάδα και τό κατόρθωμα έδινε τό δικαίωματης ήγεσίας.

Έπειτα ήλθε ή Σαλαμίνα. Κ ι έκεϊ τά γεγονότα θά μπορούσαν νάέχουν διαφορετική έκβαση άπ' αύτή πού είχαν. Ή άποφασιστικήμάχη θά μπορούσε νά ειχε λάβει χώρα στήν Πελοπόννησο. Τότε ή'Α ττική θά άποτελοΰσε άπλώς ένα προκεχωρημένο κομμάτι γης πούεϊχε εγκαταλειφθεί στόν εχθρό. Όμως τό γεγονός δτι ή μάχη έγινεμπροστά στή θυσιασμένη, άλλά άδούλωτη 'Αθήνα ύπήρξε συμβολι-

κό. Φυσικά, ήλθε νά προστεθεί τό εύτύχημα δτι ή 'Αθήνα άκριβώςτότε διέθετε στό πρόσωπο του Θεμιστοκλή και του 'Αριστείδη δύοπολιτικούς, πού δμοιούς τους δεν είχε νά έπιδείξει ή Ε λλάδα, δηλα-δή ικανούς νά εκμεταλλευθούν μέ φρόνηση και τόλμη ώς τό τέλοςδσες δυνατότητες πρόσφερε ή κατάσταση. Τό 477 ιδρύθηκε ή ναυτι-κή συμμαχία ύπό τήν άθηναϊκή ήγεσία, ό πρώτος μεγάλος διακρατι-κός οργανισμός της έλληνικής ιστορίας (ή πελοποννησιακή συμμαχίαήταν πολύ πιό πρωτόγονο δημιούργημα). Αύτό ήταν γιά τήν 'Αθήνατό έξοχότερο γεγονός. Μιά πόλη, ή οποία δύο γενιές νωρίτερα ήτανάκόμη μιά μέτρια έπαρχιακή πόλη, έγινε μέ μιας τό έπίκεντρο ένόςολόκληρου κόσμου έλληνικών κρατών. Ή μεταβολή αύτή έγινε τόσοαιφνίδια, δσο δεν μπορούμε νά φανταστούμε. Θά πρέπει έπίσης νά




ύποθέσουμε δτι ή πλειοψηφία των 'Αθηναίων στήν άρχή δυσκoλεύrθηκε να προσαρμοσθεί στήν καινούργια θέση της πόλης τους.

'Ίσως ή άλλαγή της πνευματικής κατάστασης της 'Αθήνας, ήόποια συμβάδιζε με τήν άπότομη πολιτική άνοδο, να ήταν άκόμηβαθύτερη. Μεταξύ των κρατών, τα όποια ήταν τώρα σύμμαχοι καιπολύ σύντομα έγιναν υπήκοοι της 'Αθήνας, ήταν άκριβώς δσα μέχριτότε εϊχαν άποτελέσει τους φορείς της έντονότερης πνευματικής ζω-ής της Ε λλάδας. Ε ίναι αύτονόητο δμως δτι τό νέο πολιτικό επίκεν-τρο πολύ γρήγορα τράβηξε στή ζώνη έπιρροής του και δλη τήν πνευ-ματική ζωή. Έτσι, άπό τό 477 και μετά, ή 'Αθήνα παραδόξως δεν

άναγνωρίσθηκε άπλώς ώς ιθύνουσα πόλη μιας μεγάλης όμοσπονδίας,άλλα πάρα πολύ γρήγορα κατακλύσθηκε και άπό τήν εισβολή Ε λλή-νων ποιητών, σοφών και καλλιτεχνών προερχόμενων άπό τις άποικί-ες.

Ό ,τι συνέβη τότε ίσως μοιάζει, περισσότερο άπ' δσο φαίνεται έκπρώτης δψεως, μέ τήν πνευματική έξέλιξη της Ρώμης περίπου άπότό ετος 180 π.Χ . και μετά. Μ ια συνέπεια της οριστικής έγκαθίδρυ-

