14 temmuz 1958 kerkÜk katlİami.pdf

KERKK VAKFIKERKK VAKFI

SAYI/ISSUE

YIL/YEAR 14

KLTR SANAT EDEBYAT VE FOLKLOR DERGS NSAN - HAZRANREVIEW OF CULTURE ART LITERATURE AND FOLKLORE APRIL - JUNE 2012

KARDALIK 54

QA

RD

ASH

LIQ

KA

RD

AL

IK

5414

ISSN

130

2285

73-4

2012 -

14 Temmuz 1959 Kerkk Katliamnda ehit edilen Trkmenler

Ata HayrullahKasm Nefti

hsan HayrullahMehmet Avc Osman HdrSelahaddin Avc

Trkmen Mziinin byk ustas

Abdlvahit Kzeciolu kitab

Kerkk Vakf tarafndan yaynland.

Ziyat Akkoyunlunun yazsnn grselleri.

Kerkk Mutfandan grntler

rdann alm hali

Perde Pilav

algam Turu

Kpe ve Mumbar

Kerkk Dolmas

Latike A

KARDALIKKltr Sanat Edebiyat ve Folklor Dergisi

Yl 14 Say 54 Nisan - Haziran 2012

KERKK VAKFI

Fiyat : 7.5 TL (KDV Dahil)

Kerkk Vakf Adna mtiyaz Sahibi ve Yaz leri Mdr

zzettin KERKK

Editr ve Genel KoordinatrSuphi SAAT

Yazma adresi P. K. 20 Cerrahpaa/STANBUL

Tel. (0212) 584 00 75Belgegeer (0212) 584 00 76

www.kerkukvakfi.comwww.kardaslik.org

email: [email protected]

dare Merkezi:Haseki Sultan Mahallesi Kuka Soka

Huzur Apt. No: 1/1Fndkzade/STANBUL

TemsilcilerHabib HRMZL (Ankara)

Timur TA (zmir)Ali hsan NAQIB (ABD)

Bilim KuruluProf. Dr. Ziyat AKKOYUNLU

Prof. Dr. Yavuz AKPINARProf. Dr. Haim KARPUZ

Prof. Dr. Mahir NAKPProf. Dr. Suphi SAAT

Prof. Dr. Saim SAKAOLUProf. Dr. Abdsselam ULUAM

Yaz KuruluKemal BEYATLIKemal APRAZ

Aydil EROLErat HRMZL

Habib HRMZLzzettin KERKK

Mahir NAKPAcar OKAN

mer ZTRKMENSuphi SAATSuphi SALT

KARDALIKKerkk Vakf ktisadi letmesi tarafndan Trke, ngilizce ve

Arapa olarak ayda bir yaynlanr hakemli bir dergidir. Dergide yaynlanan yazlarn sorumluluu imza sahiplerine aittir. Dergide yaynlanm yazlar ve fotograflar kaynak gsterilerek alnabilir.

Abone yurtii yllk 30 YTL, yurtd yllk 50 $ veya 40 Euro Posta eki No: 5325057 Cerrahpaa/stanbul veya Bankas

stanbul, Fndkzade ubesi Hes. No: 1068 840492EUR Hes. No: 1068 3312429Dolar Hes No: 1068 3312415

Tasarm Ercan MEK

Bask Yaylack Matbaaclk

Litros yolu Fatih Sanayi Sitesi Nu: 12, 197-203Tel : (0212) 612 58 60 * (0212) 567 80 03

Kerkk,n

Sesi

Abdlvahit

Kzeciolu

Suphi Saati

Kerk

k ,n

Sesi A

bdlv

ahit K

zeciolu

Kerkk,n Sesi

Abdlvahit

Kzeciolu

Abdlvahit ad Kzeci an

Trkmeneli yurdu can vatan

Her yerde sylenir nam nian

Onunla tannd Kerkk Divan

Babas mektebe gnderdi onu

Derste ilgi ekti sesinin tonu

Okuldan camiye deiti yn

ptida okudu yce Kuran

Musul brahim Harput irvn

Urfada okurlar Rast Isfahan

Kerkktr hoyratn gerek va

tan

Oradadr trklerin harman

Allah onu hoyrat iin yaratt

Dili trk beste sz hoyratt

Sesiyle gazele bin iksir katt

Dnya grmedi byle gazelha

n

Esizdi duruu tavr edas

Kendine hast zalim Muulas

Oydu Beirnin byk ustas

Btn Trkmeneli onun hayran

Eli kulanda okudu durdu

Sevgisi kaplad btn bir yurd

u

Trkmen adn dnyaya duyu

rdu

Avaz nlatt Azerbaycan

Okurken enlenir baheler ba

lar

iekler nazlanr blbller al

ar

Yeile boyanr karki dalar

Nam sard ran ile Turan

Ksnce yrinden gelirdi dile

Bir Yolcu sylerdi bir merge

le

Muhalif yangn dt gnle

Su serpti snmedi dil-i suzan

Krdiyle seslendi ak uyand

Kerem yand ise kendi dayand

Sonunda her yan tututu yan

d

Alev alev ara kt duman

Matar okudu Mazan okudu

Nameleri nak gibi dokudu

Nobatda blbl oldu akd

Krlarda gezerek bahar zaman

Sevdii makamlar Rast Segh Bay

at

Cemil Beir ile alrd kanat

akrd sylerdi blble inat

Sanda grseydi lham Merda

n

Vahitle toplanr dn alay

Grnr uduyla Memed Kalay

Hoyratlar kaplarken Eski Yaka

y

Yanklanr Korya Crt Meydan

Herkesi gittii yere yard

Gkyzne bir ay gibi doard

Helhele sesleri ge aard

Kadnlar doldurur dam eyvan

Ahndan Kale ay Avc inledi

Piryad aturlu ukur dinledi

Sesi gk kubbede n n nla

d

Musallada ge kt figan

Gazeli hoyrat zne hast

Sabas Bayat zne hast

Hseynisi Rast zne hast

Sesiyle inletti udu keman

Ba dik yaad hr vatannda

Herkesi mest etti z zamannd

a

Sesiyle seildi er meydannda

Hoyrat vadisinin bapehlivan

Kimse yetimedi onun anna

Yurdu iin ate sald canna

Kadir Mevlam onu ald yanna

Gelince Divandan yce ferma

n

Trkmenlerin dili Vahit Kzeci

Yurdumun blbl Vahit Kze

ci

Ouz der sevgili Vahit Kzeci

lmn alatt btn cihan

Osman OUZ

KERKK VAKFI

KERKK VAKFI

1KARDALIK/QARDASHLIQ / Yl/Year 14 Say/Issue 54 Nisan-Haziran/April-June 2012 -

Editrden Trkiye ve Trkmenler / 2

Mahir NAKP Kol Krlr Yen inde / 4

Abdulhalik BAKIR Hoyratlar iir / 5

zzettin KERKK Kerkk Hatralarm - IX / 6

Ylmaz HASASU Kerkk Katliam

Hakknda Dnceler / 8

Osman OUZ Gecenin Karanl iir / 9

Ali SEMN Iraktaki Maliki Krizini

Dikkatli Okumak / 10

Alper SAAT Osmanlnn Beiinde

Trkmen Sempozyumu/ 14

nder SAAT Irak Trkmen

Eitiminin Kronolojisi/ 16

Aydil EROL Horyatlar iir / 18

Ziyat AKKOYUNLU Trk Mutfandan Kaybolan

Yemekleri Yaatan Kerkk Mutfa / 19

Emin SALH IRAQ / 26

Veysel ERGN Vefatnn 50. Ylnda

Irakl Bir Trkmen Aydn Gzyle

MLL MCADELE YILLARI / 27

Suphi SAAT Trkmen Daarc / 34

Rza OLAKOLU Trkmen Eli iir / 37

Seyyah- Fakir Evliya elebi Evliya elebi

Kerkkte VII / 38

Osman OUZ ntikam Hakk / 41

Trkmen Albmnden Editrn Setikleri / 48

nglizce / 50 - 53

Arapa / 54 - 64

indekiler

14

14

34

19

2 KARDALIK/QARDASHLIQ / Yl/Year 14 Say/Issue 54 Nisan-Haziran/April-June 2012 -

Editrden

Irak Trkmenleri tarih boyunca Trkiye ile ayn kaderi paylamlardr. Birinci Dnya Sava-ndan sonra Trkiyeden koparlan Trkmenler, Irakta srekli bask ve gzetim altnda tutulmu-lardr. Her zaman devlete saygl olan ve hibir zaman ynetime kar isyan gibi yasa d yollara bavurmayan Trkmenler, istek ve beklentilerini Irak hkmetinden hep ak ve effaf biimde, meden ve demokratik hak olarak talep etmiler-dir. Buna ramen Trkmen toplumuna reva gr-len bask ve zulmler, ne yazk ki hibir dnemde eksilmemitir.

Irak ynetimleri hemen hemen her devirde Trkmenleri potansiyel bir tehlike grmlerdir. Galiba bunun balca sebebi, Trkmenlerin gn-mze kadar Trkiyeye kar besledikleri sevgi ve ballktr. Oysa Trkmenlerin Trkiyeye kar besledikleri sevgi ve balln temelinde hibir zaman siyas ve ayrlk bir tema olmamtr. Trkmenler kk ve kltr bakmndan, kendileri-ni Trk dnyasnn bir paras kabul etmilerdir. Nasl ki bir Lbnanl, bir Irakl veya rdnl bir Arap, kendisini Arap dnyasnn bir paras say-yorsa ve bu dnce bir ihanet veya bir su kabul edilmiyorsa, Trkmenlerin de duygu ve dnce-leri bir ihanet gibi alglanmamaldr.

Kraliyet ve cumhuriyet dnemi Iraknda Trk-men toplumunun yaad skntlar ve maruz kal-d basklar, ne yazk ki zaman zaman soykrm-lara varan byk facialara dnmtr. Bunlarn iinde en by ve unutulmaz olan 14 Temmuz 1959 Kerkk Katliamdr. Bu katliam ynetimin bilgisi dnda cereyan etmedii gibi, komnist mihraklarnn nclnde Krt militanlarnn ka-tlmyla ortaya konmu unutulmaz vahet sahne-leri ile doludur.

Irakn en uygar ve en bar toplumu olan Trkmenler, Saddam ynetiminde byk zulmle-re maruz kalmlar, yerlerinden, kylerinde, ev ve arazilerinden atlmlardr. Trkmen liderlerinin, Trkmen aydnlarnn, retmen ve niversite -rencilerinin yzlercesi, mrlerinin baharnda idam sehpalarnda susuz yere sallandrlmlardr.

2003 Nisannda Iraka gelmesi planlanan bahar, ksa srede kara ka dnm, ABD igali ile ba-layan sre, Irak halkn giderek skntya, zn-tye ve bunalma srklemitir. lkede balayan otorite boluu, yerini terre, suikastlara, soygun, igal ve her trl yasa d eylemlere brakmtr. lkede otoriteyi salayacak ulusal gvenlik g-leri olmad iin de halk, kendi kendini korumaya ve kollamaya gayret etmek zorunda kalmtr.

Partiler, sendikalar, dernekler ve daha birok siyas rgt ve sivil toplum kurulular da, kendi milis gleri veya baz gvenlik irketlerine de-dikleri para karlnda zel koruma elemanlar ile nlemlerini alyorlar. ehirlerde grev yapan polis gleri, etnik ve mezhep ayrmcl yzn-den, grevlerini salkl biimde yrtmekte zor-luk ekiyorlar.

Btn bunlara karlk, siyas kutuplama etnik ve mezhep ayrmclna dayand iin, partiler arasnda uzlama salanmas, hayalden ibaret kal-mtr. Etnik ve mezhep kamplamas yznden ehirlerde hayat ekilmez hle gelmitir. Badat, Kerkk ve Musul gibi Irakn en scak ehirlerinde mahalleler etnik ve mezhep atmalar yznden birbirinden kopmutur.

ada demokrasilerde siyasal rgtler, parti ve sivil toplum rgtleri ideolojik temellere gre yaplanmaya giderler. Irakta ise hem de anayasa-nn izin vermesi ile etnik ve mezhep esasna gre kurulan siyas partiler, halk da parampara hale getirmitir. Bundan dolay Irakta halk arasnda Irak vatandal kimlii silinmi, halkn vatan ve bayrak sevgisi tarihe karmtr. Kuzeydeki federal hkmet, merkez hkmeti temsil eden Badata tabi bir ynetim olmaktan km, bunun tersine Badat Erbilden ynetilir hale gelmitir. Demokratik seim sonularna gre kazanan o-unluu, kaybeden aznlk ynetmektedir. Parla-mentoda fazla sandalye sahibi olan koalisyonla-rn eli kolu balanmakta, az sayda yeye sahip olan siyas partiler her istediini yapabilmektedir. Snn ve i diye blnen Araplar, birbirilerine kar dmanca tavr taknarak kuzeydeki federal

Trkiye ve Trkmenler


Editrden

ynetimlere taviz vermektedirler. Bu yzden lke-yi ynetmesi gereken 2 byk koalisyon aciz du-rumda kalmtr.

Bu garip manzara karsnda iyice bunalan Trkmen siyasetileri ise, kiminle ibirlii yapa-caklar konusunda akna dnmlerdir. Yllarca zulm grdkleri Baas Partisinin art olan siya-setilerle koalisyon yapmak zorunda kalan Trk-menler, en byk engelleri yine bu kesimden gr-mektedirler. Yllarca Saddam zulm ile inleyen, evleri ve arazileri ellerinden alnanlarn hakk, koalisyon dostlar tarafndan engellenerek geri ve-rilmemektedir. Akas kimin gc kime yeterse, onu kullanmaktan geri kalmamaktadr.

Irak zerinde oynanan garip bir siyaset satranc daha var. O da istenen bir ey demokratik adan mmkn deilse, onu uzla kltr, yani uzlama yolu ile elde etmektir. zellikle demokratik adan kuzey ynetiminin eli zayflad zaman, hemen ortaya uzlama kltr telkinleri devreye girmek-tedir.

