1

SADRAJ

UVOD................................................................................................................................2

1. POJAM I VOENJE MONETARNE POLITIKE..............................................3

1.1. GLAVNI CILJEVI MONETARNE POLITIKE..4

1.2. MONETARNA POLITIKA I OPTIMALNE KOLIINE NOVCA ..5

2. CENTRALNA BANKA ..5

3. POVIJEST NOVCA..6

4. SADRAJ I VRSTE FISKALNE POLITIKE..7

4.1. INSTRUMENTI FISKALNE POLITIKE....8

4.2. JAVNIN RASHODI..9

5. BUDET I FISKALNA POLITIKA.11

6. ZAKLJUAK12

LITERATURA..13

2

Uvod

Ekonomska politika je dio dravne politike koji se bavi odnosom drave i privrede.

Postoje etiri vrste ekonomske politike:

Politika cijena i dohodaka

Monetarna politika

Fiskalna politika

Politika ekonomskih odnosa sa inostranstvom (vanjskotrgovinska politika)

Monetarna politika predstavlja jedan veoma vaan segment ekonomske politike koja treba da,

preko svojih instrumenata, regulie koliinu novca u opticaju, te obim i strukturu kredita i

obezbjedi njihovo pozitivno djelovanje na ukupna realna privredna kretanja. Pozitivno

djelovanje na ukupna realna privredna kretanja monetarna politika moe da ostvari ukoliko

ona bude adekvatno voena i sinhronizovana sa drugim segmentima ekonomske politike.

Adekvatno voenje monetarne politike podrazumjeva da se primjenjuju efikasni instrumenti

monetarnog regulisanja, te da preduzete mjere budu blagovremene imajui u vidu odgoeno

djelovanje odnosno vremensko kanjenje u djelovanju mjera monetarne politike. Zbog toga

monetarna politika mora biti dovoljno fleksibilna kako bi mogla da brzo reaguje na nastale

poremeaje. to se tie sinhronizovanog djelovanja monetarne i drugih segmenata ekonomske

politike, fiskalne, devizne, spoljno trgovinske itd. od naroitog znaaja je dobra usaglaenost

mjera monetarne i fiskalne politike1.

Pod pojmom fiskalne politike obino se podrazumijeva koritenje instrumenata javnih

finansija tj. javnih prihoda i javnih rashoda, za ostvarivanje ciljeva ekonomske politike.

Fiskalna politika se bavi nainima prikupljanja novca u dravnu blagajnu i njegovog troenja.

Sastoji se od porezne politike i politike javnih rashoda.

Institucionalni okvir u kojem se provodi fiskalna politika jedne drave naziva se fiskalni

sistem. Fiskalni sistem obuhvata one novane tokove u drutvenoj reprodukciji koji stoje u

vezi sa formiranjem i usmjeravanjem sredstava na ime potreba javnog karaktera, odnosno

optihih i zajednikih uslova ivota i privreivanja u dravnoj zajednici. On obuhvata sistem

javnih prihoda, sistem javnih rashoda i zaduivanje.

No, u svim ekonomijama u recesiji politiari panino trae rezultate - a najvaniji rezultat je

smanjenje nezaposlenosti (glasai se ne zadovoljavaju samo ukupnim rastom ekonomije).

Vlast u poetku strpljivo gleda kako centralne banke smanjuju kamatne stope, ekajui da

stvari kliknu. Naalost, najee ne kliknu. Kada rastua nezaposlenost pone prijetiti

reizboru vlasti, ona se okree kejnzijanskoj fiskalnoj politici

Kejnzijanaci, vjeruju da samo agresivna fiskalna politika moe povratiti kupovnu mo, ije je

opadanje glavni uzrok svih recesija (i u najgorem sluaju depresija). Fiskalna politika tu je

ekonomski argon za smanjenje poreza i poveanje javne potronje (bez puno brige oko

dravnog deficita, koji u recesiji ne dovodi do inflacije).

_______________________

1Monetarna ekonomija i bankarstvo, Prof. dr. Jovan B. Dusanic, I. Sarajevo-Beograd, 2004.

http://hr.wikipedia.org/wiki/Politikahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Ekonomska_politika#Vanjskotrgovinska_politika

3

1. Pojam i voenje monetarne pol i t ike

Monetarna politika ini sastavni dio makroekonomske politike koju kreira i provodi centralna

banka, a kojom se regulie ponuda i tranja za novcem u skladu sa potrebama ekonomskog

ivota (odreivanje ko1iine novca u opticaju, visine kamatnih stopa, deviznog kursa i uslova

kreditiranja). Dakle, monetarnom politikom se snadbjeva privreda odgovarajuom koliinom

novca koja nee izazvati nikakve poremeaje, ili koja e onemoguiti / umanjiti posljedice

nedovoljne ili pretjerane koliine novca u opticaju.

Oko uloge novca u privredi makroekonomisti su podijeijeni i njihova gledita kreu se od

jedne krajnosti da je novac potpuno neutralan (za klasiare je to samo sredstvo koje o1akava

razmjene) do druge (monetaristi na elu sa nobelovcem M. Fridmanom), po kojoj promjena

novane mase u opticaju snano utie na ekonomski razvoj: poveavanje novane mase

izaziva ekonomsku ekspanziju, a njeno smanjenje vodi ekonomskom zastoju). Ono to je

sigurno jeste da novac ute i na ekonomska kretanja na kratki rok i u situaciji kada je stvarni

BNP ispod potencijalnog BNP. U savremeno doba monetarna politika je najvanije podruje

makroekonomske politike.