σης του imperium Romanum στήν 'Ανατολή ήταν δτι άνδρες δπως οιστωικοί Π αναίτιος και Έκάτων ζήτησαν τήν έπαφή μέ Ρωμαίουςπολιτικούς καΐ προσπάθησαν να προσαρμόσουν τις διδασκαλίες τουςστή ρωμαϊκή νοοτροπία* ή δτι ήγέτες τών κλασικών φιλοσοφικώνσχολών της 'Αθήνας άδραξαν τήν εύκαιρία μιας πρεσβείας (156π.Χ .) για να συστηθοΰν αύτοπροσώπως στό ρωμαϊκό κοινό. Αύτό τόκοινό ήταν έξίσου άπροετοίμαστο για τήν ελληνική σοφία δσο πνευ-ματικά άπροετοίμαστο ήταν και τό άθηναϊκό κοινό γιά τήν άφιξητών 'Ι ώνων σοφών. 'Εδώ, δπως και έκεϊ, μπορούμε νά προϋποθέ-σουμε δτι σε γενικές γραμμές ύπήρξαν οί 'ίδιες άντιδράσεις. Άπό τήμιά πλευρά ύπήρχαν οί άκριτα ένθουσιώδεις, οί όποιοι δεν προλάβαι-ναν νά ικανοποιήσουν τή φιλομάθειά τους (στήν άθηναϊκή παράδοσηαύτή ή όμάδα άντιπροσωπεύεται π.χ. άπό τόν τύπο του πλούσιου«φίλου» τών σοφιστών Κ αλλία)' άπό τήν άλλη πλευρά ύπήρχαν οιάπόλυτοι άρνητές, οί όποιοι πολεμούσαν άδυσώπητα αύτή τήν εισ-

βολή ξένων τρόπων σκέψεως ώς καταστρεπτική γιά τόν λαό και τόκράτος· εν αν έκπρόσωπο αύτής της όμάδας συναντήσαμε στό τελευ-ταίο κεφάλαιο, στό πρόσωπο του άντιπάλου του Σωκράτη, του 'Ανύ-του. Μεταξύ αύτών ύπήρχε ή όμάδα έκείνων, οί όποιοι δεν δεσμεύον-




ταν άνεπιφύλακτα καΐ έπέλεγαν δ,τι τους άρεσε και τους φαινότανχρήσιμο. , , , , ,

Όλα, δσα μαθαίνουμε άπό τήν πνευματική ιστορία της 'Αθήναςμέχρι τα βάθη του 4ου αιώνα, δείχνουν δτι ύπήρξε μακρός και σκλη-ρός ό άγώνας της άρχαίας άθηναϊκής παράδοσης, ή οποία εϊχε διατη-ρηθεί με άσυνήθιστη συνέχεια ώς τους Περσικούς Πολέμους, με τόπλήθος των τολμηρότερων και έρεθιστικότερων ιδεών, δπως είσέρεεάπό τόν χώρο τών άποικιών. Ά πό τή δίκη εναντίον του φυσικοΰφιλοσόφου 'Αναξαγόρα του Κ λαζομενίου μέχρι τήν άρχή του Πελο-ποννησιακού Πολέμου και τόν εμπαθή λίβελλο, τόν όποιο έγραψε

άκόμη τό έτος 306 ό ρήτορας Δημοχάρης Κ ατά τών φιλοσόφω ν θαμπορούσαμε να συγκεντρώσουμε μία άδιάσπαστη σειρά μαρτυριών,οι όποιες εϊτε γελοιοποιούσαν τούς φιλοσόφους και τούς πολυσπου-δαγμένους ώς ύπερβολικά λεπτολόγους αίθεροβάμονες και φαντασιό-πληκτους, ε'ίτε τούς πολεμούσαν ώς διαφωτιστές, οι όποιοι συντελοΰ-σαν στήν άποσύνθεση του κράτους.

Σ' αύτόν τόν άγώνα πρέπει νά ένταχθεϊ και ό σωκρατικός διάλο-

γος. Χαρακτηρίζει ορισμένο και ούσιώδες στάδιο στή διαδικασία τηςπολιτογράφησης του έλληνικου άποικιακου πνεύματος στήν 'Αθήνα.Θά έπρεπε νά γνωρίζουμε πάντως σέ τί κατάσταση βρισκόταν

αύτό τό ϊδιο τό έλληνικό άποικιακό πνεύμα κατά τή στιγμή πούμεταδόθηκε στήν 'Αθήνα. Ή συζήτηση αύτοΰ του ζητήματος στήνόλότητά του θά οδηγούσε πολύ μακριά. 'Ε πιλέγουμε μόνο ένα στοι-χείο σημαντικό γιά μας.