Iraktaki siyaseti ve siyas gndemi sadece Bar-zani veya Talabani etkilemektedir. Dier siyas ak-trler ise yok saylmaktadr. Bu telkin ve yaklam Trkiyenin Irak zerindeki politikasn da ynlen-dirmektedir. Oysa Trkiye dier siyas aktrleri de gz ard etmemelidir. Trk siyaseti sadece kuzey-deki aktrlerle deil, dier aktrler ile de diyalog iinde olmaldr. Srekli kuzey merkezli politika retmek ve o gndeme takl kalmak, Ankaray hem yanltmakta, hem de giderek yalnzla itmek-tedir. Nitekim Maliki-Barzani ekimesi yznden Trkiye, ii kart blokta yer alm, ran ve Suriye dman tarafnda kalmtr. Bu siyasetin uzants Trkmen siyasetinin alann daraltm ve Trkiye Trkmenleri ii kart konuma sevk etmee a-lmtr. Bu bakmdan Trkiye, lkede sahipsiz kalan Trkmenleri daha da skntl bir pozisyona sokmutur. Unutulmamaldr ki Trkmen toplu-munun yarsna yakn da iidir. Her zaman da Trkmen Snniler ve iiler bir arada kardee ya-amlardr.

Trkmenleri tamamen ii bloa itmek aslnda doru bir politika deildir. in dorusu dengeli si-yaset yolu ile her tarafla iyi diyalog iinde hareket edebilmektir. Krtler bir zamanlar Maliki ile ibir-lii yaparak, kazanmlar elde etmilerdi. Malikinin iktidar brakmamasnn arkasnda Krtlerin ald destek yatmaktadr. Barzani Snni Araplarla dost olsayd, imdi Malikinin elde ettii gc nleye-bilirdi. Ama Maliki Hkmetinden epey avantajlar elde etmitir. imdi ise Barzan Maliki ile ihtilafa

dmtr. Yarn br gn bu pozisyon tekrar geri dnebilir. Siyasette olmaz diye bir ey yoktur.

Trkmenleri srekli olarak Snni Araplarn uy-dusu yapmak, son gelimelerin nda yanl bir siyaset olarak grlmtr. Telaferin il olmasn engelleyen ve Trkmen arazilerini geri vermeyen Snni mttefikler, Trkmenleri mcadelelerinde yalnz brakmlardr. Saddam da Telaferin il ol-masn istememi, Telafer dosyas nne geldii zaman Saddam kinci bir Kerkk istemiyorum notunu yazmtr.

Krtlerle Trkmenler dost ve karde olmaldr (!). nk bir arada yaamak zorundadrlar (!). Siyasette srekli dmanlk olmaz. Eyvallah, do-ru, gzel ve medeni bir dnce Peki, bu hangi dostlua dayanacaktr? Trkmenler, tarihlerinin en ac ve en unutulmaz vahetini 14 Temmuz 1959da yaadlar. Bu vaheti yapanlarn kim olduunu toplum unutmu deildir. Arkadan hanerlenen bir toplum, hanerleyen toplumla ne karlnda dost olabilir? Sabkal olan bu toplum imdi uygar ve efendi bir toplum oldu ise, bu vahetten dolay ge-lip Trkmenlerden zr dilemelidir. zellikle bu vahetin ba aktr Barzani ailesinin imdiki ba bunu ok iyi bilir. nk kuzeyde Krdistan Parla-mentosunun alnda Barzani ldrdkleri 25 bin pemergeden dolay mecliste zr dilemiti.

Bunlar geride kald, unutalm artk deniliyorsa, peki unutalm Ancak 2003ten beri Trkmen-lerin Kerkkte ve Trkmenelinin dier blgele-rinde ektikleri eziyet, gasp, igal ve iddet neden bir trl son bulmuyor? Trkmenlerle dost olmak isteyen bir toplum, dostluunu ve samimiyetini gstermelidir. Trkmenler, karlarnda hl dost-luuna gvenilmeyen bir siyas rgt grdke, bu duaya min diyebilir mi?

Trkiye, Trkmen siyasetilerini de yeterince anlamal ve Trkmen kamuoyunun hassasiyetine anlay ile yaklamaldr. Trkiye, Osman dne-minde sahip olduu geni bir corafyada, en byk slam mmeti ile birlikte Mslman olmayan top-luluklara da asude ve huzur dolu hayat sunabilmi deneyimli bir devletin varisidir. Byk bir devlet olan ve tarih derinlie sahip bulunan Trkiyeye de yakan budur.


Trkmenelinden Trkn DilindenMahir [email protected]

Bilmeyenler iin ttr:

Trk deyimleri ierisinde mstesna bir yeri olan ve ska kullanlan Kol krlr yen iinde deyimi; bir ailenin, bir kurumun, bir halkn, hatta bir milletin zaman zaman fertleri arasnda meyda-na gelen naho anlamazlklar bakalarndan giz-lemek, saklamak ve aikr etmemek iin nasihat olsun diye sylenir. Belki de bir ark geleneidir; ama bat kltrnde de olmadn iddia edemeyiz. Baka ekilde de olsa mutlaka vardr. Ele-gne kar- rezil olmamak, ndanlara kar itibar kaybetme-mek, dmanlara koz kaptrmamak, rakiplere sr vermemek gibi hasletler aslnda nemli birer me-ziyettir. Mesela bir ailenin iinde ba gsteren bir ihtilafn gizlenmesi, sessizce zlmeye allma-s biraz da haydan gelse gerektir. nk haysz insanlar ele geirdii bir srr bir marifetmi gibi rtkanca ifa etmekten adeta zevk duyarlar. Ai-lesinin, kurumunun, halknn ya da milletinin gizli srlarn el-leme jurnal eden bir kii cibilliyetsiz-dir. k Veysel lm deinde bile bakn dilsiz ve cansz sazna ne tavsiye etmitir?

Ben gidersem sazm sen kal dnyadaGizli srlarm aikr etmeLal olsun dillerin syleme ydaGarip blbl gibi ah zar etmeSon gnlerde baz eamet tellallar hem de ad-

larn gizleyerek mstear isimlerle yazlar yazp, kutsal Trkmen evinde cereyan eden baz bilgileri sanki bir marifetmi gibi okuyucu ile paylaarak hem toplumun huzurunu karyor, hem de fert ve kurumlar aras ilikileri zedeliyor. Bu kendini bil-mez sergerdelerde asalet, cesaret ve yrek olsayd kendi adlaryla yazarlard. Bu ekilde Trkmen evinin iinde cereyan edenleri allandra-ballandra anlatanlara alak demek yetmez, stad Necip Fazln tabiriyle alaklk bir seviyedir, onlar birer ukurdur, ukurstne stlk Kerkkl soyadn kullanarak bir mukaddesimize de kir d-rm, bu Kemalsiz ukur!

Meselenin z

Bu sfli mfterilerin anlattklarn tartp rt-meye alrsak sehven onlarn ekmeine ya sr-

m oluruz. Onun iin elbette konuyu anlatmayaca-m. Ama duyarl, hamiyetli ve vicdan sahibi oku-yucu kitlemize bu vesile ile bir-iki cizane mesajm olacaktr. Her eyden nce Irakn ne kadar zor ve mihnetli gnlerden gemekte olduunu hepimiz mahede ediyoruz. Her gn Irakta ve Irak dnda yzlerce toplantlar dzenleniyor. Elbette her top-lantnn perde arkas ya da kulisi olur. Bundan daha doal bir ey olamaz. Ama maksat, fedakrlkta bulunarak Trkmen siyasetinde rol alan kiileri jur-nallemek ve ilikilerini etraflarndaki paydalar ile bozmak ise, bu kalleliktir, ahlakszlktr ve eref-sizliktir.

Bugn Irak siyasi arenasnda bakanlk, mil-letvekillii ve parti bakanl yapan Trkmenler canlar pahasna mcadele veriyor. kil ve mdrik bir siyaseti elbette baz grmelerini gizli yapar. Ama bu siyasetide Allah korkusu, vatan ve millet sevgisi, ahde vefa, erdemli siyaset gibi hasletler varsa, kulislerde yapt pazarlklar bizlerle pay-lamayabilir. Her eyin elbette herkesle paylal-mas art deildir. Biz siyasetilerimize gveniyor ve inanyoruz. Beenmediimiz ya da (Allah gs-termesin) gvenmediimiz siyasetimiz olursa, yaplacak kurultaylarda, genel kurullarda ya da seimlerde onlar semeyiz olur biter. Herkes iyi niyetini n plana karmaldr. Rahmetli Necdet Koakn bize her zaman tavsiyesi milliyetilii-niz Allah rzas iin olmaldr, yoksa zararl olabi-lirsiniz. Allah rzas iin amel etmek, kendiliin-den sizi hizaya yani doru yola getirir.

Bu arada yine kendini bilmez ve zek zrl dedi-kodu simsarlar, Trkmen siyasetileri ile Trkiyenin arasn amaya almaktadrlar. Bu saf ve ku beyinli gafiller yanlyor ve aldanyorlar. Trkiye bugn deil, kaderin ac cilvesi neticesinde snrlarmzn imdiki e-kilde izildii gnden beri bizim ANAVATANmzdr. Bunu Trkmenler en zor gnlerinde bile saklamam-lardr. Ekim 2002 tarihinde Irak muhalefetinin Londra toplantsnda Trkmenler Trkiyeye soy ve kltr olarak bal olduklarn btn Arap ve Krt muhalif guruplarnn nnde telaffuz etmekten ekinmemiler-dir. Bugn m ekinecek?

Kol Krlr Yen inde


Trkmenelinden Trkn DilindenMahir [email protected]

Medya Yneticilerimizin Grevi

Son gnlerde Irakn ister iinde ister dnda yrtlen siyasi faaliyetler hakknda Arapa, ngi-lizce ve Trke ok sayda yazlar yazlmaktadr. Trkmen kalem erbab; site, gazete ve dergi y-neticileri defa kurultay dzenleyerek bir araya geldiler ve bir bildirgeye ortak imza koydular. Bu bildirgenin nc maddesine gre Gazete-cilerimiz milli vicdanmz ve gururumuzu inciten ve bu prensiplere layk olmayan davranlardan

kanrlar. Gazeteciler hr ve zgr iradeleriyle basn maddelerini uygun kurallara gre sunarlar ve genel kurallara aykr olacak davranlara y-nelmezler. Onun iin tecesss ruhlarn, merakla-rn ve objektiflerini Trkmen evinin iine deil, sahada cereyan eden olaylara evirerek siyaseti-lerimize yol gstermeye alsnlar.

Kimseyi yazmaktan men edemeyiz, ama herke-se bir eyi hatrlatmak isteriz, milletimiz yapc yaz ve yapc muhalefet istiyor. Fazilet sahibi kendine bundan gereken pay karr. Arife tarif gerekmez

Kerkk tenseMerdivi Kerkk tenseTrkmen bahtiyar olurMusul can Kerkk tenseHer merdi sev kucaklaHele o Kerkktense

Kerkk sizlerMusul biz Kerkk sizlerKerkgn z derdiniNe bilsin Kerkksizler

Kerk geneDal kesti kerk geneTelafer kan alr Demevin Kerkge ne

Kerkk tendiMusul can Kerkk tendiOnlarca ehidim varohu da Kerkktendi

Kerkk sizTelafer biz Kerkk sizAllah hibir TrkmeniBrakmasn Kerkksiz

Kerk gn sayPia kr kerk gn sayKerkgn dostu ohturOnlar Kerkgn say

MankalayaKoru koy MankalayaKerkgn regidiHayranam men kalaya

MankalaszKznmaz mankalaszKerkk dnyaya diriHi olmam men kalasz

MankaladanUza dur mankaladanKerkk havar ediriVazgemem men kaladan

Yayya Bir yay yaptr yayyaBinlerce selam olsun Kmbetlere Yayya

YaydandYayna yay dandYzlerce ehit verdiBiri de yaydand

Musul dandKerkge Musul dandmadeddini tanO begdi Musuldand

Musul dadHi getmez Musul dadHer yerde Trkmen vardrBir ksm Musuldad

Musul aloh sever Musul alKerkge zulmedilseHakkn Musul al

Erbil dendiKerkk ku Erbil dendiGkbry tanvnO begdi Erbildendi

Er bil biziSen her dem er bil biziTrkmenin z yurduduoh sever Erbil bizi

Er biline Her Trkmen er bilineErbil Kerkke hayranKerkkse Erbiline

Er bilim seniDavran er bilim seniKerkk asla unutmaznan Erbilim seni

Er bilimeHayrand er bilimeKerkkten selam giderMusula Erbilime

Er bilini Her Trkmen er biliniErbil Kerkk severKerkk de Erbilini

Ba dadnKu bili ba dadnKerkk Musul aratmaz Irakn Badadn

Ba dadnaDoyulmaz ba dadnaKerkk deimeremIrakn Badadna

Ba dadaHi verilmez ba dadaMusul Kerkge baharKerkk ise Badada

Ba datldKu iin ba datldairlerin sultanFuzuli Badatld

*Prof. Dr., Bilecik eyh Edebal niversitesi Rektr Yardmcs

Hoyratlar

Abdulhalik BAKIR*


zzettin KERKK

1950 ylnda, Irak Trklerini anavatanda tantacak ne bir kitap ne de bir sivil toplum kuru-luu vard. Geri 1922-26 aras ve zellikle Musul meselesinin Lozan Konferansnda grlmesi srasnda Trk basnnda youn biimde yayn yaplm ve Trkiye Byk Millet Meclisinde pek ok gizli oturumlar yaplarak, bu konuda son derece hararetli tartmalar cereyan etmitir. Hat-ta baz mebuslar irat ettikleri hamasi nutuklarda, Musulun kurtarlmasn iin savalmasn dahi nermilerdir.

Ancak oturumlarn tutanaklar, bilim ve siya-set adamlar iin kolay eriilebilecek bir referans kayna tekil edebilecek mahiyette ve tek bir kitap halinde baslmamtr. Sadece Bankas tarafndan TBMMnin btn gizli toplantlarnn tutanaklar, 4 cilt halinde dank ekilde kalitesiz kt zerine baslarak yaynlamtr.

Ayrca bu dnemde basnda kan ba maka-le, makale ve haberler de yeni yazya aktarlarak bir araya getirilmi deildir. Bu durum milli tari-himizin yeni kuaklarca renilmesi asndan bir eksiklik tekil etmektedir. Benim bizzat yaptm bir aratrmada, sadece Yunus Nadi Beyin, Mu-sul ve Misak- Milli konusunda Hkimiyet-i mil-liye ve Cumhuriyet gazetelerinde 60a yakn ba makalesini tespit etmitim. Keza Vakit gazete-sinde yzlerce makale ve haber yaynlanmtr. Dier gazetelerde de durum ayn. O gnlerde bu konu TBMMde gnlerce heyecanl bir biimde tartlm, baz mebuslar Musul elden gidiyor diyerek hngr hngr alamlardr. Sokaklarda haftalarca, Musul bizim erefimizdir, onu kimse-ye brakmayz sloganlarnn atld byk gste-riler yaplm ve Musul iin marlar sylenmitir. Cumhuriyet Gazetesi, cumhuriyetin kuruluunun birinci yl dnmnde Cumhuriyet Bayramn Musulsuz kutluyoruz eklinde manet atmtr. Berlinde dahi Musul iin miting yaplmtr.

