Francuska revolucija

Historija francuske revolucije

Desila se na prelazu 18. i 19. stoljea, u doba demokratskih revolucija, to je sporan termin, a postavio ga je historiar Palmer. Francuska revolucija ima sve elemente koje nosi jedna revolucija. Nastala je u drutvu koje se razvija, ali ga koi feudalni poredak, koji e revolucija razbiti. Revolucija je ubrzala razvoj drutva, predstavljala je stvar cijelog drutva a ne samo dijela naroda...

Revolucija ima tri faze:

Ustavna monarhija od juria na Bastilju 14. jula 1789. do 10. augusta 1792, tj. do juria na kraljevski dvor u Parisu. To je period borbe za donoenje ustava, ukidanje feudalizma i demokratizaciju drutva.

Despotizam slobode ili jakobinska vlada od 10. augusta 1792. do 26. oktobra 1795., tj. pada jakobinske vlade

Degeneracija revolucije od 26. oktobra 1795. do 9. novembra 1799, tj. doba Direktorijuma, kada je izvren dravni udar od strane Napoleona. Do 1804. godine traje doba Konzulata. Napoleon je te 1804. proglaen za cara.

Uzroci revolucije su prvenstveno bili socijalne prirode. Drutvo se razvijalo u pravcu kapitalistikih odnosa, a smetali su mu feudalni okviri, iako je francuski feudalizam napredovao pa nije bio klasinog tipa. To pokazuje i broj parnih maina, a plemii su se bavili trgovinom. Pred revoluciju Francuska nije imala jedinstvenu naciju. Osim toga bila je podijeljena u 12 okruga. Postojale su i cijele oblasti gdje su se govorili dijalekti, ali se postepeno teilo ujednaavanju jezika i njegovoj integraciji. Jezik kancelarije kraljevskog dvora je bio francuski knjievni jezik i jezik grada Pariza. U doba revolucije je bio izdat dekret o zabrani upotrebe dijalekata. Francuska je tada imala oko 25 miliona stanovnika, podijeljenih u tri stalea: sveenstvo, plemstvo i ostali.

Na prva dva stalea je dolazilo oko 500.000 osoba. Procjene broja sveenika kretale su se od 80.000 do 135.000, a plemia od 120.000 do 350.000. Seljaci su inili 22.000.000 stanovnika, dok je na gradove otpadalo oko 3 miliona stanovnika.

Francuska je tada bila agrarna zemlja u feudalnom odnosu, a poela se pretvarati u industrijsku. Paris je imao oko 720.000 stanovnika. Prva dva stalea su bila privilegovana. Apsolutizam koji se izgraivao od 1614. u revoluciji se rui.

Druga grupa uzroka su bili ekonomske prirode. Postojala je potreba za stvaranjem unutranjeg trita radne snage, a vezanost seljaka za zemlju je to omoguavala, mada su francuski kmetovi imali vie slobode u pravnom smislu, ali je zemlja bila vlasnitvo plemia. Ona je inae bila slabo obraena, bilo je i sua, a tu su dolazile i finansijske krize drave / npr. od 1715. 4,5 miliona livri, to je bilo malo u odnosu na druge drave/. Nije postojala institucija budeta. U Versaju se troilo strahovito mnogo. Tu se nalazilo mnogo dvorana, pozorite, civilna i vojna administracija...

Trea grupa uzroka su bili duhovne prirode. Od 1751. do 1772. godine objavljivala se Francuska enciklopedija, koja je donosila nova saznanja. Data je definicija nacije koja ima pravo da stvori demokratsku dravu, a u odnosu na vladu je jedna i govori jednim jezikom. Po ovoj definiciji nacija nije poistovjeena sa narodom. Nacija odreuje vladu i ima pravo da upravlja dravom. Dakle, revolucija ima i duhovnu pripremu. tj. racionaliste XVIII stoljea. Odbacivala je teologiju, srednjovjekovnu filozofiju i deduktivnu logiku. Razvijala se historija, drutvene nauke i induktivna logika. Umjetnost, posebno arhitektura je bila sekularizovana. Razvijala se i filozofija. Monteskje 1748. pie Duh zakona, Ruseau 1755. Raspravu o porijeklu i nejednakosti meu ljudima. Volter pie Ogled o obiajima i duhu naroda, Helvecius Djelo o duhu, a Ruseau 1762. Drutveni ugovor. Godine 1751. pokrenut je list Journal economique, organ francuskih fiziokrata.

U sukobu oko budeta kralj je postepeno poputao. Sazvana je skuptina notabla /njih 177/, koji su zasjedali u 7 sekcija i raspravljali o novim zakonima koje bi oni predloili, a kralj usvojio.

Ali, pariki parlament je odbio da potvrdi zakone, traei da se sazovu dravni stalei koji nisu sazivani jo od 1614. Aristokratija je eljela preureenje drutva po britanskom uzoru, bez apsolutizma. U Versaju su se 5. maja 1789. godine sastali dravni stalei. Rasprave ova tri doma vodile su se odvojeno. Glasalo se dva puta, jednom pojedinano u domu, a onda su se sastajali predstavnici koji su raspravljali o eventualnom usvajanju zakona. Svaki dom je imao jedan glas pa se zakon mogao usvojiti sa jednim glasom veine. Teilo se priznavanju ove skuptine kao narodne.

Bilo je dosta sveenika i plemia koji su bili slobodoumni i sami su naginjali revoluciji. Stalei su se 17. juna 1789. proglasili narodnom skuptinom. Sukobi politike prirode su se iz Versaja prenijeli u Paris, gdje se smatralo da e se izvriti dravni udar, a da e kralj poslati dobrovoljce protiv zavjerenika. Vladala je i finansijska kriza koja se posebno osjetila na cijeni hljeba. U tim okolnostima 14. jula u Parizu je dolo do narodne pobune i juria na zatvor. Zatvorenici su osloboeni, a zatvor je sruen. Kasnije e se donijeti dekret da se od sruenog zatvora napravi most na Seni. Ruili su se i spomenici starih vladara. Revolucija je nosila koncept umjetnosti, koji je naglaavao realistike crte, a bio protiv crkvene umjetnosti. To je jo uvijek bila revolucija grada Pariza. Aristokratija je radila na agrarnoj reformi. Stvorena je Nacionalna garda, nova zastava... Zastava Pariza je bila crvene boje, pa je preuzeta, postajui simbol revolucije. Bijela zastava je bila zastava Bourbona, a plava je bila simbol simbol slobode.

Narodna skuptina je izglasala 27. augusta dokument Deklaracija o pravima ovjeka i graanina, to je predstavljalo prvi korak ka Ustavu, jer je stavljena u njegov uvodni dio.

Racionalistika filozofija, posebno Rusoa, imala je koncept o razvoju ovjeka od ivotinje ka drutvenom biu. Razraeno je prirodno pravo u smislu da ovjek ne moe biti zarobljen osim u smislu ograniavanja slobode u procesu izrastanja u drutveno bie, kada ovjeku vie nije dozvoljeno sve kao kad je bio na stepenu ivotinje. ovjek vie svojom slobodom ne smije da narui slobodu drugog ovjeka, pa je sloboda jednog ovjeka ograniena slobodom drugog. Prirodno pravo nalae i ekonomsku jednakost, to predstavlja neku vrstu primitivnog komunizma.

Ideologija revolucije nije obuhvatila i selo. Sama revolucija imala je odjeka na selu, ali ne svuda. Dijelovi francuskog sela su nastupili protiv revolucije, a 5. oktobra povorka ena krenula je iz Parisa u Versaj, zbog pronoenja glasova u gradu o eventualnoj kontrarevoluciji; da se oneomogui dravni udar Narodna skuptina je prerasla u Ustavotvornu skuptinu. Da bi se sprijeio ustanak seljaka, 4. augusta na nonoj skuptini plemii su odluili o ukidanju feudalizma. Francuski seljak je do svoje zemlje doao besplatno, jer otkup nije sproveden zbog jakobinske diktature, a Napoleon je to kasnije potvrdio.

Francuska je bila nezadovoljna i crkvom. Proglaava se graanski Ustav sveenstva. Od crkve je oduzimana zemlja, a uvodilo se plaanje sveenika od strane drave. Crkva je veinom bila protiv revolucije, ali je unutar nje bilo i onih koji su bili za revoluciju. Postojala je i novana kriza. Papirni novac se nije mogao tampati zbog nepostojanja zlatne podloge, a zlato se odlijevalo zbog nesigurnosti. tampane su asignate, u vrijednosti 1/5 zemlje koja je nekada pripadala crkvi.

Novi Ustav je doneen 18. septembra 1791. godine. Nije bilo uvedeno ope birako pravo, nego je postojao imovinski cenzus. Kralj je imao pravo veta na odreene zakone. Taj Ustav nije zadovoljio sve. Vii slojevi su bili zadovoljni ovim, ali je ipak postojao strah od ope socijalne revolucije. Kralj je pokuao paktirati sa Austrijom, a politika emigracija na austrijskim i pruskim posjedima se vezala za njihove vlade, smatrajui da e oni osloboditi kralja od revolucije. Rat sa Austrijom je poeo 23. aprila 1791. Zbog straha da e dvor napraviti dravni udar izvren je napad na dvorac Tiljeri. Kralj je zarobljen a izvrena je ustavna izmjena. Umjesto zakonodavnog tijela birao se konvent - Narodna skuptina koju ne saziva kralj. To je istovremeno bila i sudska i izvrna vlast, koja je i osudila kralja na smrt.

Jakobinska diktatura predstavlja fazu u kojoj je revolucija produbljena ali za stepen nie. Za ovaj period je bila karakteristina kriza i slom ustavne monarhije, a formiran je Konvent. Socijalna kriza je podstaknuta ekonomskom a bila je praena sukobima politikih struja. U takvim uvjetima ustavna monarhija nije funkcionisala, pa je zbaena a vlast je preuzeta od strane Konventa, koji ini izvrnu i sudsku vlast. Komitet javnog spasa od 12 lanova se birao na kratko vrijeme. Mandat njegovih lanova je trajao jedan mjesec, pa je stalno dolazilo do rotacije. Teilo se formiranju vlasti koja nee biti predstavnitvo naroda, nego vlasti u kojoj e narod direktno uestvovati.

Izvrna vlast je sprovodila ono to Konvent zakljui, bez mogunosti da se jedan ministar uvrsti i da na taj nain pone sprovoditi odluke nezavisno od njega. Zbog stalnog mijenjanja u Komitetu javnog spasa nije bilo lako utvrditi pojedinanu odgovornost, jer je ona bila kolektivna. Zbog pretjerane sumnjiavosti i mehanizam pravosua je doveden u pitanje. Formiran je Komitet sigurnosti, koji je imao ulogu slinu policiji. Konvent je imao zadatak da odbaci stari Ustav koji nije dao jednakost Francuzima, pa ni jednakost prava glasa i da pozove kralja na sud. Tu su bili prisutni i drugi problemi (gladi, imovinske jednakosti, finansija, kako dobiti rat protiv Austrije...). Austrijsko-pruska vojska je 20. septembra 1792. krenula na Paris, a masa Pariana je krenula da ih susretne uspijevajui da ih zadri kod Valenija.

Luj XVI je sasluan pred konventom i 21. januara 1793. na trgu Conkord (Sloga) je pogubljen. To je i najznaajniji akt u francuskoj historiji. Kasnije je u talasu terora koji je zavladao pogubljena i njegova supruga.

U Konvent su ulazili montanjari, irondinci, i tzv bara. Oni su se grupisali kao klubovi po izbornim srezovima. irondinci su u poetku bili radikalna ljevica, da bi kasnije njihova gledita postala umjerenija. I oni koji nisu bili iz podruja oko ironde kasnije su nazivani irondincima, ako su bili uz njih. Bara je bila ispoetka neopredjeljena. Do 2. juna 1793. trajala je tzv. irondinska faza Konventa. Nakon ubistva kralja on se dijelio na regicide i apelante.

Apelanti su traili da se plebiscitom odlui o krivici kralja. Francuska je bila podijeljena vie nego ikada. Veina je bila za republiku, pa su oni upravljali manjinom, ali su je otro kanjavali, pa je postojala struja onih koji su htjeli da malo smire revoluciju. I u vojsci su se generali sumnjiili, pa je smatrano da general Dimurije eli da mu armija poslui kao sredstvo za borbu u kojoj bi revoluciju vratio nazad. U takvoj situaciji 31. maja 1793. izbila je revolucija, u kojoj je narod opkolio Konvent dok on nije donio odluku o iskljuenju 29 irondinskih voa pod optubom da su oni usporavali donoenje revolucionarnih zakona.

Desnica je pokuala da likvidira revoluciju ubijanjem jednog od voa urednika Mara, to je raspalilo masu i to joj je posluilo kao povod za pokolj irondinaca.

Jakobinska diktatura je trajala od 2. juna 1793. do 27. jula 1794. godine. Taj naziv joj je kasnije dat, a oni su svoju vladu zvali despotizmom slobode. Htjeli su uvesti demokratske principe i dravu ope jednakosti, ali su smatrali da prvo treba suzbiti neprijatelja. Nazvani su jakobinci, po manastiru sv. Jakoba, gdje su se skupljali, a oni e postati najznaajnija francuska politika institucija. Iz kluba jakobinaca se izdvojio klub fajetinaca, nazvan po generalu Lafajetu, klub 1789, udesno (monarhijski), klub kondelijera... Jakobinci su smatrani komunistikom partijom XVIII stoljea.