Ή ίδρυση της ναυτικής συμμαχίας συμπίπτει άκριβώς μέ τήνπερίοδο, κατά τήν όποία (αν και σέ πρωτόγονη άκόμη μορφή) αρχί-ζει νά κυριαρχεί τό ιδεώδες της «έπιστημονικότητας» σέ δλεζ τιςπεριοχές του άνθρώπινου βίου. Όσες χαλαρές παραδόσεις της πρα-κτικής σοφίας ύπήρχαν ώς τότε ή είχαν κληροδοτηθεί άπό γενιά σέγενι ά ώς συλλογές τεχνικών κανόνων στις οικογένειες τεχνιτών, προ-

234. Οι συχνά άντιφατικές πληροφορίες γιά τή δίκη του 'Αναξαγόραπαρατίθενται άπό τόν Διογένη τόν Λάερτιο 2,12-14. Ό λόγος του Δημοχά-ρους έναντίον τών φιλοσόφων: 'Αθηναίου 215c, 508f, 509c· Εύσεβίου, Ε υ -

α γ γ ε λ ικ ή π ρ ο π α ρ α σ κ ε υ ή 15, 2, 6.




στατευόμενες ώς έπαγγελματικό μυστικό, τώρα ξαφνικά παρουσιά-ζονται στο κοινό ώς συναρμοσμένη επιστήμη, άποδεικνύουν μέ επι-χειρήματα τήν άναγκαιότητά τους και ύπόσχονται στον ένδιαφερό-

μενο αύτήν ή τήν αλλη, κατά τό δυνατόν μεγαλύτερη ώφέλεια.Υπάρχουν τώρα πραγματείες γιά δλα τά πιθανά άντικείμενα: γυ-μναστική και διαιτητική, άρχιτεκτονική και κηπουρική, γλυπτική καιποιητική, στρατηγική και δικανική τέχνη, γεωμετρία και άστρονο-μία, μουσική και άριθμητική κλπ. Μερικές φορές πολλές άπ' αύτέςτις επιστήμες συνοψίζονται συστηματικά. Έτσι, οί τελευταίες άπότις παραπάνω έπιστήμες συνενώθηκαν, ήδη σ' έκείνη τήν περίοδο,

στήν ομάδα, ή όποια κατά τήν ύστερη άρχαιότητα ονομάσθηκε qua-drivium. Ά πό τήν αλλη, οί διάφορες έπιστήμες και τέχνες άνταγω-νίσθηκαν κι αύτές ή μία τήν άλλη δσο μπορούσαν. Άλλες κατηγορή-θηκαν δτι στήν ούσία δέν ώφελοΰσαν σέ τίποτε — άλλες άντιστρό-φως δέχθηκαν έπιπλήξεις γιατί ποτέ τάχα δέν καταφέρνουν νά άρ-θοΰν πάνω άπό τό χυδαίο δφελος.

Συνάμα άναπτύχθηκε και όρισμένο ΰφος των έπιστημονικώνπραγματειών. Έτεινε πρός τήν ξηρή άντικειμενικότητα και σχημα-τικότητα. ^ Ακραία περίπτωση άποτέλεσε άπ' αύτή τήν άποψηέκείνη ή όμάδα πραγματειών, οί όποιες προήλθαν άπό τήν έλεατικήφιλοσοφία του Παρμενίδη, οί οντολογικές πραγματείες των Ζήνωνα,Μέλισσου, Γοργία, Πρωταγόρα και 'ίσως όρισμένων άλλων άκόμη.Έδώ ή σχηματική άφαίρεση επιτεύχθηκε ώς εναν βαθμό, πού δένεχει δμοιό του μέσα στήν άρχαία φιλολογία.

Πώς άντέδρασε ή Αθήνα σέ δλα αύτά τά πράγματα; Δέν είναι

καθόλου δύσκολο νά τό φαντασθούμε. Όσον άφορα τό πραγματολο-γικό μέρος, ό άγώνας πρέπει νά άναψε ιδιαίτερα σέ δύο σημεία: άφ'ένός σ' έκείνες τις έπιστήμες, τών οποίων τό άντικείμενο, τή μέθοδοκαι τόν σκοπό άπλούστατα δέν ήταν σέ θέση νά κατανοήσει ό μέσοςΑθηναίος και οί οποίες γιά τοΰτο του φαίνονταν γελοίες ή άπειλητι-κές — και άφ' ετέρου σέ έπιστήμες, τών όποιων-άντιστρόφως ή

235. Π ροπάντων θά θυμηθουμε τΙς οντολογικές πραγματείες του Ζήνωνα(Diels-Kranz, D ie Fragm ente der V orsok ratik er, άρ. 29), του Μέλισσου (άρ.30) και του Γοργία (άρ. 82Β 1-3).