O dnemde Musul konusunda bu denli youn yaynlar yaplrken ve gsteriler dzenlenirken, ne oldu da bu hassas milli dava, sonraki yllarda unutulup gitti ve Musul Dosyas bir daha almamak zere rafa kaldrld? Bunun sebeple-

rinin aratrlp izahnn yaplmasn siyaset bili-mcilerine brakyoruz. Mutlaka Reel Politika kavramnn arkasna snarak bizleri ikna etmeye alacaklardr.

te, 1949-50 yllarnda Trkiyeye okumaya geldiimde Trk kamuoyu ve medyas Irak Tr-klerinin varlndan bihaberdi. Vaka yal insanlar, olan bitenleri biliyorlard. Ama bunlarn zaman-la nesli tkenmekte idi. Bu durum tabiatyla biz genlerin moralini bozuyordu. Bunun telafisi iin bir eyler yapmamz gerektii kanaatine vardk. lk i olarak Irak Trklerini de tpk Kbrs, Bat Trakya ve Kafkas Trklerinde olduu gibi bir ara-ya toplayacak ve Trkiyede tantacak bir kltr ve dayanma derneinin kurulmasn dndk. Bu iin Fikir Babas, o zaman Orman Fakltesinde renci olan rahmetli Rza Demirci idi. (Kendi-si 1980 ylnda Saddamn zebanileri tarafndan tutuklanp esrarengiz bir ekilde ortadan kayboldu. kence neticesinde hayatn kaybettii yllar sonra anlald. Mezar bile yoktur. O, tam manasyla bir liderdi.)

Kurulmas dnlen dernein gayesi tamamen sosyal ve kltrel olacakt. Hibir ekilde siyasi ama gtmeyecekti. Byle bir dernei kuracak ka-dar stanbulda hemerimiz zaten mevcuttu. Biz-ler ise Trk vatanda olmadmz iin o zamanki yasalara gre dernek falan kuramazdk. Rahmetli Rza bu amala bir anket hazrlad ve adresleri te-spit edilen hemerilerimizi teker teker evlerinde ziyaret ederek kendilerine Anket sorular sunul-du. Bu ziyaretlerin birouna ben de rahmetli Rza Aabeyle katldm. Aradan bir hayli zaman geti hibir hemerimizden ses seda kmad. Sadece tek bir kiiiirle cevap verdi. O da stiklal Madalyas sahibi emekli Albay Ali Rza Alaslan idi

Merhum Ali Rza Albay skdarda Selamsz Sokakta iki katl mtevaz bir evde otururdu. Evin arka tarafnda kck bir bahesi vard. Rahmetli orada, geimine katk salamak amacyla sebze ve meyve yetitirirdi. O zamanki emekli askerle-rin maalar son derece dkt, ya ileri olduu iin kendisine Amca derdik. Rahmetli Ankete verdii manzum cevapta yle demekte idi:

Kerkk HatralarmIX


zzettin KERKK

Anketinize cevap vermekte mazurumnk kesb-i rzkile megulmHayatn verdii rehavetle Onun elemi ile mahmulmiirin sonunda sizlere baarlar dilerim diye

yazl idi.Bylece dernek kurma tasavvurumuz neticesiz

kald. Baka araylar iine girdik. Anladk ki artk i baa kalmt. Rza Demirci aabey bata olmak zere, kendileri ile ayn ideali paylatmz be arkada, 1951 ylnn balarnda mer ztrkmen arkadamzn Harbiyedeki baba yadigr evinde toplanarak, Irak Trklerini Anavatannda tantmak, Irakta Trklerin yaad blgelerde Trklk ru-hunu glendirip yaatmak ve haklarn savunmak zere bir rgt kurmaya karar verdiler. rgtn ad Irak Trkleri Birlii idi. Harbiyedeki toplantya katlan be kii unlard:

1- Rza Demirci2- mer ztrkmen3- Cevdet Kadolu4- Naci Akkoyunlu5- zzettin KerkkHazrlanan tze gre; Birlik yelerinin isi-

mleri gizli tutularak, her birine bir kod numaras verilerek anlacaklard. Tzk, yeler tarafndan ittifakla kabul edilerek, ierdii prensiplere sadk kalnacana dair yemin edilip Birlik fiilen ku-rulmu oldu. Mali kaynak teminine gelince yeler her ay mtevaz renci btelerinden bir miktar aidat deyeceklerdi. Birliin ilk faaliyeti alarak 1951 yl iin ufak apta bir Kerkk Takvimi bastrmak oldu. kiye katlanan vapur tarifesi boyundaki bu takvimde yer alan u horyatlar ok anlaml idi:

Oyan KerkkYaram oyan KerkkHer yerde ruh uyandSen de bir uyan Kerkk

Yd elindet blbl yd elindeBir diyar mezar olsunKalmasn yd elindeBu mtevaz takvimi niversite hocalarmza

verdiimizde; te Trklk ruhu budur diyen-ler oldu. Milli evrelerde de byk ilgi uyandrd. Daha sonraki yllarda Irak Trkleri arasnda Ta-kvim Geleneinin domasna yol aacak olan bu ufack faaliyetten dolay Birlik, bir miktar para elde ederek, baka iler baarmay gerekletirdi.

Bu arada Cumhuriyet Gazetesi yazarlarndan V-N (Vl Nurettin) Irak Hkmetinin davetlisi

olarak Badata gitti. Dndnde Hem Nalna Hem Mhna balkl kesinde yazd iki yazda Badat izlenimlerini anlatrken Irakta Ermenilerin Trkeyi yaattklarn iddia etti.Bu iddialar Trk basn evrelerinde byk tepkiye yol at. Merhum Peyami Safa Milliyet Gazetesindeki kesinde V-Nya sert bir cevap vererek, sylediklerinin sa-ma ve mesnetsiz olduunu yazd. Ayn mahiyette baka cevaplar da gazetelerde yaynland. Ben, V-Nya Ak Mektup balkl bir yaz yazdm. Bu yaz, ktisat Fakltesinde hocam olan deerli bilim adam Prof. Ziya Fndkolunun kard Meslek isimli gazetede yaynland. Daha son-ra btn bu yazlar toplayarak Irak Trkleri Hakknda Dnceler ad altnda bir bror halin-de yaynladk. Bu bror btn gazete yazarlarna dattk. Kerkke de el altndan bir miktar gn-derdik. Sz konusu bror, birliimizin ilk yayn olarak ok etkili oldu. Nitekim V-N bir sre sonra yine Cumhuriyet Gazetesindeki kesinde Trk Aznlklar bal altnda kaleme ald bir yazda, adeta gnah karr gibi daha nce yazd yazlardan dolay zr dilercesine, Badat zi-yareti srasnda Iraktaki Trk blgelerini ziyaret etmesine msaade edilmediini, byle dostluk olmayaca ifade etmitir. V-Nnun bu yazsn karmakta olduumuz Fuzl dergisinin 5 inci saysnda bir cemile alarak aynen yaynlamtk.

Aralarnda Kerkkl, Musullu, Telaferli, Erbil-li, Kifrili, Dakuklu, Karatepeli, Leylanl ve Tuz-hurmatulu idealist Trk genlerini barndran Irak Trkleri Birlii, 1960l yllarnn banda hemen hemen niversite rencisi olan btn yelerinin mezun olup Iraka dnmeleri zerine merkezini Kerkke tamtr. Orada bnyesine yeni yeler alarak faaliyetlerini birka yl daha srdrmtr. Badatta ikamet eden baz mensuplar da vard. yelerinin %90 nn tabii lm veya Saddam rejimi tarafndan idam edilmeleri ve yahut Iraktan g etmeleri neticesinde faaliyetlerine son vermitir. yeleri arasnda son derece gl bir kardelik ba ve dayanma mevcuttu ve hibiri Birlie iha-net etmemitir. dam sehpasna gidenler bile, her trl ikenceye ramen dava arkadalarnn isim-lerini vermemilerdir.

Trl nedenlerle ebediyete intikal eden dava arkadalarmza Cenab- Haktan rahmetler niyaz ederim. Meknlar cennet olsun. Hayatta olanlara da salkl ve uzun mrler dilerim.

Irak Trkleri milli davasna nclk eden Birliin bu uurdaki dier nemli faaliyetlerini hatralarmn mteakip blmlerinde, dilimin dnd kadar anlatmaa devam edeceim.


Ylmaz HASASU

14 Temmuz 1959 Kerkk katliam, Irak Trk-leri yakn tarihinin en nemli krlma noktasdr. Trkmen belleinde kaznm bir travmadr. Bu ac hatralar 1959 ylndan beri her yldnmnde hatrlayp, zntlerimizi birbirimizle paylayo-ruz. Bu Temmuzda, 53. Yldnmn idrak ede-ceimiz bu olay ancak 60 ya zeri olanlarmz canl olarak hatrlyor olacak. Daha gen kuakla-rmz ise, anlatlanlardan ve yazlanlardan, o gn anmsamaya alacak. Bylesi olaylarn, bir top-lumun ortak acs olmas bakmndan, nemli bir birletirici ve kolektif bilincin olumasnda byk rol vardr. Bu yldnmlerin, Irakta ok nemli toplumsal yeri olan bir dvnme (latmiye) klt-rne dnmemesi iin, bu kolektif bilince daha farkl yaklamamz gerektirir dncesindeyim. Bunu bir ka neri balyla sunmak isterim:

Katliam Mzesi

Kerkkte, imdiki dnemde artlarn da el-verili olmasndan dolay, bir Kerkk Katliam Mzesinin almas yararl olacaktr. Bunun kap-samn genileterek, ehitler mzesi halinde de dnlebilir. Katliam ehitleri, Saddam dnemi ehitleri, yeni dnemdeki ehitler, v.s. Tabi ki b-tn ehitlerin anlarna sayg gstermek boynumu-zun borcudur. Ancak mzede kategorize edilecek bir ehit tanm ve gruplamas yaplmaldr. Ama ana arter mutlaka katliam ehitleri olmal. Mze iin zenle bir yer seilmeli. Bu yer olayla ilgili bir yer olmaldr. Mesela Kasm Neftinin veya Ata Hayrullahn evi veya o gnlerde toplumsal olaylarda nemli yerlere sahip olan ayhanelerden biri olabilir. Bu mzeler ehitlerin zgemilerini, ahadet hikyelerini ve onlara ait elde kalan ahsi eyalar iermeli. Bu mzenin ana blmlerinden biri de katliam kitapl olmal. Btn yazlan ve yaymlanan; sesli, yazl ve grsel dokmanlarn arivini oluturmal. Hayatta olan katliam ahitleri-nin ve yaknlarnn ses kaytlarn iermeli. leride her aratrmac iin eksiksiz bir kaynak oluturma-l. Devaml sinevizyon yaynlar vastasyla katli-am, ehitleri, o gnn grntlerini, siyasi figr ve ortam ksa filmlerle anlatan bir veya daha fazla oda bulunmal. Bu mze ehrin antsal sembol

haline getirilmeli. Resmi ziyaretilerin protokol program iinde yer almal. En azndan Trkmen siyaseti alan baznda.

Bu mzeyi ziyaret edecekler, katliamn hem havasn yaam olacaklar, hem de nedenleri hak-knda doru bilgilere sahip olacak. Byle bir mze, hem ehitlerimizin ruhunu ad edecek, hem de e-hit yaknlarn onurlandracak ve aclarn hafifle-tecek. Hem de kolektif milli bilincimizin bilimsel ve tarihsel olarak salam temellere oturtacak ve ok gl hale getirecektir.

Katliam Aratrmas

Kerkk katliam sonular itibariyle, hem Ker-kk toplumunun dirili ve sosyal dayanmasnda bir dnm noktasyd, hem de Irakn yakn ta-rihinin dnemelerinden birini oluturdu. Hatta General Kasmn Komnistlere kar verdii ilk tepkisinin tetikisi olmutur. Maryusuf Kilisesinde yapt konumayla Kasm, Irakta yeni bir dne-min kaplarn aralyordu. Komnistlerin devlette-ki arlklarn dengeleme ihtiyacn his ediyordu. Basna gelen ksmi zgrlkle, muhalif gazeteler gibi artyordu. Artk Irakllar gazete okumaya balyordu. Her gn bir ka kart grl gazeteyi takip etmek gnlk alkanlklar iine giriyordu.

Kerkk 13 Temmuz 1959 gn, byk bir en-lie hazrlanyordu. lke alk olmad bir co-kuyu yayordu. Annelerimiz, gece yarsna kadar darda kalmamza, ilk kez msaade ediyorlard. Gecenini ge saatlerine kadar herkes davul-zurna havas iinde parklarda ve alanlarda eleniyordu. Sonradan i Alan olarak deitirilen Aslan-Kaplan Parknda, karpuz kavun yiyerek, gecenin keyfini karyorduk ocuk yalarmzda. Kerkk-ller bu kutlamann rengini ve dilini belirlemek a-basndaydlar. Her yerde Trkmen arklar, Trk-mence sloganlar ve Trkmence afiler vard. Ana caddelerdeki taklar Trkmence pankart ve afilerle sslyd. Genler allmad kadar zbn-ceketle gurup grup dolayorlard. ehir, kimliini, kutla-mann diliyle, rengiyle kantlamak istiyordu. Kra-liyetin devrilmesi yldnmnn kutlamasna kar hi kimsede en ufak bir istek veya belirti yoktu. Bu

Kerkk Katliam Hakknda Dnceler


Ylmaz HASASU

baskn kimlik rengi de birilerini rahatsz ediyordu.

Katliamdan ders kartlabilmesi iin katliama gtren gelimeleri, o gnn atlar ve atmosferini, katliamn amalarn ve sonularn ok iyi analiz etmemiz gerekir. Konuyla ilgili ynla malzeme de vardr. yl sren Skynetim Mahkemeleri ve Devlet Gvenlik Mahkemelerinde baklan da-valarn tutanaklar, incelenecek belgelerin banda gelir. O gnn gazeteleri konuyla ilgili stunlar dolusu haber ve yorum yaynlyorlard. imdiye kadar bu olay, genlerimizin, Mastr ve Dokto-ra konusu olmamtr. Hlbuki byle bir bilimsel aratrma, bizim konuyu daha doru bir ekilde anlamamza ve salkl deerlendirmemize yol aar ve buna dayanarak milli bir gr saptamam-za neden olur. Belki de baz evrelerin, zr ver-me gerekliliinin salam gerekelerini oluturur. Genlerden byle bir aratrma istei olumadysa, biz bu ortamn hazrlanmasnda baz zendirici n-lemler salayabiliriz. Mesela byle bir aratrma-ya burs temin eder veya sponsorluk salayabiliriz. Hatta bir aratrma yarmas konusu yapp geni tabanl ve Trkmen camias dndan aratrmac-larn da katklarn salayabiliriz. Byle bir yar-madan kacak bulgular, daha kuvvetli bir etkiyle kullanlmasna neden olacaktr.

