Katalog mIejSc PamIęcI PowStaNIa StyczNIowegow województwIe PodlaSKIm

Katalog miejsc pamięci powstania styczniowegow województwie podlasKim

Katalog miejsc pamięci powstania styczniowegow województwie podlasKim

Redakcja: iwona górska

opracowanie merytoryczne: narodowy instytut dziedzictwa oddział terenowy w Białymstoku iwona górska, joanna Kotyńska-stetkiewicz, aneta Kułak, grzegorz Ryżewski

Korekta: Blanka mak

projekt graficzny, skład: ewa godlewska, www.ewagodlewska.com

zdjęcia ze zbiorów: nid otB iwona górska, joanna Kotyńska-stetkiewicz, aneta Kułak, grzegorz Ryżewski ze zbiorów: Regionalnej dyrekcji lasów państwowych w Białymstoku (fot. nr 15-18, 268, 346-358); jana adamskiego (fot. nr 47, 49, 51); wojciecha Batury (fot. nr 18); marianny dołęgowskiej (fot. nr 325); jarosława domosławskiego (fot. nr 260, 269-270); dariusza górskiego (fot. nr 22-24); Roberta jaskota (fot. nr 96); anny Kazimierczuk (fot. nr 316-317); Krzysztofa Łaziuka (fot. nr 125); mirosława masłowskiego (fot. nr 263); Krzysztofa skłodowskiego (fot. nr 4, 302); andrzeja siwka (fot. nr 333-334); jerzego Śnieżki (fot. nr 271-274); Urzędu gminy w Kuźnicy (fot. nr 288-289); Henryka wolniewicza (fot. nr 1-2)

druk publikacji dzięki wsparciu finansowemu: Regionalnej dyrekcji lasów państwowych w Białymstoku, Rady ochrony pamięci walk i męczeństwa, starostw powiatowych: w Białymstoku, grajewie, suwałkach i wysokiem mazowieckiem; Urzędów miast: w sokółce i supraślu; Biebrzańskiego parku narodowego

copyright © towarzystwo opieki nad zabytkami oddział BiałystokisBn3-88372-50-5978-83-88372-50-6Białystok 2013wydanie i

towarzystwo opieki nad zabytkami oddział Białystok15-554 Białystokul. dojlidy Fabryczne 23

druk i oprawa:mazowieckie zakłady graficzne18-200 wysokie mazowieckie, ul. ludowa 89e-mail: drukarnia@mzgraf.pl

5

Spis treści

Zarys dziejów powstania styczniowego na terenie dzisiejszego województwa podlaskiego Grzegorz Ryżewski .......................................................... str. 8

Wybrane biogramy Grzegorz Ryżewski .......................................................................................................................................................................................................... str. 17

Katalog Iwona Górska ........................................................................................................................................................................................................................................... str. 25

powiat augustowski, gminy: augustów, lipsk, nowinka, płaska, sztabin ............................................................................................................................................ str. 26

powiat białostocki, gminy: Białystok, choroszcz, czarna Białostocka, dobrzyniewo duże, gródek, juchnowiec Kościelny,

Łapy, michałowo, poświętne, supraśl, suraż, tykocin, wasilków, zabłudów, zawady ........................................................................................................ str. 31

powiat bielski, gminy: Bielsk podlaski, Boćki, Brańsk, Rudka, wyszki .................................................................................................................................................. str. 45

powiat grajewski, gminy: grajewo, Rajgród, szczuczyn, wąsosz ............................................................................................................................................................. str. 47

powiat hajnowski, gminy: Białowieża, czeremcha, Hajnówka, narew .................................................................................................................................................. str. 51

powiat kolneński, gminy: grabowo, Kolno, stawiski ................................................................................................................................................................................... str. 52

powiat łomżyński, gminy: jedwabne, Łomża, nowogród, piątnica, Śniadowo, wizna, zbójna ...................................................................................................... str. 54

powiat moniecki, gminy: goniądz, jaświły, Knyszyn, mońki, trzcianne .............................................................................................................................................. str. 57

powiat sejneński, gminy: giby, Krasnopol, sejny .......................................................................................................................................................................................... str. 58

powiat siemiatycki, gminy: mielnik, siemiatycze ......................................................................................................................................................................................... str. 60

powiat sokólski, gminy: Krynki, Kuźnica, sokółka, suchowola, szudziałowo ..................................................................................................................................... str. 61

powiat suwalski, gminy: jeleniewo, suwałki, szypliszki, wiżajny .......................................................................................................................................................... str. 64

powiat wysokomazowiecki, gminy: ciechanowiec, czyżew, Kulesze Kościelne, nowe piekuty, wysokie mazowieckie, szepietowo ................................ str. 68

powiat zambrowski, gminy: Rutki, zambrów ................................................................................................................................................................................................ str. 70

Spis ważniejszej literatury i skrótów do niej się odnoszących Grzegorz Ryżewski ..................................................................................................................... str. 74

Ilustracje Iwona Górska, Joanna Kotyńska-Stetkiewicz, Aneta Kułak, Grzegorz Ryżewski ............................................................................................................. str. 77

StaroStwo Powiatowe w wySokiem mazowieckiem

Powiat Białostocki Burmistrz sokółki Powiat SuwalSkiPowiat grajewSki

6

druk publikacji dzięki wsparciu finansowemu: Regionalnej dyrekcji lasów państwowych w Białymstoku, Rady ochrony pamięci walk i męczeństwa, starostw powiatowych: w Białymstoku, grajewie, suwałkach i wysokiem mazowieckiem; Urzędów miast w sokółce i supraślu oraz Biebrzańskiego parku narodowego.

