7/22/2019 150 likler

1/135

w

ilhami soysal

likler

GURyayn la r

7/22/2019 150 likler

2/135

NSZ

ANADOLU'daki Ulusal Kurtulu Savamz boyunca,emperyalizm ve kapitalizmin maas saldrgan d dmanlarla olduu

kadar, i dmanlar ve siyasal kartlaryla da bouup savamakzorunda kalan Trkiye Byk Millet Meclisi ve onun ba MustafaKemal Paa, Lozan Bar Andlamas gereince, bu anlamann imzatarihine kadarki dnem iin bir genel af ilan zorunluluu ile karkarya kaldklarnda, uzun pazarlklar sonucu bu andlamaya, 150kiilik bir istisna maddesi koydurmulardr.

Lozan Bar Andlamasna bir protokolle eklenen bu istisnamaddesine gre, adlar sonradan saptanacak 150 kii, Trk

Hkmetince, Trkiye'de iseler snr d edilebilecek, dardaysalaryurda girmeleri nlenecek ve Trkiye'deki mallar da kendilerince yada vekillerince dokuz az iinde tasfiye edilmezse, hkmetesattrlacak, ancak bunlarn karl kendilerine denecektir.

23 Temmuz 1923'de Lozan Bar Andlamas imzalandnda afd braklacak bu 150 kiinin kimler olaca henz saptanmamtr.Kimin saptayaca, hangi llere gre saptayaca da belli deildir.

1923 ylnda T.B.M.M.nce kabul edilen 391 sayl Af yasassrasnda da, henz 150 kiilik listeye kimlerin girecei saptanmdeildir. Ayn ekilde, 1924 ylnda Lozan Bar Andlamas koullargerei kartlan 12 Ramazan 1342 (16 Nisan 1924) tarihli 487 saylgenel af yasas srasnda da 150'liklerin kimler olaca belli deildir.Ama bu yasann 3. ve 6. maddeleri, 150'likler konusunda ilk aklklargetirmitir. Bu maddelerde, Lozan Bar Andlamasna bal Genel AfProtokolnde sz edilen 150 kiinin, genel af d brakld ve yasa

hkmlerinin Adalet ve Milli Savunma Bakanlklarnca yrtleceibelirtilmektedir.

16 ile 22 ve 23 Nisan 1924 tarihlerinde, 150'likler konusu TrkiyeByk Millet Meclisi'nin gizli oturumlarnda ele alnm, 23 Nisan1924 gn akam da Bakanlar kurulu, Millet Meclisindeki gizli veak grmelerin, yaplan hazrlk almalarnn altnda 149kiilik bir liste hazrlamtr.

Onanmak zere Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Paa'ya.sunulan bu listeye Gazi, l Haziran 1924 gn, Kyl Gazetesi sahibiRefet'i de katm ve listeyi onamtr.

7/22/2019 150 likler

3/135

Aradan yl getikten sonra 28 Mays 1927'de 150'likler,T.B.M.M.ce kabul edilen bir baka yasayla Trk Vatandalndan dakarlmlardr.

En az 15 yldr yurt dnda olan ve bir ksm da lm bulunan

150'likler, Atatrk'n hayatta olduu son yl, onun buyruuyla 26Haziran 1938'de kartlan 3527 sayl yasayla balanmlar vedileyenlerin yeniden Trk Vatandalna kabulyle yurda dnmelerikararlatrlmtr.

Bir blm yurt dnda srgnde lm olan 150'liklerinbalandktan sonra byk ksm yurda dnmse de, dnmeyipgurbette (kalanlar da olmutur.

Saptayabildiimiz kadaryla, bu aratrmay yaptmz 1984 yl

iinde, yani 150'liklerin bir liste halinde saptandklar tarihten 60 ylsonra, bu listeye girip de yurt iinde ve dnda hayatta olan hi kimsekalmamtr.

Bizi bylesi bir aratrma yapmaya iten yal-gen Trkokuryazarlarnn yakn tarihimiz konusundaki ilgisizliin doal sonucuolan korkun bilgisizlikleri oldu. Dahas, konunun uzmanlar da,tarihimizin bir dneminin az bilinen bu olay iin bilimsel herhangi biryayn yapmamlard. Kaynaklar dank olarak duruyordu. Bir amatraratrc olarak biz, bunlardan derleyebildiimiz kadarn bir arayagetirip, ilgilenenlere bir tutam ham bilgi sunmak istedik.

Kukusuz ki eksiklerimiz, yanlglarmz vardr. Dileyelim ki, buufak aratrma, daha yetenekli ve profesyonel tarihilere, konununstne daha derinlemesine gitmeleri iin bir uyar olsun.

lhami SOYSAL

Pendik, 10.12.1984

7/22/2019 150 likler

4/135

KMDLER? NE YAPTILAR? NE OLDULAR?

SON NEFESN VATAN TOPRAKLARINDA VERENMRALAY SADIK BEYN YKS

1940 yl ubat'nn 24'nde yaynlanan baz stanbul gazetelerindeu ufack haber yer ald:

Hrriyet ve tilf Frkas Reisi Esbak Miralay Mehmet SadkBey, nceki gn akam zeri vapurla, Romanya'nn KstenceLiman'ndan ehrimize gelmi, vatan topraklarnda geirdii ilk geceyitakiben de irtihal etmitir. Merhumun nann bugn defnedilmesibeklenmektedir.

Gemii bilmeyenler iin pek fazla anlam olmayan bu ufack

gazete haberi, aslnda, ardnda byk bir dram saklamaktayd.Miralay Mehmet Sadk Bey, ya da ksaca Miralay Sadk Bey,Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde yetimi, ad pek ok

byk olaya karm bir subaydr. 1860 ylnda stanbul'da domutur.Babas, lmiye snfndan Huzur Dersleri Ba Mukarriri FilibeliAbdullah Efendidir. Mehmet Sadk, 1882 ylnda Harp Okulunu SvariMlazimi (temeni) olarak bitirmitir.

Makedonya'da eitli ordu birliklerinde grev yapan, Svari

Miralay (Albay) rtbesiyle 1908 ncesinde Manastr'da Svari AlayKomutan olarak bulunan Miralay Sadk, gizli ttihat ve TerakkiCemiyetinin ilk mensuplarndandr. Bu cemiyetin Rumelinde ordu

birlikleri iinde dalbudak salmasnda nemli rol oynamtr. HrriyetKahramanlarndan Eyp Sabri Bey'in (Akgl) anlarnda belirttii gibi,sonradan partiye dnecek bu gizli cemiyetin gelimesinde okemei olan Miralay Sadk (1), 1908 Merutiyetini Manastr'da bir topstnde halka aklayan Vehip Bey (sonradan Paa) nn en gvendiikomutanlardan biridir. O gnlerde, Manastr'daki Svari Alaynnkomutandr.

7/22/2019 150 likler

5/135

Hrriyetin (1908 Merutiyeti'nin) ilann izleyen gnlerdeManastr'dan ttihat ve Terakki Kongresine gnderilen Dr. Nazm,Hatip mer Naci ile birlikte giden nc murahhas Miralay SadkBey'dir(2).

Sadk Bey, Cemiyet'in, ttihat ve Terakki masonlarn veSiyonistlerin etkisi altnda kalmasna kardr. Halveti Tarikatmensubudur (3). Muhafazakr'dr (tutucu) (4). Merutiyet'in ilannizleyen gnlerde Debre'de ttihat ve Terakki adna mutasarrflkyapmtr. Miralaylktan (albaylk) emekli olmu, politikaya atlmtr.Eitimci, gazeteci yazar ve I. Cumhuriyet milletvekillerinden brahimAlaattin Gvsa'nn amcasdr.

ttihat ve Terakki Frkasnn 1908, 1909, 1910 Kongreleri srasnda

ve sonrasnda deerinin yeterince anlalmad kansnda olan MiralaySadk bey, 1911 kongresinin ardndan bu cemiyete muhalefete

balamtr. Kendisine bal subaylarla, ttihat ve Terakki'ninounlukta olduu Meclisi Mebusan basmay, ttihatlarn BabaliBasknndan nce bir hkmet darbesi yapmay tasarlayan MiralaySadk Bey, bu giriimlerini gerekletirememi, ancak bunlardan okdaha nce 1911 ylnda ttihat ve Terakki Frkas karsndaki tm

muhalif frka ve cemiyetleri (parti ve dernekleri) ieren Hrriyet vetilaf Frkas'nn kinci Reisi olarak politika sahnesinde grnmtr.Damat Ferit Paa'nn Bakan olduu bu parti, Sadrazam Mahmutevket Paa'ya yaplan suikast zerine dalm, Miralay Sadk Beynce Paris'e, sonra Msr'a gitmitir (5).

Msr'da tek olu Muhittin'e frerler okulunu bitirtecek kadaroturduu (6) anlalan Miralay Sadk Bey, Birinci Dnya SavandaOsmanl Imparatorluu'nun yenilmesi zerine yeniden Fransa'ya gitmi

olmaldr. stanbul'a dn, Mtareke'den (Mondros Brakmas)sonra 25 Nisan 1919'dadr. Paris'ten geldiinde, dmanlar saydttihat ve Terakki Partisi yneticileri iktidardan uzaklam, en bykmuhalifi (7) Enver Paa ve teki ttihatlar yurt dna kam

bulunduklarndan, bir kahraman olarak karlanan Miralay Sadk Bey,Padiah Vahideddin tarafndan Ayan Meclisi yeliine atanmtr (8).1919'da ikinci kez siyaset sahnesinde ve yar iktidar grnmnde olanHrriyet ve tilaf Frkasnda Sadk Bey'in dn sonrasnda yaplan

bir kongre ile, Frka Bakanlna Ayan azas Sadk Bey getirilmitir.Damat Ferit Paa ise bu srada Osmanl Devleti Sadrazamdr.

7/22/2019 150 likler

6/135

Mtareke stanbulunda Rahip Free ve Sait Molla tarafndankurulmu ngiliz Muhipleri Cemiyetine giren Miralay Sadk Bey ,22Eyll 1921'de bu cemiyet iinde de bir kongre darbesiyle, Sait Mollave yandalarn bertaraf etmise de, bu cemiyetin banda bir ay bile

kalamadan, bir kar kongre darbesiyle koltuunu yeniden SaitMolla'ya kaptrmtr (9). Yeeni brahim Alaattin Gvsa'nn belirtmekdurumunda kald gibi, Ulusal Kurtulu Sava boyunca AnadoluDireniine sempati ile bakmayan Miralay Sadk Bey(10), Yunanordularn Afyon'da yenip, zmir'de denize dken Byk Zafer'densonra, 5 Kasm 1922 de, Damat Ferit'in eski Dahiliye Nazr ve PeyamSabah Bayazar Ali Kemal Bey'in Beyolundan karlp Anadoluyasevkedilmesini izleyen gnde ngilizlerin stanbul'daki Byk

Eliliine snanlar arasnda yer alm ve daha ilerdeki gnlerdengilizlerin salad bir vapurla Romanya'ya gitmitir (11).

Romanya'da Kiraz Hamdi Paa, Gmlcneli smail Bey, eskiDahiliye Nazrlarndan Mehmet Ali Bey, Manavolu Nevres, SakallSami, Adapazarl erkez Aslan ve arkadalar gibi kk bir grupla (12)aralarnda kan atmalar yznden bu arkadalarndan kopmu veDobruca'da Hrova kentinde 18 yl geirmitir. Hayatnn sonlarnadoru gzlerini yitiren ve nefes darl hastalna yakalanan MiralaySadk Bey, ei iki kz ve oluyla, maddi bakmdan skntl gnlergeirmitir. Olunun ofrlk yaparak bakmak durumunda kaldaileden, nce Sadk Bey'in ei, ardndan kzlarndan biri, Dobruca'dalmlerdir.

1924 ylnda 150'likler listesine alnan, 1927'de Vatandalktankarlan Miralay Sadk Bey, 1938 aff ktnda yurda dnmeyi redetmi, 1940'da, o sralar milletvekili olarak Mecliste bulunan, yeeni

brahim Alaattin Gvsa'ya kaderinden ikayet eden uzun bir mektupyazm, affa uram bir mcrim gibi dnmem vatanma. Bu lekeninalnmdan silinmesi lazm, demi. Gvsa bu mektubu o devrinCumhurbakan olan smet nn'ye gtrm, her zaman anlayl vedaima mfik olan nn ilgilenmi ve yurda ailece dnlerini,dilerine salattrm. (13)

Miralay Sadk, on sekiz yllk bir ayrlktan sonra 23 ubat 1940'daGalata rhtmnda vapurdan indiinde, vatan topraklarn pm.Kendisini karlayan yeenleri Alaattin ve Selahattin Gvsa'larcaalnp, Gvsa'larn evine gtrlm ama, nefes darl ve heyecanseksen yandaki bu srgn iyice bitirmi. Evde bir iki saat bile

7/22/2019 150 likler

7/135

kalmadan, doktorlar ve gazeteciler eliinde hemen Numunehastanesine kaldrlm. Beraberinde giden kz iki saat sonra alayarakgelmi ki, Sadk Bey Efsanesi son bulmu.

Sonradan mezarn olu ve teki yaknlar bile bilip bulamamlar(14)

Miralay Sadk Bey'in dram, 150'liklerin pek ounun dramnn birbenzeridir...

Peki, neydi Miralay Sadk Bey ve daha 149 kiiyi yurt dna,gurbet ellerine srkleyen sel?

Bunu grebilmek ve anlayabilmek iin ,Anadoludaki UlusalKurtulu Sava atelerinin yand yllara, 1919'lara kadar geri gitmekgerekecektir.

O GNLERDE MANZARA UMUMYE

Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paa, 3 ubat1921 gn akam, ankaya'daki sobayla stlan odal ba evinden

kp, taa karlarda Keiren'de bir baka ba evinde oturan birarkadana yemee gider. Yannda, cra Vekilleri Heyeti'nden Shhiyeve Muavenet-i timaiye (Salk ve Sosyal Yardm) Vekili Dr. AdnanBey'le (Advar), Maliye Vekili Ahmet Ferit Bey (Tek) bir de Kalem-iMahsus Mdr Mlzm- Evvel (temen) Hayati Bey vardr.

Evine konuk gidilen arkada ise, Ankara stikll Mahkemesi Reisi,Cebelibereket Meb'usu Topu hsan Bey'dir. (Eryavuz).

1921 ylnn banda Anadolu'da ilgin gelimeler olmaktadr.

TBMM ordular, Bat Cephesi'nde 1. nn Sava'n kazanmlardr.Yunan saldrs krlmtr. erkez Ethem kuvvetleri zlm, Ethemve kardeleri Yunanllara snmlardr. ngilizler, Anadolu'dakidireni karsnda, Yunanllarn srekli bir baar salayamayacaklarnanlam, Londra'da toplanacak bir konferansla, 10 Austos 1920'deimzalanm Osmanl mparatorluu'nun sonu olan Sevr Antlamas'nyok sayarak, onun yerine ona ok benzeyen yeni bir anlamayOsmanllarla birlikte, Ankara'daki direniilere de kabul ettirebilmearelerini aramaya balamlardr. Londra'ya gnderilecek Trkdelegasyonuna, Ankara'nn da bir temsilci katmasn istemektedirler.