Kerkkn (ntifadas)

Katliam sonras Kerkkte emsali grlmemi, tam bir halk dayanmas oluuverdi. Halk tek bir duyumla mezarlklarda toplanyor, mitinglere -kyor, katliama bulaanlara kar dzenlenen sui-kastlarda, eylemcileri koruyor, evinde saklyor ve

kamasn salyordu. Yksek katlmlarla mesleki sendikalar Trkmenlerin eline geiyordu. Bu tam bir kitlesel hareketti. Halk hem haklarn talep edi-yor hem de her trl faaliyetleri sahipleniyordu. Direni kahramanlar retiyordu. Mahallenin amar ocuu (), eylemcilere katldktan sonra, mahal-lenin kahraman oluyordu. lk suikasta katld zaman rkek, elleri titreyen ve yz sapsar iken, daha sonralar, hi bir ey olmamasna, ayn kartrp, aznif oynamaya devam edecek kadar dingindi.

Bu Trkmenlerin kitlesel hareketlerinin en do-ruk noktasyd. Bugnn bask artlarndaki dei-iklik gz nne alnrsa bu doruun alamamas hatta ok gerisinde kalnmas, zerinde nemle d-nmemiz gereken bir durumdur. Bu kitlesel bilin ortamn, havasn ve kahramanlarn bugnk ku-aklara ulatrmamz gerekir. O gnn ou canl ahitleri hayattadr. nce o anlarn dokmantas-yonunun salanmas gerekir. Bu insanlar bulup, o gnn artlar iinde yaplan eylemlerin, rgt-lenmenin ve suikastlarn nasl ve kimler tarafndan yapldn anlatmak gerekir. Sonra da edebiyat ve hikyecilerimizin yakn tarihimiz zerinde yaza-caklar yklerde, aratrmaclarn hazrlayacakla-r biyografi ve anlarda, bu malzemeleri kullana-rak o srecin ruhunu bugnk kuaklara aktarm olacaklar.

Bu gibi projelerin gelitirilip hayata geirilme-si, katliamn yldnmlerinde, aclarmz dinamik bir potansiyele dntreceinden eminim.

Gel dinle bak ne diyorGecenin karanlGidip tekrar geliyorGecenin karanl

Da tepe demez ararDalp yararBeni smsk sararGecenin karanl

Dili yok bir ey sormazSessizdir ama durmazBeni yalnz brakmazGecenin karanl

Sonsuz bir fikir gibiBulunmaz sonu dibiUysal sakin elebiGecenin karanl

Yorgun olan yoklarper okar kucaklar Beni koynunda saklarGecenin karanl

Ruhumda kara simgeKonumayan bir bilgeNe k ne de glgeGecenin karanl

Ne kuyruu ne sapNe pencere ne kapzlmez bir sr kpGecenin karanl

Ykselir ge aarSel olup yaar yaarHer akam yeni doarGecenin karanl

Gecenin Karanl

Osman OUZ


ABDnin Aralk 2011de askerlerini Iraktan ekmesiyle birlikte bu lkede meydana gelen h-kmet krizi geen sre iinde devam etmitir. Bu srete Iraktaki siyasi dengelerin deitiini ifade etmek mmkndr. Irakn siyasi ve toplumsal ya-ps dikkate alndnda iki nemli etken zerinde durmak gerekir. Bunlardan birincisi, Irakn etnik-dinsel eitliliinin siyasal arenada rekabet eden g unsurlar haline gelmesidir. Bir dieri ise, blgesel ve kresel glerin Irak zerindeki rekabetidir. Bu analizde Iraktaki Maliki krizi sonucunda oluan yeni i dinamikler analiz edilmeye allacaktr.

Maliki Krizi Srecinde Ortaya kan Koalis-yon Araylar

Irak Babakan Nuri El-Malikinin, ABDnin Iraktan askerlerini ekmesiyle beraber Irak Cum-hurbakan Snni Arap Tark El-Haimi hakknda kard yurtdna kma yasa ve tutuklama ka-rar, Badattaki siyasi haritann adeta yeniden izi-leceinin sinyallerini vermitir. Baka bir ifadeyle, 2010 ylnda kurulan Badat hkmetinde hesaplar karm ve Maliki hkmetten ekilmeden yeni siyasi ittifaklar oluturma almalarna balanm-tr. Maliki hkmetine kar Irakta Erbil eksenli yeni bir hkmetin ortaya kt algs olumu-tur. nk Erbilde 28 Nisan 2012 tarihinde Irak Cumhurbakan Celal Talabani, Kuzey Irak Krt Ynetim Bakan Mesut Barzani, Irak Parlamento Bakan Usama El-Nuceyfi, Eski Irak Babakan ve El-Irakiye listesi lideri Eyad Allavi ve Sadr Hare-keti ile El-Ahrar listesi lideri Mukteda Es-Sadrn grmesinin ardndan yeni bir siyasi ittifak olutu-rulmutur. Barzani, Allavi ve Sadr arasnda kurulan bu ittifak, Malikiye verilen gvenoyunun geri e-kilmesine ynelik bir sre balatmtr.

Barzani-Allavi-Sadr ttifaknn Kuruluunu Hazrlayan Sebepler

- Kuzey Irak Krt ynetiminin bu ittifak kur-masndaki temel amac, Maliki hkmeti ile yaad- temel sorunlarn giderilmesi (Kerkk sorunu, do-al gaz-petrol yasasnn kartlmas ve Kuzey Irak Krt ynetiminin kontrol altndaki snrlar koru-yan Pemergelerin btesinin Irak ileri Bakanl tarafndan karlanmas) ve Krtlerin 2003 ile 2007 yllar arasnda Badat ynetimi zerindeki etkisi-

nin yeniden tesis edilmesidir. Ayrca Barzani lider-liindeki Krdistan Demokratik Partisinin (KDP), kuzey Irak blgesi bata olmak zere hem Irakn genelinde hem de blgedeki etkisini artrmas da bir dier nemli amatr. Bu durumda Barzani, Maliki krizi ile beraber KDPnin Badatn karar mekaniz-masnda nemli bir role sahip olduunu gsterecek-tir. Ayrca Barzani, Maliki krizinde stlendii rolle bir nevi Cumhurbakan Talabaninin lideri olduu Krdistan Yurtseverler Birlii (KYB) ile rtl bir rekabet ierisine girdii izlenimi de vermektedir. Bu durumdan rahatsz olan Talabani de, Badattaki konumunu kullanarak Barzaniye karlk vermeye almaktadr.

- El-Irakiye lideri Eyad Allavinin, Sadr ile ayn ittifakn iinde bulunmas ise Iraktaki siyasi den-geler asndan byk bir srpriz olmutur. nk Allavi ile Sadr arasnda gerek siyasi gerekse ide-olojik anlamda byk farkllklar bulunmaktadr. Allavi, Amerikann igaline ve Irakta kurulmas ngrlen federatif yapya destek veren bir isim-dir. Ayrca Sadrn lideri olduu Mehdi Ordusuna kar 2004 ylnda ABD askerlerinin desteiyle cid-di operasyonlar dzenlemitir. Mukteda Es-Sadr ise, ii bir din adam olarak ABDnin igaline ve federatif bir Irakn kurulmasna kardr. Irakn btnln savunmakla beraber rana yakndr. Allavinin, Sadr ile ayn ittifakta yer almasnn ise nemli sebepleri bulunmaktadr. Bunlardan birinci-si, Aralk 2010da Irak hkmetini kurma yetkisini alan Maliki ile Erbil anlamasnda yer alan Yksek Dzeyli Stratejik Konsey ad altnda bir kurumun kurulacan ve bu kurumun bana Eyad Allavinin geecei konusunda bir anlama salanmt. Fakat bu konseyin kurulmamas sebebiyle Allavi, Maliki ve ran tarafndan Irakn siyasi sahnesinden d-landn hissetmitir. Bu sebeple Allavinin Sadr ile ayn ittifakta yer almas, bu dlanmlk hissine kar Badatn siyasi srecinde mevki aray iin-de olmas ile ilgilidir.

Bir dieri ise, Allavinin oluturduu El-Irakiye listesi ierisinde yer alan farkl siyasi aktrlerin Badatta hkmet kurulduktan sonra ittifaktan ayrlmasdr. Bu kopmalar, El-Irakiyenin, parla-mentodaki milletvekili saysnn azalmasna da yol

Ali SEMN

Iraktaki Maliki Krizini Dikkatli Okumak


amaktadr. Allavi de bylece Badat ynetiminde gn getike zayfladn fark etmitir. Bu adan Irakta erken seim ve Malikiye gvenoyu veril-memesi ynndeki talep El-Irakiye cephesinden ska dile getirilmektedir. Baka bir ifadeyle Allavi, kurduu ittifak yeni bir liste ile kurtarmaya al-maktadr.

- Mukteda Es-Sadrn, Barzani ve Allavi ile ayn ittifakta yer almasnn arkasndaki nemli nedenler-den biri, Maliki ile olan rekabetidir. Sadrn, Erbil ziyaretinin ve sonrasnda Barzani-Allavi ikilisi ile Malikiye kar ittifaka girmesindeki faktrn ran olduu grlmektedir. nk ran, Irak genelin-de nfuzunu artrmak istemektedir. Sadr bu ittifak iinde yer almasayd ran, Iraktaki Maliki krizini hem ierden, hem de dardan kontrol edemeyebi-lirdi. Sadrn, Malikiden gvenoyunun ekilmesi gibi baz hamasi sylemlerde bulunmas bir nevi Tahrann sz konusu krize mdahale ettii mesa-jn da vermektedir. Ancak Sadr, Erbildeki ittifakn (Barzani ve Allavi) iinde yer aldktan sonra rann belirledii Malikiden gvenoyunun geri alnmas hususundaki kriterleri at iin 4 Haziran 2012 ta-rihinde Tahrana arlmtr.

- Dikkat edilirse 2003 ylndan beri Irakta ii-ler dnda kurulan tm ittifaklarda mutlaka ii bir isim bulunmaktadr. Tahrann, Krtler ve Snni Araplar arasndaki yaknlama neticesinde lkedeki ve blgedeki karlarnn riske girme ihtimalinden dolay Sadr Erbile gnderdii deerlendirilebi-lir. Iraktaki siyasi tablonun daha net anlalmas iin u hususa dikkat etmekte fayda vardr. ii it-tifaknn zerindeki Tahran ve ii din adamlarnn (Necef ve Kumdaki dini mercilerin) etkisi devam ettii mddete ii-iiye kar ne Krtlerle ne de Snni Araplarla herhangi bir ittifakta uzun sreli devam edemeyecektir. Dolaysyla Mukteda Es-Sadrn Barzani ve Allavi ile ilelebet ayn ittifakta yer almas ve Irakl iilerin safn deitirmesi zor grnmektedir.

Yukarda sz edilen Barzani-Allavi-Sadr ittifa-k gz nne alndnda Mukteda Es-Sadrn Ku-zey Irak Krt ynetimi ile anlaarak ii bir baba-kan devirme giriimi ise ii kamuoyunda ciddi ra-hatszlk uyandrmtr. Sadr eer Barzani ve Allavi ile ittifak kurmadan Malikiden gvenoyunun geri alnmasn isteseydi, ii cephesinden destek alabi-lirdi. Fakat Sadrn, Maliki krizi konusunda Barzani ve Allavi ile ittifak kurmas, iilerin Malikiye olan desteini nemli lde artrmtr. Ayrca Sadrn bu ittifak iinde yer almas bir taraftan da Sadr gru-

bunun (El-Ahrar listesi) iinde bulunduu, iilerin geni tabanl listesi olan Eski Babakan brahim Caferi bakanlndaki Irak Ulusal ttifakn devre d brakt grntsn vermektedir. Dolaysyla Sadrn Badat krizindeki fevri tutumu, Irak Ulu-sal ttifaknn Malikiye kar bir eyleme geme-sini zorlatrmtr. Bu adan bakldnda Sadrn, Maliki krizinde iinde bulunduu ittifak tarafndan yalnz brakld ifade edilebilir.

El-Irakiye listesine gelince, Eyad Allavinin iinin daha zor olduunu ifade etmek mmkndr. Bunun iki temel nedeni vardr. Bunlardan birincisi, El-Irakiye listesinin ats altnda toplanan yaplarn farkl ideolojilere sahip olmasdr. Bir dieri ise liste ierisinde bulunan kiilerin, El-Irakiyenin sadece Allavi, Parlamento Bakan Nuceyfi ve Babakan Yardmcs Salih El-Mutlak tarafndan ynetildii fikrine sahip olmasdr. Bu durum El-Irakiye listesi iinde blnmelere sebep olmaktadr. nmzdeki srete El-Irakiye listesindeki kopmalarn artmas beklenebilir. nk Allavinin Haimi-Maliki kri-zinin ortaya kmasndan bu yana taknd tavr, hem kendisini hem de El-Irakiyeyi Krt ynetimi-nin kontrolne teslim ettii grntsn vermekte-dir. Bu bakmdan da Allavi, Irak siyasi sahnesinde g kaybetmeye balamtr.

Aslnda Allavi, El-Irakiye listesini kurma aa-masnda halktan, zellikle Trkmenlerden ve Sn-ni Araplardan ok ciddi destek almtr. Ancak Badattaki hemen hemen her siyasi gelimede ve yaanan krizde El-Irakiyenin veya Allavinin, Er-bil ynetiminin dnda bamsz bir siyasi duru sergileyememesi lkedeki imajlarn nemli lde zedelemitir. Baka bir deyile Allavi, El-Irakiye listesi ierisinde liderlik inisiyatifini halen eline alamamaktadr. Allavinin inisiyatifi Nuceyfi, Mut-lak ve Haimi ile paylamasnn ise doru bir yakla-m olmad ne srlebilir. Eer Allavi ve listesi, Iraktaki tm siyasi gelimelere tek bana nclk edebilseydi, Badattaki etkisini daha da artrm olabilirdi. Bu balamda Allavi ve El-Irakiye lis-tesinin Iraktaki siyasi krizin bir paras olmaktan ziyade, sorunlarn giderilmesinde nc bir rol st-lenmesinde ve iyi bir muhalefet olduunu gster-mesinde fayda vardr. Aksi takdirde Allavinin gele-cek seimlerde byk oranda oy kaybna uramas muhtemeldir.