Monetarnu politiku u svakoj zemiji neposredno provodi centralna (ili narodna) banka, koja

jedina moe emitirati novanice. Zbog znaaja koji novac ima u privredi svake zemije,

Centralna banka obino ima veliku autonomiju prema izvrnoj viasti (vladi). Centralnom

bankom upravija vijee ili savjet guvernera (na elu je guverner banke) ije lanove obino

predlae ef drave, a potvruje Parlament. Centralna banka je odgovorna jedino zakonodavnoj

vlasti (parlamentu).

Voenje monetarne politike, tj. nain na koji centralna banka kontrolie ponudu novca, te

odnos novac-proizvodnja-inflacija jedno je od najvanijih pitanja moderne makroekonomije.

U torn smislu Centralna banka moe (pri konstantnoj brzini opticaja novca) voditi

restriktivnu, ekspanzivnu i neutralnu monetarnu politiku.

(1) Restriktivna monetarna politika (ili politika skupog novca.) se provodi u uslovima

ekonomskog prosperiteta, koji je potaknut monetarnim finansiranjem razvoja (nove investicije

i nova radna mjesta su finansirana veom koliinom novca na osnovu poticajne monetarne i

kreditne politike), to dovodi do pregrijavanja privrede i problema poviene inflacije.

Centralna banka tada ograniava novanu ponudu (vri restrikciju emitovanja novca) preko viih kamatnih stopa. Ovom politikom se usporava rast novane mase odnosno ponude novca

ispod rasta BNP-a.

Stabilizacijski uticaj na privredu bie slijedei: vie kamatne stope e obeshrabriti nove

investicije i djelovati na smanjenje inflacije ali i pad BNPa.

(2) Ekspanzivna monetarna politika (ili politika jeftinog novca) se sprovodi u suprotnom sluaju, kada biljeimo pad ekonomske aktivnosti u zemilji (stanje recesije, depresije). U tom

sluaju, centralna banka vodi politiku poveanja ponude novca preko niske kamatne stope

(novana masa se poveava po stopi veoj od rasta BNP-a) i time stimulie ekonomska

aktivnost (preduzetnici lake dolaze do novca i vie investiraju, to u krajnjem ishodu

poveava BNP).

Snienje kamatnih stopa, izazvano porastom ponude novca, e imati izrazite stabilizacijske

uinke stirnulirati e investicije i potronju, to u krajnjem vodi porastu ukupne

proizvodnje i zaposlenosti. (3) Neutralna monetarna politika se provodi u stabilnim uslovima, a Centralna banka je vodi

4

tako to ujednaava rast novane mase sa rastom BNPa.

Iako se voenje monetarne politike sprovodi, kako smo vidjeli restriktivnim i ekspanzivnim

mjerama, nema preciznog odgovora o tome koja je idealna koliina novca u opticaju. Ovo

stoga to mnogobrojni faktori razliito, i prostorno i vremenski, reagiraju na promjene

ko1iine novca u privredi, te predhodne mjere vie djeluju kao korektivne. Monetarnom

politikom se, dakle, podstiu pozitivne ili suzbijaju negativne tendencije u privredi, to

monetarnu politiku prikazuje kao stabilizacijsku politiku.

1.1. Glavni ciljevi monetarne politike

Meutim, odravanje monetarne stabilnosti nije i jedini cilj monetarne politike, budui da

monetarna politika pokriva i druge makroekonomske ciljeve, kao to su puna zaposlenost i

uravnoteeni ekonomski rast.

Otuda, glavni ciljevi monetarne politike su:

1) osigurati privredi potrebnu koliinu novca u opticaju,

2) uspostavljanje monetarne ravnotee, tj. jednakosti agregatne ponude i agregatne tranje

novca, koja obezbjeuje stabilnost optege nivoa cijena,

3) stabilnost domaeg novca i njegovog deviznog kursa

4) i drugi clijevi kao to su: poveanje zaposlenosti, porast proizvodnje i realnog BDPa,

uravnoteeni ekonomski rast.

Glavni instrurnenti pomou kojih centralna banka ostvaruje ciljeve monetarne politike su:

(1) politika otvorenog trita,

(2) politika obaveznih rezervi i

(3) politika diskontne stope.

(1) Politka otvorenog trita (odnosno operacjie na otvorenom tritu) ini najvanije sredstvo u

provoenju stabilizacijske politike u razvijenim trinim ekonomijama. Centralna banka

provodi operacije na otvorenom tritu kupujui i prodavajui vrijednosne papire (najee

dravne obveznice) ili devize.

Prodajom dravnih obveznica ili deviza centralna banka povlai novac iz opticaja i tako

smanjuje agregatnu ponudu novca, kako bi uklonila viak novca u opticaju i sprijeila

moguu inflaciju.

Kupovinom vrijednosnih papira ili deviza graana, preduzea ili poslovnih banaka, centralna

banka poveava koliinu novca u opticaju (to je ravno emisiji primarnog novca) time se

smanjuju kamatne stope, te poveavaju investicije i likvidnost privrede.