U Konventu su postojala tri pravca: sasvim lijevi (andaeri) (predstavnik Bebef, koji je u osnovi imao komunistika shvatanja- ljeviar je ali umjereniji, pogubljen je u revolucionarnom teroru); ebertovci (dobili su ime po ak Rene Ebertu), a skupljali su se oko lista ia Dien; desni umjereni dantonovci- Danton je predvodio Pariz, a u sredini su bili pravi jakobinci koje su vodili Robespjer i Sen ist. Jakobinci su imali svoj centar (maticu), koji je brojao oko 1300 lanova, a imali su i podrunice po okruzima (oko 300, sa 44.000 lanova). U Parisu se izdavao list koji se slao podrunicama.

Jakobinci su eljeli uvesti jednakost ljudi, a baza za to je bila jednakost vlasnitva. Oni su takoer eljeli uvesti direktnu vlast naroda preko stalnog rotiranja, to je idejno bilo dobro zamiljeno ali i nestabilno. Nije bila priznata vlast manjine nego veine, pa se stvorila tzv. revolucionarna birokratija. Nije bilo ministara niti ministarstava. Ipak je dolo do toga da manjina dalje vodi Francusku.

Donesen je agrarni zakon po principu da zemlja pripada onom koji je obrauje a njen viak je podijeljen seljacima; zatim, zakon o maksimumu koji se odnosi na cijene. Sprovedena je pravilnija distribucija ita, brana i sl..., ali je malo ostalo toga to je trebalo podijeliti.

Jakobinski pokret se rairio po Evropi, pa tako u Utrehtu 1794. ima 8.000 pristalica, u Milanu 600, u Amsterdamu oko 3.000. U istonoj Evropi je dolazilo do jednog paradoksa a to je da su se intelektualci plemikog porijekla, oni koji su poznavali Francusku i vie bili pod njenim utjecajem zbog kolovanja u njoj ili putovanja po njoj, proglaavali se jakobincima.

U Francuskoj su se uvodili opunomoeni komesari koji su sve rjeavali na licu mjesta, bez mnogo pravne procedure. Postojali su i revolucionarni sudovi koji su imali samo jednu kaznu ako je neko kriv- smrt. Ispoetka se ta kazna razliito izvodila ( vjeanjem, maem...) zavisno od osuenog, pa je tako vjeanje smatrano kao kazna nedostojna pravog kanjenika, nego je ona samo za lopove... a onda je uvedena giljotina kao jednaka kazna za sve. Egzekucija je vrena na licu mjesta.

Jakobinska diktatura je bila i doba krize katolike crkve, koja je gubila socijalnu podlogu a i sveenici su se plaali iz dravnih sredstava. Jedno vrijeme su ruene i crkve, osim onih glavnih. Jakobinci su pokuali uvesti neku novu vrstu vjerovanja, ne u Isusa kao proroka nego u boga, ali bez teologije, sa odreenim ritualima, procesijama...

Uvoene su nove mjere (metar, litar, kilogram..), ali su se one teko probijale pored starih feudalnih. Ukinut je i stari kalendar a mjeseci su nazivani po karakteristikama (kini, cvjetni...). Ubaeno je i nekoliko dana umjesto prestupne godine i to su bile svetkovine (santilotidi- 5 dana dravnih praznika).

Mjera ukidanja starog kalendara je najvie i uspjela. Takoer, uvedena je i opa vojna obaveza a stvorena je i industrija naoruanja, pa je Francuska godinje proizvodila 13.000 topova, 20.000 puaka...

Zbog revolucionarnog terora dio Francuske se pobunio, posebno njen zapadni dio- Vandeja, zaostala oblast u kojoj su glavnu rije imali lokalni sveenici. Jakobinska diktatura je organizovala vojne kaznene ekspedicije, pa je dolo do masovnih ubistava po selima, uz pretjerano krvoprolie. Smatra se da je oko 600.000 Francuza poginulo po pobunjenim provincijama.

Postepeno su likvidirane i ostale struje, pa je zbog toga vlast jakobinaca postala nestabilna. Narod je preko ulice vrio vlast. a Konvent nije postao revolucionarna institucija. Konano je 27. jula 1794. izvren dravni udar protiv jakobinaca i revolucionarne birokratije. Ali, to nije bila likvidacija revolucije.

Direktorijum

Ovaj period predstavlja stabilnu fazu revolucije u kojoj je vlast reformisana. Donesen je 1795. novi Ustav, rasputen je Konvent, a formirano je novo zakonodavno tijelo od dva doma i izvrno tijelo od pet ministara direktora. Naputen je princip direktnog utjecaja mase na izvrnu vlast. Dakle, dolo je do rascjepa naroda i vlade. U izbornom mehanizmu je dolazilo do pogoranja u tom smislu to iroki narodni slojevi vie nisu uestvovali u tome. Ovo je i faza okonavanja revolucije, ali je formalno Direktorijum bio njen produetak.

Nije donijet dekret da je revolucija zavrena, zbog tadanjeg pravnog sistema po kojem se onda protivnici revolucije ne bi mogli progoniti.

Ipak, vlast Direktorijuma je bila nesigurna, jer mnogi problemi revolucije nisu bili rijeeni. Osim toga, sa jedne strane su bili oni koji su teili okonanju revolucije i vraanju monarhije, a sa druge su bili oni koji koji ele obnovu jakobinizma, ali sa nekim novim ideolokim elementima. Monarhisti su poraeni 1795. a 10. maja 1796. i jakobinci.

Ti novi jakobinci bili su okupljeni oko jednog lista, a vodio ih je Kajus Grahus Babef, pa su po njemu nazvani babuvisti. Oni stvaraju tzv. zavjeru jednakih, elei da stvore odreenu formu budueg komunizma na agrarnoj osnovi. Teili su ukidanju privatnog vlasnitva, da bi se moglo stvoriti drutvo slobodnih ljudi. To je ipak bio mali pokret koji je povezao jakobinizam sa buduim socijalizmom. Pokuali su da neto urade preko ulinih demonstracija, pri emu su i rojalisti izlazili na ulice. Rastjerani su artiljerijom, a u tome je uestvovao i artiljerijski oficir Napoleon Bonaparta.

Zakonodavno tijelo je bilo podijeljeno na dva dijela. To su bili Vijee starijih- Senat i Vijee 500. Senat nije bio klasini gornji dom koji se ne bira nego se imanuje. Ovih 500 poslanika je predstavljalo cijelu Francusku, a formirani su na bazi visokog poreskog cenzusa.

Novi ustanak rojalista je izbio 4. septembra 1797., dovodei do pada Direktorijuma pa je formiran drugi, koji je vladao do juna 1799. Nastao je u pobuni desnih snaga pa je teio skretanju ulijevo, dakle bio je demokratskiji od prvog. Ali, i on pada pa nakon novog udara dolazi na vlast trei Direktorijum. U svemu tome u znatnoj mjeri je rasla uloga vojske.

Od 1792. godine stvarala se moderna vojska i poinjala regrutacija na masovnoj osnovi. Usavrena je ariljerija, taktika, Francuska je bila podijeljena na vojne okruge. U ratu sa Austrijom se istakao Napoleon Bonaparta, pa je u 24. godini postao general. Francuska je 1798. zauzela Egipat, a 9/10 oktobar 1799, oboren je Direktorijum od strane vojske a nakon toga je uspostavljen Konzulat (18. brimera 8. godine republike).

lanovi Senata i vijea 500 su u Sen Kluu bili prisiljeni da se odreknu vlasti. Konzulat je monarhijska vlast koja ipak nije bila klasino monarhijska. Vlada konzulata je trajala do 2. decembra 1804., kada se Napoleon proglasio carem a njegova historija se dijella u dva dijela, do 1802. i 1802-1804, tj. doba drugog Konzulata, u kojem je poveana uloga Napoleona, jer je on postao nasljedni konzul.

Napoleonovi ratovi

To su bili ratovi Francuske sa koalicijom evropskih drava i to sa 7 koalicija. Prva 1793-1797 sa dva mira u Bazelu 1795 i Kampoformiju 1797; druga 1799 sa mirom u Linevilu 1801. i u Amijenu 1802., trea 1805. sa mirom u Pounu 1805.; etvrta 1806. sa mirom u Tilzitu 1807., i savezom sa Rusijom; peta 1809. sa mirom u enbrunu 1809; esta 1813 sa mirom u Fonteneblou i abdikacijom, sedma 1815. sa mirom u Beu 1815., nakon Napoleonovog povratka, a onda je uslijedila konana abdikacija.

Postojala su etiri tijela bitna za funkcionisanje vlasti,konzulat, /sa tri konzula, od kojih je jedan ef, dok su druga dva prilino beznaajni/, koji je nosilac izvrne vlasti i suvereniteta; zatim skuptina iz dva dijela- Donji, izborni dom i Senat, a postojao je i Sudski dom/Tribunal/. Ima i posebno izvrno tijelo, a ministarstvo- vijee (savjet).

Izbori se vre po izbornom cenzusu. Jo jedna institucija je formalno bila demokratska, a to je plebiscit. U kriznim situacijama prvi konzul je bio dovoljno pametan da ga izbjegne.

Tako se uspostavio sistem vlasti nazvan bonapartizam- forma diktature, autoritarne vlasti, koja je formalno sauvala demokratske institucije.

Seljaci su oekivali da im drava da sve, pa su glasali za Napoleona. To je revolucija odozgo. Napoleonov kodeks postaje model za budue zakonike, a donesen je i Zakon o trgovini.

Sve evropske drave su manje-vie direktno ili indirektno bile uesnice ovih koalicija, Velika Britanija i Austrija su stalno bile protivnici Napoleona, a Velika Britanija je bila jedini protivnik kojeg Mapoleon nije vojniki porazio. Velika Britanija ima veliko bogatstvo, i vrlo jaku flotu, ali joj je kontinentalna vojska mala. U V. B. nije bilo regrutacije sve do 1916.

Austrija je jedno vrijeme saveznik Napoleona, Rusija takoer, a Pruska e nakon 1806. biti katastrofalno poraena, ali se onda oporavila.

Ovo je vrijeme radikalnog francuskog nacionalizma, koji je kasnije, oko 1870. postao masovni od elitnog.

MARSELJEZA, franc: La Marseillaise, franc. revolucionarna pjesma i nacionalna himna. Rijei i melodiju napisao u Strasbourgu u noi 24-25. IV 1792. franc. oficir C. J. Rouget de Lisle kao bojni mar francuske Rajnske armije (Chant de guerre pour l'arme du Rhin) u ratu protiv prusko-austr. kraljevske koalicije. Poto su je dobrovoljci iz Marseillea donijeli u Pariz, i juriali uz nju na kraljevski dvorac Tuileries (10. VIII 1792), postala je popularna u cijeloj Francuskoj, najprije kao Pjesma Marseljaca, a zatim kao Marseljeza. Poinje rijeima: Naprijed, djeco domovine, dan je slave stigao (Allons, enfants de la patrie, le jour de glorie est arriv). U oktobru 1792. proglaena je himnom Republike, a 1795. francuskom nacionalnom himnom. Zabranjena je nakon restauracije Burbonaca, a ponovo priznata 1830; za Drugoga carstva takoer zabranjena; Narodna skuptina Tree republike ponovo ju je 1879. proglasila nacionalnom himnom. - Izraz revoluc. oduevljenja naroda koji, ponesen idealom Slobode, Jednakosti i Bratstva, kida stoljetne okove feudalno-kraljevskog apsolutizma, M. je u XIX st. prela granice Francuske, postavi revolucionarnom pjesmom evropskih narod u borbi protiv svih oblika tiranije, a njezini su zvukovi odzvanjali svuda gdje se narod borio protiv tlaitelja. Stoga je i u XX st. esto bila na indeksu reakcionarnih reima.

Veliku francusku armiju je vodio najvei vojnik u historiji. Francuska je stalno teila da rat prebaci na stranu teritoriju. Tako je Napoleon 1793. krenuo u Italiju, po principu da vojsku treba nahraniti na tui raun.

Druga karakteristika svih ratova je da protivnik Francuske nikada nije ujedinjen.