Burada u hususu belirtmekte yarar vardr. Allavi ve Sadr ile ittifak kuran Kuzey Irak Krt ynetimi, Maliki kriziyle birlikte 2003 ylndan beri Snni Arap-lar ve Mukteda Es-Sadr ile yaad gerginlie kar bir ittifak kurmutur. Bu durum Allavi ve Sadra olan halk desteinin azalmasna neden olurken, Krtlerin Barzaniye olan desteinin nemli lde artrmtr.

Ali SEMN

* Prof. Dr., Trakya niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm, EDRNE/TRKYE.


Ali SEMN

misyonu yapt inceleme srecinde 11 milletveki-linin imzasn geri ekmesi ve 2 milletvekilinin de imzasnn askya alnmas iin talepte bulunmutur. Bylece Cumhurbakan tarafndan grevlendirilen komisyonun iradesiyle toplanan 173 imzann 160a dmesi neticesinde Malikiden gvenoyunun e-kilmesi giriiminin ilk aamas baarsz olmutur.(2) Bu durumda ikinci bir yol daha bulunmaktadr. Cumhurbakanna gidilmeden parlamento tarafn-dan gereken ilemlerin yaplmasyla Malikiden gvenoyunu ekmek kanunen mmkndr. Ancak Talabani bu meselede Malikiden yana bir tavr or-taya koymutur.

Bunun sebeplerini u ekilde sralamak mm-kndr:

- Talabani, Maliki krizinde kuzey Irakta ve blgede Krt ynetimi Bakan Mesud Barzaninin fazlasyla n plana ktn deerlendirerek, ken-disinin ve KYBnin Krtlerin siyasi sahasndan dlandn hissetmektedir. Bu sebeple Talabani, Maliki krizinde varln ve roln gstermeye almaktadr. Talabaninin, Malikiden yana bir tutum sergilemesi; Barzani ile sadece Krtlerin si-yasi arenasnda deil, Irakn genelinde ve blgede dolayl olarak bir g mcadelesine girdiini gs-termektedir.

- Talabani, Malikinin babakanl brakmas-nn istenmesinin arkasnda kendisinin ve partisinin (KYB) tasfiye edilmesinin amalandn dn-mektedir. nk Malikinin babakanlktan aln-masnn ardndan yeni bir hkmet kurulmad takdirde erken seime gidilecek bu da Talabaninin cumhurbakanl koltuundaki grevinin sonu olacaktr. nk Irak Anayasasnn 72. maddesine gre, Cumhurbakannn sadece iki dnem seilme hakk vardr. Dolaysyla Talabani, grevinin ikinci dneminde olduu iin Maliki sonras Irakta erken seime gidilmesi durumunda tekrar cumhurbakan-l koltuuna oturamayacaktr.

- Talabani, cumhurbakan olduktan sonra Krt kamuoyunda KYBnin zayflamasna neden olmutur. KYB, artk Krt Ynetimi Bakan Mesut Barzaninin lideri olduu KDPye kar 1990l yllardaki gibi her-hangi bir silahl veya siyasi mcadele verecek durumda deildir. Bu sebeple kuzeyde zayflayan Talabaninin, Irakta bir politikac olmaktan ziyade bir devlet adam roln oynad ileri srlebilir.

- Talabani, Erbilde kurulan Barzani-Allavi-Sadr ittifaknn uzun sreli olmadn ve Sadrn tm ii nfusu temsil etmediini dnd izle-nimini vermektedir. Bununla birlikte Talabaninin, Malikiden gvenoyunun ekmemesinin en nemli hedeflerinden biri Krt-ii dmanlnn olumas-nn nne gemektir. Eer bir Krt-ii dmanl

Irak Anayasasna Gre Babakandan Gve-noyu ekilmesi

Irak Anayasas babakandan gvenoyunu ek-me yetkisini cumhurbakanna ve parlamentoya vermektedir. Anayasann 61. maddesinin B bendi-nin 1. fkrasna gre Cumhurbakan, babakandan gvenoyunu ekmek iin dorudan parlamentodan talepte bulunur. 61. maddenin B bendinin 2. fkra-snda ise, Parlamentonun 1/5nin (Irak Parlamen-tosunda 65 milletvekili saysna tekabl etmektedir) istei zerine babakandan gvenoyunun ekilmesi talep edilebilir. Ancak milletvekilleri bu istekte bu-lunmadan nce babakana gensoru iletmesi ve bu-nun zerinden bir hafta gemesi gerekmektedir.(1)

Babakandan gvenoyunu ekme ilemlerinin aamalar;

1. Babakana gensorusunun yneltilmesi en az 25 milletvekilinin talebi zerine gerekleir. Baba-kann gensorusuna yant vermesi iin en az bir hafta gemesi gerekmektedir.

2. Babakann gensoruya cevap vermesinin ar-dndan Irak Parlamentosu yelerinin 1/5i Baba-kandan gvenoyu ekilmesi iin talepte bulunabilir.

3. Irak Anayasasnn 61. maddesinin B bendi-nin 3. fkrasna gre, Parlamento yeleri babakan-dan gvenoyunu ekme kararn mutlak ounlukla (163 ye) alr.

Talabaninin Maliki Krizindeki TutumuIrakta, Aralk 2011den bu yana Irak Cumhur-

bakan yardmcs Tark El-Haimi ile yaanan siyasi kriz, Barzani-Allavi-Sadr ittifak ve Mali-ki arasnda daha deiik bir sorunu da beraberin-de getirmitir. Buna gre Badattaki siyasi kriz, Haimiden ziyade Maliki ile Barzani-Allavi-Sadr arasndaki krize dnmtr. Bununla birlikte Erbilde 28 Nisan 2012 tarihinde Erbil toplantsnda alnan kararla Malikiden gvenoyunun ekilmesi gndeme gelmitir. Bu nedenle Barzani-Allavi-Sadr ittifak Malikiden gvenoyunu ekmek iin harekete gemitir. Burada unu belirtmek gerekir, Malikiden gvenoyunun ekilmesi hususu lke iindeki siyasi yaplar arasnda ayrmaya yol a-t gibi, blgede Trkiye, Suudi Arabistan, Katar ve ran arasnda rtl bir rekabetin olduunu da gzler nne sermektedir. Dolaysyla Maliki kri-zi sadece Irakn i meselesi olmakla kalmamtr. Dahas Iraktaki siyasi gruplar arasnda g mca-delesi yaanrken, blgesel aktrleri de gz ard et-memek gerekmektedir.

Malikiden gvenoyunun ekilmesi iin topla-nan 173 milletvekilinin imzas 4 Haziran 2012 ta-rihinde Cumhurbakan Talabaniye sunulmutur. Talabani ise, imzalarn tetkiki iin bir aratrma komisyonu kurmutur. Sz konusu aratrma ko-


meydana gelirse Krtler, Irakn yzde 60-65ini karsna alacak ve ii desteini kaybetme tehli-kesi ile kar karya kalacaktr. Bu da Krtlerin, Iraktaki karlar asndan ciddi bir risktir. nk 2003 ylndan beri Krtler, Badatta iilerle anla-arak devlet kademesinde birok konuyu kendi leh-lerine halletmilerdir. ABD igalinden sonra Krt-ler eer iilerle ibirliine gitmeseydi, gnmzde elde ettikleri bir takm haklara (Irakn federal dev-let olmas, Krtenin resmi dil olma vs. gibi) sahip olamazlard. Talabani bu balamda Sadrn iilerin sadece 1/4n temsil ettiini aklayarak ve Krt-ii dmanlnn olumamas iin Barzaniden aba gstermesini isteyerek dolayl olarak bir uya-rda da bulunmutur.

- Maliki krizinde Talabaninin ayn zamanda blgesel aktrler arasnda da tercih yapt grl-mektedir. Krt Ynetimi Bakan Barzani Trkiye ile yakn ilikiler kurarken, Talabani rana yakn durmaktadr. u hususa dikkat ekmekte yarar var-dr. 2010 ylnda Irakta hkmet kurulduunda, Talabaninin cumhurbakan olmasna Snni Arap-lar kar karken, iiler ve Tahran destek vermitir. Bu nedenle Talabaninin Malikiden yana bir tutum sergilemesinde rann etkisini unutmamak gerekir. Baka bir deyile, Barzani Ankara ile ilikilerini ge-litirdike, Talabani rana yakn duracaktr. Dola-ysyla Talabaniyi Tahran ile ilikilerini glendir-meye sevk eden nemli faktrlerden biri de, ran ve iilerin KYByi desteklemesini salamaktr.

Talabaninin, Malikiden gvenoyunun ekil-mesine kar kmas, Badattaki siyasi krizde ta-rafsz kalma abas olarak da grlebilir. Talabani, bu sorunda ciddi bir muhalif ittifak olmasna ra-men sorunun tek msebbibi olarak gsterilmekten rahatsz olduunu zaman zaman istifa etme tehdidi ile ortaya koymaktadr. Yukarda da belirtildii gibi Talabani, Krt-ii dmanlnn yaanmasndan endie etmektedir. iilerin geni listesi olan Irak Ulusal ttifak, ii merci Ayetullah Ali El-Sistani ve Tahrann, Malikinin babakanlk koltuunu brak-masn istemedii srece Talabaninin, Malikiden gvenoyunun ekilmesi giriimlerine destek ver-meyecei ngrlebilir.

SonuIraktaki son gelimeler sadece siyasi bir kriz

olarak grlse de, bu nitelikteki krizler lkede eko-nomi ve gvenlik temelli sorunlara yol amaktadr. 13 Haziranda Irakn sekiz vilayetinde meydana gelen saldrlarda seksen kii hayatn kaybetmi, yze yakn kii de yaralanmtr. Iraktaki siyasi istikrarszlk lkeyi her ynden olumsuz etkilemek-tedir. Bu sebeple siyasi krizin ivedilikle zm-lenmesi gerekmektedir. zellikle Trkiye, Suudi

Arabistan ve ran gibi blgede etkisi olan lkelerin, Iraktaki siyasi krizde taraf olmaktan ziyade soru-nun zmnde yer almas nemlidir. Erbilde olu-an Barzani-Allavi ve Sadr ls arasndaki ittifa-kn uzun sreli olamayaca gz nnde bulundur-maldr. nk her siyasi oluumun (El-Irakiye, Krtler ve Sadr grubu) Badattaki hedefleri ayn deildir. Krtler, hangi ittifakta yer alrsa alsn, Kerkk meselesinde taviz vermeyebilir.

te yandan Maliki krizi, sadece Badattaki si-yasi grnty deitirmemi, ayn zamanda Kuzey Iraktaki siyasi ittifak da etkilemitir. Talabaninin, Malikiden gvenoyunun geri alnmasna kar k-mas, KDP-KYB stratejik ortaklnn bozulabile-ceine ilikin endielere yol amtr. Hlihazrda iki parti arasndaki ortaklk Krtlerin Irakta elde ettii imtiyazlarn zarar grmemesi iin zoraki de olsa devam etmektedir. Ancak Maliki kriziyle bir-likte Talabani-Barzani arasndaki gizli g mcade-lesinin nksettii belirtilmelidir.

Trkiye asndan deerlendirildiinde, Iraktaki siyasi krizden sonra Haiminin stanbula yerlemesinin Ankara-Badat arasndaki ilikilerin gerilmesine sebep olduu grlmektedir. Bu se-beple Ankara, Irak politikasn gzden geirerek, Malikiden gvenoyunun ekilmemesi ve baba-kanlk grevini srdrmesi durumunu gz nnde bulundurarak iki lke arasndaki ilikilerin dzeltil-mesi iin imdiden baz giriimlerde bulunmaldr. Trkiye, belirli Irakl siyasetiler zerinden bir Irak politikas oluturmamal, tersine Badat ynetimin-de kim olursa olsun bu kiilerle ilikilerini glen-dirmeli, Irakta ortaya kan boluu doldurmaya ynelmelidir. Aksi durumda Ankarann Iraktaki hareket alan daralabilir.

Bugnk srete Malikinin Erbildeki muhale-fetin baz taleplerini yerine getirerek, krizi yattr-mak iin aba harcayaca sylenebilir. Tahran ve Ankarann giriimi dorultusunda Yksek slami Konseyi Bakan Ammar El-Hekim nclnde bir arabuluculuk komisyonu kurularak, Maliki ile taraflar arasnda grme yaplmas muhtemeldir.

Dipnotlar:(1) El-DasturAl-Iraqy-http://parliament.iq/Iraqi_Council_

of_Representatives.php?name=singal9asdasdas9dasda8w9wervw8vw854wvw5w0v98457475v38937456033t64tg34t64gi4dow7wnf4w4y4t386b5w6576i75page&pa=showpage&pid=55

(2) (Irak Cumhurbakan Bro-sundan Aklama)

http://www.iraqipresidency.net/news_detial.php?language=arabic&id=12110&type=news

http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=2160:iraktaki-maliki-krizini-dikkatli-okumak&catid=77:ortadogu-analizler&Itemid=150

Kaynak: www.bilgesam.org

Ali SEMN


Alper [email protected]

18-19 Mays 2012 tarihleri arasnda, Osman-l narnn douuna ahitlik eden topraklarda, Bilecikte, Irak Corafyasnda Trkmen Varl ve Kltr Sempozyumu vesilesiyle, Trkiyenin eitli niversitelerinden gelen pek deerli akade-misyenlerle bulutuk.

Bilecik eyh Edibali niversitesinin pek muh-terem Rektr Prof. Dr. Azmi zcann ve yardm-cs Prof. Dr. Abdulhalik Bakrn, bir sempozyum iin gerekli olan her eyi aratrmaclarn nne sermesi fevkalde memnuniyet vericiydi. Gen bir niversitenin ksa zamanda ehil idareciler elinde gerek bir eitim yuvas haline geldiini gzledik. niversite Rektr Sayn zcann biz katlmc-lara gstermi olduu yakn ilgi de ayrca kayda deerdi. Protokol kaygsndan uzak, candan misa-firperverlii ve gelecekte de bizlere her trl ilm almada niversitesinin kaplarn aacan vaat etmesi pek sevindiriciydi. Hocann yakn alma arkadalarndan aldmz bilgilere gre, Rektr Bey, makamna gelen hi kimseyi kapdan evir-miyormu. Bunu duyunca asrlardan beri kaybetti-imiz idareci tipini nihayet yakalam olduumuzu

grdk. Nitekim Rektr Bey bizlere ikram ettii bir le yemeinde, Biz Trkmenlerle Trkmen, Krmllarla Krml, Balkanllarla Balkanlyz. diyerek Trk dnyasnn meselelerine ne derece nem verdiini dile getiriyordu.