(2) Politika obaveznih rezervi se provodi preko stope obaveznih rezervi koja predstavlja

minimalnu stopu rezervi gotovine koju poslovne banke moraju drati u odnosu na depozite.

Centralna banka mijenja stope obaveznih rezervi i time regulie ponudu kredita poslovnih

banaka. U sluaju da privredi prijeti opasnost od inflacije, stopa obaveznih rezervi se

poveava, to smanjuje kreditni potencijal poslovnih banaka. Poveavanje rezervi odrazie se

na smanjenje bankarskih depozita po vienju, to znai da se smanjuje novana masa za

kredite, a kamatna stopa se poveava. Poslovni sektor tee dolazi do kredita od poslovnih

banaka, pa se smanjuju investicije, to e smanjiti zaposlenost, cijene i dohodak.

U suprotnom sluaju, kada je privreda u recesiji, centralna banka smanjuje stopu obaveznih

5

rezervi i time djeluje u pravcu poveavanja ponude novca, to e pozitivno djelovati na rast

investicija, a time i na poveavanje zaposlenosti i dohotka.

(3) Politika diskontne stope se danas samo povremeno upotrebljava u regulisanju ponude novca, i to kako bi se monetarna politika uskladila s politikama drugih zemaija. Diskontna stopa

predstavlja kamatnu stopu po kojoj centralna banka pozajmljuje novana sredstva poslovnim

bankama.

Kad poslovnim bankama nedostaju rezerve (u s1uaju da doe do poveanog povlaenja

depozita iz poslovne banke, ove banke mogu uzeti zajam kod Centralne banke uz

odgovarajuu diskontnu stopu. Ako je ta stopa na nivou trine kamatne stope, to daje

sigurnost poslovnim bankama da plasiraju svoja sredstva sve do visine obaveznih rezervi.

Ako bi Centralna banka eljela da smanji ponudu novca (u situacijama pregrijane privrede)

odredila bi diskontnu stopa na viem nivou od trine kamatne stope, to bi primoralo

poslovne banke da dre dodatni iznos rezervi gotovine, to utie na smanjenje ponude novca.

1.2. Monetarna politika i formiranje optimalne koliine novca

Znaajnije i tee je to to se u savremenom bankarskom sistemu ne pojavljuje samo centralna

banka kao emisiona ustanova, ve i svaka poslovna banka u sistemu postaje specifina

emisiona banka. Nije samo problem u regulisanju novca koji emituje centralna banka,

problem se javlja u regulisanju kredita u krugu poslovnih banaka i stvarno prisutnog procesa

multiplikacije kredita i depozita. Procesi stvaranja i ponitavanja novca koji se tu razvijaju

oteavaju i gotovo onemoguavaju voenje adekvatne monetarno kreditne politike i

snabdjevanje privrede potrebnom koliinom novca. Teorijski se moe rei da je u datom

trenutku optimalna novana masa, determinisana sa dva kompleksna faktora:- visinom

nominalnog dohotka ili ukupnih transakcija - brzinom opticaja novca pri emu, sa porastom

nominalnog dohotka ili ukupnih transakcija raste i potrebna koliina novca u opticaju, dok se

ona smanjuje sa poveanjem brzine opticaja novca. Dinamiki posmatrano, optimalna

novana masa je neki dugoroni prosjek odstupanja navie ili nanie, u odnosu na stvarno

optimalnu novanu masu, tako da se monetarno kreditna politika postavlja u poloaj da se

stalno prilagoava ve nastalim proizvodno - finansijskim procesima u privredi. Eventualno

neophodnoj korekturi kojoj treba pribjei da bi se otklonili neki ve nastali poremeaji iz

prethodnog perioda tj. vea ili manja restrikcija ili ekspanzija novca i kredita u tekuem

periodu, da bi se suzbio razvoj negativnih procesa u narednom periodu, to znai da u

tekuem periodu odstupa od stvarno optimalne zone novane mase.

Utvrena optimalna koliina novca u masi ne znai da je postignuta optimalna koliina u

svim sektorima privrede

U masi moe biti na optimalnom nivou, ali na nekim sektorima je iznad optimalnog, a na

drugim ispod optimalnog nivoa, to je ve dugorona karakteristika nae privrede.

2. Centralna banka BiH

Monetarnu vlast u svakoj zemiji sprovodi centralna banka, koja je odgovorna za sprovoenje

monetarno-kreditne politike i za ouvanje stabilnosti domae valute. Centralna banka je

jedina institucija u zemlji koja ima pravo emitiranja novanica i kovanica, pri emu je kao

(banka svih banaka) oslonac svim drugim finansijskim institucijama u zemiji, naroito

poslovnim bankama.

Centalna banka u BiH djeluje od 1997. godine i predstavlja monetarnu vlast FBiH i R. Srpske,

u skladu sa odlukom iz Dejtonskog sporazuma. Ovom odlukom, Centralna banka u BiH

funkcionie na naelima valutnog odbora, to je bio jedini nain da se u zemilji gdje su ratna

razaranja bila enormna, gdje je nepovjerenje u vladu i bankarski sistem bilo veliko i gdje je

6

prethodno u opticaju bilo nekoliko valuta uvede red i povjerenje. U tom smislu uvedena je i

konvertibilna marka (KM) kao valuta BiH. KM je prvobitno bila vezana za njemaku marku

(uspostavijen devizni kurs 1 DM =1 KM) a emitira se od juna 1998.