7/22/2019 150 likler

8/135

7/22/2019 150 likler

9/135

huzuruna, sevkedebilmek kudretine malik deiliz- Fakat mesel,Damat Ferit habisi iin bir karar alabildik mi? Alamadk... Hatta onunefendisi Padiah iin bir tel'in karar kabul edebildik mi? Diyelim kihenz zaman ve sras deil... Fakat bir gn elbette bunlarn huzur-u

millette hesaplarn grme gn gelecektir... Byle olmasa bile,faaliyet ve gayeleri tarihe intikal ettirmek iin, imdiden hazrlklolmaldr. Siyasiyat cilveleri iinde ,yle hadiseler unutuluyor ki, yarn,hakikatleri elde etmek imknsz hale gelecektir.

Ankara stikll Mahkemesi Bakan hsan Bey'in bu grlerineDr. Adnan Bey de katlr. Ancak o, gyapta hkm vermeye kardr.Maliye Vekili Ferit Bey de Adnan Bey'e katlr. Bu konuma o noktada

kalr.3 ubat 1921 gecesinin stnden bir buuk yl kadar zaman geer.

2. nn zaferi, Sakarya zaferi, 30 Austos zaferleri kazanlm, YunanOrdusu zmir'de denize dklm, vatan kurtulmutur. Lozan BarAntlamas'nn imzalanmasndan nceki gnlere gelinmitir. Bir akamMustafa Kemal Paa, hsan Bey'i yemee arr. Yemekte, smetPaa, (nn), Fevzi Paa (akmak), Kzm Paa (zalp), Ali Fethi

Bey (Okyar), Yusuf Kemal Bey (Tengirenk), Adliye Vekili SeyyitBey'ler de vardr.Gazi, hsan Bey'e yle der:

hsan Bey... Hatrlar msnz, bir gn sizinle ve zannediyorum kiDoktor Adnan ve sabk Maliye Vekili Ferit Bey'lerin bulunduu birhusus toplantda, zaferden sonra memlekette kalmas, vatann huzuruitibariyle mucibi endie olacak kimselerin listesinden bahsetmitik vehatrmda kaldna gre, siz bunlarn daha o zaman tesbitini

istemitiniz- imdi Yusuf Kemal Bey, her beynelmilel muahedenin biraff derpi ettiini syleyerek, byle bir ihtimale kar hazr

bulunmamz istiyor...O halde, bizim yapacamz tasavvur ettiimiz hazrlklar, bir

emrivaki oluyor demek. Ne dersiniz? (15).

7/22/2019 150 likler

10/135

AFF-I UMUM KANUNU VE 150'LKLER

Lozan Bar Antlamas'nda kabul edilen bildiri gereince TBMM.12 Ramazan 1342 (16 Nisan 1924) tarihinde 487 sayl Genel AfYasas'n kabul eder. Bu yasann 150'liklerle ilgili 3. ve 6. maddeleriyledir:

Madde 3 -----Lausanne Muahedenamesi'ne merbut (bal) Aff-Umumi Protokol'nde istihdaf edilen (amalanan) 150 ahs, ibu aftanmstesnadr.

Madde 6 bu kanunu icra-y ahkma (uygulamaya) Adliye veMdafaa-i Milliye Vekilleri memurdur.

Lozan Konferans ncesinde, Hariciye Vekili (Dileri Bakan)Yusuf Kemal Bey'in (Tengirenk) hatrlatt, her uluslararas barantlamasnda bir genel affn da yer alaca hkm zerine, GaziMustafa Kemal Paa, toplantya ard Ankara stikll MahkemesiReisi Topu hsan Bey'e bir buuk yl nceki konumalarnhatrlattktan ve ne dndn sorduktan sonra sze smet Paakarr, yle der:

stikll mahkemelerine intikal eden ve neticelenen mevzularnmmasil crmlerini irtikap edenlerden bir ksm, bugn hudud-u mill

dndadrlar. Bir ksmnn da hudutlarmz iinde kalmasna dahiliemniyetimizin msaadesi yoktur. Mesel yleleri vardr ki, bunlar elegemi olsayd, stikll Mahkemelerinin mmasil crmlerde verdiikararlar, kstas olarak kabul edildii takdirde, derhal idam edilmelerilzm gelirdi. Sonra stikll Mahkemeleri, bazlarnn da gyabndakarar vermitir. Bir affn mevzuu bahs olmas, mutlak olduuna gre,affa lyk olmayanlarn imdiden tesbiti zarureti var. Bunlarn kimlerolduunu nasl tespit edeceiz?

Topu hsan Bey, sonradan kaleme ald anlarnda, bu ikincitartmada, sorulara cevap vermede kararsz kaldn belirtir. Af d

7/22/2019 150 likler

11/135

braklacaklar nasl, kimler tarafndan ve hangi yetkiyle saptanacaktr?Hangi tarihten bu yana su ilemi saylanlar bu listeye alnacaktr?Endielerini syler.

Gazi bu kere Fevzi Paa'ya dner ve sorar.

Mir hazretleri, ne buyuruyorsunuz?Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi (Genelkurmay Bakan) bir sredndkten sonra yle der:

Ordu mensubeyni arasnda Mcadelei Milliye'ye kar fiilenvaziyet alm olanlarn vaziyeti, alehalihi (olduu gibi) farkedilemez.Fakat bazlar hududu milli haricinde iseler, bunlarn hi olmaz ise,kayd- hayat artyla memlekete sokulmamalar lzmdr.

Bundan sonra Gazi Paa, bakalarnn konumadn grnce

yle der:hsan Bey doru sylyor... Evvela bu iin prensibini koymal.

Ortada siyas ve hukuk kuvvetli bir tez bulunmal. Bunu nasl vazedeceiz

Bu soru zerine tartma yeniden balar. Herkes bir ey sylerama, kesin bir sonuca varlamaz. Af dnda braklacaklar kimlerolacaktr? hanet saylan faaliyetler ne zamandan balamsaylacaktr? Balkan Sava'nn yitirilmesine sebep olanlar, CihanSava'na Trkiye'yi srkleyenler, sorumlu saylacaklar mdr? Sevr'iimzalayanlar Mondros'u imzalayanlar, bu affn dnda braklmalmdr? hsan Bey byle dnceler ileri srerken, smet Paa glerekGazi'ye dner ve yle der:

Paam... hsan Beyefendi, tehlikeli bir bahis zerindedir:Mcadele-i Milliye'nin sebepleri olarak Mondros Mutarekesi'yle SevrMuahedesi'ni syledi. Mesul, mtareke ve muahedenin kendisi deil,

onlar imzalayanlar olduuna gre, byle bir tezin kabul halindevaziyet ne olacak?

hsan Bey, anlarnda bu sahne iin yle yazar:Orada olanlardan birou, bu ince nkteyi kavrayamamlard.

Mondros Mtarekesi'ni imza eden Hseyin Rauf Bey'di... Rauf Bey deo tarihte cra Vekilleri Heyeti Reisi, yani Bavekil idi... SadeceGazi'nin dudaklarnda bir tebessm dolat:

O gn bir sonuca varlamaz.Ertesi gnlerde konu unutulur gibi olur. Sonra, ileri

Bakanl'nda, Babakanlk'ta, Genelkurmay'da hazrlklar yapldsylenir. Hazrlanmakta olan bu listelerdeki baz adlar rendiinde

7/22/2019 150 likler

12/135

hsan Bey, kaygsn aka ifade eder: Demek ki hadiselere hishkim olmaya balad.

Bir gn Mdafaa-i Milliye Vekili (Mill Savunma Bakan) KzmPaa (zalp) ile konuurlar. Paa, polisin yan sra, Erkn- Harbiye-i

Umumiye Reisi Paa'nn bizzat listenin hazrlanmas iiyle uratnsyler. Baz adlar sayar, hsan Bey, Demek ki, bunlar HeyetiVekile'de mevzuu-bahs olmutu... Sylenilen isimlerden bazlarn,ancak dnerek hatrladm: Bunlar, ilk gnlerin infiratlk(yalnzclk) cereyanlarna kaplm insanlard, daha sonra ilerindeFerit kabinelerinde vazife alm olanlarla onlara fikren ve bedenenyardm etmi olanlar vard. Fakat garip olan u ki, kstas bu olunca, aslakla gelenlerden bazlar yoktu der (16).

LSTE ZERNDE TARTIMALAR

Btn abalara karn, genel af dnda braklacak bir listeninhazrlanmas kolay olmaz. Bakanlar Kurulu'nda tartmalar kar.Babakan Rauf Bey, byle bir listenin hazrlanmasna yanda olmaz.Ka kiinin saf d braklaca kararlatrlmamtr. Meclis'tetartmalar olur. Hyanet-i Vataniye Kanunu'nun deitirilmesi istenir.Yusuf Kemal Bey Meclis'te aklamalar yapar, bar antlamasnda birgenel affn yeralmasnn olaan bulunduunu (ayrcalklar) listesinin

bulunmasnn doal olduunu syler. Bakanlar Kurulu'nda Rza Nurayr bir gr savunur. Lozan Bar Konferans'nn 21 Kasm 1922'den4 ubat 1923'e kadar sren birinci dneminde, Trkiye'nin Badelegesismet Paa, Bir ksm tebaann aftan istisna edileceini belirtir ama,

bunlar kimlerdir, sular nedir, kesin olarak ka kiilerdir, sularnn

balang tarihi nedir? Belirli bir ideolojinin yandalar olduklar iinmi sulu saylmaktadrlar, bunu kendisi bile bilmez.

Aftan ka kii yararlanmayacaktr, sorusunun yant smet Paa'nnLozan'dan dnmesinden sonra 21 ubat 1923'te yaplan BakanlarKurulu toplantsnda karara balanamaz. Aradan bir buuk iki aygeer, delegasyon yeniden Lozan'a gittiinde, delegasyonun elindekesin bir liste yoktur. Bakanlar Kurulu'nda Babakan Rauf Bey'leDileri Bakan smet Paa arasnda, derin gr ayrlklar kmtr.Delegasyonun ikinci yesi olan Rza Nur anlarnda yle yazar:

7/22/2019 150 likler

13/135

Nihayet bir gn, Ankara'dan bir iar alnd: Umum afprotokolnde mutabakatmz bildirebilecektir. Fakat istisnalar artt.Bu istisnalarn saysn tam ve kati olarak bilmiyorduk. Biroklar,zaten memleketi kendiliklerinden brakp gitmilerdi. Kollarndan,

'Gel' diye ekseydik gelmezler, gelemezlerdi. Bunlar ka kiiydi? Tamolarak bilinmiyordu. Ayn ceza lleri iinde kimlere vatan topraklaryasak edilecekti? O da bilinmiyordu. Btn bu mehuller iindemeseleye bulunmu olan are ve hal tarz, ok ayan- dikkatti: Umumaf beyanname ve protokolne, isimlerini tespit hakk hkmete aitolarak bir rakam kabul ettirecektik. imdi mesele, daha basitlemiti:Az geldii zaman yeni dertler karabilecek olan bu rakam da Ankara

bildirdi. 'Yz elli' dediler...(17).

LOZAN BA DELEGES SMET PAANIN ZM T'TEGRD FEC MANZARA...

Yeni Trk Devleti, 24 Temmuz 1923'de Lozan'da imza lad BarAndlamasnda, lkesinde, 150 kii dnda kalmak kouluyla bir genel

af karmay ve gemiin yaralarn sarmay kabul etmitir.Ne var ki, bu anlama yaplrken, af d kalacak 150 kiiyi nebakanlar kurulu bilmektedir ne de andlamay imzalayan Delegasyon.Yani, smet Paa, Rza Nur ve Hasan Saka...

Lozan Bar Andlamas, imzalanmasnn ardndan, TrkiyeByk Millet Meclisinde grlm ve onaylanmtr. Onaylanmtrama, af d kalacak 150 kii bu aamada da belli deildir. T.B.M.M.de af d kalacaklarn kimler olacaklarn bilmemektedir.

T.B.M.M., Lozan Bar Andlamasnn imzalanmasndan veTrkiye'nin bara kavumasndan sonra 26 Aralk 1923'de 391 say ile

bir genel af yasas karmtr. Bu yetmemi, drt ay sonra 16 Nisan1924'de 487 say ile bir genel af yasas daha kabul etmi, Lozan BarAndlamasnn, genel af karlmasna ilikin hkmn yerinegetirmitir.

Bu iki genel af yasasndan sonuncusunda, bu yasa hkmleri,Bar Andlamasna bal bildiri ve protokolde amalanan kiilerikapsamna almaz anlamna bir madde vardr. Bu kiiler, kim olduklarhal saptanamam olan 150 kiidir...

7/22/2019 150 likler

14/135

Bu listenin bir trl dzenlenememesi, Bakanlar Kurulunda olduukadar, Meclis iinde de szlanmalara neden olmutur.Dzenlenemeyiin nedeni, dzenlemeyi kimin ve hangi yetkiyle, neleril alarak yapacann belli olmamasdr.

Srekli sktrmalar ve szlanmalar sonucudur ki, Adalet veSavunma Bakanlklarnn da yardmyla, ileri Bakanl MilletMeclisi Genel Kurulunun iki gizli toplantsnda yaplan grmelerdensonra yzeysel bir biimde saptayabildii adlarla 149 kiilik bir listeyi23 Nisan 1924'de onaylamak zere Bakanlar Kuruluna sunmutur.

Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Bakanlnda l Haziran1924'de yaplan bir toplantda Bakanlar Kurulu, bu listeyi birkararname haline getirmitir. Toplantda, listenin bir kii eksik olduu

grldnde, Bar Andiamas eki protokolde olduu gibi bu saynn150'ye tamamlanmas iin Ulusal Direni sresince bozguncu yaynlaryapan Kyl gazetesi sahibi Refet de, bu listede yer alan ayngazetenin ba yazar Ferit'in yanna eklenir. Kararname, ayn gnkResmi gazetede yaynlanarak yrrle girer.

Byk Zaferden iki yl, Lozan Bar Andlamasndan 11 ay sonrayaynlanan 150'likler listesinde yer alanlarn byk ounluu, otarihte zaten oktan yurt dndadrlar. zellikle, bu listenin as kiileri,daha Ulusal Kurtulu Sava'nn kaderinin belli olduu, Mudanya

brakmasnn yaplaca gnlerde tas tara toplayp kapa yurtdna atmlardr.

l Kasm 1922'de, Ankara'daki T.B.M.M.nin Saltanat kaldrmakarar, stanbul'da bir bomba gibi patlamtr. Brakm ve stanbul'unigal yllarnda igalcilerle ibirlii etmi, Anadolu Direniini krmakiin yapmadklarn brakmam kiiler, birden ba kesilmi tavuklara

dnmlerdir. Yunanly zmir'de denize dken, zmit'e kadar gelenMustafa Kemal Ordular, eninde sonunda stanbul'a da girecektir. Ozaman ne olacaktr?