Napoleonovi ratovi su imali i vojne posljedice, jer je ratna tehnika usavrena, a Napoleon je stabilizovao strategiju i taktiku. Ubaen je jo jedan operacijski faktor, po kojem glavna bitka nije morala biti odluujua, nego se teilo obnovi te bitke i prestrojavanju snaga. Sintezu iskustva Napoleonovih ratova dao je von Klausewitz, a general omini je formulisao 10 principa Napoleonovog voenja rata 1811. godine

drati inicijativu

pokrenuti se prema najslabijem poloaju protivnika

usmjeriti ofanzivu u jednom pravcu

koncentrisati snage u pripremama, a ne poeti rat sa malim i razbijenim snagama

pjeadija mora kombinovati mobilnost i dubinu prodora

navesti protivnika da razvue front

stalno se informisati slanjem pijuna

u toku napada angaovati sve snage, osim rezerve

poraena armija se mora nastaviti proganjati i ne dozvoliti joj da zauzme bolji poloaj

voditi rauna o visokom moralu svojih trupa

Sam Napoleon je dao odreene principe voenja rata:

davati unapreenje sposobnima - drati maralsku palicu u torbi svakog vojnika

rat se dobiva artiljerijom

u maru treba podijeliti jedinicu

treba manevrisati ofanzivno, a boriti se defanzivno

rezerva je masa koja se uredno uva do trenutka krize i mora se pravovremeno upotrijebiti. Prvo treba osigurati velike rezerve, pa onda ui u rat

armija jelena (kukavica) kojom komanduje lav, bolja je od armije lavova kojom komanduje jelen.

ne ekati napad u ancu, nego treba biti mobilan

u toku bitke nastupa momenat kada vojnici zaele da pobjegnu, a onda je zapovjednik duan da ih zaustavi jednom snanom rijei (ne kae kojom)

starjeina mora uvijek sauvati zdrav razum

Bilo je jo nekih tekovina Fridricha Pruskog o zbijenoj konjici, da se konjanici dodiruju konjenima, a pjeadija ramenima, zatim o uvjebavanju radnji sa pukom, koja ispaljuje tri metka u minuti, to je bila velika brzina. Napoleonov top lgreboval je ispaljiva 2 uleta u minuti.

Prvu koaliciju su inili Austrija, Pruska, Nizozemska, Velika Britanija, panija.

U toku 1794. francuska vojska je prela u Nizozemsku, gdje je stvorila batavijsku republiku, koja je 1795. sklopila mir i savez sa Francuskom. Zatim, Prusija i panija istupaju iz rata. Napoleon je u dvadesetak bitaka u sjevernoj Italiji potukao Austriju i Sardiniju, kod Rivolija, pa je 1797. sklopljen mir u Kampoformiju. Usput, Napoleon je ukinuo Mletaku republiku. Francuska je dobila Veneciju i Istru. Savoja i Nica su oduzete od Sardinije i pripojene su Francuskoj.

Napoleon 1797. zauzima Egipat, gdje formira vojsku od sudanskih crnaca i Egipana. Uveo je i inove oficira po francuskom uzoru, pa je tako Egipat postao prva islamska drava koja je reformisala vojsku na evropski nain.

Francuska flota je poraena kod Abukira 1798., a Napoleon kree preko Sirije u borbu protiv Osmanlija. U pregovorima sa Velikom Britanijom je prepustio Egipat.

Drugu koaliciju su inili Velika Britanija, Rusija, Austrija, Pruska, Portugal, Napuljska kraljevina. Kod Marenga su Austrijsanci poraeni, a Rusi, sa generalovm Suvorovom kod Ciriha.

Rusi istupaju iz rata i sa Danskom i vedskom osnivaju ligu neutralnih. Sa Austrijom je zakljuen mir 1801. u Linevilu, a sa Velikom Britanijom 1802. u Amijenu. Egipat i Malta su postale slobodne drave, a priznate su odredbe kampoformijskog mira. U toku 1801. je sklopljen konkordat sa papom, a Napoleon od Francuske stvara jedinstveno tijelo koje vodi prema carstvu.

U Parizu, Napoleon nije dozvolio papi Piju VII da ga krunie, nego je sam sebi stavio krunu na glavu.

Kod Kadiza admiral Nelson je blokirao francusku flotu i zarobio oko 20 laa, a u toj trafalgarskoj bici 21. X 1805.. zarobljen je i komandant saveznike flote (francusko-panske), admiral Vilnev. Poginuo je i admiral Nelson, ali je ipak osigurana dugotrajna prevlast Velike Britanije na moru.

Uslijedio je Napoleonov pohod na Be, koji je pao 13. novembra 1805. Slijedio je savezniki poraz kod Austerlica, 2. decembra 1805. Prusija je u Pounu zakljuila mir, tj. savez kojim je dobila Hanover za neke dijelove koje je ustupila Bavarskoj i Francuskoj.

esnaest njemakih drava, sa Bavarskom i Vitembergom na elu, formiralo je Rajnski savez, koji se obavezao da u sluaju rata stavi na raspolaganje Napoleonu 63.000 vojnika. Time je Sveto rimsko carstvo njemakog naroda zavrilo svoju egzistenciju. Na vijest da e Napoleon ustupiti Velikoj Britaniji Hanover, pruski kralj je poeo mobilizaciju. Prusi ulaze u Saksoniju. Napoleon 8. oktobra 1806. kree sa 160.000 vojnika na Pruse, ija se vojska podijelila u dva dijela, pa je tako dolo do dvostruke bitke kod Jene i Auerteta, u kojima se pruska vojska u cjelini raspala. Napoleon je 27. oktobra 1807. uao u Berlin, gdje je potpisao i dekret o kontinentalnoj blokadi Velike Britanije. Izdravanje vojske najveim dijelom je plaala Pruska. Napoleon je uspio nagovoriti Osmansko carstvo da pone rat sa Rusijom, a sa Persijom je zakljuen savez. Da bi mogao prezimiti kod Varave, odluio je i uspio da rusku vojsku na istok. Bitka kod Preusisch Ajlana je bila neodluna, iako su se Rusi povukli. Napoleon je zauzeo i Danzig. Nakon bitke kod Fridlanda 14. jula 1807. Rusi su odstupili na svoju teritoriju. Slijedei je, Napoleon je uao u Tilzit. Zakljuen je tilzitski mir, Francuske i Rusije 9. jula 1807. Rusija je ustupila Francuskoj Jonska ostrva sa Krfom i Boku Kotorsku, a dobila je slobodu akcije prema vedskoj, zbog otimanja Finske 1809. i oblast Bjalistok. Posjedi zapadno od Labe e postati Vestfalska kraljevina, pod upravom Napoleonovog brata eroma, dok e u Poljskoj biti formirano Varavsko vojvodstvo pod saksonskim kraljem. Tako je mirom u Tilzitu Napoleon dostigao vrhunac slave.

Za upad u Portugal Napoleon je osigurao saradnju panije i poetkom 1808. on je uglavnom okupiran. U novembru 1807. Napoleon je uao u paniju pod izgovorom da eli osigurati komunikacije za rat protiv Portugala, da bi 23. marta 1808. uao u Madrid. Na prijesto je doveo svog brata ozefa, do tada napuljskog kralja. panci su digli ustanak u Madridu, ali je on uskoro uguen. Ipak, revolt se proirio na ostale dijelove panije a poeo je i u Ovijediu i Valensiji. Francuska vojska gubi bitke, a nakon poraza kod Bajlena Napoleon je odluio da se lino angauje. I pored jake francuske vojske gerilski rat je Francusima nanosio velike gubitke. U odbrani Saragose palo je ili bilo ranjeno 50.000 panaca, a francuske represalije su samo pojaavale otpor.

Austrija se spremala za rat i upadom u Bavarsku 10. aprila 1809. rat je i poeo. Napoleon je krenuo kroz Bavarsku i porazio Austrijance kod Egmila, ali je i on poraen kod Asperna. Rusi se nisu angaovali protiv Austrije. Poraz Austrije kod Vagrama natjerao ju je da trai mir. enbrunski mir potpisan je 14. oktobra 1809. Trst, dio Kranjske, dio Koruke, Istra, Rijeka, Hrvatska do Save pripojeni su Francuskoj i sa Dalmacijom su obrazovali Ilirske provincije.

Admiral Velington je elio da Portugal organizira kao bazu Velike Britanije, pa obrazuje vojsku koja je u septembru imala 25.000 osoba u regularnim jedinicama. Napoleon odluuje da prvo skri otpor u Andaluziji, pa da zatim krene u Portugal. Zauzete su Katalonija i Valensija. U bici kod Salamanke Francuzi su poraeni 12. januara 1812. Poslije katastrofe u Rusiji Napoleon je iz panije izvukao jo trupa, a Velington je krenuo u napad i natjerao Francuze da se povuku iza Pirineja. Poetkom oktobra Velington je upao u Francusku.

U razdoblju 1809-12. Napoleon I je dosegao vrhunac svoje moi; njegovo je Carstvo obuhvatalo gotovo polovicu stanovnitva Evrope. Meutim, on je htio zagospodariti svijetom. Na putu mu je stajala Rusija, preko koje je mislio prodrijeti u Indiju i tu zadati odluan udarac Velikoj Britaniji.

Slabost Napoleona je bila da on nije znao gdje treba stati, mada se kasnije pravdao da je htio ujediniti Evropu, ali je on htio da to bude pod francuskim vostvom. Smatrao je da e njegova vlast prestati kada drugi prestanu da ga se plae. Rusija je bila jedan od njegovih opasnijih protivnika. Prekinula je saveznike odnose sa Francuskom. Jo ranije je dobila Finsku i Besarabiju, a nije se pridrava suvie ni kontinentalne blokade. Rusi 1810. uvode i zatitne carine na robu iz Francuske. Ali, oni smatraju da se Napoleon nee usuditi da krene u rat.

Napoleon se za njega pripremao vojniki i diplomatski, savezom sa Pruskom i Austrijom. Njegova armija od 500.000 osoba 23/24 juna 1812. prelazi rijeku Njemen. Kree u pravcu Moskve, a ne prema prijestonici Petersburgu, smatrajui da je ona prava prijestonica, i da e njen pad biti pravi udarac za Ruse. Rusi se povlae, pokuavajui da iscrpe Francuze irinom prostora, a i zbog straha od borbi sa francuskom vojskom.

Kod Smolenska i Borodina su poraeni, iako se u Rusiji smatra da je bitka bila neodluna. Nakon toga pada Moskva. Kutuzov se povukao i ekao. Ve u oktobru doli su veliki snjegovi, pa je trebalo dugo ekati da doe vijest iz Petersburga o eventualnom miru. Napoleon odluuje da se povue, a veliki mrazevi unitavaju francuske konje. Nema odakle da dobije i to je bio njegov veliki poraz. Njegova mona armija je u rasulu. Od pola miliona, ostalo je 25.000 osoba, to je i protivnicima bila dobra prilika da se organizuju. Na taj neuspjeh nadovezala se akcija este koalicije, u koju su se udruile Pruska, Austrija, panija Portugal, Velika Britanija, Rusija i vedska (1813-15). Nakon poetnih uspjeha, pobijeen je od Saveznika u trodnevnoj bitki naroda kod Leipziga (16-19. X 1813). Pad je bio neminovan. Dana 31. III 1814. Saveznici su zauzeli Pariz, a on je nakon abdikacije (11. aprila) prognan na otok Elbu. Na francuski prijesto vratili su se Burbonci, a Beki kongres 1814- 15, restaurirao je legitimistiki poredak. Napoleonovim iskrcavanjem u Francuskoj 1. III 1815. Zapoelo je razdoblje njegovih sto dana. U trijumfu se vratio u Paris i preuzeo vlast u zemlji. Ali, snage Velike Britanije i Pruske, udruene u Sedmu protunapoleonsku koaliciju, u bitki kod Waterlooa 18. VI 1815. razbile su njegovu vojsku. Poslije ponovne abdikacije (22. VI) predaje se Britancima, koji ga interniraju na otok Svetu Helenu. Ondje, odrezan od svijeta, on provodi posljednje godine ivota u diktiranju svojih memoara.

U historijskim razmjerama Napoleon je bio izuzetna pojava. Na raznovrsnim podrujima svoje djelatnosti (vojne, diplomatske, zakonodavno-upravne) isticao se velikom energijom, neobinim pamenjem i velikom radnom sposobnou. Na polju ratne vjetine pokazao je svojstva velikog vojskovoe originalnih zamisli. Njegove koncepcije o strategiji i taktici izvrile su veliki utjecaj na razvoj vojne znanosti XIX st. Po rijeima Engelsa, ori je znao na jedinstveno pravilan nain pronai primjenu za velike oruane mase, koje su se mogle pojaviti samo zahvaljujui Revoluciji.

Nezavisno od njegovih osvajako-diktatorskih ambicija, veliko historijsko znaenje njegove epohe lei u tome to je ona pokrenula kapitalne drutvene promjene u svim zemljama koje su se nale pod francuskom okupacijom. Stari evropski poredak iz vremena prije Revolucije i Napoleona nije se vie mogao uspostaviti. Graanski duh Graanskog zakonika, formalna ravnopravnost graana, zamijenili su stare feudalno-apsolutistike institucije. Meutim, Napoleonova ekonomska politika odreena dekretom o Kontinentalnoj blokadi izazvala je nagli porast cijena (osebno prehrambenih proizvoda), to je teko pogodilo najire slojeve i omelo normalni razvoj i djelovanje graanstva. Probueni nacionalni osjeaj u okupiranim zemljama teko je podnosio prisutnost osvajaevih armija. Sve je to zbliavalo plemiku aristokraciju i graanstvo i poveavalo nacionalni otporopskih zemalja protiv osvajaa. Vlade aristokratske reakcije nastojale su nai saveznike u irokim graansko-nacionalnim i patriotskim pokretima, tj. upravo kod onih snaga koje su na prijelomu stoljea bile nosioci antifeudalne revolucije. Katastrofalni neuspjeh pohoda na Rusiju konano je okupio sve te snage u sveopem napadu na Napoleona 1813-14. i doveo do njegova poraza kod Leipziga. Padom Napoleona zapoinje vladavina udruene evropske kontrarevolucije. Sveta alijansa evropskih monarha nastojala je restaurirati stari poredak, koliko god je to mogue, uguiti evropsku demokratsku revoluciju bez obzira u kojoj se zemlji ona pojavila.-Junoslav. narodi doli su u dodir s vladavinom Napoleona poslije mira u Pounu 1805. i mira u Schnbrunnu 1809, kada su osnovane Ilirske provincije.