Budui da funkcionie na naelima valutnog odbora, ova banka djeluje drugaije u odnosu na

druge banke. Dakle, Centralna banka BiH ne odobrava kredite bankama, privatnim osobama

ili dravi, i nije davatelj posljednjeg utoita (ne koristi klasine instrumente pomou kojih

druge centralne banke ostvaruju ciljeve monetarne politike).

Konvertibilnost KM je prvobitno bila osigurana na temelju njenog potpunog pokria

njemakom markom, pri emu Centralna banka BiH moe emitovati samo onoliko KM-ova

koliko ima deviznih rezervi u DM.

Obavezne rezerve su jedini instrument monetrne regulacije i monetarne politike koji je na

raspolaganju CB BiH, budui da aranman valutnog odbora ne doputa finansiranje putem

budeta, odnosno rastom javnog duga.

CB BiH ostvaruje ciljeve kreditno-monetarne politike preko kontrole kreditnog potencijala,

koju CB BIH vri utvrivanjem osnovne stope izdvajanja banaka iz depozitnog potencijala u

korist obaveznih rezervi. Poveavanjem stope izdvajanja u obavezne rezerve smanjuje se nivo

kreditnog potencijala i obrnuto.

Upravno vijee CB BiH propisom zahtjeva da poslovne banke dre depozite kod CB BiH, u

minimalnom propisanom nivou koji iznosi 20 % njihovih depozita i pozajmljenih sredstava

bez obzira u kojoj valuti su sredstva izraena. Obavezne rezerve se primjenjuju jednako za sve

banke, a obraunavaju kao prosjene dnevne rezerve u desetodnevnom periodu. CB BIH

odreuje i naplauje kaznu za svaku poslovnu banku koja ne uspije odrati obavezne rezerve

na minimalnom propisanom nivou, u iznosu od 5 % promila dnevno od ostvarenog deficita

obaveznih rezervi, sve dok se taj deficit ne ispravi.

CB BiH na cjelokupan iznos deviznih rezervi plaa kamatu poslovnim bankarna, to ima

uticaja na zadravanje depozita poslovnih banaka u zemlji.

3. Povijest novca

Analiza postanka novca i njegova razvoja ima posebno, a ne samo istorijsko znaenje. Ta je

analiza bitna jer omoguuje pravilno spoznavanje sutine novca i njegova uticaja na privredni

ivot. Roba koja stekne monopol u obavljanju uloge opteg ekvivalenta, tj. novac ima

nekoliko funkcija a najvanije su: novac kao mjera vrijednosti, sredstvoo razmjene, plateno

sredstvo, novac kao blago, svjetski novac2. Temeljna funkcija novca je da slui kao sredstvo

prometa i plaanja, to znai da ga se promatra u funkciji transakcijskog sredstva, a zatim kao

konzervirana kupovna mo to jest tednja. Funkcija novca kao transakcijskog sredstva

omoguila je indirektnu, posrednu razmjenu roba i usluga. Prvobitni robni ili naturalni novac

(stoka, novac, ito i sl.) tokom razvoja mogao je biti zamjenjivan jednostavnim, esto veoma

udnim simbolima bez ikakve unutranje vrijednosti, tako je kasnije i zlato, kao najprikladniji

robni novac, moglo biti zamjenjivano simbolima i znakovima samog sebe, poevi od izlizane

zlatne monete pa sve do papirnate novanice koja je samo znak novca koji se prema novcu u

zlatu nalazi u odreenom odnosu.

U prolosti su se koljke, drago kamenje, zrna kakaa i sl. koristili kao novac, ono je trebalo

biti prenosivo i dovoljan broj ljudi je trebao imati povjerenja u to da se kasnije moe mijenjati

za vrijedne stvari. Poto je zlato i srebro bilo lako i meko za obradu, zlatari su poeli praviti

zlatnike. Razvojem trgovine se na neki nain standardizira vrijednost te imovine kroz zlato te

ono postaje simbol ili oznaka za vrijednost neke stvari ili usluge. Jedan od sposobnijih aktera

u toj trgovini se domilja da zatiti svoje zlato, te izrauje sef gdje e uvati to isto zlato, ali

2Monetarne i javne finansije, prof. dr Jovan Sejmenovi, prof.dr Slobodan Komazec, prof.dr arko Risti , Banja Luka, 2009.

7

e sluiti i za pohranjivanje tueg zlata. Izdavanjem potvrde ili eka on zamjenjuje zlato u

materijalnom smislu to uveliko olakava trgovanje sa zlatom i ostalim robama.

Daljnjim razmiljanjem kako uveati prihode, bankar uvia da mu je isplativo izdavati

potvrdu ili ek i za ono zlato koje nije njegovo, te zaraivati na kamati. Tako on od zlatara

postaje bankar. Osnova njegova prihoda je razlika od prihoda na kamatu ulagaa i na kamati

posuenog novca (kredita) koja je naravno vea u korist novca koji on posuuje traitelju.

Limiti koje imaju komercijne banke su zadani i mnogo su vei od stvarnog stanja novca ili

zlata koje banke posjeduju u svom vlasnitvu i time je taj postupak stvaranja umjetnog ili

virtulnog novca legalizovan.