Zaten stanbul halk, birlikilerine lanet okumakta, hesap sormakiin frsat aramaktadr. birlikilerin nde gelenlerinden, Dahiliye

Nazr esbak (ileri eski bakan), Peyam- Sabah GazetesiBayazar Ali Kemal Bey, 5 Kasm 1922 gn, belli bal ibirlikileriBeyolunda Tnel Caddesindeki Karlman Pasaj stnde oturduuZeki Bey Apartmanna arr. Burada oturulur ve konuulur. Ama birsonuca varlamaz. Bir blk ibirliki, hemen Trkiye'yi terketmekten

7/22/2019 150 likler

15/135

yanadr. Bir ksm ise, stanbul'da kalmann gerektii, kendilerinekimsenin bir ey yapamayaca grn savunurlar.

Konumalarda, kesin bir sonuca varlamaz. Toplananlar dalrlar. saat kadar sren bu toplantdan sonra Ali Kemal Bey de Serkl

Doryan Klbne tra olmaya gider.Gider ama, gidi o gidi olur...Ali Kemal Bey, tra olduu berberden direnmesine hibir olanak

braklmadan alnr ve bindirildii bir motorla stanbul'dan karlp,yarglanmak iin Ankara'ya gtrlmek zere zmit'e getirilir, zmit'tekarargh kurmu, Garp Cephesi Birinci Ordu Komutan Sakall

Nureddin Paa'nn karsna kartlr.Ali Kemal'in sonu korkuntur...

Nureddin Paa tarafndan iyice azarlandktan sonra daryakartlm, Saat Kulesinin altna ylm binlerce zmitlinin elineteslim edilmi ve para para edilmitir. Cesedi, hemen istasyonkarsnda bir aaca gsnn stne Artin Kemal yazl bir yaftailitirilip ayandan ba aa aslr. Lozan Konferansna gitmek zereAnkara'dan stanbul'a gemekte olan smet Paa, Rza ve Hasan Saka,

bir zamanlarn nl gazetecisini son defa orada yle grrler, smet

Paa, Nureddin Paa'nn gsterdii cesede bakmak istemez,kompartmanna dner.Lozan Bar Grmelerine kinci Delege olarak katlan Dr. Rza

Nur, yllar sonra kaleme ald anlarnda bu feci manzaray yle dilegetirir:

Akam zeri zmit'e vardk. Ortalk kararyordu. NureddinPaa'nn karargah zmit'te idi. Bizi stasyonda istikbal etti. Bir

tarafnda smet bir tarafnda ben gidiyoruz. Ali Kemal'in geldiiniAnkara'da telgrafla stanbul'dan renmitik. Ali Kemal'i grmekistiyordum... Nureddine Ali Kemali sordum. 'imdi grrsnz' dedi.'Nerede?' dedim, yine, 'imdi grrsnz' dedi. Tuhaf cevap... Gittik,gittik, yanmzda Miralay Mojen de var (Delegasyon igalmntkasnda refakat edecek olan Fransz Albay) Bir meydanda hertarafta mealeler, yine Nureddine 'Bu ne?' dedim. Yine: 'imdigrrsnz' dedi. Daha yaklatk. Bir de petrol ile yorulup yaklmkl toplarnn alevlerinin ortasnda bir sehba. Bir adam aslm. Uzun

beyaz gmlek giydirilmi. Gsnde de byk bir yaz ile 'ArtinKemal' yazl. Anlald. Nureddin sanki byk bir marifet yapm, bizi

7/22/2019 150 likler

16/135

doru bu enlie gtrd. Fakat benim de tepem att. Daha yaklatm.yice baktm. Ali Kemal, bir ayanda kundura var, dier ayandakundura da orap da yok. Yz kan iinde. Kafas adeta yandanyasslm. Demek ki sopa ve ta ile ldrlm, ban ezmiler. Sonra

asmlar. Fransz Miralay bana soruyor: 'ldrdkten sonra masmlar?' diyor. Adamdan utandm. Elbet ldrlm birini asmakadiliktir. Hem kanunsuz ldrmek de, dedim ki: 'Miralay efendi, yleolur mu? Divan- Harp hkm vermi, asp idam etmiler!!' Neyapaym?

imdi merak ediyorum. Nasl ldrlm? Ben Anadoluyagittikten sonra Ali Kemal benim aleyhimde yazd. Bu birey deil,milli dava aleyhine yazd. Ve fiil ile elinden gelen hereyi yapt.

Hakikaten milli hareketin glemesine, bu hareketi ttihat hareketigstermesinden halkn bir ksmnn itirak etmemesine isyanlara sebepoldu. Hatta b hizmetlerinin hatras olmak zere Ferit Paa AliKemal'e bir altn kalem hediye etti. Bunlar vahim. Fakat manzara feci.ok bakamadm. ekildim.

Yemek hazrlamlar, oraya gidiyoruz. Fakat Fransz Miralay daberaber, Nureddin'e nasl olduunu sordum. Kemali fahr ile(nerek) yksek perdeden gsn kabartarak hikaye etti: zmit'egetirdiler, aldm, istintak ettim, hakaret ettim, sonra da asker veahaliden bir kalabalk toplamalarn emirberlerime emrettim.Topladlar. Beklesinler, Ali Kemal'i karacam, hemen stnesnler, sopa ile tala, yumrukla gebertsinler, dedim. yle yaptlar.Sonra da oraya astm, dedi.

Oh... bu bir cinayet idi. Hem de bunu bir ordu kumandanyapyordu. Bir kumandann Trk askerliine byle bir leke srmesini

bir trl ekemedim. Bu i bana pek ac geldi. Dnyorum... Sofrayaoturduk. Baktm bana anlatt gibi Fransz miralayna da anlatmyormu? Hepsini ve geberttikten sonra astrdn anlatt. Baktm, bu adam

bununla iftihar ediyor. Hikaye etmesinden bile keyif duyuyor. Cinayetolduunun farknda deil. Franszcas da kt, yarm yrtk olarak vefakat byk bir muvaffakiyet yapm tavryla anlatyor. Bari bu rezaletiu ecnebiden sakla. Grdm ki aa bir adamdr. Hem de gya dindar,

bir mteassptr, bunu nasl yapar?Atm azm, yumdum gzm. Dedim ki, Be Nureddin Paa! Ali

Kemal'i buraya Ankara'ya gnderilsin diye yolladlar. Bu bir hukuktur.Ankara'da muhakeme edilecekti. Oras hkmettir. Sen hi hkmet

7/22/2019 150 likler

17/135

var m, yok mu kaale alma. Herifi tut, adam topla ldrt. Sen birkumandansn, bu senin vazifen mi? Cellat msn? Bu bir cinayettir.Ankara'da muhakeme edilecekti, belki beraat edecekti, belki idamcezas yiyip idam edilecekti. Mahkeme hkm verir, idam edilir. Fakat

siz burada insan ldremezsiniz. Siz bir cinayet ilediniz. Hemhkmete asisiniz, hkmetin tevkif ettii bir adam ldryorsunuz,hkmete haber bile vermiyorsunuz. Bari, byle bir irkin cinayeti birecnebi zabitten saklayn.,

Pek sert ve bunu sofrada herkesin iinde syledim. Sofrada yirmikii kadar vard. O azametinden havalarda uan Nureddin kl gibi olduve hibir lakrd syleyemedi. (18).

BRLKLER PANK NDE

9 Eyll 1922'de Yunan Ordusunu zmir'de denize dken T.B.M.M.ordular Bursa ve zmit zerinden stanbul'a doru yrylerinedevam ederken, ngiliz, Fransz ve talyanlar, Mustafa Kemal Paa'yaMudanya'da bir atekes grmesi nerirler.

11 Ekim'de Mudanya Atekes Anlamas imzalanr. Lozan'da birbar andlamas yaplmas iin karar alnr.

Dokuz gn sonra, Trk Ordularnn temsilcisi olarak 100 jandarmaeriyle Refet Paa (Bele) stanbul'a girer, l Kasmda, Ankara'dekiT.B.M.M. Saltanatn kaldrlmasn kararlatrr. Ayn gece Refet Paa,Ankara'dan ald emir gereince Yldz saraynda Sultan Vahideddin'iziyaret edip Padiahlnn son bulduunu Halife'ye bildirir. Drt gnsonraysa Refet Paa bir beyanname ile, T.B.M.M. Hkmeti adnastanbul'un ynetimini resmen devraldn aklar. Son Osmanl

Devleti Hkmetine, Tevfik Paa (Okday) Hkmeti de,grevlerinin sona erdii, evlerine ekilip oturmalar ihtar edilir.

stanbul'daki Milli Mcadele kartlar ve birlikiler arasnda tambir panik balamtr. Nureddin Paa'nn 1. Ordu Birlikleri, stanbulkaplarna, Hereke ve Gebze'ye kadar gelmiler, Nureddin Paa,kararghn zmit'te kurmutur.

Ankara'nn resmen stanbul ynetimine el koymasnn ertesi gn,Peyam- Sabah Bayazar ve eski Dahiliye Vekillerinden (ileriBakan) Ali Kemal'in stanbul'dan kaldrlp zmit'e gtrlmesi ve

Nureddin Paa tarafndan sorgulandktan sonra karargah nnde linedilmesi, cesedinin de stasyon yanndaki kpr banda kurulan bir

7/22/2019 150 likler

18/135

sehbaya aslarak braklmas haberi stanbul'a vardnda, birlikilerarasndaki panik daha da byr (19).

7 Kasm'da, smet Paa'nn Dileri Bakan ve Lozan Bargrmelerinde Trk Ba Delegesi olarak, svire'ye gitmek zere

stanbul'a geldii gn, Damat Ferit'in hkmetlerinde ileri Bakanlyapm Ayan yesi Mehmet Ali Bey ve o dnemde grev almlardansekiz kii, Ankara Hkmeti temsilcilerince tutuklanr.

Ali Kemal'in lin edilmesi, Mehmet Ali Bey'in ve baz Hrriyet vetilaflarn tutuklanmas, geri kalan birlikilerini iyice perian eder.Bunlardan biri olan Aydede gazetesi sahip ve yazar, Mtareke dnemiPosta ve Telgraf Mdri Umumisi (Genel Mdr) Refik Halit Bey(Karay), sakland yerden gizlice bir vapura binerek 9 Kasm'da yurt

dna kaar.Damat Ferit, daha 22 Eyll'de, ngiliz polislerinin korumas altnda

Orient Ekspres ile Fransa'ya kam, Nice ehrine yerlemitir.stanbul'da kalanlar ve e dost evlerine snarak saklananlar, ne

yapacaklarn bilemezler. Bunlardan Hakkari Mutasarrf Osman Nuri(Kadri), Bolu Mutasarrf iken, Kuvai Milliye hareketini birboleviklik hareketi olarak damgalamak isteyen ilk kii olarak (20)apar topar Bulgaristan'a kaar, oradan Suriye'ye geer. AdaletMstear ve mseccel ngiliz Casusu Sait Molla da (21) oktan kendiniRomanya'ya atmtr(22)... stanbul'da kalanlar ise, ba kesilmitavuklar gibi akn ortalkta dolarlarken, sonunda bir bl areyingiliz Yksek Komiserliine snmakta buldular. 7 Kasmdan 13Kasm gnne kadar ngiltere devleti fehimesine (yksek devletine)snanlarn says 140' bulur.

ngilizler, bunlarn nde gelenlerinden bir blmn, hemen o ilk

gnlerde kalkan bir vapurla Msr'a yollarlar. Bu ilk kafilenin banda,Damat Ferit Hkmetlerinin eyhlislam ve Hrriyet ve tilafFrkasnn ikinci kuruluunda kinci Reisi Mustafa Sabri Hoca ile ailesive olu brahim Sabri vardr (23). Damat Ferit Hkmetlerinin bir bakaeyhlislam, Kuvay Milliyecileri asi ve bagi ilan edip MustafaKemal Paa'nn katline fetva veren Drrizade Abdullah Efendi isedaha nce davranm, Fatih'teki konan, Vaniky'deki yalsn

brakp, nce talyan igali altndaki Rodos adasna kam, oradanMsr'a ve daha sonra da Hicaz'a gemitir.

Geri kalanlarn bir bl, ki bunlarn arasnda Saray uaklar,kk zabitler, tekke eyhleri, hatipler, vaizler, hatta polis neferi,

7/22/2019 150 likler

19/135

beki, saka gardiyan gibi kiiler ounluktadr, henz ngilizaskerlerince igal altnda tutulan Takla'da konuk edilirler. 17Kasmda salanan bir vapurla da Msr'a doru yola karlrlar.

Bu vapur, anakkale Boazndan ktktan sonra nce

Yunanistan'n Pire Limanna urar. Kaaklardan bir bl buradakaraya karlar. Geri kalanlar ise vapur Msr'n skenderiye limannabrakr.

Takla konuklarndan bir baka blm ise gene ngilizlercesalanan bir vapurla Romanya'nn Kstence limanna gider, oradanAvrupa'ya dalrlar.

Ortada daha ne 150'likler listesi, hatta ne de byle bir listeninkarlacana dair haber yokken, (byle bir takm kiilerin

yaptklarndan korkup, hesap veremeyeceklerinin bilincinde olarak1922 yl Kasmnda korkuya kaplp ngilizlere snmalar ve onlarnaraclyla Trkiye'den ayrlmalar ilgin bir gelimedir:

Hainler, hainliklerini bilmilerdir.Bata Drrizade Abdullah ve Mustafa Sabri Hoca olmak zere

ngiliz smrgesi Msr'a kaanlarn says hayli kabarktr. ngilizHkmeti, bu ibirlikilerinin pek azna ksa bir sre arka kar ve

paraca destekler. Sonra, kiisel serveti olmayanlarn pek ou orada veoradan gittikleri baka yerlerde ok kez isiz gsz ve sefalet iindegnlerini geirmilerdir. Ancak varlkl bir aileden olan eskieyhlislamlardan Mustafa Sabri Hoca ile, Rodos zerinden Msr'agelen ve sonra da stanbul'dan bir ngiliz sava gemisiyle katktansonra Hicaz'a giden Padiah eskisi Mehmet Vahideddin'le bulumakzere Hicaz'a giden Drrizade Abdullah Efendi bu srgn yllarnda

para sknts ekmemilerdir. Zira bunlar Msr ve Hicaz Krallar

maaa balamtr.Bu kaaklarn pek ou kalarndan iki yl sonra 1924'-de

kartlan 150'likler listesine bile alnmaya deer grlmemilerdir.Neden korkup, neden katklar da belli deildir. Bunlardan bir ksm,aradan yllar geip de haklarnda bir aratrma ve soruturmaolmadn grdklerinde geriye dnmlerdir.

MELANETLERN DIARIDA SRDRENLER

km Osmanl mparatorluunun yerine yeni bir TrkiyeCumhuriyeti Hkmeti kurulurken, bu kaaklardan bir blm, bu

7/22/2019 150 likler

20/135

7/22/2019 150 likler

21/135

NGEHBAN CEMYET NEYD?