Lik Napoleona bezbroj je puta bio predmet obradbe u knjievnosti i lik. umjetnostima, a revoluc. poecima njegove polit. i vojnike karijere bio je inspiriran i Beethoven prilikom komponiranja svoje III simfonije; prvotno nazvane Bonaparte, kasnije Eroica. Historijska literatura o njemu je ogromna.

Bonapartizam je postao osnovna poruka francuske revolucije, sa svojim idejama o slobodnom tritu, jezikoj integraciji, ukidanju feudalizma, priznanju principa suvereniteta naroda, sa ciljem da se onemogui revolucija odozgo, a da se ona da odozdo. Graanstvo ne tei potpunoj demokraciji, jer bi to bila jakobinizacija, nego eli da zadri konzervativni nivo. Izborni mehanizam je kontrolisan od strane drave, a s vremena na vrijeme sprovodi se plebiscit. Francuska revolucija imala je odjeka i u Evropi i u ostalim dijelovima svijeta.

Beki kongres je trajao od 1. novembra 1814. do 9. juna 1815. Na kongresu je uestvovalo 216 predstavnika, koji se nikada nisu skupa sastali, nego su pregovori voeni po komisijama i manjim grupama. To nije bio mirovni kongres jer su sile pobjednice ve zakljuile mir sa Francuskom 30. maja 1814. u Parizu, ve se bavio problemima koji su Parikim ugovorom ostali nerijeeni. Odluke su donosile velike sile u svojstvu neke vrste direktorijuma.

U poetku to su bile samo Austrija, Rusija, Velika Britanija i Pruska, odnosno njihovi glavni predstavnici, Meternich, Alexandar I Hardenber i lord Kaslrej a kasnije i Francuska iji se predstavnik arl Moris Taleran vjeto koristio suprotnostima izmeu pobjednika. Glavni pregovarai su Rusija na jednoj i Velika Britanija na drugoj strani. Preureene su geografske karte, a usavrena je metodologija sporazumijevanja i to preko kongresa i konferenciija. Konferencija bi bila susret ovlatenih predstavnika u kongresu- susret efova drava. Data je i definicija velike sile (ekonomija, broj stanovnika, strateki poloaj), koja se kao takva treba potvrditi u velikim dogaajima, kao to je to odluujua bitka u ratu. U zavrnom aktu kongresa data su tri principa prema kojima se treba voditi spoljna politika

legitimnost- pravo starih monarhija i monarha da vode dravu na stari nain

solidarnost- da na miran nain rjeavaju diplomatske poslove i zajedniki istupaju protiv revolucija

restauracija- po principu legitimnosti izvriti restauraciju starih drava, ali uz odreene modifikacije i to ne obnavljati republike /Venecija, Dubrovnik, enova/ i napraviti teritorijalnu raspodjelu iz tog razloga to se smatra da e novi rat poeti Francuska.

Velika Britanija je dobila Maltu, Cejlon i Jonska ostrva, Austrija je dobila Mletaku republiku i Ilirske provincije, zatim dio Bavarske, Lombardiju to je bila zamjena za teritorijalni gubitak Belgije, koja je ujedinjena sa Nizozemskom, ime je tvorila tampon zonu izmeu Francuske i Evrope.

Sardinija je dobila enovu, a Norveka je pripala vedskoj, a Poljska Rusiji. Njemake drave, njih 38, ule su u ujedinjeni njemaki savez sa sjeditem u Frankfurtu, a predsjedavao mu je austrijski car.

Sveta alijansa, koja je stvorena 26. septembra 1815. trajala je do 1830, kada izbija revolucija u Parizu, a zatim i u Poljskoj, pa Rusija nije mogla intervenisati u Francuskoj, to je prouzrokovalo raspad alijanse.

Najznaajnije linosti Francuske revolucije MARAT [mar'a], Jean Paul, franc. revolucionar; r. 1743, u. 1793. Lijenik, fiziar i publicist. Boravei u Londonu, 1773. objavio Filozofski esej o ovjeku (Philosophical Essay of Man) u kojem tvrdi da jedino fiziologija moe razjasniti povezanost due i tijela. Kritiku dr. ureenja Engleske objavio je 1774. u djelu Okovi ropstva. Vrativi se u Francusku (1776), bio je lijenik tjelesne strae grofa d'Artaisa (kasnije Karla X). Trai ukidanje torture i smrtne kazne, prevenciju zloina odgojem itd. Revolucija ga posve uvlai u politiku. Nakon pada Bastille zbliava se s jakobincima. Od septembra 1789. izdaje nekoliko novina, od kojih su najpoznatije L'Ami du peuple; u njima trai neogranienu slobodu tampe, igoe aristokratsko drutvo i ostatke ancien rgimea. Stekao je veliku popularnost u irokim slojevima naroda. God. 1792. u Parizu postaje lan kluba Cordeliers. Poslije juria na Tuileries (10. VIII 1792) M. je biran u Konvent, gdje se nije vezao ni uz jednu stranku. Poto je kralj giljotiniran u januaru 1793, M. je doao u sukob sa irondincima. Smatrajui ga i suvie crvenim republikancem, Marata su optuili zbog veleizdaje i predali Revolucionarnom tribunalu, koji ga je u aprilu 1793. oslobodio od optube. M. je bio jedan od organizatora ustanka 31. V-2. VI 1793. kojim je bila zbaena vladavina irondinaca. 13. VII 1793. ubila ga je Charlotte Corday.

LA FAYETTE [la faj't], Marie Joseph du Motier, markiz, franc. general i politiar; r. 1757, u. 1834. Od 1777. dobrovoljac u amer. ratu za nezavisnost, u kojem surauje s G. Washingtonom i stie in generalmajora. Vrativi se u Francusku kao predstavnik plemstva u Generalnim staleima predlae 11. VII 1789. Deklaraciju o pravima ovjeka i graanina po ugledu na Jeffersonovu Deklaraciju o nezavisnosti. U julu 1789. postaje komandant Narodne garde. Nakon juria na Bastilleu predlae da plavo- bijelo-crvena trikolorka postane zastavom nove Francuske. U Ustavotvornoj skuptini zalae se za vjersku toleranciju, osloboenje kmetova, ukidanje plemikih titula. ivo sudjeluje u radu konzervativno-liberalnog kluba Feuillants. Lavirajui izmeu ultramonarhista i revolucionara, izaziva negodovanje i jednih i drugih. Kao komandant Narodne garde dao je na Martovoj poljani u Parizu 1791. pucati na pobunjene sankilote. U ratu protiv Austrije 1792, kao komandant jedne armije, ustao je protiv svrgavanja kralja pa je proglaen izdajicom. Prebjegao je u Austriju, ali je vraen u Francusku, gdje je utamnien. Osloboen 1800. na inicijativu Napoleona; do restauracije Burbona ivi u provinciji. Od 1818. ponovno poslanik Skuptine, u kojoj zastupa liberalne ideje. U julskoj revoluciji 1830. postaje komandant Narodne garde i pomae Orleancima do prijestolja, ali doskora prelazi u opoziciju.

ROBESPIRRE [robespj'e:r], Maximilien, franc. revolucionar i politiar, najistaknutija linost Francuske revolucije; r. 6. V 1758. u Arrasu, u. 28. VII 1974. u Parizu. Ve kao advokat u rodnom gradu, zadojen idejama J. J. Rousseaua, istupao je protiv zastarjelog feudalno-apsolutistikog reima u Francuskoj. God. 1789. na zasjedanjima generalnih stalea i Ustavotvorne skuptine trai ope pravo glasa, ukidanje imovnoga cenzusa, ravnopravnost Jevreja i domorodaca u kolonijama, ukidanje ropstva. Bitnim problemom smatra drutveno pitanje; on nije za imovnu nivelaciju, no smatra da se blagostanje naroda ne moe osigurati bez obaranja plutokracije. Od 1791. borio se protiv nastojanja feuillantsa da onemogue dalji razvoj Revolucije i sauvaju ustavnu monarhiju. U periodu Zakonodavne skuptine (1. X 1791-20. IX 1792) preko tribine Jakobinskog kluba, te najutjecajnije polit. snage Revolucije, R. se suprotstavlja irondincima. Vanu ulogu odigrao je i u pripremanju nar. ustanka i pohodu pariskog puka na Tuilerije (10. VIII 1792), pa je u januaru 1793. traio pogubljenje kralja. Nakon ustanka izabran je za lana revoluc. Pariske komune a zatim i Konventa (20. IX 1792-31. V 1793) u kojem kao voa montanjara (lijevo krilo jakobinaca) pridonosi padu irondinaca. Velika je njegova uloga u izradbi novog ustava. U svojem nacrtu Deklaracije prava ovjeka R. ograniava pravo vlasnitva, zahtijeva da se uvede progresivni porez prema imutku, proglauje pravo na ope kolovanje, na rad i na socijalnu pomo najpotrebnijima. Uz to ozakonjuje revoluc. akciju (l. 17): Kada vlada nasiljem kri prava naroda, ustanak je njegov najsvetiji zadatak. R. se zalae za solidarnost svih naroda povezanih u univerzalnoj tenji za slobodom: 1. Ljudi svih zemalja su braa. Razliiti narodi treba da se meu sobom pomau koliko god mogu, kao graani jedne drave. - 2. Tko tlai jednu naciju, neprijatelj je svih ostalih nacija: - 3. One koji vode rat protiv jednoga naroda da bi zaustavili napredak slobode i unitili prava ovjeka treba svi da progone, i to ne kao obine neprijatelje ve kao ubojice i buntovne razbojnike. Tu deklaraciju Konvent je smatrao odvie smionom i mnoge je lanove njezina projekta osakatio ili uope odbacio.

Pobjedom montanjara (2. VI 1793) vodstvo u Revoluciji preuzeli su jakobinci. Izabran u Komitet javnog spasa (27. VII 1793). R. uvodi reim terora i dovodi Francusku revoluciju do njezinog vrhunca. Svojim ugledom i bespogovornim autoritetom, kako u krugovima jakobinaca tako i u irokim narodnim masama, svojom fanatinom odanou Revoluciji i odbijanjem unosnih poloaja i poasti, R. je stekao nadimak Nepotkupljivi. Iako bez diktatorskih ovlasti, R. je svojim golemim moralnim ugledom davao smjer jakobinskoj diktaturi a istupao je i kao njezin teoretik: Vlada Revolucije je despotizam slobode protiv tiranije... Do kada e se nasilje tirana nazivati pravdom a pravda naroda barbarstvom ili buntovnitvom? Istupajui protiv pokreta dekristijanizacije R. istovremeno odbija kontrarevoluc. katolicizam, ali ne prihvaa niti ateistiki kult razuma Hebertovih sljedbenika. Kao rousseauovski deist on je Francuskoj pokuao dati novu duhovnu bazu zasnovanu na kultu Vrhovnog bia. Pod njegovim utjecajem revoluc. Francuska uspjela je odbiti organizirani napad evropske koalicije i zatititi svoje tekovine od neprijatelja izvan drave. Od jeseni 1793, kad poinje raskol u stranci montanjara, R. se dri srednje linije nastojei odrati revoluc. savez izmeu jakobinske buroazije i nar. masa. U tom smislu on se isprva bori protiv ultrarevolucionarnih bijesnih J. Rouxa (likvidirao ih u februaru 1794), obraunava s hebertistima (mart, 1794), a u aprilu prekida i s desnim krilom tzv. pomirljivih, s Dantonom na elu, iza kojih se kriju interesi novih bogataa i ljudi povezanih s emigrantima. Time je u znatnoj mjeri suzio drutvenu osnovicu Revolucije i oslabio svoj poloaj. Savez izmeu buroazije i sankilota slabio je meutim sve vie. Mnoge mjere terora nisu donijele rezultata. U situaciji sve jaeg tajnog, organiziranog otpora prema jakobinskoj diktaturi izvren je 9. thermidora (27. VII) 1794. prevrat u Konventu. R. je zbaen, uhapen i ve sutradan giljotiniran zajedno sa svojim najbliim suradnicima Saint-Justom i Couthonom.