4. Sadraj i vrste fiskalne politike

Doslovno znaenje izraza fiskalna politika, prema engl. Fiscal policy, je politika javnih

prihoda/poreza. Fiskalna politika predstavlja dio makroekonomske politike koja se odnosi na

primjenu javnih (budetskih) prihoda i javnih rashoda u cilju

- ublaavanja makrokonomskih nestabilnosti (neutraliziranje negativnih uticaja poslovnog

cikiusa, i

- poticanje ekonomskog rasta, uz visoku zaposlenost i stabilne cijene.

Pojam fiskalne politike prvi je elaborirao J. M. Keynes (1936.) u vremenu poslije Velike

ekonomske krize, kao dravnu politiku koja pomou javnih rashoda utie na tednju, kao i

politiku dravnih investicija formiranih preko javnih zajmova u cilju stimulisanja potronje.

Fiskalna politika se, dakle, sastoji od:

(1) porezne politike i

(2) politike javnih rashoda.

(1) Porezne politike (ubiranja prihoda: poreza i drugih dabina) koja na domau (agregatnu)

ponudu utie na dva naina:

- porezi smanjuju dohodak stanovnitvu i tako ostavljaju domainstva sa manje raspoloivog

dohotka, smanjivajui njihovu tranju (potronju) za dobrima i uslugama, to na kraju

smanjuje ostvareni BNP;

- porezi utiu na trine cijene, a time na poticaje i ponaanja ekonomskih subjekata. Npr. to

su poduzetnici vie oporezovani vie e biti obeshrabreni da pokreu nove investicije, i

suprotno tome: smanjivanjem poreskih stopa daje poticaj poduzetnicima na nove aktivnosti i

proirenje investiranja, to e dovesti do veeg BNP-a.

(2) Politike javnih rashoda (trokovi dravne administracije, vojske i policije; izgradnja

puteva, kola i bolnica, i sl.), pomou kojih se ostvaruje uticaj na ukupne rashode drave i

proizvodnju (veliinu BDP-a). Potronja drave odreuje relativnu veliinu javnog i privatnog

sektora, tj. Koliko se BDP-a troi kolektivno a koliko privatno.

Postoje dvije vrste fiskalne politike:

- ekspanzivna fiskalna politika se primjenjuje u doba ekonomske depresije, i odnosi se na

smanjivanje poreza kako bi se poveala potronja stanovnitva i investicije u preduzeima

(domainstva i preduzea plaaju manje poreza pa e im vie preostati dohotka za potronju i

investicije);

- restrikivna (ili kontrakcijska) fiskalna politika se primjenjuje u uslovima prekomjerne

ekspanzije i opasnosti od inflacije u zemiji, pa se putem porasta poreza smanjuje potronju

stanovnitva i obim investicija preduzea.

8

U oba sluaja drava fiskalnom politikom uspostavljamo optimalni odnos izmeu javnog i

privatnog sektora koji e dovesti do rasta BDP-a.

Da bi izvravala svoje funkcije i zadatke drava (finansiranje drave i dravnih funkcija

oznaavamo javnim rashodima) mora raspolagati sa odgovarajuim javnim prihodima, ije se

formiranje regulie najviim zakonima jedne zemlje3. Javni prihodi se pune: porezima, raznim

doprinosima, taksama (npr. za izdavanje raznih dozvola, trokovi sudskih postupaka itd.) i u

odreenim prilikama javnim dugom, pri emu su porezi najvaniji izvori javnih prihoda.

keynesijanci su vjerovali u svemogunost fiskalne politike: poticaj ekonomskog rasta

ostvaruje se veim budetskim deficitom (koji sniava nezaposlenost i izvlai ekonomiju iz

recesije), a pregrijana ekonomija i opasnost od inflacije rjeava se manjim deficitom.

Zadnjih decenija, fiskalna politika nije u stanju eliminisati inflacije i recesiju na nain kako su

keynsijanci pretpostavljali, pa je monetarna politika postala uvjerljivije sredstvo za

ublaavanje ekonomskih kolebanja.

4.1. Instrumenti fiskalne politike

Ostvarivanje svojih stabilizacionih (sprijavanje makroekonomskih nestabilnosti) i razvojnih

ciljeva (poticanje ekonomskog rasta), fiskalna politika ostvaruje na dva osnovna naina:

(1) djelovanjem stabilizatora i

(2) diskrecionim mjerama fiskalne politike

Automatsiki stabilizatori

Automatski stabilizatori su oni javni prihodi i rashodi koji slue za odravanje

makroekonomske stabilnosti, bez posredovanja nosilaca ekonomske politike. Oznaeni su

automatskim jer djeluju trenutno i anticiklino bez posebno preduzimanih mjera od strane

dravnih organa (vlade). Slue kao amortizeri neoekivanih ekonomskih promjena.

Najznaajniji automatski stabilizatori su:

- progresivno oporezivanje profita preduzea i zarada graana,

- naknade za sluaj nezaposlenosti, socijalna pomo i ostala transferna plaanja.

(1.1.) Progresivno oporezivanje profita preduzea i zarada graana je najznaajniji

automatski stabilizator.

U sluaju pojave inflacije (tj. izlaznih faza poslovnih ciklusa, naroito fazi poleta), uvoenje

progresivnog oporezivanja profita i zarada utie na smanjenje raspoloivog dohotka i

potronje (bri rast budetskog prihoda u odnosu na rast BNP-a), to usporava uzlaznu spiralu

nadnica i cijena.