Mondros Brakmasndan sonra 1919 yl Ocak aynda,stanbul'da. Anadolu'da beliren ulusal direnii krmak amacylaHrriyet ve tilf Frkas'na yakn subaylarca kurulan bir dernek olan

Nigehban Cemiyeti (Gzcler, Bekiler Dernei), saltanatn vehilafetin szde bekileri olarak, son derece ykc eylemlerde

bulunmutur.Tayyar Paa, Kaymakam Fettah, Binba smail Hakk. Yzba

Celal, Damat Ferit Paa'nn yaveri, damadn damad MlazmievvelTark Mmtaz, Kiraz Hamdi Paa, Miralay Refik gibi kurucularbulunan Nigehban Cemiyet'i programnda siyasetle asla uramayacayazl olduu ve bunu Savunma Bakanna verdikleri bir dilekede deyineledikleri halde, bunun tam tersini yapmlardr, stanbul'dakurulmu. Karakol Cemiyeti, MM Grubu gibi Anadoluya yandadevrimcileri jurnal eden, Sadrazam Ferit Paaya verdikleri birdilekede de Anadolu hareketini vcuda getirenlerin, vatan drt

senedir harpte perian edenler olduunu, Mdafai Milliye ad altndaoyun oynamak isteyen memur ve subaylarn zararl faaliyetlerininderhal nlenmesini isteyen bu Cemiyet'in almalarnn hemennlenmesini, Heyeti Temsiliye stanbul Hkmetlerinden istemitir.Savunma bakan da bu istee katlp dernek yneticilerini SkYnetim mahkemesine vermise de, bu almalar bir .sre devametmitir. Atatrk, Nutuk'ta, stanbul Hkmetinin Jandarma GenelKomutan olan Ali Kemal Paa'nn (enkl). Gelibolulu BinbaKemal da bu cemiyete ye olduunu sylerse de, Ali Kemal, buiddiay red etmitir. Bu dernein kurucularndan bir ksm, sonradan150'likler listesinde yerlerini almlardr.

Bu kafilelere katlmayanlardan biri de, eski Posta ve TelgrafMdri Umumisi olan edebiyat Refik Halit (Karay) olmu, o

dnemde Fransz mandas olan Suriye'nin skenderun sancandaAntakya ehrine yerleip, gazetecilik ve yazarlkla gnlerini geirmi,

7/22/2019 150 likler

22/135

Ulusal Kurtulu Savana kar tutum taknmakla yanl yaptn daaka yazp sylemitir (27).

MISIR'A VE ROMANYA'YA GDEN BAKA MEHURLAR

Ali Kemal'in stanbul'dan kaldrlp zmit'te lin edilii, eskiDahiliye vekillerinden Mehmet Ali Bey ve daha sekiz Hrriyet vetilaf'nn da stanbul'da tutuklan zerine ngilizlere snarakMsr'a kam olanlar arasnda tannm kiilerden eski Bahriye Nazrve Vahideddin'in Ba yaverlerinden Avni Paa, Bahriye eskinazrlarndan Krt Hamdi Paa (Cakac Hamdi), Topu Feriki(Korgeneral) Refik Paa, Kuvay nzibatiye Kurmay Bakan Erkan

Harp miralay (Kurmay albay) Refik Bey, Hrriyet ve tilafyneticilerinden Karahisar mebusu mer evki Bey, skp, Mebusu,Hoca Ata Efendi gibiler de vardr (28).

stanbul'dan kap, ngilizlere sndktan sonra Romanya'yagidenlerin bandaysa, Hrriyet ve tilaf Frkasnn Reisi, MiralaySadk Bey (Albay) ile bir ara bu partinin ikinci reisliini yapan,Gmlcine mebusu, Gmlcineli smail Bey yer almaktadr. Bunlar,

Kiraz Hamdi Paa, Manavolu Nevres, Adapazarl erkez Arslan Bey,daha sonra aralarna katlan eski Dahiliye vekillerinden (ileriBakan) Mehmet Ali Bey gibileri izlemektedir. Eski uray DevletReisi (Dantay), eski Adalet mstear, Trke stanbul gazetesisahibi, ngiliz Muhipleri Cemiyeti (ngiliz Dostlar Cemiyeti) BakanSait Molla ise, Miralay Sadk Bey takmndan da nce Romanya'yakamtr (29).

Sonradan bir ksm 150'likler listesine girecekler arasnda sadece

stanbul'da Padiah Vahdeddin ve Sadrazam Ferit Paa ile ya dangilizlerle ibirlii eden birlikiler deil, bunlarn yan sra, ayndnemlerde, Franszlarla ibirlii eden, onlara casusluk yapan ya daFranszlardan grev alan, Hain'li Kazak Hasan, Gaziantep'te Franszhaber alma servislerinde grev yapan Hasan Sadk, Osman BeyzadeMesut, Celal (Kadri?) Halep'te Fransz stihbarat rgtnde grevliAbdi gibi adamlar da vardr (30).

Balangta Ulusal Kurtulu Savann belli bal nclerinden vekahramanlarndan biriyken, sonunda, T.B.M.M.ne bakaldran veYunanllara snan erkez Ethem, aabeyleri Yzba erkez Tevfikve ilk T.B.M.M. yelerinden erkez Reit Bey'ler, Erzurum

7/22/2019 150 likler

23/135

Kongresinde Trabzon delegesi olan Avukat mer Fevzi (31), OsmanlDevletinin nl ve gl Haber Alma ve eylem rgt Tekilt-Mahsusa'nn Reisi Kuuba Eref (32) ve kardei Hac Sami gibiler,Yunan igal blgelerinde Yunanllarla ibirlii edenler, Bursal

Fabrikatr Cemil ve kaynbiraderi Necip (33), zmir Umuru slamiyeMfettii (slam ileri Denetmeni) Ahmet Hulus (34), stanbul'da ulusaldireniten yana olup da yakalananlara ikence yapmakla hret yapmMlazmlar (temenler) yerlerini almlardr.

LSTEYE GRMEYEN HANLER

Kukusuz ki, Ulusal Kurtulu Sava sresince, kurtulua

inanmayanlar, buna kar kanlar salt 150'likler listesinde yer alanlardeildir. Bu listeye girebilenler, ok daha geni bir listeden, 600 kiilik

bir listeden sadece seilenlerdir. in daha da gerei aranrsa, bu 600kiilik liste de sadece bir semedir.

Maalesef, gerek say, bunun da kat be kat stndedir ama, o scakgnlerde, Ulusal Kurtulu Sava'na kar kanlar, hi deilse yandaolmayanlar, pek yazktr ki, belgelenememi, kesinlikle

belirlenememitir.imdi, aradan u kadar yl getikten sonra belirtmek gerekir ki,

150'likler listesinin de, ondan nce hazrlanm 300'-lk ve 600'lklistelerin hazrlanmasnda da yzde yzlk bir doruluk olduunusylemek, artk olanak ddr. Duygusal yaklamlar, yanldeerlendirmeler, gnn gerekleridir diye kayrmalar ya da husmetlerde bu listelerin dzenlenmesinde etkin olmutur. Bu arada, tarihinkaranlk sayfalarnda kalm, gn na kmam pek ok gerek

olduu da, hatrdan karlmamaldr.150'likler konusu, Lozan Bar Antlamas'nn 24 Temmuz 1923'te

imzalanmasndan dokuz ay sonra, Trkiye Byk Millet Meclisi'ndebirinci deil, ikinci TBMM'de 16 Nisan 1924 aramba gn, ilkkez uzun uzun konuulup tartlmtr.

Meclis'in o oturumu, bir gizli oturumdur. Toplantya, o gnlerdekiMeclis Bakan, eski Babakanlardan Fethi Bey (Okyar) bakanlketmektedir. Yazmanlklar, Yozgat Mebusu Avni Bey (Doan) veKtahya Mebusu Ragp Bey (Soysal)

7/22/2019 150 likler

24/135

149 KDE KALAN 150'LKLERLSTESNE SON ADIN EKLENMES

VE 150'LKLER KARARNAMES

Lozan Bar Antlamas gerei 26.12.1923 ve 16.4.1924'tekartlan iki genel af yasasndaki aflardan yararlanamayacaklar

belirtilen 150 kiinin saptanmas ii Adliye ve SavunmaBakanlklarnn da yardmyla ileri Bakanl'nca yaplm,hazrlanan liste 149 kii olarak, kararname haline getirilmesi iinBakanlar Kurulu'na sevkedilmitir.. l Haziran 1924 gnCumhurbakan Gazi Mustafa Kemal'in bakanlnda toplananBakanlar Kurulu, 544 numaral aadaki kararnameyi kabul etmitir :

Lausanne Muahedenamesi'ne merbut Aff Umum Prolokolu'ndaaftan istisna edilen 150 kiiden 149 kiinin isim ve hviyetlerinimbeyyin defteri havi ve Hey'et-i Vekil ce tasdiki talebinimutazammn Dahiliye Vekleti Celilesi'nin 23 Nisan 1340 tarih ve12304/1971 numaral tezkeresi zerine, defterde mevcut 149 ahsa

ilveten Kyl gazetesi sahibi Refet'in ithaliyle defterin tasdiki Heyet-iVekile'nin 1.6.1340 tarihli itimanda karargir oldu.

Trkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa KemalMdafaa-i Milliye Vekili Kzm (zalp)Maliye Vekili Mustafa Abdlhalik (Renda)Ticaret Vekili Hasan Hsn (Saka)Bavekil ve Hariciye Vekili smet (nn)Adliye Vekili Mustafa Necati

Nafa Vekili Sleyman Srr (Day)Dahiliye Vekili Recep (Peker)Ziraat Vekleti Vekili Hasan Hsn (Saka)Shhiyye ve Muavenet-i timaiye Vekili Dr. Refik (Saydam)Mbadele-lmar ve skn Vekili Mahmut Cell (Bayar)

7/22/2019 150 likler

25/135

yapmaktadrlar. Gndem, Lozan Bar Antlamas gereince, ilnedilecek genel af d braklacak 150 kiilik liste zerinde grmediye belirlenmi ve ilk sz ileri Bakan Ahmet Ferit Bey (Tek)almtr.

Ferit Bey'in olduka uzun aklamalar, gnmz diliyle ylezetlenebilir: Efendim, yksek bilgilerinize gre, bu 150 kiilik liste, genel

af bildirisine bal bir ektir. Genel af, Lozan Szlemesi gereidir.Genel af, belirli sresi iinde tm sular, gerek Trk uyruklular, gerekyabanc uyruklular iin, btn su ve sulular kapsamaktadr. Y alnz,delegelerimizin direnmesi zerine, 150 kiilik bir listenin a f d

braklmas ve szlemenin onayndan sonra bu listenin Paris'teki evrak

hazinesine verilmesi kararlatrlmtr.imdi, bu 150'lik defterin (liste) dzenlenmesi sorunu var. Kim

girsin?Doaldr ki, Lozan Konferansnda 150 kiilik bir liste

dzenlenmesi kararlatrld gnden beri, kamuoyu bununla uratgibi, ileri Bakanl, Emniyet Genel Mdrl de, bunundzenlenmesiyle uramlardr. Bu almalar sonunda, eitlilkelerden istenen, gerek genel yaamda tannm olduklar iin adlar

belirlenen kiilerin gerek Emniyet Genel Mdrlnce saptananlistesi, 150 kiiyi ok amtr. Maalesef, memleketimizin siyasalyaam bakmndan bu say, yaklak olarak 600 kiiye ulamtr.Daha aratrrsak, kenarda kede ve Genel Kurulumuzca 'belirtilecekadlarla bu say kat kat artacaktr.

ileri Bakan, szlerini yle srdrmtr: Doaldr ki, genel yaamda etkili olabilecek adamlar, salt

saylsa, saylar alt yz amtr. Emniyet Genel Mdrl, mademki szleme gerei 150 kii olacak, tutmu, bunlarn ierisinden mehur meselde olduu gibi una demi, buna dememi diyerek

bir defter karyor. Bu da, yz buluyor...Yani, karma olasl olmayan birtakm adlar, bu yzn iine

giriyor. Bunu da yz elliye indirmek iin ne yapmal? Asl zorlukburdan kt. Nasl ayklamak? Yani efendim, bunun iin BakanlarKurulu'nda pek ok grmeler yapld. Madem ki, szleme gereikesinlikle 150 olacak 151 olmayacak ne yapmal?

Dolaysyla, olay snflandralm ve ilenen cinayetler lsndebir sralamaya sokalm, yntemi, uygun bulunup kabul edildi.

7/22/2019 150 likler

26/135

Sonra bunun iinde nce ve rnein Vahideddin vard. Sonrabunu kardk. nk, Hanedan Kanunu dolaysyla, kmolduundan (Osmanl Hanedan yelerinin erkeklerinin snr dedilmesi yolundaki yasadan sz edilmektedir) buna gerek kalmad.

Fakat bunun adamlar var, bayaveri, bilmem neleri... Vahideddin'inbtn eylem ve ilemlerine yakndan katlm ve ona akl vermi be-alt kii...

Sonra efendiler; birka Bakanlar Kurulu var ki, bunlarmemleketin hayatna kast etmi, rnein Sevr Antlamas'n imzalamolan kabine. Sonra bir dier hkmet geliyor. O da Kuvaynzibtiye'yi oluturan Bakanlar Kurulu... Sonra, komutanlar...Doaldr ki, balcalar, taa kk rtbelilere gitmenin olasl yok.

Sonra, rnein erkez Ethem ve yaran, sonra efendiler,memleketimizin en zor dneminde memleketimizi paralamak isteiile ve Trklerin dnyada en zalim, en hain ve en di bir milletolduunu ve buna kar Yunanllarn en uygar, en insancl, en yksekilkelerle hareket ettiini ve Trkleri Trkiye'den kovmak isteyen vezaten Trkiye'de Trk olmadn ileri sren ve zmir'de toplanan birerkez Kongresi gryoruz. Bunlarn dzenleyicileri ve eitliyerlerden eleba olarak giden delegeleri... Bunlar izleyen, UlusalKurtulu Sava boyunca dmanla ibirlii eden ve son dakikaya,Lozan Bar'na kadar bunu nlemek iin alan etelerin reisleri...

Nihayet, bugn u anda bunlarn yerlerini aklamyorum. Tabi,yksek kurulunuz, bu konuda bizim ne gibi yerlerde kovuturma vesoruturmada bulunduumuzu benden sormazsnz.

Hududumuzun dnda, eitli yerlerde, eitli adlarla HilfetKomitesi, Anadolu Komiteleri, htill Komitelerini kuran adamlar

vardr. Bunlarn, hi olmazsa bunun ierisinde (150'likler listesi)bulunmas lzm.

Sonra ekleyeyim. lkenin en bunalml dnemlerinde dmanlaibirlii yapm, baarmz, yengimizi engellemek istemi birtakmalak basn adamlar ve benzerleri iin byle snflandrlm bir defterdzenlenmitir.