πρακτική χρησιμότητα ήταν τόσο προφανής, ώστε άλλοτε να γίνον-ται δεκτές μέ ενθουσιασμό ώς κορωνίδα δλων των έπιστημών, άλλο-τε δμως και να άπορρίπτονται μέ περιφρόνηση ώς κατ' ούσία βρώμι-

κη έπιχείρηση. Πρόκειται άπό τή μια για τό πλέγμα της φυσικήςφιλοσοφίας και των φυσικών έπιστημών, κι άπό τήν άλλη για τήρητορική, τήν τέχνη νά άναδεικνύεται κανείς νικητής στο δικαστήριοκαι στήν έκκλησία του δήμου. Θα μπορούσαν νά λεχθούν μερικάπράγματα σχετικά μέ τό πόσο χαρακτηριστικό είναι γιά τήν 'Αθήνα,ή οποία πνευματικά δέν ήταν καθόλου προετοιμασμένη γιά μιά τέ-τοια έγκατάσταση τών πλέον σύγχρονων έπιστημών, τό γεγονός δτι

ειδικά αύτοι οί δύο τομείς έγιναν άμέσως τό έπίκεντρο της συζήτη-σης. Μόνο ή πολύ παραδοσιακή άκόμη θρησκευτική πίστη της 'Αθή-νας εϊναι σέ θέση νά έξηγήσει γιατί ή φυσική φιλοσοφία προκάλεσετέτοια θύελλα άγανάκτησης και άμυνας, ένώ (άπ' δ,τι γνωρίζουμε)διδασκόταν έδώ και γενιές στήν Ι ωνία, χωρίς νά προσκρούει σέθρησκευτικούς ένδοιασμούς. Τέλος, τό δτι ειδικά ή ρητορική έπέδρα-σε τόσο έντυπωσιακά και άπέκτησε καθολική σημασία, τήν οποία

ούδέποτε 'ίσως διέθετε και ούδέποτε θά είχε άποκτήσει στις άποικι-ακές πόλεις της Μ. 'Ασίας και της Σικελίας, ι'σως μπορεί τελικά νάάποδοθεϊ και αύτό στήν πρωτόγονη νοοτροπία τών 'Αθηναίων του5ου αιώνα.

Μορφολογικά, βέβαια, ή συντριπτική πλειοψηφία τών έπιστημο-νικών πραγματειών κάθε είδους, πού κυκλοφορούσαν στήν άγορά, θάπρέπει νά ήταν ολότελα άπρόσιτη στους 'Αθηναίους. Τό άφηρημένοκαι λόγιο ύφος μπορούσε μόνο νά φανεϊ άφόρητα μεγαλόστομο, φλύ-αρο και βαρετό σέ άνθρώπους οί όποιοι εϊχαν άντλήσει τή μόρφωσήτους κυρίως άπό τή μελέτη τών ποιημάτων του Όμήρου, του Η σιό-δου, του Θεόγνιδος, του Φ ωκυλίδη και του Σόλωνα. Τά συγγράμμα-τα τών Έλεατών και τών μαθητών τους μπορούσαν νά κατανοηθούντό πολύ-πολύ σάν παιχνίδια λογογράφων, οι όποιοι ήθελαν νά προ-καλέσουν μέ κάθε τίμημα τήν έντύπωση του παράδοξου.

Έδώ παρεμβαίνει ό σωκρατικός διάλογος. 'Άν διατυπώσουμε

άκριβώς τή θέση του σ' αύτόν τόν άγώνα, μπορούμε νά πούμε χον-δρικά δτι έπεδίωκε μιά συμφιλίωση τών άντιθέτων, υιοθετώντας μένάπό πραγματολογική-φιλοσοφική άποψη σημαντικά στοιχεία άπότήν ιωνική έπιστήμη, έπιλέγοντας δμως μορφολογικά μιά έντελώς




νέα μορφή, κατάλληλη για τον 'Αθηναίο άναγνώστη της εποχής του.Ε ϊναι πέρα άπό κάθε άμφφολία δτι πραγματολογικά θεμελιώ-

δεις θέσεις της Σωκρατικής προέρχονται άπό τήν ιωνική έπιστήμη,

δηλαδή άπό τή «σοφιστική)). Ή Σωκρατική άποδέχεται προπάντωντήν άρχή της έπιστημονικότητας εν γένει. Όλοι οί Σωκρατικοί, μεμεγαλύτερες ή μικρότερες άτομικές διαφορές, πίστευαν δτι υπάρχειμία έπιστήμη τόσο για τή διαγωγή του άτόμου, οσο και γιά τήνπολιτική, έπιστήμη ή όποια μπορεί νά διδαχθεί και τήν όποια πρέπεινά μαθαίνει κανείς. Εκτός αύτοΰ, παρέλαβαν σε πάμπολλες λεπτο-μέρειες τή φιλολογική κληρονομιά της σοφιστικής παραγωγής πρα-

γματειών. Όσα όνομάζονται φιλοσοφικά στοιχεία στήν Σωκρατική,ύπό τή στενότατη έννοια, άκολουθοΰν βασικά τήν παράδοση τώνΈλεατών και τών σοφιστών. Άπό τήν άλλη πλευρά ή Σωκρατικήτάσσεται στό πλευρό τής άθηναϊκής άντίδρασης, δταν τίθεται τόπρόβλημα τής φυσικής φιλοσοφίας και τής ρητορικής* άπέρριψε, ένμέρει άνελέητα, και τή μία και τήν άλλη.