U sluaju silaznih faza poslovnih ciklusa (naroito pojave recesije, kada proizvodnja i

zaposlenost opadaju) drava smanjuje poreske stope (budetski prihodi opadaju bre u odnosu

na smanjenje GNP-a), to treba da ublai pad agregatne tranje.

(1.2.) Naknade za sluaj nezaposlenosti i ostale socijalne intervencije (program i porodine

socijalne pomoi, zatitne carine u poljoprivredi i sl.) se uvode u vremenu silaznih faza

poslovnog ciklusa u kojima dolazi do rasta nezaposlenosti i drugih socijalnih problema.

Diskreciona fiskalna politika Automatski stabilizitori nisu uvijek dovoljni za odravanje pune zaposlenosti pa drava

koristi mjere diskrecione fiskalne politike. Diskreciona fiskalna politika je ona u kojoj drava

mijenja porezne stope ili programe potronje kako bi neutralizirala poslovne cikluse. Osnovne

mjere diskrecione fiskalne politike su:

- javni radovi (kapitalno intenzivni, dugotrajni projekti , poput onih o izgradnji autoputeva,

bolnica, kola i sl.; na ovaj nain u SAD-u su 1935. rijeili problem 3 miliona nezaposlenih);

3 Meunarodna ekonomija i finansije, prof.dr Bogdan Ili, prof.dr Jovan Savi, prof.dr arko Risti, B.Luka 2008

9

- programi zapoljavanja u javnorn sektoru (za razliku od javnih radova namjenjeni za

privremeno zapoljavanje nezaposlenih radnika, nakon ega bi ovi ljudi mogli prei na radna

mjesta u privatnom sektoru);

-privremene promjene poreza na dohotke (njihovim smanjivanjem preostaju vei raspoloivi

dohoci i sprijeavamo ekonomsko usporavanje i srljanje u recesiju).

Za razliku od automatskih stabilizatora koji podrazumijevaju spontanu i trenutnu promjenu u

nacionalnom dohotku, u ovom sluaju potrebno je odreeno vrijeme kako bi se provela

odgovarajua zakonska procedura (javni radovi zahtjevaju briljivo planiranje i osiguranje

brojnih uslova za njihovu realizaciju; ili dok se, npr., donese zakon o uveanju poreske stope

privreda ve moe iz faze konjukture ui u recesionu fazu, kada bi trebalo uiniti suprotno tj.

smanjiti poreske stope).

Dravni izdaci (javni rashodi) imaju multiplikatorski efekat na proizvodnju, slino

investicijama. Inicijalna dravna kupovina dobra ili usluge e staviti u pokret lanac izraenog

troenja: ako drava gradi autoput (javni radovi), graditelji autoputa e troiti dio svojih

dohodaka na potrona dobra, to e za uzvrat proizvesti dodatne dohotke iji e dio ponovo biti

usmjeren u potronju.

Ekonomisti preporuuju kombinovanu primjenu automatskih stabilizatora i diskrecionih

fiskalnih mjera u obliku formule fleksibilne politike, koja se svodi na predhodno definisanje

odreenih preduslova u obliku signalnih indikatora, ije dostizanje ujedno znai i mogunosti

i obavezu nosioca ekonomske politike to se tie preduzimanja predvienih fiskalnih mjera.

4.2 Javni rashodi

Javni rashodi su svi izdatci drave u najirem smislu radi obavljanja njezinih ustavom i

zakonom odreenih funkcija. Dinamika javnih rashoda obino se mjeri njihovim udjelom u

bruto domaem proizvodu, a elastinost postotkom prirasta javnih rashoda u odnosu na

postotak prirasta BDP-a. Kroz godine javni rashodi su se ubrzano poveavali. Prvi koji je

upozorio na ubrzani rast javnih rashoda bio je njemaki teoretiar Adolf Wagner u19. vijeku.

Uzroci ubrzanog rasta javnih rashoda su bili; irenje funkcija drave; poveanje broja

stanovnika; vea podjela rada; proces urbanizacije; vea gustoa naseljenosti; demokratizacija

drutva; globalizacija. Budet je glavni instrument finansiranja javnih rashoda. On je plan

prihoda i rashoda drave za idue godinje razdoblje.Velika ekspanzija javnih rashoda dovela

je u pitanje temelje mjeovite privrede i zbog toga se javlja pitanje ograniavanja daljnjeg

rasta javne potronje.

Stoga se s razlogom postavlja nekoliko kljunih pitanja koja se tiu racionalizacije javnih

rashoda :

Ko treba biti ponua, a ko proizvoa javnih dobara

Javna dobra uvijek finansira drava, ali se ona mogu proizvoditi i u privatnom i u javnom

sektoru. Pobornici privatizacije tvrde da jedna drava najloiji poduzetnik i da bi proizvodnju

javnih dobara trebalo to vie prepustiti privatnom sektoru. Druga pak strana naglaava da

privatizacija ima i ozbiljne nedostatke, posebno tamo gdje glavni motiv i cilj nije profit (npr.

poslovanje bolnica). Rjeenje zapravo i nije u obliku vlasnitva, nego u razvijanju

konkurentskih odnosa.

http://hr.wikipedia.org/wiki/Dr?avahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Ustavhttp://hr.wikipedia.org/wiki/Zakonhttp://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Adolph_Wagner&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/wiki/19._stolje?ehttp://hr.wikipedia.org/wiki/Urbanizacijahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Gusto?a_naseljenostihttp://hr.wikipedia.org/wiki/Dru?tvohttp://hr.wikipedia.org/wiki/Globalizacijahttp://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Racionalizacija&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/wiki/Javna_dobrahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Dr?avahttp://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Privatizacija&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/wiki/Dr?avahttp://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Privatizacija&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Motiv&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/wiki/Ciljevihttp://hr.wikipedia.org/wiki/Profit

10

Nezadovoljavajua politika cijena

esto se usluge nude po niojcijeni od graninih trokova njihove proizvodnje i tu se javlja

neracionalnost i rasipanje resursa. Takvu praksu treba napustiti gdje god je to mogue.