Yksek kurulunuza tekrar bir ey daha bildireyim: Bunlarnhepsini biz bu 150'lik listeye sokmak iin urayoruz. Nasl yapalmdedik. Bir miktarn haber aldk. Mesel, bir takmlar Yunanistanilerine kamlar, gitmiler, Yunanllarn asker hizmetinegirmilerdir. Onlar Uyrukluk Yasas'na dayanarak baka bir

7/22/2019 150 likler

27/135

kararname ile ki bu sabah Bakanlar Kurulu imzalamtr. UyruklukYasas gerei uyrukluktan kardk. Yani, defteri hafifletmek iin.imdi, bu suretle, ayra ayra nihayet bir miktara indirdik ve bu sabahkitoplantmzda kesin olmak zere 150 ad saptadk. Fakat baz

deiiklikler yapld iin, imdi yeniden yazlmaktadr. Bunlarniinde, rnein bazs var, Polis Mdr Hasan Tahsin. imdi bunudndk. Acaba Arnavuttur, bizim uyruumuz deildir diyerek herdakika ey edebilir miyiz? (Herhalde, snr d edebilir miyiz demekistemektedir.) Fakat gnn birinde stanbul'dan kaydn karacakolursa, o kayda dayanarak, (nfus kayd) Trkln ispat ederekgelmesi olasl vardr. Bu dnceyle, Emniyet GenelMdrl'nn...

hsan Bey (Cebelibereket) - Kalkandelenlidir, efendimFerit Bey (Devamla) - Mesela smail Gmlcine bugn devletin

dnda kalan bir yerde domutur. Fakat ya stanbul'da bir kaydkarsa ve Trk olduunu ispat ederse, Mebusluu nedeniyle Trkuyrukluunu gsterirse ne yaparz? Dolaysyla bu bakmdanArnavutlarla yaplm andlamamz gereince onlarn bir de hakkhyar vardr. Bir yl sreyle Trk uyruunu kabul edebilirler.

Dolaysyla defterin iinde ufak deiikliklerle bu sabah saptadk.Fakat bu henz temizce ekilmekte olduu iin kurulunuzasunamadm.ileri Bakan Ahmet Ferit Bey (Tek), aklamalarn srdrr. Listeyealnacaklar iin rnekler verip, Gmlcine Mebusu smail'in doumyerinin ulusal snrlar dnda olduunu, ama gnn birinde doumyerinin stanbul olduunu gsteren bir kayt getirebileceini, kald ki,Arnavut asll olduunu, Arnavutlarn ise, Lozan Bar Antlamas

gerei, bir yl iinde, dilerlerse Trk uyruuna geebileceklerini,bundan ekinildii iin, defter zerinde ufak tefek deiiklikleryapldn ve defterin temize ekilmekte olduunu syler.

Milletvekilleri srarla, Defteri grmek isteriz derler. Bakan,Getirteceim der. Aklamalarna yle devam eder:

7/22/2019 150 likler

28/135

LOZAN BARI ANTLA MASI'NIN GETRD GENEL AF BLDRS'NE EKLENEN

150'LKLERLE LG L PRO TOKO L

uras mukarrerdir ki (kararlatrlmtr ki), aff- umumiye (genelaffa) ait beyannamenin birinci fkras mer'i (yrrlkte) olmakla

beraber, Trkiye Hkmeti fkra-i mezkrede (sz edilen fkrada)istihdaf edilmi olan (amalanan) ksm ehasa (kiilere) dahil bulunanyz elli kiinin Trkiye'ye duhul (girme) ve orada ikametini(oturmasn) men etmek (yasaklamak) hakkn muhafaza eder.Binaenalzalik (bundan tr) Trkiye Hkmeti mevzuubahs olanehasn (kiilerin) elyem (bugn iin) kendi arazisinde bulunanlaroradan ihra (karma) ve memalik-i ecnebiyedekilerin (yabanclkelerdekilerin) avdetlerini (dnlerini) men edebilecektir. buehasn esamisi (adlar), bugnk tarihi sulh muahedenamesininmevki-i mer'iyete (yrrle) hini va'znda (konmasnda) Aff- UmumBeyannamesi' nin kendine ait cihete intac zmnnda (gereini yerine

getirme srasnda), hkmet-i mezkre tarafndan (sz edilenhkmet) neredilecek (yaynlanacak) olan Aff- UmumiBeyannamesi'ne raptedilecektir (eklenecektir). Bundan maada (baka)uras da mukarrerdir ki (kararlatrlmtr), Trkiye Hkmeti, buhusustaki arzusunu (isteini) izhar eyledii vehiyle (aklad gibi),ehas- mezkrenin (ad geenlerin) Trkiye dahilinde bulunanemlaklerinin (mlklerinin) ve dier emvallerinin (mallarnn)tasfiyesine iptidar eylemelerine karar verdii taktirde, ibu tasfiyeyikendi hsn rzaariyle (rzalar alnarak) icra etmek zere (yapmakzere) bunlara salifzzikir (nceden sz edilen beyanname tarihindendokuz aylk bir mhlet (sre) braklacak ve bu mhletin inkzasndan(bitiminden) sonra tasfiye muamelesi Trkiye Hkmeti tarafndanyapld taktirde haslat bitamamiha (elde edilecek gelirin tmyle)ehas- mezkrenin yedlerine (ellerine) teslim olunacaktr.

Kezalik uras da mukarrerdir ki Aff- Umumiyeye mteallik

(ilikin) beyannamenin birinci bendinde mnderi (iinde yer alan)hibir kayt (snrlama) Yunan Hkmeti'nin, Yunanistan'la Trkiyearasndaki muhasemal (dmanlk) esnasnda vezaif-i askeriyelerince

7/22/2019 150 likler

29/135

(asker grevlerince) kusur tekil edilen esbabdan (nedenlerden) dolaykendi ordusuna mensup bulunan veya mensup olmu olan gayrimslim tebasn takip etmek hakkm ihll etmeyecektir.

24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan'da tanzim edilmitir.

mzalar..............

...imdi syledim, getirtiyorum. imdi yksek kurulunuzasunarm. Bir 150'lik defter var, bir de 300'lk defter var, bir deuyrukluktan drdklerimize ait defter var, bir de 600'lk defterimizvardr (Milletvekilleri glrler) Efendim, bu cetveller toplam600'dr. Fakat, 600' biz ancak 150 kiilik listenin iine sokmakzorundayz.

ileri Bakan, Meclis Genel Kurulu'na gizli oturumda sorar: Bulisteyi okuyalm m, yoksa bir komisyon kurup orada m inceletelim?Topu hsan Bey, sz alp yle der :

Sayn arkadalar, son ulusal direni nedeniyle, ihanetleri aakanlarn vatan dna karlmas sz konusu olduu zaman okdoaldr ki, bunlarn says 500'de, 600'de, 1000'de kalacak kadar

deildir. oktur. Bendenizce, mademki Lozan'da yaplan anlamada yada kararda 150 kiilik bir liste olarak kabul ettirilmi, bunlarn iersinehem ihanetleri gerekleen, hem de gelecekte srekli kendilerindenihanet beklenen adamlardan oluacak bir liste dzenlemek gerekir.

Biz, vatan dna atarken, daha ok intikam duygusuyla doludeiliz. Eer ktlk yapm olanlarn tmn snr d etmekgerekirse, hepimiz adlar syleyelim, bini, drt bini bulur.Mademki, 150 kii kadar adam karacaz, bu 150 kiininkarlmasnda, gelecekte kendisinden daha ok fenalk gelebilecekolanlar ayrmak gerekir. Bendeniz, unu belirteyim ki, soruturdum.Mesel bir tanesini biliyorum ki, o deftere girmemitir. O da skdarMutasarrf Ziver. (Lanet sesleri). Kendisi'nde hayata sahip olduka,yani nefes aldka kesinlikle Trkiye'nin, kesinlikle Cumhuriyetin,kesinlikle Ulusal Kurtulu'un amansz dmandr. Bu, skdarMutasarrf imi de, kabineye dahil deildir de, falan bilmem neye

dahil deildir, derseniz hainleri brakrz. Bunu listeden karrz,derseniz byk hata etmi olursunuz.

7/22/2019 150 likler

30/135

hsan Bey'in bu szleri ve uyars zerine Zonguldak MilletvekiliTunal hsan Bey, oturduu yerden barr:

O bitmitir hsan Bey, rktr o, rk!hsan Bey konumasn srdrr:

Hayr efendim, bitmemitir. Soruturunuz, eer skdarMutasarrf Ziver'in Trkiye'de durmas iin ufak bir zan hsl olursakalsn. Sonradan Bursa Valisi olan Ziver'dir. Onun iin Sayn ileriBakan'ndan ok rica ediyoruz. Ne olursa olsun, bu 150 kiilik listeye

bu da girsin. skdar Mutasarrf Ziver de girsin.

TARTIMA BALIYOR

Topu hsan Bey'in bu szleri, Meclis 'in gizli oturumunda sonukolay gelmez bir tartmaya dnr. Aydn Milletvekili Mazhar Bey,(Dr. Mazhar Germen) sz alp, listenin byle, kii kii tartlmasnnve yeni adlar nerilmesinin konuyu bir kmaza srkleyeceinianlatr. Bakanlar Kurulu'nun saptad listenin deitirilmemesigerektiini, yoksa saylacak adamlarn adlarnn toplamnn binleriaacan syler. Listenin olduu gibi onaylanmasn nerir.

Efendim, hsan Beyefendi'nin isteine bendeniz de katlmakisterim. Ziver Bey adnda biri vardr ki di, alak bir adamdr. Hikuku yok ki, O 600'lk veya 300'lk defterin iindedir. Yani 150'yekacak bir adam gzkmemitir. imdi baka birini kartrz, onunyerine Ziver Bey'i koyarz. Hibir engel yok...

Sonra konumasn yle srdrr:Yalnz baylar, Bakanlar Kurulu vard kararda unu dnd:

Dedi ki, bir adam yle bir alaklk yapm, bir teki de byle. Fakat

berikinin bugn ayn kudrette olarak ayn alakl yapabilmesi olanakve olasl yok gibidir. Fakat, teki, ayn alakl yapabilmek iin

bugn ayn g ve kuvvetlerle donatlmtr ve rgtldr. Bu noktayyalnz gemii gznnde bulundurarak deil, gelecek bakmndan dadnmek gerekir.

rnein ,bugn Balkesir hapishanelerinde 42 tane tutuklu vardr.Vatana ihanet suuyla idama mahkmdurlar, duruyorlar. Bu adamlar ozamanki ete almalar srasnda ve ballklar, ilgileri nedeniyle

bugn yine lke iinde her trl kkrtma ve eylemi yapmaya hazr veyeteneklidirler. Bugn de, yarn da byledirler. Dolaysyla biz, byk

bir zorunluluk karsnda kaldk, bu bakmdan Ziver Bey (listeye)

7/22/2019 150 likler

31/135

konulamad. Eer isterseniz, onlardan bir tanesini karrz, izeriz,Ziver Bey'i sokarz. (Hayr sesleri). Szlerim bu kadardr ve bu

bakmdan baka trl yapmak ve hepsini koyabilmek olana yoktur.Sonra gene tartmalar balar. Ali uuri Bey, Hseyin Hsn

Efendi, Tunal Hilmi Bey, Mazhar Bey, Dr. Mustafa Bey, AhmetSreya Bey, Akoraolu Yusuf Bey, Hac Bekir Efendi, ileriBakan'n, Listenin dzenlenmesinde hangi lleri esas aldnz?diye sktrrlar. Prensip nedir? diye srarla sorarlar.

Ahmet Ferit Bey'in sabr taar, yle der:Efendim, prensip diye ne istiyorsunuz? Hain, Hain... Ne prensibi?

Yalnz hainliin yn ve tr bakmndan ancak bir snflandrmayaplabilir. Yoksa prensip nedir?

Oysa, bir hukuk profesr olan Akoraolu Yusuf Bey, ak seiksormak ve sylemektedir, prensipten ne anladn. Daha nce yledemitir:

Efendiler, sanyorum ki, hergn defa krsye gelerekzamannz harcayan arkadalarnzdan deilim. (Bravo sesleri,glmeler). Krk ylda bir kmm. Belki makul bir sz syleyeceim.urada pek tanmadm ve kendilerine dnce asndan hi karkmadm arkadalar da ayak patrds yapyorlar. Nedeninianlamyorum.

imdi sanyorum ki, grevlerimizden en nemlilerinden birisini,yalnz aklmzla deil, vicdan ve kalbimizle ilgili her grevi yapmakzere bulunuyoruz Dolaysyla bu konuda pek fazla acele... (Bu srada(konuan kiiyi dinlemek istemeyenler, kendi aralarnda yksek seslekonumaktadrlar. Akoraolu, onlara doru seslenerek):

Efendim, msade buyurur musunuz? Yoksa Bakanlar Kurulu mu

toplant halinde. (Glmeler) Millet Meclisi, eitli grevlerindenbirini, sanyorum ki u anda yarg grevini yapyor. Ve yle bir kararverecektir ki, bu karar sonunda Trkiye'de bulunan ve eskiden Osmanlsaltanat uyruunda bulunan ve ilerinden bazlar, zlereksylyorum, birou Trk olan baz kiileri, Trkiye Cumhuriyetivatandalndan kovacaz. Sanyorum ki, herhangi bir adam iinverilecek kararlarn en arn vereceiz. Liste abuk gelsin, nkkarnmz a, akam yakn, iftara yetieceiz, gr ve dn geerliolamaz.

Bu konuda nce kiiler gelmeden, prensipleri hukuk bir biimdesaptamak gerekir. ileri Bakan biraz genel olarak... (O srada yksek

7/22/2019 150 likler

32/135

sesle konumakta olan Recep Bey'e (Peker) dnerek, 'Biraz msaadeeder misiniz, szm iitilsin' dedikten sonra) Ve biraz ak olmayaraksylediler. Fakat ben istiyorum ki, daha adlar okunmadan nce,hkmet adna bu 150 kiiyi hangi prensiplere dayanarak ayrm

olduklarn belirli hukuk ve ak dayanaklaryla sylesin, l, 2, 3, 4, 5yazalm. Prensipler bu biimde belirdikten sonra, bize hkmettarafndan gnderilmi olan u sulularn, hkmllerin ya dasanklarn hakknda bir jri niteliiyle bir karar vereceiz. Diyorlar ki,unlar kovulacak, kartlacak. Fakat adlar gelmeden evvel prensiptartmas gerek. O prensiplerde hata varsa, noksan varsa onutamamlayalm, deitirelim ya da dzeltelim de ondan sonra adlarlistesi gelir, okunur.

Akoraolu Yusuf Bey'e, ii uzatt, adlarn bir an nce okunmasnaengel oldu diye, Meclis'in byk ounluu kar kmakta, ileriBakan Ferit Bey de, prensip saptanmas konusundaki direnmesindesrarl grndnden, sert cevaplar vermektedir. Satamalar srerken,Yusuf Bey zetle yle der:

... Burada bir takm kimseleri milliyetten kovacaz. Aceleetmeyiniz. Ben de iinizden oy verecek biri sfat ile sylyorum.Hibirisi hakknda ak bilgim yoktur. Prensipler belirlersek, ola ki,iinizden biri adlar grdnde der ki, filandan daha fazla bu listeyegirmeyi hak ediyor, ama onun yerine koyabiliriz. Onun iin nce

prensipleri saptayalm. nk ok veballi, vicdanmz zerinde daimabizi rahatsz edecek bir oy vermekle ykml bulunuyoruz.