Ή Σωκρατική δμως προσπαθεί νά πολιτογραφήσει τό δποιο φι-λοσοφικό περιεχόμενο παραλαμβάνει δίνοντάς του τή νέα μορφή τουδιαλόγου. Αύτό σημαίνει πρώτα-πρώτα τή σύνδεσή της μ' ενα κατάβάση σαφώς λαϊκό λογοτεχνικό εϊδος, τό οποίο, ήδη εξαιτίας τής((έγγύτητάς του πρός τή ζωή)) διέφερε πρόδηλα άπό τά λόγια βιβλίατών σοφιστών. 'Αλλά δεν εϊναι αύτό τό σπουδαιότερο. Τό σπουδαιό-τερο εγκειται κατά τή γνώμη μας στή μεγαλειώδη προσπάθεια νάπαρουσιασθούν τά φιλοσοφικά περιεχόμενα σάν νά προέκυπταν άπόμόνα τους μέσα άπό τις καθημερινές συζητήσεις τών 'Αθηναίων

πολιτών. Οί φιλοσοφικές ιδέες δεν διδάσκονται έκ τών έξω στόνέκπληκτο πολίτη· τις βρίσκει άπολύτως φυσικά μέσα στόν ιδιο τόνέαυτό του. Κ ι αν ρωτήσουμε ποιά είναι ή κινητήρια δύναμη σε τέτοι-ες συζητήσεις, αύτή δεν εϊναι ένας σοφός ρήτορας, ό οποίος στήν'Αθήνα περιφρονείται έξίσου ώς δάσκαλος και ως άλλοδαπός, άλλάΙνας συνηθισμένος- 'Αθηναίος, ό οποίος ουδέποτε έχε- ταξιδέψει στόεξωτερικό, ό οποίος σιχαίνεται νά τόν θεωρούν οί άλλοι δάσκαλο καιδεν κερδίζει τό ψωμί του σάν βάναυσος με πληρωμένα μαθήματαμπροστά σέ ενα άποκλειστικό κοινό πλούσιων έραστών του πνεύμα-τος, γιατί τόν ένδιαφέρει ή συζήτηση και έχει δλον τόν άπαιτούμενοκαιρό γι' αύτήν. Ε ϊναι ό Σωκράτης.




Οί Σωκρατικοί παρουσίασαν τον Σωκράτη τους να έκφράζει δλητή δυσπιστία καΐ τήν περιφρόνηση πού ενιωθε ό 'Αθηναίος του 5ου,και άκόμη και του 4ου αιώνα, για τους σοφούς και αύθάδεις διαφω-

τιστές άλλοδαπούς, οί όποιοι κατοικούσαν στήν πόλη του. Τό φιλο-σοφείν κατά τήν ελεύθερη και ζωντανή πορεία της συζήτησης μεταξύτων πιο τυχαίων άνθρώπων δεν εϊχε τίποτε άπολύτως κοινό με τιςάφηρημένες πραγματείες, οί όποιες διαβάζονταν στις αίθουσες τωνσχολών.Κ ι αν τό ερώτημα κατά πόσον επιτρέπεται νά πληρώνε-ται ό φιλόσοφος παίζει τόσο μεγάλο ρόλο στούς Σωκρατικούς, αύτόδεν οφείλεται στο δτι αύτό καθαυτό ειχε ιδιαίτερη σημασία. 'Αλλά

μέσα σ' αύτό φανερώνεται μία άκόμη πολύ άρχαϊκή άντίθεση μεταξύτων κυρίων, οί όποιοι δεν καταδέχονται με τίποτε νά άσχοληθοΰν μέάμειβόμενο επάγγελμα, και της πλατείας μάζας των βανοίύσων οίόποιοι είναι άναγκασμένοι νά ζήσουν καλά ή ασχημα άπό τήν έργα-σία τους. Στήν 'Αθήνα τό φιλοσοφείν ήταν κοινωνικά άποδεκτό ύπότήν προϋπόθεση δτι άσκουνταν δπως άρμόζει σε κυρίους, και δχιεπαγγελματικά. Αύτό τό νόημα εϊχε ή συζήτηση.