SAINT JUST [sen ist], Louis Antoine de, francuski revolucionar; r. 1767, u. 1794. Studirao pravo u Reimsu, 1789. pristao uz Revoluciju; 1792. izabran je u Konvent, gdje se prikljuuje montanjarima. Idue godine postaje lan Komiteta javnog spasa, u kojem je s Robespierreom i Couthonom vodea linost. U tom svojstvu on je jedan od redaktora ustava 1793. Znaajna je njegova uloga kao izvjestitelja u Konventu o nizu mjera za uvrenje Revolucije: o organizaciji revolucionarne vlade, o konfiskaciji imanja nar. neprijatelja, o tzv. Ventoseovskim dekretima, o borbi protiv hebertista i Dantonove grupe i dr. Proslavio se kao komesar Konventa kod Rajnske i Sjeverne armije (1793-94), gdje je, sa Le Basom, proveo reorganizaciju vojske, osobnim primjerom podigao revolucionarni elan trupa i tako pridonio nizu pobjeda nad austr. koalicijom. Zajedno s Robespierreom, kojemu je ostao do kraja privren, pao je kao rtva Termidorskog prevrata (27. VII 1794) i bio pogubljen na giljotini. - Postojan, hladnokrvan, za osobni probitak nezainteresiran, S.-J. je spartanac Revolucije; pod njegovom suzdrljivom, nepominom vanjtinom plamti idealna predodba o novom svijetu: Le bonheur est une ide neuve en Europe (Srea je nova misao u Evropi). O toj viziji sretnijega drutva svjedoe njegovi posmrtno objavljeni zapisi Fragmenti institucija (Fragments des Institutions). S.-J. predvia ekon. osiguranje ljudi u starosti, drutvenu pomo porodicama s vie djece i svima koji nastradaju od elementarnih nepogoda ili rata, besplatno kolsko obrazovanje, brak koji se temelji na ljubavi... ne na ugovoru, zatitu ene, kaznenu reformu. Jedan od najboljih organizatora i govornika jakobinske diktature, S.-J. je, kao to to pokazuju i njegovi Fragmenti bio i teoretiar revolucije, originalnih ideja.

NAPOLEON I, franc. car; r. 15. VIII 1769. u Ajacciu, Korzika, u. 5. V 1821. u Longwoodu, Sveta Helena. Roen u korzikanskoj plemikoj obitelji Carla Buonapartea (franc. Bonaparte), stupa kao franc. stipendist u kraljevsku vojnu akademiju u Brienne-le-Chteauu, a zavrava kolovanje u cole Militaire u Parizu (1784-55). Za Francuske revolucije pristao je uz jakobince i Robespierrea. U 24. godini, za uspjelu akciju protiv pobunjenog Toulona, unaprijeen je 1793. u brigadnog generala, a ve u februaru 1794. postao je komandant artiljerije franc. Talijanske armije. Kad je 1795. u Parizu izbila rojalistika pobuna protiv Konventa, Barras ga je pozvao u pomo, i Napoleon je 13. vendmiairea, tj. 5. oktobra 1795, upotrijebivi artiljeriju, za nekoliko sati krvavo razbio pobunu. U martu 1796. povjereno mu je gl. zapovjednitvo u pohodu na Italiju. Izvojevavi nekoliko sjajnih pobjeda (kod Millesima, Lodija, Castiglionea, Arcolea, Rivolija i Mantove), pribliio se Beu na sto kilometara, to je prisililo Austriju da sklopi mir u Campoformiju (1797). U namjeri da zada udarac Engleskoj i presijee njezine komunikacije s Indijom, N. poduzima 1798. vojnu protiv Egipta i svladava njegov otpor za tri tjedna. Meutim, plan mu je poremetio admiral Nelson nanijevi 1798. franc. floti teak poraz u tzv. bitki za Nil kod Abukira. Kriza Direktorija, izazvana neuspjesima na bojitima izvan zemlje, a i nesreenim prilikama u samoj zemlji, potakla je Bonapartea da se 8. X 1799. vrati u Francusku i da, uz pomo buroazije, koja eli osigurati svoju prevlast vladom vrste ruke, provede dr. udar 18. brumairea, tj. 9. novembra 1799. Na osnovi ustava objavljenog u decembru 1798. N. je kao prvi konzul postao stvarni gospodar Francuske. Franc. buroazija konano je osigurala svoj poloaj, a N. je represivnim mjerama protiv ostataka republikanskog jakobinizma uvrstio svoju vlast. Iako sam ravnoduan prema religiji, on shvaa njenu ulogu u buroaskom klasnom poretku pa 1801. sklapa konkordat s rimskom crkvom. God. 1802. dao se je, na osnovi plebiscita, izabrati za doivotnog konzula, a 1804. - i opet plebiscitom, a na osnovi novog ustava - proglaen je za cara. N. je izgradio novi buroaski dr. aparat s jakim, centraliziranim upravnim sistemom, koji se oslanjao na mreu policijskih prefektura: Centraliziravi financije, stvorio je dr. banku (Banque de France), a kao nagradu za vjernu slubu utemeljio je instituciju Legije asti. Vano zakonodavno djelo doneseno pod njegovom vlau jest Graanski zakonik (Code civil ili Code Napolon), kojim je bilo posebno zatieno pravo burujskog vlasnitva. Prosperitet koji je Napoleonova Francuska ostvarila na svim poljima (u industriji, poljoprivredi, financijama i znanosti), a kojim se nadasve koristila krupna buroazija, bio je uvjetovan i dravno-administrativnim mjerama protiv trajkova i radnikog udruivanja (uvedene su tzv. radnike knjiice, koje su potvrivali policijski komesarijati ili opinski naelnici). Napoleonova je vladavina obiljeena stalnim ratovanjem. Nakon rata protiv Prve koalicije (u koju su se 1792-95. udruile Austrija i Pruska), niu se jedna za drugom jo est protufranc., odn. protunapoleonskih koalicija evr. sila. S Drugom koalicijom (1799- 1802), koju ine Engleska, Rusija, Austrija, Portugal, Kraljevstvo Obiju Sicilija i Turska, ostvarivi 1800. slavne pobjede kod Marenga i Hohelindena, N. sklapa mir s Austrijom u Lunevilleu (1801) i s Engleskom u Amiensu (1802). U ratu 1805. s Treom koalicijom, koju su sastavile Engleska, Rusija, Austrija, Kraljevstvo Obiju Sicilija i vedska, on je trijumfirao na kopnu kod Ulma i Austerlitza, ali je morao uzmaknuti pred engl. flotom u glasovitoj pomor. bici kod Trafalgara (21. X 1805). Rezultat toga rata bio je 26. XII 1805. sklopljen mir s Austrijom u Pounu (Bratislavi), prema kojem je od junoslav. zemalja N. dobio Dalmaciju i Boku kotorsku. I u ratu 1806-07. protiv etvrte koalicije (Pruska, Rusija, V. Britanija i vedska) Napoleonova armija izvojevala je pobjede kod Jene, Auerstdta, Eylaua i Friedlanda, pa je 9. VII 1807. bio sklopljen mir u Tilsitu. Osvojivi Berlin, N. je 21. XI 1806. objavio dekret o tzv. Kontinentalnoj blokadi, kojim je Velikoj Britaniji zatvorio evropsko trite. Rat s Petom koalicijom, koju su 1809. organizirale Austrija i Engleska, takoer je bio pobjedonosan za Napoleona. Pretrpjevi poraz kod Wagrama (5-6. VII 1809) Austrija je Francuskoj mirom u Schnbrunnu (14. X 1809), morala odstupiti Veneciju, Trst, dio Kranjske, Istru, Rijeku i Hrvatsku do Save. Nakon ovog mira, N. I je sklopio brak s austr. princezom Marijom Lujzom, kerkom austr. cara Franje II. Tim brakom elio je osigurati nasljednika i polit. uvrstiti svoju dinastiju. Da bi Englezima zatvorio pristup na evr. kontinent, N. je odluio osvojiti Pirenejski poluotok. God. 1807. francuske trupe osvojile su Portugal, a 1808. izvrile su invaziju panije. Ferdinand VII je svrgnut, a na panski prijesto Napoleon je postavio svog brata Josepha. Meutim, panci su se gerilskim ratovanjem suprotstavili francuskim okupacionim snagama, koje sve do Napoleonova pada nisu uspjele pokoriti cijelu zemlju.

U razdoblju 1809-12. Napoleon I je dosegao vrhunac svoje moi; njegovo je carstvo obuhvaalo gotovo polovicu stanovnitva Evrope. Meutim, on je htio zagospodariti svijetom. Na putu mu je stajala Rusija, preko koje je mislio prodrijeti u Indiju i tu zadati odluan udarac Velikoj Britaniji. Meutim, 1812. u velikom pohodu na Rusiju, nakon to je na elu Grande Arme od oko pola miliona ljudi poslije bitke kod Borodina dopro sve do Moskve, N. je u stranim uvjetima rus. zime, izgubljen u velikom prostranstvu Rusije, pretrpio katastrofu od koje se vie nije oporavio. Na taj neuspjeh nadovezala se akcija este koalicije, u koju su se udruile Pruska, Austrija, panija Portugal, Velika Britanija, Rusija i vedska (1813-15). Nakon poetnih uspjeha, pobijeen je od Saveznika u trodnevnoj bitki naroda kod Leipziga (16-19. X 1813). Pad je bio neminovan. Dana 31. III 1814. Saveznici su zauzeli Pariz, a on je nakon abdikacije (11. aprila) prognan na otok Elbu. Na francuski prijesto vratili su se Burbonci, a Beki kongres 1814- 15, restaurirao je legitimistiki poredak. Napoleonovim iskrcavanjem u Francuskoj 1. III 1815. zapoinje razdoblje njegovih sto dana. U trijumfu se vraa u Pariz i preuzima vlast u zemlji. Ali, snage Velike Britanije i Pruske, udruene u Sedmu protunapoleonsku koaliciju, u bitki kod Waterlooa 18. VI 1815. razbile su njegovu vojsku. Poslije ponovne abdikacije (22. VI) predaje se Britancima, koji ga interniraju na otok Svetu Helenu. Ondje, odrezan od svijeta, on provodi posljednje godine ivota u diktiranju svojih memoara.

U historijskim razmjerama Napoleon je bio izuzetna pojava. Na raznovrsnim podrujima svoje djelatnosti (vojne, diplomatske, zakonodavno-upravne) isticao se velikom energijom, neobinim pamenjem i velikom radnom sposobnou. Na polju ratne vjetine pokazao je svojstva velikog vojskovoe originalnih zamisli. Njegove koncepcije o strategiji i taktici izvrile su veliki utjecaj na razvoj vojne znanosti XIX st. Po rijeima Engelsa, ori je znao na jedinstveno pravilan nain pronai primjenu za velike oruane mase, koje su se mogle pojaviti samo zahvaljujui Revoluciji.

Nezavisno od njegovih osvajako-diktatorskih ambicija, veliko historijsko znaenje njegove epohe lei u tome to je ona pokrenula kapitalne drutvene promjene u svim zemljama koje su se nale pod francuskom okupacijom. Stari evropski poredak iz vremena prije Revolucije i Napoleona nije se vie mogao uspostaviti. Graanski duh Graanskog zakonika, formalna ravnopravnost graana, zamijenili su stare feudalno-apsolutistike institucije. Meutim, Napoleonova ekonomska politika odreena dekretom o Kontinentalnoj blokadi izazvala je nagli porast cijena (osebno prehrambenih proizvoda), to je teko pogodilo najire slojeve i omelo normalni razvoj i djelovanje graanstva. Probueni nacionalni osjeaj u okupiranim zemljama teko je podnosio prisutnost osvajaevih armija. Sve je to zbliavalo plemiku aristokraciju i graanstvo i poveavalo nacionalni otporopskih zemalja protiv osvajaa. Vlade aristokratske reakcije nastojale su nai saveznike u irokim graansko-nacionalnim i patriotskim pokretima, tj. upravo kod onih snaga koje su na prijelomu stoljea bile nosioci antifeudalne revolucije. Katastrofalni neuspjeh pohoda na Rusiju konano je okupio sve te snage u sveopem napadu na Napoleona 1813-14. i doveo do njegova poraza kod Leipziga. Padom Napoleona zapoinje vladavina udruene evropske kontrarevolucije. Sveta alijansa evropskih monarha nastojala je restaurirati stari poredak, koliko god je to mogue, uguiti evropsku demokratsku revoluciju bez obzira u kojoj se zemlji ona pojavila.-Junoslav. narodi doli su u dodir s vladavinom Napoleona poslije mira u Pounu 1805. i mira u Schnbrunnu 1809, kada su osnovane Ilirske provincije.

Lik Napoleona bezbroj je puta bio predmet obradbe u knjievnosti i lik. umjetnostima, a revoluc. poecima njegove polit. i vojnike karijere bio je inspiriran i Beethoven prilikom komponiranja svoje III simfonije; prvotno nazvane Bonaparte, kasnije Eroica. Historijska literatura o njemu je ogromna.

Francuska revolucija Za Luja XV (1715-74) plemstvo je pored sveenstva - i nadalje ostalo prva politika klasa zadravi inicijativu i snagu kao nosilac vojnikog i inovnikog aparata apsolutistike monarhije, temeljei svoju ekonomsku mo na zemljovlasnitvu i poreznim povlasticama.