Ne var ki, o gn o saatlerde Meclis Genel Kurulu'nun prensip,hukuk kurallar gibi sorunlarla urama sabr yoktur. Bir an nce,kimlerin 150'likler listesine girdiini renmek istemektedirler.

HAN HANDR!... PRENSB NE?

Akoraolu Yusuf Beyin adlarn tartlmasndan nce iinkurallarnn saptanmas gerektii yolundaki direnii krldktan sonraMeclis gizli oturumunda ileri Bakan Ferit Bey, nne gelmi150'likler taslak listesi hakknda bilgi vermeyi srdrp, yle der:

Efendim ite 150'lik liste... te 300'lk liste... te 600'lkliste...

Yusuf Beyefendi bir prensipten sz ettiler. Dediler ki, prensiplerikoyalm. Demincek, yksek kurulunuza belirttiim gibi, biz de adlar

7/22/2019 150 likler

33/135

yle karmakark yapmadk. Biz de kendimizce bir prensip yaptk.Yaptmz defterde u biimde saptadk.

nce, kaak Vahideddin'in yanndakiler. Birer birer adlarnsyleyeceim. Ancak Yusuf Beyefendiyi inandrma, rahatlatmak iin

nce prensiplerden sz edeceiz.Sznn tam burasnda Akoraolu sz atar, yalnz beni deilder. Ferit Bey sinirlenmitir, ite bu noktada:

Efendim, prensip diye ne istiyorsunuz"? Hain, Hain! Ne prensibi?Yalnz ihanetin yol ve tr bakmndan ancak bir snflandrma olur,yoksa prensip nedir? der.

Akoraolu, bu sert ve ters k karsnda, Kaak Vahideddin'in yanndakiler haindir deyince bu kere de

oturumu yneten Bakan Fethi Bey (Okyar) kzar. Demin zataliniz, ikyet ediyordunuz der.Yusuf Akoraolu: Hakknz var Reis Bey demekten baka kar yol bulamaz.

Ferit Bey konumasn srdrr: Efendim, demin sylemi olduum gibi, Sevr Andlamasn

kabul ve imza eden Hkmet... Sevr Andlamasn Paris'te imza eden

delegeler kurulu... Sonra Kuvay nzibatiye... Sonra erkez Ethem veavenesi (yandalar)... zmir erkez Kongresine delege olarakkatlanlar... Vatan ihanetinde bulunan asker ve memurlar... Vatanihaneti ile sank olan polis ileri gelenleri... Hain gazeteciler... Sonravatan ihanetinde bulunan dier kiiler, (Hangi kiiler sesleri).

Canm efendim, okuyunca anlalr. Ekya ve benzerleri... Bilmembaka prensip istiyor musunuz? Bu, bundan ibarettir.

ileri Bakan, szn burasnda ekler:

Yalnz imdi Bakanlar Kurulunun kararna dayanarak ben baznoktalarda prensibin baz ynlerinden sapldn syleyeceim. O daudur ki, sylemitim, alt yz, yz elliye indiriyoruz. Bunu yz elliyeindirirken daima bugnk durumdaki zararl ile gelecekte zararlykarlatrp gelecekte de zararl olacaa ncelik tanyoruz.

Milletvekilleri sorarlar:Kuvay nzibatiyeyi desteklemek iin fetva veren mftler de bu

listeye dahil mi?Bakan yant verir:Var efendim var, alt yzn iinde hepsi var, okuyunuz. Hangisini

isterseniz yz ellilik defterden birini karn oraya koyun.

7/22/2019 150 likler

34/135

Sonra Ferit Bey, liste zerinden aklamalarna devam eder: imdi efendim, Kuvay nzibatiye denince, Kuvay

inzibatiye'nin temene kadar efrad (kimseleri, erleri) vardr. Tabiibunlar listeye giremez. Sevr Andlamasn imza edenler ve Hkmette

bulunanlar, Takvimi Vekayiden (olaylarn takvimi adl devlet gnl)karlm sayya gre unlardr: Sadrazam Damat Ferit, eyhlislamMustafa Sabri, hkmette olup da 150'lik listeye alnmayanlarsyleyeceim. Dileri ve Savunma Bakan yine Damat Ferit'mi.Cehenneme gitti. (Damat Ferit, listenin dzenlenmesinden ok nce 6Ekim 1923'de lmtr). Bu nedenle listede yok. Denizcilik

Bakan Krt Hamdi, bu var. ileri Bakan Reit Mmtaz Paa,stanbul'a, geliine kadar Ticaret ve Tarm Bakan Cemal Bey idare

etmi aada iki tane daha okuyacam. Defterde sandalye vermekolana bulunmadndan (listeye alnamadn belirtmek istiyor)Bakanlar Kurulu buna karar verdi. Sonra Adalet Bakan Ali Rt,

bilirsiniz ki bu alak herif, Yunan ordular hareket ederken Bu ordubizim ordumuzdur demi. Maliye Bakanln mstear idareedecektir demiler. Bir Maliye mstear varm, armlar, Gel,Maliye Bakan ol demiler. O demi ki Vallahi 'ben bu itenanlamam, vekaleten idare ederim demi. imdi bunu koymadk.

FERDUN FKR BEY (Dersim) Reat Bey mi?FERT BEY (Ktahya) Evet koyalm m? (Kimdir o sesleri)

Reat Bey'dir, bunu koyalm m?KR BEY (zmir) Sormayn, sormayn.FERT BEY (Devamla) Bayndrlk Bakan, Adalet Dairesi

Bakan bir Zeki Paa varm. Meahiri Mehuleden... (Bilinmeyennllerden) (Glmeler).. Bunu koymadk. Ticaret, Tarm Bakan,

eski ileri Bakan Artin Cemal, koyduk tabii.Eitim Bakan Hadi Paa iin, bu ayni zamanda Sevr Andlamasn

imzalayan bir bakandr. Bu girmitir.Ferit Hilmi Paa varm. Diyorlar ki, bu nl bir herifmi,

tanmyorum.Sonra Dantay Bakan Rza Tevfik Bey, hem Sevr'de var, hem

hkmette, bunu da koyduk. Hatta dndk, bunun iin bireyyapabiliriz dedik. Kendisi bu gnlerde Eerria (rdn) Hkmetinde

bir memuriyet alm olduundan dolay uyrukluktan karlabilir,birey yaplabilir. Uyrukluktan karma meselesi vardr, bu biimdeyaplabilir. Fakat 150'lik listenin iinde herhalde Sevr imzalam,

7/22/2019 150 likler

35/135

hkmette bulunmu adamlarn yer almas herhalde dorudur vegereklidir. Deil mi efendim? (Doru sesleri).

Gene Ferit Bey bilgi vermeyi srdrr : Sonra efendiler, bu yolda demek ki Sevri imzalayanlar,

Kuvay nzibatiyeyi yapan Bakanlar Kurulunu saptadk.Bunlar millete ve devlete ihanet etmilerdir, ilerinden baz adlarkoymadk. sterseniz, bazlarn karr onlar koruz. Demek ki, prensip

bakmndan kar k yok, zorunluluk bakmndan da...imdi efendim, okuyaym, dinleyiniz, hatrnza gelenleri iaret

buyurunuz. (150'lik liste mi? sesleri) Evet efendim 150'lik liste.Bir kere kaak Vahideddin'in adamlar, kendisi yok. Yaveri Has

(zel Yaver) Kiraz Hamdi, Hademei Hassa Kumandan (zel uaklar

komutan) erkez Zeki, u anda da yanndadr. (Kayndr sesleri)Hazinei Hassa Mfettilerinden (zel Hazine Mfettilerinden) abanAa, Ttnc Ba kr, en gvendii adamdr ve Vahideddin onunisteiyle hareket eder. Serkarin Yaver Paa (Ba Mabeyinci, zatenidama mahkmdur. (Ne Paa sesleri). Yaver Paa efendim.Yaverlerden Erkan Harp Miralay (kurmay albay) Tahir Bey, bu daeylemci bir adamdr, adamdr. Yani bugn eylemdedir. Eylem odemektir.

Sevr Andlamasn imza eden Hkmet yelerinden eskieyhlislam Mustafa Sabri, (adamlar bu kadar m? sesleri), yz ellikiinin iinde adamlarna bu kadar yer dt. Mustafa Sabri'den sonraeski Adalet Bakan Ali Rt, Ticaret ve Tarm Bakan Cemal...

Efendim bu, stanbul'da tutukludur. Yarglanmaktadr. Fakat,mahkemesine bildirdim. Mahkemeden Ali Galip gibi karsa, o dakika

bana haber veriniz ataym dedim. Artin Cemal denilen herif... (Konya

eski valisi sesleri)Dr. FKRET BEY (Erturul) Sekiz yz bin ermeniyi kestik

diyen adam.FERT BEY (Devamla) Artin adn yazarsak, iyi olmaz sanrm.

Ciddiyetten kar. Denizcilik Bakan Krt Hamdi, bilirsiniz bunun birde kardei vardr. Ad Tribor Halil'dir, stanbul'da byk bir eyyapmtr. Bu da bu yoldan byk eylem gsterenlerdendir. sterseniz

bu Krt adn kaldralm. Hamdi Paa diyelim. (Hayr Hayr sesleri).(Cakac Hamdi, lakab byledir, sesleri).

Sevr Andlamasn imzalayan delegeler kurulu: Hadi Paa, RzaTevfik, Reat ve Halis

7/22/2019 150 likler

36/135

Beyefendiler, Avrupann gznde, gidip bu anlamay imzaettikleri iin, bunlar Avrupa'nn bildii adamlardr. Ve Sevrandlamasnn yazlmas bakmndan bunlar kesinlikle buradasaklamak gerekir. Emniyet Genel Mdrlmz, bunlar buradan

vatandalktan karlacaklar listesine koymutur, fakat bendeniz bunataraftar deilim. Msade buyurursanz bunu burada brakalm.Kuvay nzibatiye Bakumandan ve eski Savunma Bakan

Sleyman efik, Kuvay nzibatiye Erkan Harbiye Reisi (Kurmaybakan) Miralay Refik Ahmet, kaaktr. Bulgaristandadr ve hleylemdedir. Kuvay nzibatiye mitralyz (makinal tfek) kumandanve damadn damad Tark Mmtaz, ilk Nigehban oluturanlardandr.Kuvay nzibatiye kumandanlarndan Ali Nadir Paa, zmiri brakan.

YUNAN BAYRA INI PEN HAN!..

150'likler listesinde yer alanlar Meclis krssnde aklamaysrdren ileri Bakan Ahmet Ferit Bey, listeden okumakta olduuadlan sayarken;

Kuvay nzibatiye Kumandanlarndan Ali Nadir Paa, zmir'i

brakan deyince, Erturul (Bursa) Milletvekili Dr. Fikret Beyyerinden barr : Yunan bayran pen, Yunan bayran!..Ferit Bey, listeyi aklamaya devam eder: Kuvay nzibatiye kurmayndan Binba Asm, bu da

kaaklarn iindedir. Bunun da nemli bir rol oynad Emniyet GenelMdrl kaytlarnda yazldr. (Nasl? sesleri) Yani, teredddnzvarsa iaret edelim karalm. (Hayr, Hayr! sesleri) Kuvay nzibatiye

yelerinden ve Krt Mustafa Divan Harbinden Kaymakam (yarbay)Fettah, Ethem ve yandalar...

HASAN BEY (Cebelibereket) Ferit Beyefendi, Binba opurHakk yok mu?

FERT BEY (Devamla) Burada yoktur. htimal tekidefterlerde vardr. Eer nemli bir adamsa deftere yazalm.

Dr. FKRET BEY (Erturul) Fettah'tan daha esnadr. (iren,aalk).

FERT BEY (Devamla) Efendim, imdi opur Hakkyisterseniz, buraya yazalm.

7/22/2019 150 likler

37/135

AL RIZA BEY (stanbul) opur Hakk mutlaka yazlmaldr.Gereklidir.

FERT BEY (Devamla) ncelemede karr koruz.AL SAP BEY (Kozan) sterseniz Asm Bey'in yerine

konulsun (Bir kere okunsun, sesleri).FERT BEY (Devamla) Efendim, erkez Ethem ve biraderiTevfik, Reit ve Kuuba Erefin biraderi Hac Salih, gnmzdehl eylemdedir.

BR SES Nerededir?FERT BEY (Devamla) Beyruttadr. zmirli Akhisar

Kumandan Kk Ethem.HAMDULLAH SUPH BEY (stanbul) Efendim, msade

buyurur musunuz, bir soru soracam. Hac Salih adnda bir gezgintanyoruz ve bugn, Anadolu direnii boyunca Krdistan'da bulundu,ayni kii midir?

FERT BEY (Devamla) Tabii efendim.HAMDULLAH SUPH BEY (stanbul) Niin tabiidir,

geldikten sonra birey mi yapt?FERT BEY (Devamla) Odur efendim.Dr. FKRET BEY (Erturul) Bugn Ethemin kurmay

bakandr.SADIK BEY (Karahisar Sahip) Kk Ethem geberdi.FERT BEY (Devamla). Hayr efendim sadr. Dzceli

Mehmet Olu Sami, bu da kaaktr, Ethemin yaveri imi vegnmzde de eylemdedir.

NECAT BEY (zmir) Yzba Sami.FERT BEY (Devamla) Evet Yzba Sami. erkez Halil

ibrahim.HULUS BEY (Karesi) erkez deildir efendim.Dr. FKRET BEY (Erturul) Belki bakasdr.FERT BEY (Devamla) Efendim Yunanllarla ibirlii yapm

ve Balkesirli efik Beyi ldrmek amacyla Buzcu Halid Bey'ildrmtr ve bir ok rezalette bulunmutur. Susurluktan DemirKapl Hac Ahmed, bu kuruculardandr.

AL UUR BEY (Karesi) Hem kurucu hem de ngilizlerlenemli ilikileri vardr. Hl da rgtlk yapyorlar.

FERT BEY (Devamla) Eski Bursa Komiseri Dzceli Mustafabu da kaak ve Ethemin eli aya olan bir kimsedir.

7/22/2019 150 likler

38/135

Bundan sonra erkez Kongresine delege olarak katlanlar :Hendek ilesinin Snbll kynden Ba Osman. (Nasl? sesleri).

Bu, Ba ahalisindendir. Gnmzde de izlediimiz, ardndaolduumuz ekiyann ierisinde adamlar vardr. Bu nl bir aile addr

REFK BEY (Konya) Bu aile yerlerinde oturuyorlar m?FERT BEY (Devamla) Hayr efendim. Sonra zmit eskimutasarrf brahim Hakk. (O mhimdir, sesleri) Berao Sait ZevzekTahir kynden irin Bey. Bunlar zaten idama mahkmdurlar.