Sempozyuma katlmclarn says, baka sem-pozyumlarla karlatrldnda az grlebilir. Fa-kat ok deerli teblilerin sunulduu bu bilgi le-ninde katlmclarn Irak Trklerinin meselelerine nasl drt elle sarldklarn ve derin bir vukufla sorunlarmza areler rettiklerini grerek mit-le dolduk. zellikle, Trakya niversitesinin Fen Edebiyat Fakltesine bal Trk Dili ve Edebiyat blmnn on retim yesiyle sempozyuma ka-tlm olmas meslek hassasiyeti aan ve kkleri asrlara varan bir kardelik duygusunun da vuru-muydu. Bu satrlar vesilesiyle, Prof. Dr. A. hsan beke, Yrd. Do. Dr. F. Sibel Bayraktara, Prof. Dr. Recep Duymaza, Prof. Dr. Ahmet Gnene ve dier meslektalarma kalb minnettarlm sunarm. Aslnda, sempozyumdan te bir enlik havasnda geen iki gn boyunca yepyeni dostluk-

Osmanlnn Beiinde

Trkmen Sempozyumu


Alper [email protected]

lar edindik, dostluklar tazeledik. Sempozyumun en yal katlmcs olan, Trkmen davasnn ta iinde yorulmu, hlihazrda da Irak Trkmenlerin se-sini dnyaya duyurmak iin hibir fedakrlktan ekinmeyen deerli bymz Habib Hrmzl Beyefendinin aramzda bulunmas iki gn boyun-ca bizlere byk bir evk ve manev destek sala-d. Bunun yannda, kymetli Kerkkl yazar Ke-mal Beyatl da sempozyuma esprileriyle renk katt. Ayrca, Kazakistanda uzun yllar Ahmed Yesev niversitesindeki Rektrlyle Trkiyeyi tem-sil eden aziz kardeimiz Mahir Nakip ve nazik ei Mzeyyen Hanm, stanbuldan gelen Irak Trkle-ri Kltr ve Yardmlama Dernei Genel Bakan Sayn Mehmet Ttnc ve son gnlerde yazd Vatan Topraklarndan Gurbetilere Sz Syle-yenlere Kendinizi Bir Gurbetinin Yerine Koy-dunuz mu Hi? yazsyla Trkmenlerin kemikle-mi bir sorunu olan gurbetilii fevkalde zarif ve dokunakl bir dille kaleme alan muhterem ei De-niz Ttnc de sempozyumun mstesna katlm-clarndand. Ama sempozyumu asl deerli klan Kerkk, Tuzhurmat, Erbil ve Telaferden gelen ses sanatlarnn, her iki gnn akamnda oku-duklar yank Kerkk trkleri ve hoyratlaryd.

Ses sanatlarmz ilk gnn akam sempoz-yum katlmclarna zel bir program sundular. Ab-dulhalik Bakr Hocann byk Trkmen sanatkr Muhammed Raufu sahnede kucaklamas, hem-ehrimiz, can dostumuz Yldrm Hasanzadenin Kerkk halk oyunlarndan birini trkler eliinde byk bir ustalkla sergilemesi geceye renk katt. Trkmeneliden gelen sanatlarmz ikinci gnn akamnda, St Belediyesinin dzenledii bir konserde de sahne alarak Bileciklilerle Trkmen-lerin kaynamalarna vesile oldular. Sanatlarm-zn grd ilgi, Bileciklilerin, yakn tarihte ken-dilerinden trl desiselerle koparlm kardelerini kucaklamasndan baka bir ey deildi. Bu arada, St Belediye Bakan Osman Gnein, sem-pozyum dzenleyicilerine ve ses sanatlarmza verdii hediyeler iki topluluk arasndaki kardeli-in dier bir gstergesiydi.

Sempozyum, cumartesi gnk iki oturum ve Kerkk deyince ilk akla gelen isim olan Prof. Dr. Suphi Saatinin bir deerlendirme konumasy-la son buldu. Suphi Saati konumasnda bu gibi toplantlarn, Irak Trklerinin sesini dnyaya du-yurmada etkili olacan, yakn bir gelecekte Irak Trklerinin meselelerinin milletler aras bir sem-pozyumla da ele alnmasnn nemini vurgulad. Bilecik eyh Edibali niversitesi Rektr Yardm-

cs Abdulhalik Bakr ise bundan sonra da benzer akademik faaliyetlere ev sahiplii etmekten gurur duyacaklarn ve her trl destee niversitesinin hazr olduunu bildirdi.

Dolu dolu geen iki gnlk bu sempozyumun btn Trkmenlere yepyeni bir heyecan getirece-ine ve deerli bilim adamlarnn Irak Trkmen meselelerine dair mesailerine g vereceine ina-nyorum. Bu arada, sempozyumda bildiri sunanla-rn ya Trkolog ya tarihi olmas bir eksiimizi de ortaya karm oldu. Bana gre, bundan sonraki dnemlerde sosyologlarn ve ilhiyatlarn da Trkmeneli blgesine giderek orada eitli aratr-malar yapmalar gereklidir. Sosyal bilim dallarn-da alan btn aratrmaclara bu ynde tevik edici ortamlar, imknlar salanmal ve Trkmen akademisyenler Irak Trkleri zerinde almak isteyen meslektalarna rehberlik ve danmanlk etmelidirler.

Osmanlnn temellerinin atld bir blgede ve Trkiye Cumhuriyetinin temelinin atld bir gnn yl dnmnde gerekletirilen bu sempoz-yumun, ileride de hayrl hizmetlere vesile olmas-n temenni ederiz.


Irak topraklar zerinde bin yl bulan mazileri iinde mill kimliklerini korumay baarm Trk-menler bu lkede Telferden Mendiliye uzanan bir hat zerinde yerlemi, kendi kltrlerini bu topraklara kalc bir ekilde ileyerek buralar va-tan tutmulardr. Trkmenler gerek Seluklu gerek Beylikler ve gerek Osmanl alarnda Kerkk ve dier Trkmen blgelerinde pek ok ilim irfan yuvas mektep, medrese, tekke ve zaviye kurarak eitimi kalc messeseler yoluyla toplum hayat-na kazandrm ve yeni nesillerin yetimesini, bu yolla da millet varlklarnn devamn temin etmi-lerdir. Bu eitim kurumlarnda her ne kadar er ilimler Arapayla okutulmusa da Trke de ei-timde esas alnan bir baka dildir. Bir baka deyi-le Trkmenler, ana dilleriyle eitim faaliyetlerini yrtrken hem an ihtiyac olan ilimleri tahsil etmi hem de mill varlklarn ana dilleri vasta-syla korumulardr.

Yukarda anlan dnemlerde yalnzca Kerkkte 26 mektep ve medresenin alm ol-duunu gryoruz(Nakip 2007: 267-269)1. Bu durum Trkmenlerin eitime ne derece nem verdiklerinin bir gstergesidir. te yandan, Trk-enin bu dnemde balca eitim dillerinden biri olduu da Kerkkteki bir Yahudi ve bir Keldani2 mektebinin eitim dilinin dahi Trke olmasndan bellidir(Nakip 2007: 269-270). Bu itibarla, Trke Trkmenler iin ok uzun zamandan beri eitim alannda kullanlagelen bir dil olmutur.

Trkmenlerin eitimde Trkeyi kullanmalar Osmanlnn Iraktan ekilmesinden sonra bir md-det daha devam etmitir. Ancak Irak topraklarnn Osmanl emsiyesinin dna kmas ve nce ngiliz mandasna, sonra da Irak Krallnn hakimiyetine braklmas Trkmenlerin vatandalk hukuku a-sndan nemli kayplara uramalarna yol amtr. Zira, Osmanl asrlarnda dier Mslman topluluk-larla bir arada, ayn statde yaayan ve klsik Os-1. Ayrca bkz. http://www.nizamettin.net/tr/arapca_makale-arastirma/isl_bil_gelism_medr_ve_alim_katki.htm (Eriim tarihi: 5 Mays 2012).2. Kerkkte bir Hristiyan Trk topluluu olup bunlarn ncilleri ve dualar da Trkedir.

manl sisteminde slm milletinin bir paras olan Trkmenler Iraktaki siyas deiim sonucunda bir anda kendilerini Irak vatandalar olarak bulmu-lardr. O dnemde, Trkmenlerin iinde bulunduu artlar arlatran bir husus da ne Lozan Muahede-namesinde ne de Ankara Anlamasnda kendilerinin hukukunu derceden, dzenleyen veya koruyan her-hangi bir maddenin bulunmaydr. Bu durum ta-biatyla, o dnemde Trkmenlerin eitim alannda hangi dili kullanacaklar meselesini de belirsizlie sevk etmitir. Bununla birlikte, 21 Mart 1925te ha-zrlanan ilk Irak Anayasasnda Trkmenler, Krtler ve Araplarla beraber, Irakn kurucu etnik unsu-rundan biri olarak kabul edilmi(zkan 2007: 72); ayn anayasada, Trkmenlere kendi dilleriyle ei-tim alma hakk da tannmtr(Hrmzl 2003: 27). Fakat, Trkmenlerin bu kazanmlar fazla devam etmemi; ksa bir zaman sonra Trke yava yava eitim uygulamalarndan silinmitir. Irakn kurulu-undaki tarih sre dikkate alndnda Trkmen-lerin uradklar bu maduriyet daha iyi anlalabi-lir. Nitekim, zamann sper gc olan ngilizlerce, Irakn bir mill(!) devlet olarak ihdas edilmesi ve erif Hseyinle oullarnn Osmanldan kopu srecinde bir taraftan ngilizlerle i birlii yapp bir taraftan Arap kavmiyetiliini ne karmalar Trkmenlerin nasl bir komplonun iine dtkleri-ni belirgin bir ekilde ortaya koyar. Biz, yazmzda bu tarih sreci tahlil etmeyip Irak Trkmenlerinin Irak vatandalarna dntkten sonra Trke ei-tim alma hakkn ne lde kullanabildiklerini ve bu uurda ne gibi skntlarla kar karya geldiklerini baz tarih ve hukuk belgelere dayanarak siz deerli okuyucularmzn dikkatlerine sunacaz.

Irak Trkmenlerinin ana diliyle eitim alma haklarnn hukuk belgeleri ve dayanaklar:

Yazmzn bu blmnde Irak Trkmenleri-ne Irak makamlarnca zaman zaman vaat edilen veya verilen Trkeyle eitim alma hakknn tarih belgeleriyle Irak Trkmenlerinin gerek Irak gerek Trkiye Cumhuriyeti makamlar nezdinde giritik-leri hak arama teebbslerine yer verilmitir:

1922de, yeni bir anayasann yaplmasna

nder [email protected]

Irak Trkmen Eitiminin Kronolojisi


ilikin srete, Irakla ngiltere arasnda varlan anlamann nc maddesinde, ana dili Arapa olmayan dier kavmiyetler gibi, Trkmenlerin de nfusa fazla olduklar blgelerde, ilkretim ka-demesinde eitim ve retimi Trkeyle gerek-letirmelerine izin verilecei kaydedilmitir (Hr-mzl 2003: 20; Saati 2003: 198).

Kral 1. Faysal da tahta kt gn halka hitap ederken vatandalar arasnda hibir ekilde ayrm yaplmayaca konusunda taahhtte bulunmu; bu taahhdn 11 Haziran 1935 tarihindeki konu-masnda da tekrarlayarak yerli dillerle eitim ve retimin gerekletirilmesi haklarnn arkasnda olduunu duyurmutur(Hrmzl 2003: 20-21).

21 Mart 1925te hazrlanan ilk Irak Anayasasnn 16. maddesinde de nfusunun ounun Trk oldu-u blgelerde ana dili Arapa olmayan topluluk-larn, bu arada Trkmenlerin, okullarda kendi ana dilleriyle eitim retim ilerini yrtecei hkme balanmtr(Akbudak 1965: 13).3

1 Haziran 1931de yaymlanan 74 sayl Mahall Diller Kanununda da Trkmenlerin n-fusa ounlukta olduklar yerleim yerlerindeki okullarda Trkeyle eitim almalar hukuk g-venceye kavuturulmutur (Hrmzl 2003: 23).

30 Mart 1932 tarihinde Babakan Nuri Saitin imzasyla Irak Hkmeti adna yaymlanan taah-htnamede Trkmenlerin ana dilleriyle eitim ve-rebilecekleri okullar aabilecekleri bildirilmitir (Bekir 2009: 62).

Irakn Milletler Cemiyetine ye olmasnn he-men adndan, 30 Mays 1932 tarihinde yaymlanan bildirinin 8. maddesinde ana dili, resm dil Arap-adan farkl olan topluluklarn ocuklarna Irak eitim sistemi iinde ana diliye eitim alma hakk tannmtr(Saati 2003: 202).

29 Mart 1946 ylnda Irakla Trkiye arasnda im-zalanan dostluk ve i birlii anlamasna bal olarak 3 numaral protokoln 3. maddesinde Iraktaki ticaret okullarnda Trke,4 Trkiyedeki ticaret okullarnda da Arapa okutulaca hususunda iki lke arasnda anlamaya varlmtr(imir 2004: 118).

28-30 Austos 1960 tarihleri arasnda da Trk-men retmenler Sendikasnn birinci kongresinde, ilkokullarda Trkeyle eitime geilmesi(1937de kesintiye uramt.) ve hizmet ii kurslaryla -retmenlerin bu uygulamaya hazrlanmas karar

3. Ayrca bkz. Hrmzl, Habib, Irakn Hukuki Yapsnda Trkmenlerin Yeri, Irak Dosyas (Ali Ahmetolu, Hayrullah Cengiz, Yahya Bakan (der.), TATAV, stanbul. s.168.4. Yazar ticaret okullarnn hangi kademede olduundan sz etmemitir.

alnmtr(Hrmzl 2003: 66-67). Bu talepler o gn-k Irak hkmetine iletilmise de bir sonu alnama-mtr. Kongrenin alnda o zamanki Irak Eitim Bakan da hazr bulunmutur(Hrmzl 2003: 66).