Ponekad takva praksa moe biti kratkorono opravdana (npr. nia cijena infrastrukture kao

poticaj ravnomjernijem regionalnom razvoju), ali uvijek je racionalnije primijenit i

transparentno subvencionisanje.

Nain ugovaranja cijena isporuke

U situaciji kada je proizvodnja javnih dobara u privatnom sektoru. Bitno je da se objedini

dravna nabava i odabere najpovoljnija cijena isporuke na javnom konkursu.

Organizacijska struktura

Racionalizaciji doprinosi dobra organizacijska strukturau kojoj su jasno definisale prava i

odgovornosti za izvrenje odreenih zadataka te proces odluivanja.

Odreivanje normativa, standarda i postupaka, te klasifikacija ustanova koje ih

obavljaju

Mjere administrativnog ograniavanja ukupnog iznosa javnih rashoda ili pojedinih

komponenata.

Naela javnih rashoda:

Naelo javnog interesa

Javni rashodi bi se trebali koristiti za zadovoljavanje optih potreba.

Naelo tednje

Prije nego to se sredstva utroe potrebno je napraviti sveobuhvatnu analizu raznih varijanti

(alternativa) i zatim odabrati optimalan rezultat uz minimalna ulaganja.

Naelo hitnosti

Govori da treba rangirati vanost rashoda. Ako su nam dva rashoda jednako bitna, a nemamo

dovoljno sredstava, zadovoljavamo ih oba u isto vrijeme, ali uz proporcionalno smanjenje

iznosa.

Naelo izvora sredstava

Nalae da se javni rashodi trebaju podmirivati iz nacionalnog dohotka(BDP-a), a ne iz

imovine

Naelo podudarnosti prihoda i rashoda

http://hr.wikipedia.org/wiki/Politikahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Cijenahttp://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Usluge&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/wiki/Cijenahttp://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Grani?ni_tro?ak_proizvodnje&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Grani?ni_tro?ak_proizvodnje&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Transparentnost&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/wiki/Proizvodnjahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Javna_dobrahttp://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Javni_natje?aj&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Organizacijska_struktura&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Klasifikacija&action=edit&redlink=1

11

5. Budet i fiskalna politika

Sredstvo (upravni akt, zakon) kojim drava iskazuje svoje planirane prihode i rashode za

odreeno vrijeme (obino 1 godinu) naziva se budet (od lat. rijei bulga = kona kesa,

novanik). Donosi se krajem jedne za narednu godinu i sadri bilans predvienih prihoda i

rashoda. Donosi ga najvie predstavniko tijelo drave i predstavlja jednu od najvanijih

odluka koje takvo tijelo donosi. Budet iskazuje sve programe drave koji imaju obiljeja

rashoda kao i porezne izvore koji ine prihodnu stranu budeta. Ako su javni prihodi drave

jednaki njenim rashodima imamo budetsku ravnoteu. Odstupanja su dvojaka: vei javni

prihodi drave od javnih rashode daju budetski suficit ((budetski viak), dok vei rashodi od

prihodi daju budetski deficit (budetski manjak), Kada su nam tokom datog perioda javni

prihodi i izdaci jednaki imamo uravnoteeni budet . U ekonomskoj literaturi se pravi razlika

izmeu stvarnog budeta, strukturnog budeta i ciklinog budeta.

Stvarni (ili realni) budet predstavlja stvarne prihode i rashode drave, strukturni registrira

koliki bi bili prihodi, izdaci i deficiti drave kada bi ekonomija poslovala na nivou

potencijalne proizvodnje, a ciklini budet je razlika izmeu stvarnog i strukturnog budeta.

Razlika izmeu strukturnog i ciklinog budeta jednaka je razlici izmeu diskrecionih i

automatskih stabilizatora.

Djelovanja fiskalne politike mijenjaju i strukturalni i ciklini deficit. Samulson i Nordhaus

navode hipotetiki primjer u kome drava smanjuje ve1iinu vojske i zbog toga smanjuje

izdatke na odbranu za 30 mljrd. USD. Strukturalni deficit bi se smanjio za 30 mljrd. USD i to

obuzdalo ekonomiju, a zbog toga bi se poveao ciklini deficit. Razlikovanje izmeu ciklinih

i strukturalnih deficita kljuno je za odreivanje stvarnog uticaja fiskalne politike. Kad se u

nekoj godini stvarni deficit povea moete doi u iskuenje da kaete: Deficit je porastao.