AL UUR BEY (Karesi) Berao Sait nerenin delegesidir?FERT BEY (Devamla) Bandrma delegesi. Ske Erelisinin

Tekeli kynden Koca merolu Hseyin Bey, Kamutanbeykynden Ba Kamil. aml Ahmet Nuri, Hamed Ahmet, Mahan Ali,

ki bunlar imdi Yunanistan'da ve eylemdediler. Klp Bakan ve zmirdelegesi Harunrreit, Sefer Hoca. Bu Eskiehirli...

Kirmasti'nin Kara Orman kynden Hac Osmanolu Abdlkerimki, gnmzde de eylemde olanlardandr. Bigal Nuri Bey olu sa,Adapazarnn ahinbey Kynden Kzm. Bunlar, arkadamzndedii gibi Vahideddin'in adamlarndan daha ok ve fakat rolleri

budur. Gnenin... kynden Lampat Yakup, bunlar adlarn hep Rumcaanarlar. Bildirilerini grseniz, rezaletin, alakln derecesidir.

REFK BEY (Konya) Velinimetime kar mkafat.FERT BEY (Devamla) Sonra efendim, Kombat Hafz Sait.

Bunlar idama mahkmdur ve bugn Balkesir'de tutukludur.BR SES Ne iin idam edilmiyor?FERT BEY (Devamla) dam etmemek Lozan Andlamasnn

gereidir. Takip edilmeyecektir ve bugn brakacaz. (Grltler,anlalmyor, sesleri).

FERDUN FKR BEY (Dersim) Gizli, gizli...FERT BEY (Devamla) Gnen'in Glbeler kynden Binba

erkez Ahmet Mehmet Bey, Yazarn Sait; zmir'de dava vekili idi. Birde Halok Korrabat Sami adnda birisi var. Fakat bu herifYunanistan'da bir hizmet kabul ettii iin uyrukluktan karmacetveline koyuyoruz. Andlamann imzasndan sonraki eylemindendolay karyoruz. nceki eylemden olsa 600'n de karrz.Andlamann yaplmas ve genel af bildirisinin kabul ettii tarihtensonra yabanc hizmetine girmi olduklar iin.

Sonra efendim, sivil ve asker memurlara gelince:

7/22/2019 150 likler

39/135

Eski Bursa Valisi Gmlcineli smail Hakk, KonyalZeynelabidin...

REFK BEY (Konya) Hay Allah Raz olsun.FERT BEY (Devamla) Bu, yabanc hizmetinde bulunduu iin

vatandalktan karma cetveline koyma olasl vardr. Fakat razolmazsnz. (Salam olsun, sesleri) Cebelibereket Mutasarrflndabulunan Fani Zade Mesut, Lider Sadk Bey. sterseniz bunuvatandalktan karma cetveline koyalm. (Hayr, sesleri)

Dr. FKRET BEY (Karesi) Sadk Bey, Iskat olmaz(vatandalktan atlmaz) erefi vardr, (alay olarak)

FERT BEY (Devamla) Eski Manisa Mutasarrf Giritli Hsnvarm, bunu vatandalktan atlma cetveline koyuyoruz.

SREYYA BEY (Karesi) Aman efendim, bu Kanbur zzet'tende aalk bir heriftir.

FERT BEY (Devamla) Peki efendim, amma biz bunuvatandalktan karma cetveline koymazsak, zaten hudud dndadr.

SREYYA BEY (Karesi) Hayr, cedvelinize karmyorum.Yalnz bilgi sunuyorum.

FERT BEY (Devamla) O cedvele girmeden buradan kmyor.Divan Harp Reisi Krt Mustafa... (Krt adn (kaldrnz sesleri).(Nemrut Mustafa, sesleri).

KILI AL BEY (Gaziantep) Onu baa yazmak lzmd, FeritBey.

FERT BEY (Devamla) Efendim, msade buyurursanz,hepsinin erefiyle mtenasip (onuruyla uygun) olarak dzeltiriz.(Glmeler). Bunu da mesel karma cetveline koyma olana vardr.

(erefi vardr, sesleri).zmir Telgraf Mdr Hafz Mehmet. (Bu kimdir, sesleri)Efendim bu vatana ihanet etmi ve idama mahkm imi. Zaten

birka kiinin kmas gerek. sterseniz bunu iaret edelim. Sonrakmas gerekenlerin iine koyarz...

Adapazarl Kaymakam Hain Mustafa...MAZHAR MFT BEY (Denizli) Muavin Ali'nin kardeidir.FERT (BEY (Devamla) Tekfurda (Tekirda) eski Mfts

Hafz Ahmet. Eskiehir hapishane eski mdr... YunanllarnAfyonkarahisar eski Mutasarrf Sabit. karma cetveline koyuyoruz.Franszlarn Ayntap Mutasarrf Celal Kadri, karma cetveline...

7/22/2019 150 likler

40/135

BR SES (Teekkr ederiz)FERT BEY (Devamla) zmir Belediye Bakan Hac Hasan

Paa.SREYYA BEY (Karesi) O, nerededir?

FERT BEY (Devamla) karma cetvelinde.BR SES Memuriyet alm m?FERT BEY (Devamla) Efendim, memuriyet alm veya

almam veya almaya eilim gstermi, onu bize brakn.Vatandalktan atacaz Yani 150 kiilie koyamyoruz, ne yapalm?Eski Ayan'dan eski Evkaf Nazr Vasfi Hoca. (l sesleri), Harput eskivalisi Ali Galip, zmir Eitim Mdr Halil, bunu da karma cetvelinekoyacaz. Manyas'n Sus rlk eski telgraf mdr Davut. Bunlarn

tm idama mahkmdur. Gnen Eytan Mdr (Yetim OkuluMdr) erkez Reat...

HAMULLAH SUPH BEY (stanbul) Buna erkez diyorsunuz.Davut erkez deil mi?

FERT BEY (Devamla) Hayr... Reat...Bursa Vali Vekili Aziz Nuri...

NECAT BEY (Bursa) Yalnz Bursa Mfts unutulmulistenin en nemlisidir.

FERT BEY (Devamla) Ad ne idi?NECAT BEY (Bursa) mer Fevzi, Vahideddin'den daha

melundur.FERT BEY (Devamla) Efendim, Deftere bir de mer Fevzi

yazdk.Manyas'n nky bucak mdr Kzm, bunu karabilir miyiz

beyler. Asl Balkesirliler bilir, Balkesirli Kazm?

AL SURUR BEY (Karesi) karabiliriz.FERT BEY (Devamla) nki bir iki yerin almasn istiyoruz.BR SES opur Hakk ne oldu?FERT BEY (Devamla) opur Hakk'y koyacaz zmir Kad

Danman Asm Hoca, eski stanbul Muhafz Mustafa Namk;stanbul Polis Mdrl Birinci ube eski mdr eref, Peterbrahim... Gnen'in Keeler kynden Tevfik... Kirmasti'nin rkKynden Hseyin... Laz brahim Olu Hamdi, smail olu Hseyin,Kirmasti'den Haim olu Hasan Hseyin, aki Davud'un kardeiZekeriya... (iitmiyoruz, sesleri)

7/22/2019 150 likler

41/135

Msaade buyurursanz sesim ksld. stirham ederim, bir ikidakika...

Trkiye Byk Millet Meclisi gizli oturumunda, 150'likler listesinekimlerin hangi gerekelerle alndn aklamakta olan ileri Bakan

Ahmet Ferit Bey'in adlar okumaktan dudaklar ve boaz kuruyunca, Msade buyurursanz sesim ksld, stirham ederim bir - ikidakika... demesinden, soluklanp bir bardak su imesinden sonra,listeyi okuma ii srer. Ferit Bey saymaya devam eder:

... Hisaralt kynden Hatip Mehmet olu Sleyman.Adapazarnn Talgeit kynden Mehmet olu Kazm... Kirmasti'ninrk bucandan Mehmet olu Kazm... Karaormandan Kamil... akiDavud'un kaynbiraderleridir bunlar.

Bunlarn tm, Yunanllarla birlikte, silahl olarak kamlardr.Gnmzde de rgtl ve eylemlidirler. Midillidedirler. ..

Ayntap'ta Franszlarn gizli haber alma rgtnn efi HasanSadk... Bunu vatandalktan karma cetveline koyuyoruz.

Tarsuslu Kamil Paazade Sezai (Selami), Tarsuslu Kamil PaazadeKemal... Sleymaniyeli Hakk, ngiliz Hafiyesi mehur Krt Hakkdedikleri...

stanbul eski Polis Mdr Tahsin... stanbul eski polis mdryardmcs Keml. {Tamam sesleri)... anakkale Mutasarrf MahmutMahir... Eski Kyl gazetesi Bayazar Ferit.

HSEYN HSN EFEND (Isparta) Kemal ikidir. Bu Mdryardmcs Kemal hangisi? Ispartal Keml mi?

FERT BEY (Devamla) stanbul eski polis mdr yardmcsKeml vard.

HSEYN HSN EFEND (sparta) Bir de Ispartal Keml

vardr.Dr. FKRET BEY (Erturul) Bir de Bayaver Avni Pa a var.FALlH RIFKI BEY (Bolu) Bonak Emin Paa var. (Yazd

yazd; sesleri)FERT BEY (Devamla) Gnen'in Balc kynden mer...Gnen'in Balc kynden Topall erif olu brahim, Havustan

olu, brahim, Hafz olu brahim, Havustan olu brahim...Keeler kynden Topal mer olu dris... Gnen'den Tercman

Salih...

7/22/2019 150 likler

42/135

Kei Dere kynden Hseyin Galip, Gnen'in Keeler kyndenAbdullah olu Galip... Gnen'in Keeler kynden Abdullah olu DeliKasm...

ileri Bakan, saatlerden beri liste okumaktan iyice yorulmu ve

bunalmtr. Kimi adlar tekrar tekrar yeniden okumakta, bazanatlamakta, sonra yeniden ayn adlar deiik biimde okumaktadr.Gizli oturum tutanaklarnda bu durum ak seik grlmektedir. Ama,milletvekilleri sabrszdr, srarla listenin tamamn renmek, kimlereksik braklm grmek ve tamamlamak abasndadrlar.

Baz milletvekillerinin oturduklar yerden arada bir soru sormalar,saplamalar yapmalar, sz atmalar da Ferit Bey'i ayrca yormaktadr.Sesinin tonu gittike dmekte ve g duyulmaktadr. Falan ad

yeniden okur musunuz, fimekan tekrarlar msnz istekleri durmadanyinelenir.

Soru sormak isteyenler pek oktur. Bunlar boyuna parmak kaldrr,sra isterler. Sonunda, oturuma bakanlk eden Fethi Bey dayanamaz,milletvekillerini azarlar:

Efendim msaade buyurun... Soru soracaklarn adlarnyazdm, sra ile sorunuz...

Sonra sorular balar, ilk soru soranlardan biri Karahisar arkimilletvekili Ali Sururi Efendi'dir. Onun derdi, Hrriyet ve tilafPartisi'nden olup da 150'likler listesinde yer almayanlarladr. Listeye

bir sr akiyi koymusunuz, bunlar memlekete gelse ne olur, gelmesene olur der. Defterinize bakyorum, Hrriyet ve tilfta aza

bulunmu, genel sekreterlik yapm ve lkeyi kargaaya srklemikiiler yoktur. Niin yoktur beyefendi?

Ferit Bey, batan verdii gerekeyi yineler Zeynelabidin Hoca

oradandr, Vasf Hoca oradandr, aban oradandr, Refik Halitoradandr der. Ama, Isparta Milletvekili Hseyin Hsn Efendi atlr,Salim Paa'nn ad yok der. orum milletvekili smet Bey GenelSekreter olan Fevzi yok der.

Ferit Bey bir kere daha, aresiz kalmtr. yle der: imdi efendim, hatrlarnza bu gibi partilere ye olup da

yaptklar cinayetler daha ar olanlar geliyorsa, sylersiniz onu koruz,bakalarn karrz.

Ardndan da sorar:Sururi Efendi, kimi neriyor sunuz, yazalm.

7/22/2019 150 likler

43/135

Ali Sururi Bey cevap vermez. Bu arada, sz verilmedenkonumaya merakl olanlar vardr. Bunlardan biri, Aksaray milletvekili

Neet Bey araya girer, Efendim Edirne ValisiSalim Paa ile Merkez Kumandan Emin Paa gibi dorudan

doruya Ferit Paann sa eli ve sol eli durumundadr bunlar...Bakan Fethi Bey srasz konuanlar bir kere daha uyarr.Birisi, Uak Belediye Bakan Hulusi de yazlsn der, ileri

Bakan yazalm der. Yazlmayanlar niye yazlmad diyesylenmeler balaynca da Ferit Bey:

Efendim, imdi arkadalarn sylediklerini birer birer yazyorum.Baknz. opur Hakk, Polis Mdr Halil, mer Fevzi, Polis Mdr

Nureddin, Uak Belediye Bakan Hulusi, daha? Hepsini yazarz der.

Ergani milletvekili hsan Bey, Seryaver Avni Paa der. Erzurummilletvekili Ziya Efendi, Abdullah Cevdet der, Kozan'l Saip Bey,Antepli Celal Kadri diye direnir.

Daha bir hayli ad sralanrken, bakar ki istekler uzuyor, Ferit Beykald yerden okumay srdrr:

Eski stanbul Muhafz Mustafa Namk... stanbul Polis Birinciube Mdr eskisi eref... zmit Merkez Memuru, Edirne Polis

Mdr, Yalova Kaymakam Fuat... Molan Zade Rfat...Ve efendim imdi de gazetecilere geiyoruz; Rfat vatandalktankarlacaklar listesine koyuyoruz der ama, geemez. nk, geneitirazlar balamtr. Olurdu olmazd tartmalar bir sre srer. Birmilletvekili, listede bir iki de divan harp reisi (sk ynetimmahkemesi bakan) bulunsun der, Cebelibereket milletvekili, stikllMahkemesi Bakanlarndan Topu hsan Bey:

Bu bir gelenek olmasn efendim der. Mecliste glmeler

olur.ileri Bakan 150'likler listesine girecek gazetecileri sayacaktr

ama brakmazlar. Aaolu Ahmet Bey, polis Mdr Halil Beyin deill ki listeye girmesini ister. Bu adam bizleri ngilizlere teslimetmitir der. Oturum bakan, yeniden yerinden konuanlardinlemeye arr. Herkes birini teklif ederse, saynn binleri bulacansyler. Ferit Bey yeniden, msaade buyurun bir kere hepsiniokuyalm da eksik kalanlar tamamlarz, der, glmeler olur.

Sonuta, Ferit Bey (Tek), binbir zorluk iinde 150'likler listesinealnmas kararlatrlan gazetecileri sayar. Hkmetin nerisine gre

bunlar, Trke stanbul gazetesi sahibi Sait Molla, zmir'de Msavaat

7/22/2019 150 likler

44/135

gazetesi sahibi Hafz brahim, Aydede Gazetesi sahibi Refik Halit,Alemdar Gazetesi'nden Refii Cevat ve Pehlivan Kadri'dir. zmir'deKyl Gazetesi sahibi Refet de vardr ama, onu vatandalktankarlanlar listesine almlardr.