Opi ekonomski razvoj Francuske (koji se oituje u brzom usponu trgovine, industrije; pomorstva) dolazi u toku XVIII st. u sve veu suprotnost s feudalno-apsolutistikim sistemom. Graanstvo posjeduje vei dio ekonomskih dobara, ali je politiki bespravna i podvrgnuta samovolji reima koji parazitskom plemstvu i visokom kleru daje sve beneficije privilegovane klase. U najgorem je poloaju teko eksploatisano seljatvo. Poremeena ravnotea izmeu ekonomske stvarnosti i politikih institucija, proturjeje izmeu poveanih proizvodnih snaga i preivjelih proizvodnih odnosa bili su osnovni uzroci Francuske revolucije. Ideoloki obraun graanstva s ancien rgimeom pripremao se pola stoljea. U racionalistiko-prosvjetiteljskoj filozofiji, u spisima Montesquieua, Voltairea, Rousseaua i enciklopedista postavljeni su ve decenijima prije revolucije principi nove konstitucionalne drave, u kojoj boanska prava kralja treba da ustupe mjesto prirodnim pravima ovjeka. Prosvjetiteljske ideje prihvatio je i dio plemstva (Lafayette, Mirabeau, Condorcet i dr.), dok je nie sveenstvo uoi revolucije u veini na strani Treeg stalea.

Rasipniki dvor, visoko plemstvo koje vue novanu pripomo iz dravne blagajne, trokovi rata s Velikom Britanijom su poveali draavni dug u 1789. na vie od 4,5 milijarde franaka. Osnovni problem reima: kako napuniti dravnu blagajnu i pokriti deficit, pokazao se nerjeiv. Prijedlog ministra financija Ch. A. Calonnea (1787) da se novano oporezuju svi posjedi, naiao je na otpor parlamenta i plemstva. Nasljednik Calonneov, . Ch. Lomnie de Brienne, osniva provincijalne skuptine, u kojima Trei stale ima isti broj predstavnika kao i plemstvo i kler; protestantima vraa graanska prava; kuluk pretvara u novani doprinos i nastoji provesti ope oporezovanje na zemlju. Od pariskog parlamenta trai registraciju edikta o reformi oporezovanja, to ovaj odbija i zahtijeva saziv Generalnih stalea (tats gnraux). Poto je kralj prognao nepokorni parlament iz Pariza, otpor protiv dvora proirio se na cijelu zemlju. Pokoleban tim otporom, kralj poputa i parlament se vraa u Pariz. Na taj je nain revolt plemstva dao poetni impuls koji je na kraju, protiv njegove volje, doveo do obaranja ancien rgimea. Novi ministar financija, enevski bankar J. Necker, postavljao je kao uvjet za svoj rad saziv Generalnih stalea, u kojima e Trei stale imati isti broj predstavnika kao ostala dva stalea zajedno, a glasanje treba da bude pojedinano. Osim pojedinanog glasanja, kralj prihvaa sve zahtjeve, to je izazvalo uzbunu meu plemstvom. U nizu gradova dolazi do sukoba izmeu plemia i graana. U isto vrijeme narod je, zbog nestaice kruha (slaba etva 1788. i izuzetno otra zima 1788/89), poeo napadati transporte ita i pekarnice. U prvoj pol. 1789. u brojnim lokalnim pobunama narod trai kruh i slobodu i otvoreno kritizira vladu. - Dana 5. V 1789. kralj Luj XVI otvara u Versaillesu zasjedanje Generalnih stalea. Poslanici Treeg stalea donose rezoluciju kojom ne priznaju staleku razdiobu te se 17. juna proglaava Narodnom skuptinom (Assemble nationale) ; dva dana kasnije prikljuuje im se dio sveenstva, a 20. juna poslanici polau zakletvu da se nee razii dok ne donesu novi ustav. Luj XVI na zajednikoj sjednici ponitava odluku Treeg stalea, te nareuje poslanicima da se raziu, to ovi odbijaju. Stavljen pred gotovu injenicu, kralj odobrava zajedniko zasjedanje stalea, koji se 9. jula proglaava Narodnom ustavotvornom skuptinom (Assemble nationale constituante), ali istovremeno poziva vojna pojaanja u Pariz. Skuptina trai povlaenje trupa, kralj odbija taj zahtjev i otputa Neckera. Mase u Parizu demonstriraju, a pariska opina organizira nacionalnu gardu. Ujutro 14. VII 1789. narod provaljuje u Dme des Invalides te, naoruavi se pukama i topovima, kree na Bastillu, simbol kraljevog apsolutizma, koju osvaja juriem. Na vijest o padu Bastille graanstvo organizuje u cijeloj zemlji nacionalnu gardu i preuzima u gradovima upravu, dok se seljaci obraunavaju s vlastelom. Krupno graanstvo koje se ve za ancien rgimea domoglo dijela plemikih posjeda, uzalud pokuava zadrati revoltirane seljake. U kritinoj situaciji 4. VIII 1789. plemstvo u Skuptini pristaje na ukidanje feudalnih prava, ali uz novanu odtetu. Nemiri se, meutim, nastavljaju usprkos dekretu od 11. VIII 1789. kojim se ukida feudalni sistem. Ubrzo zatim, 26. avgusta Skuptina donosi Deklaraciju prava ovjeka i graanina, proglaujui slobodu, jednakost i vlasnitvo neotuivim pravima ovjeka. Kralj tek 5. oktobra pod pritiskom sankcionie dekrete Skuptine, a dan kasnije narod provaljuje u Versailles i odvodi kraljevu porodicu u Pariz, kuda seli i Skuptina, a s njome i klub jakobinaca. Da bi se pokrio dravni dug, Skuptina dekretira nacionalizaciju crkvenih posjeda. Niz zakona iz temelja mijenja ureenje Francuske. Nova administrativna podjela drave na departmane razbija feudalni partikularizam, a cehovi i sve lokalne trgovake barijere su ukinute. Luj XVI postaje kralj Francuza milou Bojom i (milou) Ustava); on ne moe donositi nikakvu odluku bez suglasnosti ministara, koji su za svoj rad odgovorni Skuptini. Pravo glasa dobivaju samo graani koji plaaju odreeni godinji porez (na 26 miliona stanovnika svega neto vie od 4 mil.). Za poslanike kandidate odreen je visok porezni cenzus, koji je uvjet ispunjavalo samo oko 43.000 osoba.

Francuska je postala graanska monarhija, a privilegije po roenju zamijenjene su privilegijama po imetku - Posljedice krize, obezvreivanje asignata i skupoa padaju na iroke slojeve naroda. Seljaci se odupiru novanoj odteti za vlastelinska prava, a u gradovima dolazi do trajkova. Skuptina donosi tzv. Le Chapelierov zakon kojim se kanjava svako radniko udruivanje. Luj XVI, u namjeri da ugui revoluciju pomou strane intervencije, kradom naputa Pariz (20. juna 1791), ali je uhvaen u bijegu i interniran u dvorcu Tuileries i primoran da 14. septembra 1791. sankcionie ustav. Ustavotvorna skuptina nije mogla povezati suprotne oprene politiko-ekon. interese u zemlji. U neprijateljskom taboru, osim velikog dijela sveenstva, nalaze se i brojni bivi oficiri, propali plemii i monarhisti, koji masovno odlaze u emigraciju i pridruuju se evropskpj kontrarevoluciji. Prema reimu krupnog graanstva neprijateljski je raspoloeno i politiki bespravno siromano graanstvo koje eli republiku. Sljedbenici revolucije okupljeni oko klubova jakobinaca, kordeljera ( CORDELIERS) i fejana ( FEUILLANTS) takoer nisu jedinstveni u svom politikom programu. Zbog nesreenih ekonomskih prilika u zemlji jakobinci najprije ele savladati kontrarevoluciju u Francuskoj, a tek onda ratovati protiv evropske koalicije. Radikalniji kordeljeri zastupaju interese sitnog graanstva i trae nastavak revolucije, dok fejani krupno graanstvo i dio plemstva - ele sauvati ustavnu monarhiju. - U periodu Zakonodavne skuptine (1. oktobra 1791 - 20. septembra 1792) prevladava utjecaj fejana, a u krugu jakobinaca osim kordeljera istiu se predstavnici trgovakog i industrijskog graanstva, kasnije irondinci (Girondins). Da kanalie revolt narodnih masa, Skuptina objavljuje rat Austriji (20. aprila 1792) kojoj se ubrzo pridruuje i Pruska. Vojni neuspjesi (Prusi pred Verdunom) te sumnje u izdajstvo kralja, koga podravaju La Fayette i Narodna garda, rezultiraju poveanim utjecajem lijevih jakobinaca. Pod vodstvom Robespierrea, Dantona i Marata jakobinci u Parizu organizuju tajni ustaniki komitet. Nakon ponovog kraljevog pokuaja bijega, Pariska komuna preuzima vlast u gradu, osvaja Tuileries (10. avgusta 1792) i hapsi kraljevsku porodicu. Zalaganjem Pariske komune stvorena je francuska revolucionarna vojska, koja je porazila Pruse kod Valmyja (20. septembra 1792). Kralj je suspendovan, a Skuptina donosi odluku o sazivu Konventa sa zadatkom da izradi novi ustav.

Konvent (20. IX 1792 - 31. V 1793) prvo je predstavnitvo birano od irih slojeva naroda (uz ogranienje imovinskog cenzusa). Veinu u njemu imaju irondinci. Protiv njih istupaju montanjari (lijevo krilo jakobinaca). Pod njihovim pritiskom Konvent je izglasao smrtnu osudu Luju XVI koji je pogubljen 21. I 1793. Teak poloaj najirih gradskih slojeva, uzrokovan nestaicom i skupoom hrane uslijed spekulacija graanstva, pogoduje irenju radikalnih pokreta (bijesni Jacquesa Rouxa); niz neuspjeha na bojitima u ratu protiv kralj. koalicije (povlaenje s ranije osvojenih podruja u Belgiji i na lijevoj obali Rajne), pobuna rojalista u Vandeji - sve to dovodi do jaanja utjecaja montanjara u Konventu. Formiran je Revolucionarni sud, Komitet javnog nadzora i zatim Komitet javnog spasa. U Parizu je 31. V 1793. izbio ustanak pariske Komune protiv irondinaca. Nou 1-2. VI F. Hanriot, komandant njenih oruanih snaga, opkolio je s 80000 sankilota Konvent i diktirao mjere koje treba poduzeti radi zatite tekovina Revolucije.

Konvent je naredio hapenje istaknutih irondinaca. Kad su 2. VI 1793. jakobinci doli na vlast, ukinuli su svaku odtetu za feudalna prava likvidiravi time potpuno feud. sistem, a seljaka uinili vlasnikom zemlje, te tako osigurali sebi iroku podrku grada i sela. Novim ustavom od 24. VI 1793. deklarisan je princip narodnog suvereniteta, opeg prava glasa, jednakosti graana, prava na rad i obrazovanje, slobode tampe i nepovredivosti privatnog vlasnitva; izvrna vlast je podreena skuptini. Ustav je meutim trebao da stupi na snagu nakon pobjede nad vanjskim i unutranjim neprijateljem. U prvoj etapi tog razdoblja pretee utjecaj desnog, umjerenog jakobinskog kruga okupljenog oko Dantona. Meutim, ustanak irondinaca u unutranjosti zemlje, koji je zahvatio vei dio pokrajina, izazvao je reakciju lijevog krila jakobinaca. Njihov prvak Robespierre izabran je u Komitet javnog Spasa (27. VII 1793). Ozbiljna situacija u zemlji i prijetnja vanjskog neprijatelja dovodi do usredotoenja vlasti u Komitetu javnog spasa koji u cilju zatite revolucije uvodi reim terora. Osnovana su specijalna tijela za rekviziciju ivenih namirnica, cijene se maksimiraju, sumnjiva lica se hapse i izvode pred Revolucionarni sud; imovina neprijatelja republike se konfiscira i dijeli sankilotima (dekret od februara 1794). Armija Republike, predvoena mladim revoluc. generalima odbacila je vojsku kralj. koalicije na svim frontovima, a ustanici kontrarevolucije u zemlji (Vandeja) su ugueni. No, ti uspjesi nisu osigurali jedinstvo u redovima jakobinaca. U martu 1794. likvidirani su lijevi ekstremisti pod vodstvom J. R. Hberta, a u aprilu umjerenjaci na elu s Dantonom i Desmoulinsom koji su traili obustavu terora. Obraunavi s lijevim i desnim krilom jakobinaca, Robespierre je suzbio masovnu bazu revolucije, to je pridonijelo uspjehu zavjere njegovih protivnika, koji su ga oborili prevratom 9. thermidora godine III, tj. 27. jula 1794. Pokuaj Pariske komune da ga spasi nije uspio, i on je zajedno sa Saint-Justom i drugima giljotiniran ve slijedeeg dana. Termidorski prevrat obiljeuje kraj jakobinske diktature i stvarno okonanje revolucije. Termidorski konvent (27. VII 1794 - 26. VIII 1795) postepeno je likvidirao sve tekovine jakobinske diktature. Vladavina trg. i industr. buroazije obiljeena je irondistikom veinom u Konventu. Crkve su ponovno otvorene, jakobinski klub zabranjen, emigranti su mogli da se opet vrate u zemlju. Svu teinu pogoranog ekon. poloaja snose iroki slojevi stanovnitva. U Parizu Babeuf organizira svoje Udruenje jednakih s ciljem da se revoluc. putem ukine privatna svojina. Masovni nemiri i ustanci sankilota slijevaju se u revoluc. pokret za obnovu demokratskog ustava 1793: 1. IV i 20. V 1795. graani i naoruani radnici prodiru u Konvent, ali ih je vojska rastjerala. Rat s Prvom koalicijom zavren je mirom u Baselu 5-6. IV 1795, kojim F. dobiva lijevu obalu Rajne. Novim ustavom (22. VIII 1795) krupna buroazija osigurala je svoje pozicije, a izborni cenzus ponovo je uveden; zakonodavnu vlast dobiva Vijee starijih i Vijee pet stotina a izvrnu Direktorij (od pet lanova).