2 Eyll 1960 tarihinde Trkiyedeki htill Hkmetinin Babakan Yardmcs konumundaki Alparslan Trke Trkiye Cumhuriyeti D ileri Bakanlna bir yaz gndererek Irak makamla-r nezdinde, Irak Trklerine Trke eitim alma hakkyla ilgili teebbste bulunulmas konusunda Bakanln grn sordu. Bakanlk bu mesele-nin daha msait bir zamana braklmas hususunda gr beyan etti (imir 2004: 137).

8 Mart 1963te Ata Terziba bakanlndaki bir Trkmen heyeti Irak Cumhurbakan Abdsselm Arifle grerek kendisine Trkmenlerin eitli taleplerini iletmitir. Bu talep listesinin ilk madde-si Trke eitimle ilgilidir(imir 2004: 143).

13 Haziran 1963te Trkiye Cumhuriyeti D -leri Bakanlnn Badat Bykeliliine gnderdii bir talimatnamede, Irakn Ankara Bykelisinin, Krtlere adem-i merkeziyet(zerklik) verileceini ve kendilerine Krte eitim alma hakk tannaca-n belirtmi olduu; bir gazetecinin sorusu zerine, Trkmenlere de Krtlere tannan bu gibi haklarn verilmesi iin Irak Hkmetince bir almann ba-latlm olduunu duyurmutur(imir 2004: 144).

27 Haziran 1963 tarihinde, TCnin Badat B-ykelisi Irak D leri Bakanyla grerek ken-disine, daha nce Ankaradaki Irak Bykelisinin, Irak Krtlerine verilecek zerkliin bir benzerinin Trkmenlere de verilebilmesi iin Hkmetlerince bir alma balatld szn hatrlatm; Trk Hkmetinin, bu hususun takipisi olduunu bildirmitir(imir 2004: 147).

8 Temmuz 1963te stanbuldaki Irak Trk-leri Kltr ve Yardmlama Derneinin Bakan Necmettin Esin Trkiye Cumhuriyeti D leri Bakanlna bavurarak Irak Trkmenleriyle ilgi-li baz taleplerde bulundu. Bunlardan biri de Bat Trakyada olduu gibi Kerkkte de bir Trk lisesi almas talebiydi(imir 2004: 149).

8 Nisan 1964 tarihinde Irak Trkmenleri Cum-hurbakan Abdsselm Arife bir muhtra sunarak baz taleplerde bulunmular, bu taleplerden biri de Krtlere tannacak adem-i merkeziyet hakknn Trk-menlere de tannmasdr(imir 2004: 153-154).5

8 Eyll 1964 tarihinde Trkiyenin Badat Bykeliliinden Trkiye Cumhuriyeti D leri

5. Trkmenlerin talep ettii adem-i merkeziyet hakk Trke eitim almay da kapsamaktadr.




Bakanlna gnderilen bir yazda, Irak makam-larnca Trkmen Kardalk Ocana Badatta, ilkokul seviyesinde bir Trk okulu atrlaca ve zamanla bu okula orta ve lise ksmlarnn eklen-mesinin dnld bilgisi ulatrlmtr(imir 2004: 159-160).

24 Ocak 1970 tarihinde Devrim Komuta Kon-seyi tarafndan yaymlanan 89 sayl kanun hk-mndeki kararnameyle Irak Trklerine iinde, ilkretim kademesinde Trkeyle eitim alma da bulunan baz kltr haklar tannmtr(Saati 2003: 236-237; Hrmzl 2003: 75-76).

8 Temmuz 2004 tarihinde yaymlanan Irak Ge-i Dnemi Ynetimi Kanununun 9. maddesinde de Trkmenlerin kamuya ait okullarda, eitimcilik esaslarna uygun olarak ana dilleriyle eitim ve retim faaliyetlerini gerekletirebilecekleri kay-da geirilmitir(Bekir 2009: 61).

2006da yrrle giren yeni Irak Anayasasnn 4. maddesinin 1. bendinde de btn Irak vatandala-rna kamuya ait eitim kurumlarnda, eitim kuralla-rna uygun olarak ana dillerini retme ve renme hakk tannm(Bekir 2009: 61)6, 122. maddesinde-ki Bu anayasa Trkmenler, Keldaniler, Sryaniler ve dier topluluklar gibi eitli milliyetlerin idar, siyas, kltrel ve eitimle ilgili haklarn gvence altna alr. Bu hususlar kanunla dzenlenir. ifade-siyle de Trkmenlerin kendi dillerinde eitim alma haklar bir kez daha tescil edilmitir.

SONU:

Grld zere, Irak Trkmenleri eitli d-nemlerde ana dilleriyle eitim alma imknlarn kt zerinde elde etseler de bu haklar ksa za-manda yozlatrlp anlamn yitirmitir. Bu ka-yplarn arkasnda Iraktaki siyas ve ideolojik alkantlarn rol olduu gibi dnya siyasetindeki gelimelerin de rol vardr. Hatta, Trkiye-Irak ilikilerinin son bir asrdaki seyri de Trkmenlerin Trkeyle eitim alma haklarnn ekillenmesinde etkili olmutur. Bununla birlikte Trkmenler, ana dilleriyle eitim almay mill kimliklerinin korun-masnda nemli bir vasta olarak grdklerinden bu meseleyi her dnemde gndemde tutmu ve 2006 anayasasnda olduu gibi artlarn msait ol-duu her an kendi haklarna sahip kmlardr.

KAYNAKLAR:

AKBUDAK, Murat, Irak Trkln Eritme Politikas, tken, Temmuz 1965, Say 19, s. 13.

BEKR, smet Abdulmecid, Hakkit-Turkman fil-rak

6. Ayrca bkz. http://www.kerkukvakfi.com/makal -ler.asp?id=1115 (Eriim tarihi: 5 Nisan 2012).

fit-Talim bi-Lugatil-Um (Fi-Davil-Mevasiked-Duveliyye ved-Desatir vel-Kavaninel-rakiyye), Kardalk (stanbul), Ocak-Mart 2009 Say: 41., s. 61-63.

HRMZL, Erat, EtTurkman vel-Vatanil-Iraki, Ker-kk Vakf Yaynlar, stanbul 2003.

NAKP, Mahir, Kerkkn Kimlii, Bilgi Yaynlar, Anka-ra 2007.

ZKAN, Nevzat, Trk Dilinin Yurtlar, Aka Yaynlar (2. bask), Ankara 2007.

SAAT, Suphi, Tarihten Gnmze Irak Trkmenleri, tken Neriyat, stanbul 2003.

MR, Bill, Trk-Irak likilerinde Trkmenler, Bilgi Yaynlar, Ankara 2004.

(Krma, Gaspralnn torunlarna)KaytarmaSakn iten kaytarmaOynayalm beraberBiz Krmda Kaytarma1

*KskancKim sever ki kskanc!..Kefede oynayalmoban2 ile Kskan3 *KalakayOlmal her kala kay4

Teprete5 yuvarladkByk zevkle Kalakay6

Nurana NuranaSelam syle NuranaBenzer aya gneeHem de benzer nurana7

Ana ana olursaElbet olur nur ana

1. Kaytarma: Krm Trklerinin en karakteristik halk oyunudur. Pek ok deiik mzii vardr; canl ve seri olarak oynanr.2. Krm Trklerindeki halk oyunlarndan.3. Krm Trklerindeki halk oyunlarndan.4. Kay: Salam, grbz, nk.5. Tepre(): Depremekten. Krm Trklerinde bahar bayram.6. Kalakay: Bir tr yuvarlak rek. Ekinlerin ba verdii tarlalara tekerlek gibi yuvarlanr (tgrtlr). Ayn ey Teprete de yaplr. st yukar gelecek ekilde derse, ekinin bereketli olacana inanlr.7. Nuran: Gzel, nur yzl yal hanm

Horyatlar

Aydil EROL


Ziyat AKKOYUNLU

Bilindii gibi Trk sosyal hayatnda yemek kl-tr her zaman zel bir yere sahip olmutur. Trkler Orta Asyadan Anadoluya, Balkanlara, Afrikaya kadar daldklar dnya corafyasnda, eski yemek alkanlklarn, yenileriyle birletirerek devam et-tirmilerdir. Bu arada baz yemeklerin detaylar unutulmu, paralar gnn artlarna gre deiik-liklere urayarak bugne kadar ulamtr.

Orta Asyada yaayan Trkler gebe hayatn bir gerei olarak hayvanclkla uratklar iin daha ok et, st, ya ve peynir gibi hayvansal g-dalarla ve tahllarla besleniyorlard. Geyik, tavan, koyun, deve, at eti yerlerdi. Atn eti, st ok se-vilirdi, ssndan faydalanarak bastrma yaplrd. Akdar en ok kullanlan tahld. Trk yemek kl-tr hakkndaki bu bilgilere eski Trk kaynaklar vastasyla ulamak mmkndr.

Trkln kltr hazinesi, Dvnu Lugtit-Trkte Kgarl Mahmd ilgili maddeleri ak-larken Trklerin damak tadndan bahsederek baz yemek tarifleri de vermitir. Bu vesileyle o dnem yemek kltr hakknda da baz bilgilere sahip olu-yoruz. Mesel Yund(at) maddesinde Yund eti y-par der ve yle aklar: Atn eti mis gibi kokar; o piirilip soumaya brakld zaman ondan gzel bir koku yaylr.1 Kaz maddesini verirken n-sann gbek imanl ve atn karn semizliidir. der. Hemen ardndan Yund kaz ya rneini vererek Atn karn blgesinin imanl, yadr (ya gibi gzeldir) eklinde bir aklamada bulu-nur ve bunun da Trklerin en sevdii et olduunu syler. 2

Muhammed b. Hasan El-Badad 13. yzylda kaleme ald Kitbut-tabh adl yemek kitabnn giriinde zevkleri zek oyunlar, yemek yeme, iki ime, iyi giyim, cinsellik, koku ve ses olmak zere alt gruba ayryor.3 Ona gre yemek, zevkle-rin en soylusu ve en nemlisidir.

1. Dvn Lgatit-Trk(Tpkbasm), Kltr Bakanl Yaynlar, Ank, 1990, s. 4492. a.g.e, s. 543-5443. Marn, Manuela, Ortaa Arap Mutfak Geleneinde Renk ve Koku, Ortadou Mutfak Kltrleri, Sam Zubada-Rchard Tapper, eviri: lk Tansel, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2000, s. 204

Yemek her zaman zenginliin bir simgesi ol-mutur. Mesela 14. ve 16. yzyllarda Avrupada yemek yani mutfak, bir g gstergesi arac olarak alglanyordu.4 Sadece Avrupada deil. Osmanl Devleti de yeri geldiinde bu arala gcn gs-termek istemitir. 15. Yzylda, II. Murad devrinde yabanc bir eli arlanrken sofrada en fazla pilav, yahni ve erbet bulunuyordu. Fatih sonras ihtiam-l devirlerde ise bir sefirin nne yz eit yemek konduu oluyordu. stanbul ve zellikle Saray, koca imparatorluun her tarafndan akn eden yiye-ceklerin en iyisini, en gzelini tketiyordu. Tabi ki bu en sekin yiyecekler yine en sekin ellerde pii-yordu. 1600 yl dolaylarnda bir Avrupal ya da bir Akdenizli gznde Osmanl mutfa en modern, en gzde ve yaratcln uyguland en gelikin mutfakt.5 Mutfan, zenginliin ve gcn bir sim-gesi olarak algland bu devirlerde, III. Muradn saltanat srd yllarda, sarayda toplam1117 a ve yamaklar alyor ve gnde 2-3 ake ulufe al-yorlard. Saray geleneinde padiah nereye giderse has mutfa da onu izliyordu. Mesela, 1593 ylnda, Sultan III. Mehmed dneminde Avusturya ordusu-na kar kazanlan Haova Meydan Savanda d-man askerleri hazine adrna kadar gelip yamaya balar. Bunun zerine alar, ellerine geirdikleri kepe, satr, masa ve odunla saldrp onlarn hepsi-ni pskrtrler.6

Damak yle yce bir zevk ki yemek, bir za-manlar hnkrn gzne girmenin, bir yerlere var-mann da vastas olmu. rnein Sultan Abdul-mecdden itibaren, her yl Ramazann on beinde Topkap Saraynda, Hrka-i erf ziyaretinin ar-dndan padiaha zel iftar yemekleri hazrlanrm. Bu yemekleri piiren Enderun efendileri arasnda zellikle en gzel soanl yumurta yapma rekabeti varm. Eer padiah iftar yemeklerinden tadarken soanl yumurtay beenirse onu hazrlayan efen-

4. Massimo Montanari, Avrupada Yemein Tarihi, eviren: Mesut nen-Biranda Hinginer, stanbul, 1995, s. 112-1155. Fragner, Bert, Kafkaslardan Dnyann Damna: Bir mutfak Serveni, Ortadou Mutfak Kltrleri, Sam Zubada-Rchard Tapper, eviri: lk Tansel, Tarih Vakf Yurt Yaynla-r, 2000, s. 546. nsal, Artun, Osmanl Mutfa, Yemek Kitab, Hazrl -yan: Sabri Koz, Kitabevi, stanbul, 2002, s. 92

Trk Mutfandan Kaybolan Yemekleri

Yaatan Kerkk Mutfa


Ziyat AKKOYUNLU

diyi kendine kilerciba seermi. Soanl yumurta deyip gemeyin. Bu yemein yapm , buuk saat srermi.7

Btn bunlar bir yana yemek, toplumsal snrlar belirlemede kltrel bir ayratr. te biz de bu nok-tadan hareketle bu yazmzda Osmanl Mutfann yaayan bir yz olan Kerkk Mutfandan, bah-sedeceiz. Bunu yaparken de yeri geldike Saray ve Ortadou mutfaklarna deineceiz.