Bir milletvekili sorar : Abdullah Cevdet nerede?Ferit Bey, Ona gelinceye kadar sabah olur der ve listeyi okumay

srdrr:Adana'da Ferda Gazetesi sahibi Hilmi... Edirne'de Temin ve

Selanik'te Hakikat sahibi Mnr Mustafa... Balkesir'de rat Gazetesisahibi Sndrgl Ahmet Hulusi...

Gene birisi sorar: Fotoraf Ali Sami vard? Sralardan cevap gelir, okundu o

okundu...Gizli oturum tutanaklar dikkatlice tarandnda, ileri Bakannn

daha nceden Bandrma'da yaynlanan Adalet Gazetesi sahibi AliKemal ya da Ali Sami adnda birinin adn syledii grlmez. (Kimi(kaynaklarda bu kiiden Ali Sami, kiminde Ali Kemal diye sz edilirama, sanrz dorusu Ali Sami olacaktr.) Bu belirsizlikler gsterir ki,Meclisin gizli oturum tutanaklar, ok salkl ve eksiksiz tutulmututanaklar deildir. Bu Fotoraf Ali Sami denilen kii, bahriyemiralaydr (albay), Abdlhamid dneminde Bahriye Nezaretinde(Deniz bakanlnda) fotoraflk grevi yapm, 31 Mart gericilikayaklanmasndan sonra Msr'a kam ve orada da fotoraflklageinmi, ancak 1918 Mondros Brakmndan sonra stanbul'a gelip,Bandrma'daki Adalet Gazetesi'ni karm, Ulusal Kurtulu

Savalarna kar ar yazlar yazm, 30 Austos yengisinden sonraEdirne'ye gidip gazetesini bir sre de orada yaynlam ve sonra yurtdna gitmitir.

Milletvekilleri, ad okunmam ya da okunduysa da tutanaklaragememi Fotoraf Bahriyeli Ali Sami iin, okundu o okundu diye

barrken ileri Bakan, okuyup okumadndan emin olmamal ki;Onu nihayete ey ederiz der. ey etmekten amac; yazmak,

eklemek olsa gerektir...ileri Bakan, daha sonra, elindeki listeye bakarak, imdi

hyaneti vataniyede (vatan ihanetinde) bulunmu olan teki kiiler ve

7/22/2019 150 likler

45/135

ekiyaya geiyoruz Yani vatan hainliinde bulunan ekiyayageiyoruz der ve okumaya balar.

Okuduu adlar, genellikle hi bilinmeyen, duyulmam sradanekiya adlardr. Bakan, Bunlar batan aa idama mahkmdur diye

bilgi verir. Bir blm iin Anzavur etesinden bunlar der. Hepsiidama mahkm ve mevkufturlar {tutukludurlar) der.Arada gene kar klar olur. Denizli milletvekili Mazhar Mfit

Bey, bu kadar siyasi kii varken bunlar listeye almaya ne gerek var?diye direnir. Ferit Bey listeyi okumay srdrr... Birisi, bu listeyle hiilikisi olmayan Bursal Fabrikatr Cemil Bey adn syler. Bakan,

bezgin ve skkn, yazdm efendim, yazdm der, gene listeyi okur.Gene kar kmalar olur. Bir milletvekili, Eski anakkale Mutasarrf

Mahmut Mahir var da eski ileri bakan Adil Bey niye yok diyediretir. Birisi, O Ayan Meclisinde Kuvay Milliye lyor diye baranadamdr der. Bakan, eer ehemmiyetsiz bir herifse onu buradankaralm derken, bunaktr, bunak sesleri ykselir, birisi, o okaalk bir adamdr derken daha bir bakas, Adil beyi yakndantanyanlar onun ne kadar ahmak ve budala olduunu bilirler der, dahabakalar, hayr diye barr ok gayretli bir adamdr, okalaktr...

Herif, ahmak, budala, alak, rezil szckleri bu oturumda bol bolkullanlr. Bakanla milletvekilleri arasnda, unun adn da yazalm

bunun da yazalm, hayr yazmayalm, o kymetsiz bir adamdr, hayrok mhimdir diye pazarlklar olur.

Bu arada, Tunal Hilmi Bey birini hatrlar, Mahir Sait nerdeMahir Sait? diye sorar. Bakan Ferit Bey, onu da yazalm der.Yazlr. Adil Beyin ahmak m yoksa budala m olduu, bunayp

bunamad yenibatan uzun uzun tartlr...Ardndan, Gnenli Galip diye (birinin listeye girip girmemesi

tartlr. Biri onun iin, Allah'n yaratt ve yarataca adamlarn enbudala ve ahmadr der. Bir bakas Galip Bey'le Ahmet HulusiSndrgl'nn listeden karlmalarn rica edip, bunlar karp

bakalarn koyunuz Bu adam sekiz okka etle gezmi olsa arkasna birkedi bile taklmaz der. Bunlarn yerine Bir Divan Harp Reisikonulmasnda srar eder. Nazm Paa'y koyun der. Bakan Ferit Bey,Nazm Paay tanrsnz deil mi, burnunu silmekten acizdir diyekarlk verir. Biri. boynu kalndr diye sze girer. Bir bakas, aciz

7/22/2019 150 likler

46/135

ama Divan Harp Reisi der. Ferit Bey, Peki yazdk der, elindekilisteye Nazm Paa da yazlr.

Tam o srada birisi, Harput Valisi, Sivas Kongresini basmayakalkm Ali Galip' hatrlar. Ad onunla birlikte yazlmas gereken,

onun kadar aalk olduklarn syledii Bedirhanilerden Halil Rahmiadn verir. Bozok Milletvekili Sleyman Srr Bey, Memleketi kanaboyayan apanoullar nerededir? der.

Ardardna sralanan adlar, sorular, pazarlklar srerken bir yeterliknergesi verilir ama, onaylanp red edilir. Milletvekilleri, bu listezerinde, daha ok konumak, istemektedir. Yemek zaman gemitir.Sonunda, ara verip gece de toplantya devam karar alnr.

Ama bu karar yerine getirilemez. Grmeler srer. Bakan, gizli

oturuma gece devam edilmesini nerir, nce kabul denir ama, tam osrada Ktahya Milletvekili Recep Bey sze balar. 150'liklerin dndakalacaklarn ne olaca yolunda grlerini sralar. Ardndanbakalar da sz alp konuurlar. Ortaya, mslman olmayan, ama150likler listesine girmesi gereken kiilerin adlar atlr. Bunlar bulisteye alnabilir mi, alnamaz m tartmalar balar. Bir ara, butartma yle keskinleir ki, Karesi milletvekili (Balkesir) SreyyaBey, ileri Bakan Ferit Bey'i yalanclkla sular. Sulamanngerisinde, Lozan Bar Andlamasnn gizli protokollerinde, hristiyanuyruklularn cezalandrlp cezalandramayacaklarna ilikin birhkm var mdr yok mudur sorusu yatmaktadr.

Sonunda, 150'likler listesine kesin biimini verme greviniBakanlar Kurulunun stlenmesi, ancak bu listenin bir kez daha MilletMeclisine gelmesi kararyla oturum kapanr (35).

LSTE HAZIRLANDIKTAN SONRAYENDEN MECLSTE

Lozan Andlamas gereince genel af yasas kartlmtr;dolaysyla 150'likler listesinin bir an nce saptanmas ve aklanmasgerekmektedir. Yeterince gecikilmitir. Bu nedenle Bakanlar Kurulu,listeyi, Meclisteki grmelerin nda yeniden grp dzenler.

Bakanlar Kurulunun hazrlayp son eklini verdii liste 22/23Nisan 1924 aramba akam, bir kere daha yaplan Millet Meclisigizli oturumunda ele alnr. Bu kez, yle ilk oturumundaki gibi uzungrmeler olmaz ama, oturum gene de elektrikli geer.

7/22/2019 150 likler

47/135

Milletvekilleri, bu listeye alnmayan vatan hainlerinin,alnanlardan ok olduunu, ok daha ar sulu durumundaki bazkiilerin liste dnda brakldn sylerler. nergeler verilir,tartmalar yaplr. Bu kez oturumu yneten Ali Sururi Efendi'dir.

Sonuta, listeden ehveni er saylabilecek kiinin adlarnnkarlmas ve yerlerine Mutasarrf Osman Nuri, Madanolu Mustafa(36) ve Kyl Gazetesi sahibi Refetin konulmas kaydyla listeekseriyet-i azime (oy okluu) ile kabul olunur.

Kurulu bu listeyi son kez, I Haziran 1924 gn gzden geirip,Mustafa Kemal Paa'nn nerisiyle 150. ad olarak Kyl GazetesindenRefet'in de listeye katlmasn kararlatrr. Liste bir kararname halindegetirilmitir. Hilmi Uran, 1959 ylnda yaynlad Hatralarm adl

kitapta, bu kararnamenin 7 Kanunisani 1340 tarihli( 7 Ocak 1924) 81numaral Resmi Ceridede (Resmi Gazete) yaynlandn yazmaktaysada bu tarihte ve sayda bir yanllk olmas gerek mektedir (37). Tarih 7Haziran 1924 olabilir 81 de Resmi Gazete says deil, kararnamesays olmaldr.

150'LKLER VE LER BAKANI FERT BEY

T.B.M.M. gizli oturumlarnda, Ulusal Kurtulu Savana karkp vatana ihanet ettikleri gerekesiyle 150'likler listesini hazrlamave bunu savunma grevini stlenen ileri Bakan Ferit Bey (Tek) 21Mays 1924 tarihinde yani, 150'likler listesini imzalayamadanBakanlktan istifa zorunda kalmtr.

Gereke ise ilgintir:Ahmet Ferit Bey, 1919 ylnda, Mtareke stanbulunda,

Anadoludaki Ulusal direnie ve Mustafa Kemal Paa'ya kar nlemleralma abasndaki Damat Ferit Hkmetinde Nafa Nazrdr. Sadece

Nafa Nazr (bayndrlk bakan) olmakla kalmam, 8 Temmuz 1919tarihinde Damat Ferit Hkmeti adna Mustafa Kemal Paa'nnmaiyetindeki Miralay Refet Bey'e (sonradan Paa, Bele) ektii birtelgrafta, Mustafa Kemal'in iddetle aleyhinde bulunmutur.

Daha Millet Meclisi gizli oturumlarnda 150'likler konusunun ilktartmasnn yapld gnlerin ardndan 20 Nisan 1924'de stanbulgazetelerinden Vatan'da, Gnn Meselesi-Ferit Bey balkl bir yazkmtr. Ahmet Emin (Y alman) tarafndan kaleme alnan bu yazda,

7/22/2019 150 likler

48/135

Ferit Bey'le, snr d edilen bir takm ermeni zenginlerinin yenidenyurda gelmelerine arac olduu iin, iddetle atlmaktadr.

28 Nisan tarihli gazetelerde smet Paa Hkmeti'nin ileriBakan (Dahiliye Vekili) Ahmet Ferit Bey'in, 1919'da Damat Ferit

Paa'nn Bayndrlk Bakan (Nafa Nazr) iken ektii ifreli telgrafaklanmtr. Bu telgrafta Ferit Bey yle demektedir:

...Paa meselesine gelince, bu mesele de had ve mzmin bir ekilald. Paann camilerde halka aleni telkinlerde bulunmasndan dolayngilizler geri arlmasn istediler. Camilerde telkinlerde bulunmak,siz de takdir edersiniz ki zaten isabetsiz bir harekettir. Bu sebeplekendini geri ardk. Gelmiyor, fena ediyor. nk ngilizler her eyi

braktlar, bu noktada srar ediyorlar. Maksat memlekete hizmet etmekise, Orduda ok kr kendisinden baka kumandan yok deil. Mademki dn lzumu bir d meselesi halini ald, bakasn vekil brakpdnmeliydi. Bilhassa ngilizler de, dnte kendisine bireyyapmayacaklarn resmen vaad ettiler.

Bu aklama, ileri Bakan Ferit Bey'i ok zor durumda brakmolmaldr ki, telgrafn aslnda bir parola olduunu iddia ederek, RefetPaa'y da kendisine tank gstermek ister. Buna karlk, Refet Paatam tersini yaparak, Ferit Bey'i daha zor duruma drr. Der ki, FeritBey o zaman, Samsun'un ngilizler tarafndan igaline imkn vermeyeurayordu, Milli Mcadelenin de aleyhindeydi...

Bu pe peine gelen darbeler sonunda Ferit .Bey, 21 Mays 1924'debakanlktan ekilmek zorunda kalmtr. Yerine, Recep Bey (Peker),ileri Bakan atanm ve l Haziran tarihli 150'likler kararnamesinin

altna imzasn koymutur(38).

150'LKLER LSTES

Vahideddinin Maiyeti

1. Yaveri Has Kiraz Hamdi2. Hademe-i Hassa Kumandan Zeki3. Hazine-i Hassa mfettilerinden Kayserili aban Aa4. Ttncba kr5. Serkarin Yaver

7/22/2019 150 likler

49/135

6. Yaverandan Erkn- Harp Miralay Tahir7. Seryaver Avni8. Esbak Hazine-i Hassa Mdr ve Defter-i Hakani Emini Refik

Kuvve-i nzibatiye'ye Dahil Kabine Azalar

9. Esbak eyhlislm Mustafa Sabri10. Adliye Nazr esbak Ali Rd11. Ziraat ve Ticaret Nazr esbak Cemal (Artin)12. Bahriye Nazr esbak Cakac Hamdi (Paa)13. Maarif Nazr esbak Rumbeyolu Fahreddin14. Esbak Ziraat ve Ticaret Nazr Kzlhanerli Remzi

Sevr Muahedesini mzalayan Heyet-i Murahhasa

15. Maarif Nazr esbak Hadi (Paa)16. Ayandan ray Devlet Reisi esbak Rza Tevfik (Blkba)17. Bern Sefiri esbak Reat Halis

Kuvve-i nzibatiye'ye Dahil Olanlar18. Kuvve-i nzibatiye Bakumandan Sleyman efik (Paa)19. Yaveri svari Yzbas Bulgar namyla maruf Tahsin20. Kuvve-i nzibatiye Erkn- Harbiye Reisi Miralay Ahmet Refik21. Kuvve-i nzibatiye Mitralyz Kumandan ve Damat Ferit'in

yaveri Tark Mmtaz22. Kuvve-i nzibatiye Kumandanlarndan zmir Kolordusu

Kumandan Ali Nadir (Paa)23. Kuvve-i nzibatiye mensubininden ve Nemrut Mustafa Divan

Harbinden Kaymakam Fettah24. Kuvve-i nzibatiye mensubininden opur Hakk

Mlkiye ve Askeriyeden

25. Esbak Bursa Valisi Gmlcineli smail26. Ayndan Konyal Zeynelabidin27. Cebelibere