Reim Direktorija (28. X 1795 - 9. XI 1799) istupa kako protiv tenja demokratskih masa (Babeufova zavjera 1796) tako i protiv rojalista; njihov pokuaj oruanog prevrata, koji je ozbiljno ugrozio republiku, razbio je u Parizu 4. X 1795. dotada nepoznati general: Napoleon Bonaparte. Rat protiv koalicije evr. monarhija nastavio se 1795. Osvajanjem Nizozemske stvorena je Batavijska republika. Baselskim ugovorom o miru (5. IV 1795) Pruska je istupila iz rata, a F. zadrala lijevu obalu Rajne. Novi komandant franc. trupa general Bonaparte, ratujui u Italiji (179697), pobijedio je Austrijance u nekoliko bitaka (Lodi, Castiglio, Rivoli, Arcole) i formirao republike: Cisalpinsku, Ligursku (1797) i Rimsku (1798), te internirao i papu Pija VI. Iste godine formirana je u vicarskoj Helvetska Republika. Mirom u Campoformiju 1797. Austrija je priznala Belgiju i lijevu obalu Rajne kao francuski posjed, a za uzvrat dobila teritorij bive Mletake Republike. Bonapartina egipatska ekspedicija (1798-99), kojoj je bio cilj da ugrozi britanski kolonijalni imperij, usprkos uspjesima na kopnu (pobjeda kod piramida, osvajanje Kaira 1798), propala je zbog nadmoi britanske mornarice (Nelson razbio francusku flotu kod Abukira 1. avgusta 1798). U borbi (1799-1802) protiv Druge koalicije (Velika Britanija, Rusija, Austrija, Portugal, Napulj, Osmansko carstvo) Francuzi su osvojili Napuljsku Kraljevinu i prozvali je Partenopejskom Republikom (1799), ali ih je u junoj Njemakoj potukao nadvojvoda Karlo, a u Italiji ruski vojskovoa A. V. Suvorov.

Ovi porazi produbili su unutranju krizu u Francuskoj. Vrativi se u zemlju, Bonaparte je vojnim udarom 9. novembra (8. brumairea) 1799. sruio vladu Direktorija, te je kao prvi konzul preuzeo svu vlast. Rusija je istupila iz rata decembra 1799, a Austrija, poraena kod Marenga i Hohenlindena (1800), prinuena je da sklopi mir u Lunevilleu (9. februara 1801) kojim su Francuskoj potvrene tekovine mira u Campoformiju (lijeva obala Rajne i prevlast u Italiji). Mirovnim ugovorom u Amiensu (27. marta 1802) Britanci su Francuzima vratili veinu osvojenih kolonija. Bonaparte, kao jaka ruka graanstva, dao se plebiscitom, decembra 1802, izabrati za doivotnog konzula, a 18. maja 1804. za nasljednog cara Francuza kao Napoleon I. Uvrena vlast graanstva dobila je svoj izraz u graanskom zakoniku Code Civil 1804; odnosi s katolikom crkvom sreeni su ve ranije konkordatom (1801), a razvitak industrije osiguran je protekcionistikim mjerama.

U Treem koalicionom ratu (Velika Britanija, Rusija, Austrija i vedska) protiv Francuske 1805. Austrijanci su poraeni kod Ulma (17. oktobra 1805), a zajedno s Rusima kod Austerlitza 2. XII 1805, dok su Britanci, porazivi francusku flotu kod Trafalgara 21. oktobra 1805, zadrali prevlast na moru. Mirovnim ugovorom u Pounu (Bratislavi) 25. decembra 1805. Austrija je morala uiniti teritorijalne ustupke u korist Kraljevine Italije i Bavarske. Napoleon je 1806. postavio svoju brau Josepha i Louisa za kraljeve u Napulju odnosno u Nizozemskoj, te od brojnih njemakih dravica stvorio Rajnski savez pod protektoratom Francuske; rimsko-njemako carstvo bilo je zbrisano.

U etvrtom koalicionom ratu (Pruska i Rusija) protiv Francuske (1806-07) Napoleon je Pruse porazio kod Jene i Auerstadta (14. X 1806), a Ruse kod Friedlanda (14. VI 1807). Mirovnim ugovorom u Tilsitu (9. VII 1807) usvojena je Napoleonova koncepcija o kontinentalnoj blokadi evropskih luka u koje nije smjela dolaziti britanska roba. Pruska je izgubila oblasti zapadno od Labe; Napoleonov brat Jrome postaje kralj Vestfalije, dok Poljaci dobivaju svoju dravu: Varavsko vojvodstvo na elu sa saskim kraljem Fridrikom Augustom. Tokom 1807-08. okupirani su Portugal i panija jer nisu potovali kontinentalnu blokadu, a za panskog kralja postavljen je Napoleonov brat Joseph, dotada kralj Napulja. Ustankom u paniji 1808. poinju oslobodilaki ratovi evropskih naroda protiv Napoleonova diktata. Meutim, Austrija, poraena kod Wagrama (5-6. jula 1809) morala je Schnbrunnskim mirom (14. X 1809) Napoleonu odstupiti Ilirske provincije i Galiciju.

God. 1812. Napoleon je zaratio sa Rusijom. Nakon bitke kod Borodina 7. IX 1812, Francuzi su osvojili Moskvu, ali je nakon poara grada (19. X 1812) poelo povlaenje Velike armade iz Rusije, koje je zavrilo katastrofalno po Napoleona. Rusiji su se prikljuile Austrija, Pruska i ostale njemakre drave (1813-14); Napoleon je poraen u Bitki naroda kod Leipziga (16-19. X 1813), a vojske este protufrancuske koalicije ule su 31. marta 1814. u Pariz. Napoleon je abdicirao I1. avgusta 1814. u Fontainebleauu, a za stalno boravite odreen mu je otok Elba.

Prvu restauraciju Bourbona s Lujem XVIII prekinuo je Napoleon. Iskrcavi se 1. III 1815. u Francuskoj, uao je 20. III u Pariz. Njegova vladavina (sto dana) definitivno je dokrajena porazom kod Waterlooa (18. VI 1815). Luj XVIII je ponovo stupio na prijesto (Druga restauracija), a s njim je zavladala aristokratsko-klerikalna reakcija. Po Pariskom mirovnom ugovoru od 30. V 1814, F. je umjenou ministra vanjskih poslova Talleyranda zadrala granice od 1792. Nakon svrgavanja Napoleona I morala je, meutim, Pariskim mirovnim ugovorom od 20. XI 1815. odstupiti neke teritorije Nizozemskoj, Pruskoj i Austriji, platiti ratnu tetu od 700 mil. franaka i prihvatiti strane posade na 5 godina u pograninim oblastima. F. je 1818. pristupila vladajuoj grupi velikih sila ( SVETA ALIJANSA) i intervenirala (1822-23) u korist apsolutistikog reima Ferdinanda VII u panjolskoj. Luja XVIII naslijedio je njegov brat Karlo X (1824-30), koji se u jo veoj mjeri oslanjao na crkvu i ultrarojaliste; potkraj njegove vladavine franc. vojska osvojila je Alir (1830). Kada je 26. VII 1830. ukinuo slobodu tampe, raspustio tek izabranu skuptinu, te promijenio izborni zakon, izbila je Julska revolucija, 27-29. VII 1830, koja je oborila Bourbone a na prijesto je doao Luj Filip iz dinastije Orlans (1830-48;Latinoamerike revolucije

U XVIII stoljeu od svojih kolonija u Junoj Americi panci su stvorili tri vicekraljevstva: Peru, koji je obuhvatao dananju teritoriju Perua i ilea, Novu Granadu (osnovanu 1739. koja obuhvata podruje dananje Kolumbije, Paname, Venecuele i Ekvadora), i Rio de la Plata, osnovano 1776. koja je obuhvatala dananje podruje Urugvaja, Paragvaja, Bolivije i Argentine.

Ova vicekraljevstva su bila podijeljena na provincije, kojima su upravljali generalni kapetani i namjesnici.

Na podruju pod vlau panije bilo je oko 16 miliona stanovnika, od ega polovina Indijanaca, dok su ostali bili melezi, crnci i kreolci (tj. bijeli domoroci).

Portugalu je pripadao Brazil, sa oko 3 miliona stanovnika, i juni dio Argentine.

Drutveno ekonomski odnosi u panskim kolonijama zasnivali su se feudalizmu, sa specifinim uvjetima kolonijalnog ropstva. Zemljoradnja je bila glavno zanimanje, a najvei dio zemlje je pripadao kruni, crkvi i velikim posjednicima. Privreda se nalazila u rukama kreolaca, a uprava u rukama inovnika upuenih iz metropole.

Krupni monopolizam u trgovini, ekonomska i politika potinjenost sprjeavali su ekonomski i politiki razvoj zemalja June Amerike.

U kolonijama je esto dolazilo do pobuna, ali su tek u XIX stoljeu sazreli uvjeti da doe do oruane borbe za osloboenje. Utjecaj francuske revolucije i amerikog rata za nezavisnost omoguili su stvaranje uvjeta za njen poetak.

Upad Napoleonovih trupa u paniju bio je neposredan povod za izbijanje niza ustanaka u zemljama June Amerike. Napoleon je tada primorao panskog kralja Fernanda VII da se odrekne prijestolja u korist njegovog brata ozefa Bonaparte.

Tada u kolonijama dolazi do nesuglasica oko pitanja priznanja francuskog suvereniteta. Veina kolonija ga priznaje, nadajui se da e to predstavljati znaajan korak u emancipaciji od metropole.

Na elu revolucija u junoamerikim kolonijama su bili veliki latifundisti. Revolucija ide od 1808.-1826. Poele su u Meksiku, a zavrile u Brazilu. Do 1824. su voene velike bitke. Od 1820. se manje-vie sve drave oslobaaju.

Revolucije su imale dvije faze: 1808-1810., su pobune za odravanje panske kolonijalne vlasti, a od 1810. protiv nje.

Uzroci revolucija u Latinskoj Americi su bili u sazrijevanju nacionalne svijesti, ekonomskim razlozima, kao i utjecajima prosvjetiteljstva iz Francuske i Velike Britanije.

Latinska Amerika je bila podijeljena na panski i portugalski dio. panski je imao 4 vicekraljevstva, a ona su se opet dijelila na audijencije /prezidencije/, prema sudskim okruzima. Latinska Amerika je 1800. imala 24,6 miliona stanovnika. Asimilacija rasa nije bila izvrena. Postojali su indiosi, mestizosi, kreolci, afriki robovi, evropski doseljenici- peninsularas. Mali zemljini posjedi su se zvali minifundije. Dominirala je katolika crkva, koja nije dozvolila da se prave rasni sukobi. Od druge polovine XVIII stoljea jezuiti su zabranjivani po Evropi. pa su odlazili u kolonije. Oni su se bavili racionalizmom, pa su pokuali da pomire crkvu sa socijalnim nemirima. U Latinskoj Americi oni su ubrzali izbijanje revolucije.

Latifundije su dominirale, a broj robova je bio veliki. Postojali su i gradovi kao centri socijalne elite. Buenos Aires je imao 40. 000 stanovnika, Karakas 20.000. U drugoj polovini XVIII stoljea enkomijende se pretvaraju u hacijende, a ukidaju se i crkveni posjedi. Stvarala se zemljoposjednika elita visokog ranga. Na tim posjedima su radili i indiosi, a i afriki robovi. U gradovima su postojale institucije koje e imati znaajnu ulogu u revoluciji. To su kabildo- gradska vijea i konzulado-trgovaki sud. U vrijeme revolucije kabildo je postao otvoreno vijee u koje su pozivani i velikai koji su onda inili vladu-huntu. Ove hunte su se zvale i upravne hunte, a preuzet e funkciju provizornih vlada dok se ne formiraju legalne vlade, a one su formirane i obarane. U Brazilu je revolucija zakasnila iz razloga to se nakon Napoleonovog ulaska u Portugal portugalski kralj sklonio u Brazil. Ponovno proglaenje Ferdinanda VII za panskog kralja izazvalo je pobunu u Latinskoj Americi u korist panaca, a 1820. u Madridu i Lisabonu na vlast su doli liberali koji su poeli pomagati latinsko-amerike revolucije.

Pobune u Latinskoj Americi deavale su se i u II polovini XVIII stoljea. U Peruu se 1780. pobunio posljednji predstavnik Inka, Tupakhamaru, na Haitiju 1789. pobunu je vodio Tusen Luverta, 1788. u brazilskoj pokrajini Minas pobunu je vodio zubar Hoahim Hose, a pobunu u Karakasu je vodio Francisko Miranda.