Mora da drava potie ekonomiju. No, ta procjena moe biti pogrena. Vei deficit moe

proizilaziti iz niih stopa oporezivanja ili novog programa zdravstvene zatite. To bi

predstavljalo vei strukturalni deficit i bilo bi doista ekspanzivno. S druge strane, vei deficit

budeta moe biti rezultat ekonomskog zaostajanja. To bi oznaavalo poveavanje ciklinog

deficita, a ne fiskalnu ekpsanziju.

Dravni budet jest plan dravnih prihoda i izdataka za razdoblje od godinu dana. Dobro

ekonomski uspostavljena drava nastoji u toku neke godine uspostaviti suficitno stanje

prorauna, tj. da su joj prihodi vei od rashoda. Proraun drave se moe nalaziti i u deficitu ,

to znai da su rashodi drave na ime njenih izdataka (socijalna briga ,dravna administracija,

odbrana i policija, neprofitabilne institucije i slube, kulturne institucije, javne slube)

nadmaili njene prihode. Dravni proraun moe biti i uravnoteeni, kada doe do

izjednaivanja prihoda i rashoda. Kada postoji vie prihoda od rashoda, kaemo da postoji

proraunski suficit. Na strani prihoda susreemo prihode od razliitih vrsta poreza (porez na

dohodak, porez na imovinu, porez na profit i sl.), carina i drugih davanja, prihodi od kapitala.

12

6. Zakljuak

Kada se govori o znaaju monetarne politike, i uopte novca, za normalno odvijanje tokova

realne privredne aktivnosti, odnosno procesa drutvene reprodukcije, sve vie se izbjegavaju

ekstremni teorijski stavovi koji tvrde da novac nije vaan, odnosno da je samo novac vaan.

Danas se uglavnom zastupa teorijski stav po kome je znaaj monetarne politike veoma

naglaen, ali ne i presudan za normalno odvijanje tokova privredne aktivnosti. Drugim

rjeima, sada se najee istie teorijski stav da realni ekonomski faktori primarno odreuju

formiranje performansi date ekonomije (stopa rasta proizvodnje, stopa nezaposlenosti, stopa

inflacije, suficit ili deficit u platnom bilansu itd.), ali da monetarne varijable igraju znaajnu

povratnu ulogu u formiranju performansi ekonomije. U ovom radu smo se upoznali sa

teorijom monetarne politike koja ima veliki znaaj u razvijanju privrede. Naime, vidjeli smo

da je monetarna politika jedan veoma vaan segment ekonomske politike koja treba da

regulie koliinu novca u opticaju i obezbedi njihovo pozitivno djelovanje na ukupna realna

privredna kretanja. Zatim smo se upoznali sa karakteristikama monetarne politike: osnovnim

koncepcijama o ulozi monetarnih faktora u reprodukciji, novac i privredna aktivnost, zadaci i

ciljevi monetarne politike, te efikasnost monetarne politike i optimalna koliina novca.

Osobito je vaan izbor najprimjerenije kombinacije fiskalne i monetarne politike. Fiskalna

politike snanije djeluje na reguliranje razine potronje nego investicija te je zbog toga

uinkovitija kod ostvarivanja stabilizacijskih ciljeva, dok kod poticanja odrivog privrednog

rasta primat pripada monetarnoj politici. Fiskalna politika relativno je monija u regulisanju

agregatne potranje, cijena i zaposlenosti u zemlji, za razliku od monetarne poltike koja je

prikladnija za odravanje platno bilansne ravnotee. Fiskalna poltika je zbog direktnog uticaja

na potranju uinkovitija u suzbijanju depresije, dok monetarna politika bolje rezultate daje u

suzbijanju inflatornog procesa.

Samuelson je, kao kejnzijanac, vjerovao da samo agresivna fiskalna politika moe povratiti

kupovnu mo, ije je opadanje glavni uzrok svih recesija (i u najgorem sluaju depresija).

Fiskalna politika tu je ekonomski argon za smanjenje poreza i poveanje javne potronje

(bez puno brige oko dravnog deficita, koji u recesiji ne dovodi do inflacije).

Friedman je, kao monetarist, vjerovao da vlast mora provoditi uravnoteeni proraun i

probleme rjeavati monetarnom politikom. Nekada je to znailo osigurati da ponuda novca ne

raste prebrzo, kako ne bi dovela do inflacije, te pustiti trite da se pobrine za sve ostalo.

Naalost, monetaristi nikada nisu uspjeli smisliti teorijsku mjeru ponude novca, prema kojoj

bi se ravnali. Niti su centralne banke ikada iznale praktini nain da kontroliu koliine

novca u svojim ekonomijama.

Monetarna politika redefinisana je kao politika koritenja kamatnih stopa centralne banke,

kojima se regulie ponuda i potranja novca, umjesto pokuaja da se neposredno kontrolie

koliina novca. (U matematikim modelima nove monetarne politike novca gotovo da i

nema.)

13

LITERATURA

Sejmenovi J., Komazec S., Risti ., MONETARNE I JAVNE FINANSIJE, II izdanje,

Banja Luka, 2008.

Ili B., Savi J., Risti ., Klincov R., MEUNARODNA EKONOMIJA I FINANSIJE,

Banja Luka 2008

Sejmenovi J., Gligi J., PORESKI I CARINSKI SISTEM I POLITIKA, Banja Luka 2007. g

Dusanic J., MONETARNA EKONOMIJA I BANKARSTVO, Consseco institut Beograd,

2004.