Kerkk Trkleri olarak tannan Iraktaki Trk topluluu, sadece Irakn bu drdnc byk ehri olan Kerkkte yaamayp Musul, Erbil, Altunkp-r, Tuz, Dakuk, Kzlrbat, Hnekin gibi blgeler-de de yaamaktadr. Abbas hilafetinin, bugnk Irak topraklarnda hkm srd sralarda, Orta Asyadan getirilen ve bu hilafetin ortadan kalkma-syla mevcudiyeti son bulan Celp ve Hassa Ordusu, 1258de Moollarla gelen Trkler ve IV. Muradn Badat fethi akabinde, yolu korumak iin brakt Trkler, bugnk Irak Trklerinin meneini tekil etmektedir. Hkimiyetleri altnda yaadklar dev-letlerin hkm srdkleri devirlerde, deiiklie uramamak iin fevkalade gayret gsteren Irak Trkleri, Kanun Sultan Sleymann Badat fet-hinden sonra imparatorluun bu blgedeki ok hassas ve ar ykn seve seve stlenmilerdir. Trkiye Cumhuriyeti hudutlar dnda kaldklar 1918 tarihinden sonra da youn bir Arap kltr ve basksna maruz kalmalarna ramen bnyelerine iyice sindirdikleri Trklk uurunu kaybetmeye-rek bugn pek ok Trkn unuttuu Trk rf ve detlerine sk skya bal kalarak onlar yaatma-ya muvaffak olmulardr. Hatta aznlk grup olma-larna ramen Arap kltrn de az da olsa Trk kltrnn tesiri altnda brakabilmilerdir. Bunun en ak rneini konumuz olan yemek kltrnde grmekteyiz. mambayld, pufbrei, tatarkula, subrei, mhlama, burma, dondurma, perdepilav, trl, paa, ikembe, bastrma, klbast, kavurma, taskebap, tavukgs, stla ve dolma gibi Trk mutfann bu yemeklerini herhangi bir Arap ye-mek kitabnda bu adlaryla grmemiz mmkndr. Bu yemekler Arap mutfanda bugn iin Trke adlaryla yer almaktadr; ama zamanla dier millet-lerin Trk yemeklerine yaptklar gibi Araplarn da bu yiyecekleri kendilerine mal edecekleri muhak-kaktr. Nitekim bu Trke yiyecek adlar, yemek tarifleri verilirken uydurma Arapa adlardan sonra parantez iinde yazlmaktadr. Yani uydurulan bu adlar zihinlerde yerleip tanndktan sonra Araplar, Trke adlar atp bu yemekleri kolayca kendileri-ne mal edeceklerdir. Adyla, her eyiyle Trk mut-7. nsal, Artun, a. g. m., s. 93

fann bir yemei olan dolmaya yakn zamana kadar Trk dolmas, Kerkk dolmas adyla mutfaklarnda yer veren Araplar, sonralar dol-ma Badad, yani Badat dolmas demilerdir. Son zamanlarda ise dolma kelimesinin yerine de dolmann Arapa karl olan mah kelimesi-ni kullanarak mah Badad adyla bu yemei adlandrmlar ve bylece kendilerine mal etmeye almlardr.8

Krinin, eitli biberlerin, zencefilin, tarnn ve daha pek ok baharatn bolca kullanld bu mutfakta, dolmalar, yemekler bu zengin baharat enisiyle gzel bir kokuya, tada ulamaktadr. Kerkk yemeklerine zel bit tat veren ise Ker-kk Baharatdr. On eit baharat ihtiva eden bu terkip, Kerkk yemeklerinin baharat gerek-tiren btn yemeklerinde kullanlr. Terkibinde, 50er gram czbava(Hindistan cevizi), karabiber, kabbiyye(yenibahar), tarn, rkhel(havlucan) ile 20er gram zencefil, hel(kakule), daras(darflfl), karanfil ve glkurusu vardr. Bu zengin karm g-znzde byyebilir; fakat sakn bymesin. Zira 1489 ylnda sadece 18 eit baharatn kullanld Sarayda, Msrn fethiyle pek ok baharatla tan-lmtr. Msrn fethi, Osmanl Saraynn damak zevkinde bir dnm noktasdr. 1573te Saray mut-fanda 200n zerinde eitli baharatlarn kulla-nld, kaytlarda mevcuttur.9

Baharattan bahsetmiken tam manasyla Ker-kk Baharatnn tadn, kokusunu verdii kark dolmann tarifini yledir: elle kylm et ile bir miktar kuyruk ya, ykanm pirin, ince kyl-m sarmsak, soan, dereotu, Kerkk baharat ve kriden bir i hazrlanr. Dier taraftan kabakla-rn ve patlcanlarn ii oyulur. Dolmalk biberlerin ii karlr. Domateslerin st ksm kapak eklinde kesilerek ii oyulur. Kuru soanlar, ba ve alt ksm-lar kesilerek ccne kadar boyuna yarlr. C-ckten balamak suretiyle bu soanlarn ii kat kat karlr. Dolmalar doldurmaya balamadan nce bir miktar ya eritilerek yars hazrlanm olan ie dier yars da dolmann piecei tencereye konur. Kabak, patlcan, biber, domates ve soann katla-r, hazrlanan ile doldurularak st ste tencereye yerletirilir. Bunlarn stlerine de ayn ile sarlm asmalardan bir sra dizilir. Daha sonra dolmann

8. Akkoyunlu, Ziyat, Kerkk Yemeklerinden rnekler, III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Babakanlk Basmevi, Ankara, 1987, c. V, s. 7-89. Bilgin, rif, Sekin Meknda Sekin Damaklar: Osmanl Saraynda Beslenme Alkanlklar(15.-17. Yzyl), Yemek Kitab, Hazrlayan: Sabri Koz, Kitabevi, stanbul 2002, s. 71*Yarpa dalar: Yaprak talar, dolmalarn ve sarmalarn da-lmasn nlemek iin kullanlan, ay taba byklnde yass talardr.


Ziyat AKKOYUNLU

dalmasn nlemek iin yarpa dalar* yerle-tirilir. Biraz su ilave edilir. Su kaynamaya balayn-ca bir miktar limontuzu atlarak bir mddet daha kaynatlr. Daha sonra suyu szlr ve uzun bir mddet hafif atete demlenmeye braklr. Tariften de anlalaca zere Kerkk dolmalarnn nemli iki zellii vardr. Birincisi elle kylm et, ikincisi de kullanlan baharat terkibidir.

Patlcan, kabak, domates Hepsinin ayr ayr hikyesi var. Osmanl, Amerikan meneli doma-tesle 17. yzyln sonlarnda tanmtr. Mutfak defterlerinde ad kavatadr. Yani, bir eit ac ve yeil domates. Saray bu sebzeyi hi krmz kul-lanmam. Mutfana daima yeil hliyle girmi. Sarayn helvahanesinde bol bol turusu yaplyor-mu. Hatta hem kendi hem de yapraklar satn al-np kullanlyormu.10

Patlcan Karnyar, kebab, oturtmas, k-zartmas, beendisi, baylds, salatas yaplan bu leziz sebzenin anavatan Hindistandr. Orada ad vatingana imi. Emevler zamannda spanyaya gemi ve ad alberincana olmu. Araplarda ise beytul-cn yani can evi. Yukarda saylan ye-meklerin en mehuru phesiz imambaylddr. mambayld hakknda iki hikye var. Malum, patlcan ya ok eken bir sebzedir. Bir rivaye-te gre, mamn kars, gnlerden bir gn zene bezene bu yemei yapm. mam eve gelip de ya iinde yzen patlcanlar grnce Eyvah, hanm ne yaptn? Mahvolduk. demi ve baylm. Di-er rivayete gre ise patlcann terkibinde bulunan inko ile sarmsakta bulunan iyot, kimyasal olarak birleince kadna gzellik, erkee de baba olma hassas verirmi. Karsnn gzelletiini gren mam Efendinin tansiyonu ykselmi ve orackta baylvermi.11

Kabaa gelince Anlatldna baklrsa ba-lk, Yunus Peygamberi ot ve aa bulunmayan bir yere atm. Kurnda tavsif edildiine gre Yunus Peygamber, sahile karldnda yeni domu bir ocuk gibi et ve kemikleri dalacak bir vaziyet-te imi. Allah orada bir kabak aac bytm ve yabani bir kr keisi gndermi. Yunus Peygam-ber kabaktan yiyerek ve keinin stnden ierek iyilemi.12 O gn bu gndr insanolu bu gzel sebzeden tatmakta. Ayrca Araplar arasnda yaygn bir inanca gre kabak, Hz Muhammedin en sevdi-10. Bilgin rif, a.g.m., s. 7211. Akyava, A. Ragp, Sebzeler zerine eitlemeler, Yemek Kitab, Hazrlayan: Sabri Koz, Kitabevi, stanbul, 2002, s. 220-22112. Taber, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, evirenler: Zkir Kadir Ugan- Ahmet Temir, MEB yaynlar, c. I, s. 986

i sebzedir.13

Zannetmeyin ki Kerkkte sadece bu dol-ma yaplyor. Sulu dolma, mev(yaprak) dolmas, pencer(ebegmeci) dolmas, rehen(reyhan) dol-mas, mumbar dolmas, zlk(paz) dolmas, lahana dolmas da var.

Lahana demiken Anavatan Trakya ve te-sidir. Efsaneye gre Trakya krallarndan Likurg bir zm ban sktrnce arap ilah Baksn ga-zabna uram. Karakn ortasnda bir zm k-tne balanmak suretiyle cezalandrlm. Kral zm ktnn dibinde hngr hngr alar-ken dklen gzyalarndan lahana peyda olmu. Bu suretle lahana ile alkol arasnda bir zddiyet ba gstermi. Eski Yunanistanda arap sevenler Baksn bana, sevmeyenler de lahanann ba-na yemin ederlermi. Bu yzdendir ki lahana sar-holua kar bir deva olarak kabul edilmitir. Ay-rca nl Yunanl hekim Galenosun kavline gre lahana, ba ars ekenler, uyku uyuyamayanlar, horlayanlar ve sska ocuklar iin birebirdir. Es-kiler malum, yle etli butlu, dolgun hatunlardan holanyorlar. Galenoscu doktorlar, karlarnn sskalndan ikyet eden erkeklere, hatunlarna bol bol kapuska yedirmelerini tavsiye ederlermi. Lahanayla ilgili baz ac anlar da var hafzalarda. anakkale Savanda, Bolayr srtlarnda bir tek lahana yaprann rtbe ve kdem srasna gre da-tld olmu.14

Galiba millete dolmay seviyoruz. Osmanl Saraynda bu sebzelerin yan sra elma, ayva ve hatta kavun gibi meyvelerin dahi dolmalar yap-lyordu. Az nce bahsettiimiz kark dolmann iinde en ok sevileni soan dolmasdr. O da ya-banc deil. 15. ve 16. asrlara ait vesikalarda ad gemektedir. Bugn ise birka ilimizin dnda unutulmu vaziyette.

Kerkkte sadece bunlar doldurulmuyor. Hindi-si de dolar tavuu da Kuzusu da yumurtas da Bunlardan hindi ile yaplan alei doldurmasnn yapm yledir: bir taraftan temizlenmi olan hin-di halanrken dier taraftan da i pilav hazrlanr. Hindi iyice halannca pilav iine doldurulur ve bir gzel dikilir. zerine biraz halama suyu gezdiril-dikten sonra orta scaklktaki frna srlr. Ara sra da halama suyu, hindinin zerine dklr ve ye-mek byle byle piirilir.

16. ve 17. yzyllar, Yeni Dnyadan yani

13. Yaman, Ma, Bana Ne Yediini Syle, Sana Kim O -duunu Syleyeyim: Mekke Mutfa ve Snflar, Ortadou Mutfak Kltrleri, Sam Zubada-Rchard Tapper, eviri: lk Tansel, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2000, s. 18014. Akyava, A. Ragp, a.g.m, s. 216-217


Ziyat AKKOYUNLU

Amerikadan getirilen hayvanlarn, sebzelerin ve meyvelerin Akdenize yayld yzyllardr. Do-mates, ayiei, Hint msr(dar), tatl ve ac krm-zbiber, al fasulyesi, bezelye, karnabahar, ayie-i, yer fst, ttn ve kakao gibi pek ok rnle ilk defa bu yzyllarda tanlr. Bunlarn yan sra hin-di, ok ksa bir srede spanya zerinden Dou Ak-deniz kylarndaki Osmanl mparatorluuna bal blgelere ular. Meksikadan ithal edilen bu Hint tavuu spanyadan dorudan doruya Avrupaya tanr. Osmanllar bu tavua hind tavuk yahut sadece hind adn verirler. Bugn hl Suriye Arapasnda tavuk-i hind deniliyor. Osmanl o kadar glyd ki ngilterede bile bu lezzetli kmes hayvann Trk meneli bir kmes hayvan olduu zannediliyordu. Bu yzden ngilterede ve Amerikada bu tavuun ad turkey dir.15

Pilav, Kerkk Mutfann vazgeilmezleri ara-sndadr. Sade pirin pilav, yerkkl(havulu) pi-lav, perde pilav, pekleli(baklal) pilav, krmz pilav, burgul(bulgur) pilav, ili pilav, karaharman pilav, kekek pilav, biryan olmak zere en az on eit pilav vardr. Bunlarn ah ise perde pilavdr. Perde pilavnn yapm yledir: Trkiyedeki i pilava benzer, bademli ve zml pilav, hazrlan-dktan sonra demlenmeden biraz nce bir kaba alnr. Tencerenin ii yalandktan sonra etraf d-arda kalmak kaydyla iine bir yufka yaylr. pilav iine dklr. Yufkann ular, pilav rtecek ekilde kapatlr. Ardndan ya ok hafif atete ya da frnda, yufka kzarncaya kadar piirilir. Sonra da kalp hlinde evrilerek servis yaplr.

Kerkkte sulu yemeklerin genel ad duru ve teribdir. Teribler, geni ve derin tabaklara ufak paralar hlinde doranm tandr ekmei zeri-ne dklerek yenir. Bamya teribi, pekle(bakla) teribi, burgul(bulgur) teribi, karaharman teri-bi, tavh(tavuk) teribi, tamata(domates) teribi, beyaz terib gibi ok eidi vardr. Mehur tarih-i Tabernin dediine baklrsa yeryznde ilk terib(serd/tirit) yapan, yani ekmei, ufak para-lara ayrdktan sonra et suyunda slatarak yiyen brahim Peygamberdir.16

Bunlardan bamya teribi yle yaplr: para kuzu eti iyice ykandktan sonra ya ve tuzla bir-likte tencereye konur. Et, suyunu ekip yada biraz kzartldktan sonra sala veya domates ilave edi-lir. Daha sonra balar kesilmi bamyalarla scak su eklenir. yice ykanm bir ba sarmsak oldu-15. Fragner, Bert, a.g.m., s. 5216. Taber, a.g.e., c. I, s. 428 *Rezene: Akdeniz ve Ege blgesinde yetien maydanoz familyasndan bir bitki

u gibi yemein iine atlr(Pilavla yenen bamya ana sarmsak konmaz). Bir miktar limon tuzu atlarak yemee ekilik verilir. Yemek, kk par-alar hlinde doranm tan

14 temmuz 1958 kerkÜk katlİami.pdf

Documents