Latinoamerike revolucije obuhvatale su 4 podruja: u Meksiku, Velikoj Kolumbiji, La Plati i Brazilu. Ne zna se tano koliko je Meksiko imao stanovnika u vrijeme revolucije. Kada je Napoleon oborio kralja Ferdinanda VII, u Meksiku je 1808. dolo do pobune u korist panskog kralja, ali 1810. u rudarskim oblastimaje dolo do pobune u korist Francuza, koju je vodio Miguel Hidalgo-i- Kastilja iz sela Dolores. On je zajedno pokrenuo i rudare i seljake, koji su zajedno brojali oko 50.000 osoba. Iako su oslobodili dobar dio teritorija, nisu zauzeli centar kolonijalne administracije-Siudad Meksiko, to je i bilo velika greka. Ipak, dolo je do pada entuzijazma u vojsci, pa je Hidalgo strijeljan 31. juna 1811. Prethodno nije prihvatio Ustav donesen 7. juna. Borbu je nastavio Hose Maria Marelos, koji je uspio osloboditi vei dio junog Meksika. Ipak, kongres je uspio 1813. proglasiti nezavisnost i Ustav. Nakom ubistva Morelosa 1815. borbu je do 1820. godine vodio Gvadalupa Viktorija, a problem je izbio oko naina uspostavljanja vlasti. SAD su predlagale da se proglasi republika, a u Meksiku su postojale i snage koje su bile za to da se uspostavi monarhija. Godine 1821. zauzet je Siudad Meksiko, a Iturbide se proglasio carem. On je proirio vlast nad Salvadorom, Hondurasom, Nikaragvom. Budui da je bio veleposjednik, nije proveo socijalne reforme. Nakon izbijanja pobune protiv njega, 1823. godine je bila proglaena republika. Na vlast je doao general Santa Ana. Od Meksika se 1836. godine odvojio Teksas.

Druga revolucija je izbila u Velikoj Kolumbiji, tj. u Venecueli, u Karakasu. koji je bio i stjecite najbogatijih. Rauna se da je poetkom XIX stoljea Venecuela imala oko 1 milion stanovnika, od toga 400.000 mjeanaca, veinom kreolaca. U revoluciji je uestvovala gornja klasa. Izmeu nje i seljaka je postojao odreeni jaz, to je utjecalo na revoluciju vie nego u Meksiku. Revolucija je dala i jednu linost, vou i simbol revolucije, Simona Bolivara. Revolucija je poela poslije krize u paniji 1808., a trajala je do 1824. da bi bitkom kod Ajakua poela da jenjava. Imala je odreena uporita-kabilda, gradske skuptine, koje su teile da se proiruju elitom, a ona sama nikoga ije predstavljala. Svrgnut je generalni kapetan a formirala se hunta u cilju ouvanja panske vlasti u Latinskoj Americi.

Hunta u Karakasu oduzela je 19. aprila 1810. vlast od generalnog kapetana i proglasila Venezuelu nezavisnom republikom. Za komandanta oruanih snaga nove republike, postavljen je Francisko Miranda. U toku 1812. godine panska vojska je intervenisala u Venezueli zarobila Mirandu i oslobodila Karakas. Oslobodilaki rat je nastavio Simon Bolivar, koji se kolovao u Karakasu, a mnogo je putovao po Evropi odakle je donio republikanske ideje. Britanci su podravali revoluciju u cilju prekidanja veze Velike Kolumbije sa panskim dvorom. Godine 1812. Bolivar je postao diktator, a prvo je bio ef vojske. Nakon jednog zemljotresa u Venecueli dolo je do odreenog zastoja revolucije, jer je zemljotres protumaen kao lo predznak. U junu 1812. Bolivar je poraen kod Puerto Kabala, a zatim bjei na nizozemsko ostrvo Kurasao. Nakon toga odlazi u Kolumbiju, gdje je takoer izbila revolucija pa se vraa u Venecuelu gdje u martu 1813. die novu revoluciju. Oslobodio je Karakas i bio proglaen libertadorom a 1814. diktatorom republike. Nakon toga ponovo je vojniki poraen pa odlazi na Jamajku, gdje je 8 mjeseci bio pasivan. U svom Pismu sa Jamajke 1815. dao je program budue revolucije i traio uzroke propasti one prve. Smatra da treba teiti savezu malih republika a da ne treba usvajati najbolji sistem vlade nego onaj koji ima najvie izgleda na uspjeh. Ipak, to je bilo tee ostvariti i zbog kaudiljizma, tj. mnotva voa koji su nezavisno djelovali.

Sa Jamajke, gdje je skupio neto dobrovoljaca, meu kojima je bilo oko 250 oficira, prebacio se u Venecuelu i zauzeo je, kao i Novu Granadu. Uskoro je u Venecueli izbio novi ustanak. Pohod Bolivara na Karakas nije uspio, ali se on uz pomo Haitija 1817. ponovo iskrcao u Venecueli, gdje je uspio da oslobodi niz rejona u basenu rijeke Orinoko. Bolivar, koji se 1817. godine proglasio diktatorom, porazio je panske snage kod Kalabosoa. Nakon to je uspio da porazi opoziciju, Bolivar je 16. februara 1819. postao predsjednik Republike Venezuele. Njegovim vojnim uspjesima je doprinijela podrka irokih slojeva stanovnitva, zbog oslobaanja crnaca-robova, podjela zemlje i druge napredne socijalne reforme. Dobrom platom Bolivar je uspio da u svoju vojsku uvrsti i vie stotina dobro obuenih evropskih, naroito Britanskih i irskih vojnika, pa je 25. maja 1819., krenuo u dalje oslobaanje Nove Granade. Uz velike napore izgubivi skoro cijelu konjicu, preao je sa 2.600 vojnika Ande i razbio pansku vojsku u bici na mostu kod Bojake, nakon ega se vicekralj sa ostacima svoje vojske povukao. Revolucionari su 10. avgusta uli u Bogotu i ponovo uspostavili nezavisnost Nove Granade.

U maju 1810 u Buenos Airesu se obrazovala privremena hunta. Voa je bio Hose de San Martin, a uz njega su bili Kornelius Saveda i Marijano Mureno, koji je bio urednik jednog lista. Javljale su se dvije struje unitaristi koji su eljeli da se Paragvaj, Urugvaj i ile ujedine u junolatinskoameriku republiku i federalisti. Od 1814. trijumvirat postaje diktatura a velika unija se raspada. Godine 1816. proglaena je nezavisnost od panaca, a vlast je preuzeo diktator Martin Pueredon. Paragvaj se odvojio od Argentine, a i Urugvaj je teio odvajanju. to je i uspio 1828. U sukobe oko Urugvaja umijeao se i Brazil,

I vojska od oko 4.000 Britanaca, Iraca i kotlanana proiruje revoluciju na Kolumbiju i stvara prestolnicu Ciudad de Angostura, gdje je kongres 1819. proglasio nezavisnost.

Krajem 1819. Bolivar je otiao u Bogotu, sa planom o Velikoj Kolumbiji, koja bi obuhvatila Venecuelu, Kolumbiju i Ekvador. Nakon dolaska liberala na vlast u paniji 1820. latinoamerikim revolucijama se davala podrka. Uskoro su izbile revolucije u Peruu i ileu a postojali su kontakti sa onima u Argentini.

Revoluciju u ileu je vodio Bernardo O Higins, Hose de San Martin je porazio pansku vojsku, preao Ande i osigurao nezavisnost ilea.

U julu 1822. je dolo do ustanka San Martina i Bolivara u Gvajakvilu, kako bi se rijeio problem posjedovanja ove oblasti. San Martin je smatrao da je na elo trebalo da doe neki evropski princ, ali je Bolivar to odbio jer je smatrao da je nezavisnost jako vana. Na sastanku nita definitivno nije bilo rijeeno.

U amerikom kongresu predsjednik Dems Monro se suprostavio namjeri sila Svete alijanse da interveniu protiv revolucija pa je uputio 1823 godine poruku u kojoj je formulisao tzv. Monroovu doktrinu- Ameriki kontinenti poto su izvojevali svoju nezavisnost i ele da je ouvaju, ne smiju se nikada u budunosti smatrati potencijalnim kolonijama neke evropske drave

Nakon toga odigrala se najvea bitka kod Ajakua, 9. decembra 1824., koja je bila i posljednja velika bitka revolucije. Velika Kolumbija se raspala a Kaudilji se proglaavaju diktatorima. Do 1830. zavren je proces latinoamerikih revolucija, na taj nain da je osloboeno onoliko nacija koliko je bilo kolonija u kojima su revolucije izbile.

Razoaran, Bolivar je napustio Venecuelu, jer nije uspio da stvori jedinstvenu latinoameriku naciju. Umro je 17. decembra 1830.

Za razliku od ostalih oblasti Latinske Amerike, Brazil je uspio da se izbori za nezavisnost mirnom revolucijom, bez nasilja.

Brazilsku je obalu 1500. otkrio panac Vicente Pinzn, ali ju je iste godine za Portugal zaposjeo Pedro lvares Cabral i nazvao Ilha da Vera Cruz (Otok pravog kria); poslije je dobio dananje ime po drvu brazil. Za Jooa III (152157) osnivale su se prve naseobine i poela se organizovati vlast. Kralj je obalni pojas podijelio u 15 capitanias i razdijelio ih meu 12 donatrios, koji su na posjedu imali velika prava i bili odgovorni za populaciju, obranu i napredak posjeda. Prvi guverner Thom de Souza je 1549. u Bahiji (danas Salvador) organizovao sjedite kolonijalne uprave. Postepeno se poveavao broj bijelih naseljenika, a doli su i isusovci, koji su poeli pokrtavati Indijance. Francuzi su pokuali podignuti svoje naseobine u zaljevu Rio de Janeiro (1555), ali su ih Portugalci potukli i 1567. utemeljili bivi glavni grad. Francuzi su sline pokuaje ponovili 171011, ali bez uspjeha. Bogatstvo zemlje privlailo je emigrante iz zapadnoevropskih zemalja, mnoge gusare pa i neke drave. Kad je Portugal bio u personalnoj uniji sa panijom (15801640), panski su neprijatelji, posebno Nizozemci, napadali i portugalske kolonije i 1630. zauzeli Pernambuco. Protiv Nizozemaca izbio je (1645) ustanak i konano su Portugalci uspjeli ponovo zavladati Brazilom (1654). Oni su uzeli najvanije poloaje u upravi, vojsci i ekonomiji, koju su monopolizirale dvije velike portugalske trgovake kompanije. Do pojaanog priliva stanovnitva i unutranjih sukoba dovelo je otkrie zlata (1693) u podruju dananje savezne drave Minas Gerais. God. 1714. Brazil je postao vicekraljevstvo sa sjeditem u gradu Bahia (do 1763), zatim u Rio de Janeiru. Portugalski prvi ministar Sebastio Pombal (I75677) izjedanaio je Indijance s bijelcima, pojaao imigraciju, prava donatriosa prenio na kralja i iz zemlje protjerao jezuite.

Republikanske ideje i prvi pokreti za nezavisnou Brazila javljaju se krajem XVIII st. kao posljedica proglaenja nezavisnosti SAD i zamaha ideja Francuske revolucije.

Brazil je 1817. godine imao oko 3,6 miliona stanovnika, od ega su 2/3 bili afriki robovi. Obrazovani dio stanovnitva inilo je oko 200.000 osoba. Oko 628.000 su bili mjeanci, a 843.000 su bili bjelci, koji su veinom pripadali gornjoj klasi. Vlasnici plantaa su se zvali fazendeiros, a bili su koncentrisani u Rio de aneiru. Brazil je bio vrlo zaputena kolonija. Do 1808. nije imao tampariju, a do 1830. ni univerzitet.

God. 1815. Brazil je postao kraljevina u realnoj uniji s Portugalom, iji je kralj Joo VI potraio u Brazilu utoite pred Napoleonovom invazijom 1808. Borba za nezavisnost i dalje se rasplamsavala pod utjecajem ustanka u panskim kolonijama. God. 1817. dolo je do republikanskog ustanka u Pernambucu; 1821, poto Portugal nije htio Brazilu dati ustavne slobode, Joo VI je napustio zemlju. Novi ustanak prisilio je potkralja Dom Pedra (sina Jooa VI) da sazove 1822. narodnu skuptinu koja je proglasila nezavisnost Brazila kao ustavnog carstva na elu s carem Dom Pedrom I (182231 [dinastija Braganza]). Nakon neuspjeha u ratu protiv Argentine (zbog Urugvaja) 182628, Pedro I morao je abdicirati u korist svoga maloljetnog sina Dom Pedra II (183189). God. 1834. je dolo do ustanka Crnaca-robova u Bahiji, 183544. do republikanskih ustanaka na jugu zemlje, 184849. u sjev. provincijama, 1851. do rata s Argentinom i 186570. s Paragvajem. U drugoj polovini XIX st., uporedo s razvojem privrede, rastao je i broj useljenika iz Evrope. Kada je 1888. ukinuto ropstvo, nezadovoljni veleposjednici pridruili su se repu