Παρά τις άντιθέσεις αύτές, πού συχνά τονίζονται μέσα στόν ίδιοτόν σωκρατικό διάλογο, δεν έπιτρέπεται δμως νά παραβλέπουμε δτιδσα προβλήματα συζητούνται στή Σωκρατική προέρχονται ώς έπιτό πλείστον άπό τή σοφιστική. 'Ά ς θυμίσουμε μόνο (παραπέμπονταςπροκαταβολικά στό έπόμενο κεφάλαιο) όρισμένα βασικά ζητήματα:είναι ή αρετή μία, δπως εν α εϊναι και τό δν, ή εϊναι άπλώς μίαεμπειρική πολλότητα, δπως δέχεται ή παράδοση; Ε ίναι οί άρετέςεννοιες σχέσεως και άποκτουν διαφορετικό περιεχόμενο κατά περί-πτωση ή ύπάρχει σταθερή ύφή της δικαιοσύνης, της γενναιότηταςκλπ.; Ποιό εϊναι τό έσχατο θεμέλιο και ποιά ή τελειότερη μορφή τηςκρατικής κοινότητας; Αύτές και πάρα πολλές άλλες άκόμη ερωτή-σεις παραλαμβάνει ή Σωκρατική, άλλά τούς δίνει έντελώς διαφορε-τική μορφή. Ή Σωκρατική άντιπροσωπεύει συνειδητά τόν κατεξο-χήν άντίποδα σέ δ,τι εϊναι ώς πρόσωπα οί σοφιστές και στό πώςδιδάσκουν, δχι δμως σέ δ,τι διδάσκουν. Πρέπει νά γίνει αύτός ό

236. Για τήν άμοιβή του 'Αντισθένη βλ. παρακάτω σελ. 299' του 'Αρί-στιππου στα άπ. 3-8, έκδ. Mannebach.




διαχωρισμός. Όταν γίνει, άντιλαμβανόμαστε μέ πόση τόλμη καισυνέπεια ή Σωκρατική άνέλαβε να δώσει άττική μορφή στο ιωνικόπνεύμα.

Τ π αύτή τήν έννοια ό σωκρατικός διάλογος μπορεί να έρμηνευθείστήν προοπτική μιας ορισμένης ιδιόρρυθμης κατάστασης του αγώναγύρω άπό τή φιλοσοφία στήν 'Αθήνα. Θέλει να άποδυναμώσει έναβασικό επιχείρημα κατά της φιλοσοφίας, δτι δηλαδή ή φιλοσοφίαείναι ένα περιττό και επικίνδυνο εισαγόμενο εμπόρευμα, παρουσιά-ζοντάς την να άναφύεται μέσα στήν ϊδια τήν άθηναϊκή ζωή.

Ό πως κι αν έχει τό ζήτημα, αύτός είναι μόνον ό ένας τρόποςκατανόησης του πράγματος. Πρέπει να έπιστρέψουμε τώρα στα άλ-λα δύο συστατικά στοιχεία, τά όποια, δπως πιστεύουμε, έντοπίζον-ται στή μορφολογική δομή του σωκρατικού διαλόγου.

"Άν οι παρατηρήσεις μας στήν άρχή του κεφαλαίου είναι σωστές,τότε ή Σωκρατική, στήν προσπάθειά της νά πολιτογραφήσει τή φι-λοσοφία στήν 'Αθήνα, δεν επινόησε άπλώς τή λογοτεχνική μορφήτων έργων της, άλλά πρέπει νά υιοθέτησε μιά προϋπάρχουσα μορφήκαι νά τήν έθεσε στήν ύπηρεσία των ιδιαίτερων προθέσεών της. Ποιά

ήταν αύτή ή προϋπάρχουσα μορφή; 'Άς σκεφθούμε κατ' αρχήν θεω-ρητικά πώς μπορεί και πώς πρέπει νά έμοιαζε. 'Άν άπό τόν σωκρα-τικό διάλογο άφαιρέσουμε τήν ειδικά σωκρατική και άθηναϊκή χροιάτου και τό δποιο φιλοσοφικό περιεχόμενο του έχει δοθεί άπό τήσοφιστική, άπομένει ένα δημιούργημα, στό όποιο φαινομενικά βέ-βαια έξιστοροΰνται ιστορικά γεγονότα, άλλά κατά τέτοιον τρόπο,ώστε νά μήν ένδιαφέρει καθόλου οΰτε ή ιστορικότητα οΰτε τό γεγο-νός ή ή πράξη καθαυτά. Πρόκειται γιά ρεαλιστικά περιγραφόμενεςτυπικές καταστάσεις. Σημασία δεν έχει δ,τι συμβαίνει, άλλά δ,τιλέγεται. Σημασία έπίσης δεν έχει νά καταλήγει ή πράξη σε έναάποτέλεσμα και ή συζήτηση σε ένα τελικό συμπέρασμα. Μπορείκάλλιστα νά άκινητήσει σε μιά στατική ζωγραφιά δπου άνθρώπινοιτύποι άντιπαρατίθενται ό ένας στόν άλλο καΐ συζητοΰνται παραστα-τικά ιδέες της πρακτικής σοφίας.

Αύτή ή ύποθετική λογοτεχνική μορφή διαφέρει άπό τήν ιστοριο-

γραφία ώς πρός τό δτι δεν περιγράφει μοναδικά ιστορικά περιστατι-κά, άλλά διαμορφώνει τυπικές καταστάσεις χρησιμοποιώντας ιστο-ρικό υλικό. Διαφέρει άπό τήν ιστοριογραφία και τό δράμα ώς πρός τό




δτι μπορεί νά άνακύψει. βέβαια μίά πλοκή κινούμενη σκόπιμα, δμωςδεν είναι άναγκαιο νά υπάρχει και οπωσδήποτε έχει δευτερεύουσασημασία.

Υπήρξε τέτοια μορφή;Πιστεύω πώς ναι. Κ αι μάλιστα θα τή βρούμε, αν έξετάσουμε τόσυστατικό εκείνο στοιχείο, τό όποιο προτάξαμε στήν άρχή του κα-ταλόγου μας όνομάζοντάς το σκηνικό συστατικό στοιχείο.

Τα δύο σκηνικά-δραματικά θεμελιώδη μοτίβα του σωκρατικούδιαλόγου είναι, δπως πιστεύουμε, ή σχέση του Σωκράτη μέ τόν 'Αλ-κιβιάδη και ή σχέση του Σωκράτη μέ τους σοφιστές. Παραβλέπουμεέδώ τό πιθανό ιστορικό ύπόβαθρο της έποχής και έπικεντρώνουμε τόενδιαφέρον μας στό ϊδιο τό μοτίβο. 'Αναμφισβήτητα, αύτό τό μοτίβοεχει τις ρίζες του στήν παλαιότερη έλληνική φιλολογία. Μιλήσαμεήδη γι' αύτό, σε συνάφεια κυρίως μέ τόν χρησμό του Χαιρεφώντα,στό δεύτερο ύποκεφάλαιο του δευτέρου κεφαλαίου. Εμφανίζεταιστή σωκρατική ποίηση πρώτα-πρώτα στις δύο άρχικές του παραλ-λαγές, δτι δηλαδή ό Σωκράτης άλλου βρίσκεται άντιμέτωπος μέ τόνεύγενικό, πλούσιο και δμορφο νεαρό άριστοκράτη και άλλου μέ τους

πολυταξιδεμένους, παντογνώστες και κατόχους δλων των λεκτικώνμέσων σοφιστές, και έπιτρέπει άπό μόνο του τή μεγαλύτερη έλευθε-ρία κινήσεων γιά δλες τις πιθανές διαμορφώσεις. Τόν πυρήνα τόνάποτελεϊ πάντοτε τό παράδοξο δτι εύτυχισμένος και φρόνιμος (πλού-σιος, ισχυρός, δμορφος, εύσεβής) δεν εϊναι δποιος φαίνεται τέτοιοςστόν κόσμο, άλλά κάποιος τελείως διαφορετικός, και μάλιστα άκρι-βώς έκεϊνος πού θα τόν σκεφτόταν κανείς τελευταίο. Ή ϊδια ιδέα

έπανέρχεται άπό τό παράδοξο του πλατωνικού Σ υ μ π ο σ ίο υ γιά τήνέξωτερική άσχήμια και τήν έσωτερική ομορφιά του Σωκράτη (τόσυμπληρωματικό στοιχείο έδώ: εϊναι χαρακτηριστικό δτι ή έξωτερι-κή ομορφιά και ή έσωτερική άσχήμια του 'Αλκιβιάδη δεν άναφέρεταιστόν Πλάτωνα, άλλά άπαντοΰσε, χωρίς άμφιβολία, σέ άλλους Σω-κρατικούς ^ ) μέχρι τήν άντίθεση του φαινομενικά και του πραγμα-τικά ίσχυροΰ στόν Γ ο ρ γ ία , και μέχρι τόν χαμένο έκεϊνον διάλογο μέ

τόν 'Αλκιβιάδη, δπου ό Σωκράτης, μέ τή βοήθεια ένός παγκόσμιου

237. Βλ. 'Αριστοτέλους Π ρ ο τ ρ ε π τ ικ ό ν ^ άπ. 10a Walzer.




χάρτη κατεδείκνυε τή γελοία έκταση των κτημάτων του Άλκιβιά-8η,238 y τίχος μέχρι, τα πολυθρύλητα παράδοξα των Σ τωικών, ταόποια προέρχονται άπό τήν Σωκρατική. Ή ιδέα τούτη είναι τόσο

βαθιά έλληνική ως προς αύτό πού θέλει νά εκφράσει, δτι δηλαδή δενπρέπει νά έμπιστευόμαστε δ,τι φαίνεται, δ,τι συνήθως έκτιμαται καιάκμάζει προς στιγμήν, ώστε πράγματι θά δεχόμαστε έκ προοιμίουδτι στήν άρχαϊκή έλληνική λογοτεχνία ύπήρχαν κάμποσες άνεκδοτο-λογικά συμπυκνωμένες ή εύρύτερες περιγραφές, οί όποιες περιστρέ-φονταν γύρω άπ' αύτήν. "Αν, παρ' δλα αύτά, σχετικά σπάνια τιςκατανοούμε σαφώς, αύτό πολύ πιθανόν όφείλεται στό καθόλου παρά-ξενο γεγονός δτι παρόμοια άνέκδοτα και διηγήσεις κατά τήν άρχαϊκή

εποχή άνηκαν σαφώς στή δημώδη λογοτεχνία και ύπ' αύτή τή μορφήούτε διατηρήθηκαν ούτε έλήφθησαν ύπόψη άπό τή λογοτεχνία ύψη-λοΰ επιπέδου.

Μπορούμε πάντως νά άναγνωρίσουμε μέ άρκετή βεβαιότητα εναόρισμένο σύμπλεγμα. Μιλήσαμε ήδη γι' αύτό. Πρόκειται γιά τόνκύκλο τών διηγήσεων σχετικά μέ τούς Έ πτά Σοφούς. Ή φιλολογικήιστορία του εϊναι χαρακτηριστική. Βασίζεται σε μιά ποικιλόμορφη

πληθώρα μακροσκελέστερων ή συντομότερων διηγήσεων γιά σοφούςάνδρες, οί όποιοι διακρίνονται είτε γιατί βρίσκουν άπρόσμενα διέξο-δο σέ άπελπιστικές καταστάσεις, ειτε γιατί μπορούν νά διαβλέπουντή φαινομενική εύτυχία και νά προλέγουν τήν έπερχόμενη συμφορά.Ή διήγηση δτι οι παλαιότεροι φυσικοί φιλόσοφοι εϊχαν διαπρέψεικυρίως προφητεύοντας έπικείμενες εκλείψεις ή σεισμούς, ήτανάπλώς μιά ιδιότυπη έκφραση αύτοΰ τόΰ γενικού μοτίβου. Δεν χρειά-ζεται νά ποΰμε δτι καθαυτήν ή ιδέα εϊναι πανάρχαια και διαδεδομένησέ όλόκληρη τήν άνθρωπότητα, σέ ποιήματα, σέ μύθους και σέ θρύ-λους. Υπαινιχθήκαμε ήδη δτι τό στοιχείο της παραδοξότητας πούπεριέκλειε τήν έκανε ιδιαίτερα οικεία στους Έλληνες.

Κ ατά τή μετάβαση άπό τόν 6ο στόν 5ο αιώνα παρόμοιες διηγή-σεις συνενώθηκαν και άποτέλεσαν ένα σύνολο, και μάλιστα έδώέπαιξε ρόλο (τουλάχιστον σέ όρισμένες παραλλαγές) ένα ιερό του'Απόλλωνα. Έ πτά σοφοί άνδρες συγκεντρώθηκαν γιά νά συζητή-

238. Αιλιανού, V aria H istoria 2, 1.




σουν μεστά καΐ άποφθεγματικά ή γύρω άπό τό μιλήσ ο ή γύρω άπότό δελφικό ιερό του 'Απόλλωνα. Φ αίνεται δτι ύπήρξε πολύ νωρίςπλήθος παραλλαγών, δχι μόνο για τόν τόπο της συν�

133859187 Φιλοσοφική Και Πολιτική Βιβλιοθήκη 52 Όλοφ Ζιγκόν...

Documents