DZIĘKUJEMY z całego serca Wszystkim, którzy pomogli w tworzeniu naszego wydawnictwa, czy to dobrą radą, informacją, materia-łami archiwalnymi, fotografiami, także tym, którzy pomogli odnaleźć powstańcze mogiły w leśnych ostępach, ale przede wszystkim wyka-zali się wrażliwością, dzięki której nasz trud nie poszedł na marne (alfabetycznie): Janowi Adamskiemu, Krystynie Andrak, Wiesławowi Bagińskiemu, Irenie i Wojciechowi Baturom, Przemysławowi Borowikowi, ks. Romualdowi Bućce, Mirosławowi Choroszewskiemu, Andrzejowi Cieślikowi, Krzysztofowi Czarnieckiemu, Stanisławowi Dobrowolskiemu, Mariannie Dołęgowskiej, Jarosławowi Domosławskiemu, Pawłowi Glińskiemu, Zenonowi Golakowi, Robertowi Jaskotowi, Zdzisławowi Kaszlejowi, Ewie Kijaczko, Grzegorzowi Kirpszy, Jerzemu Komle, Mirosławowi Konopce, Krzysztofowi Łaziukowi, Jarosławowi Marczakowi, Markowi Masłowskiemu, Edwardowi Milewskiemu, Janowi Milewskiemu, Antoniemu Mosiewiczowi, Marii Nowickiej-Szpakowicz, Andrzejowi Nowakowi, Jackowi Olejnickiemu, Romanowi Rogozińskiemu, Jackowi Sakowiczowi, Andrzejowi Siwkowi, Krzysztofowi Skłodowskiemu, Jarosławowi Szlaszyńskiemu, Jerzemu Śnieżko, Norbertowi D. Tomaszewskiemu, Henrykowi Wolniewiczowi, Marcie i Wiesławowi Wróblom, Janowi Zubkiewiczowi, Markowi Zubkiewiczowi, Sławomirowi Zgrzywie, pracownikom Lasów Państwowych wszystkich nadleśnictw, a także pozostałym samorządom z terenu województwa podlaskiego, które odpowiedziały na nasz apel i wsparły druk wydawnictwa symboliczną cegiełką: powiatom: augustowskiemu, bielskiemu, łomżyńskiemu, siemiatyckiemu, zambrowskiemu; prezydentowi Łomży, burmistrzowi Bielska Podlaskiego; Gminom: Bielsk Podlaski, Dobrzyniewo Duże, Kolno, Kuźnica, Sztabin, Rutki, Stowarzyszeniu Kulturalnemu Ziemi Czyżewskiej.

7

europejskie dni dziedzictwa realizowane w 2013 roku pod hasłem Nie od razu Polskę zbudowano, dały szansę odwołania się do procesu kształtowania się tożsamości narodowej, a także tego, jak istotną wartością jest państwowość zarówno w sensie dosłownym, jak i symbolicznym. wybór tematu w dużej mierze wynikł z faktu, że XXi edycja edd zbiega się z 150. rocznicą wybuchu powstania styczniowego. jest to dobra okazja, żeby zwrócić szczególną uwagę odbiorców na rolę powstań narodowowyzwoleńczych, które w świadomości polaków były symbolami nieustającego dążenia do tworzenia niepodległego państwa i odegrały ogromną rolę w kształtowaniu i zachowaniu narodowej tożsamości. europejskie dni dziedzictwa są inicjatywą społeczną i edukacyjną, zapoczątkowaną decyzją Rady europy w 1991 roku. polska jest stałym i aktywnym jej uczestnikiem od roku 1993. narodowy instytut dziedzictwa oddział terenowy w Białymstoku opracował Katalog miejsc pamięci powstania styczniowego w województwie podlasKim, który obejmuje wszystkie formy upamiętnienia tego wydarzenia (pomniki, mogiły powstańców i weteranów, pamiątkowe tablice memoratywne) wraz z syntetycznym opisem najważniejszych wydarzeń i osób. skatalogowane miejsca opatrzone są aktualną fotografią, często również archiwalną. wydawnictwo trafi nieodpłatnie do bibliotek w województwie i powinno stać się przewodnikiem po wydarzeniach 1863 roku.

Iwona GórskaKierownik oddziału terenowego nid w Białymstoku

Barbara Tomeckasekretarz Białostockiego oddziału tonz

nasze lasy są usiane mogiłami i pamiątkami po żołnierzach z różnych okresów historii. to położenie w naturalny, choć nieformalny sposób, zobowiązuje nas leśników do dbałości o nie. w wielu przypadkach miejsca pamięci stają się bodźcem do ścisłej współpracy kilku organizacji czy instytucji. w rocznicowym 2013 roku, wspólnie z lokalnymi władzami i młodzieżą ze szkół, leśnicy posadzili lasy powstańców w nadleśnictwach: głęboki Bród, szczebra i waliły. w tym ostatnim, w rocznicę bitwy pod waliłami, odbyły się wojewódzkie uroczystości, z rekonstrukcją bitwy na uroczysku piereciosy. nadleśnictwa puszczy Knyszyńskiej wspólnym staraniem utworzyły szlak powstania stycznio-wego, leśnicy z nadleśnictwa Żednia, wspólnie z lokalną społecznością, zadbali o nowe krzyże i pamiątkową tablicę poświęconą powstańcom w leśnictwie słomianka, a nadleśnictwo augustów wydało specjalną pocztówkę – to tylko część podejmowanych przez nas inicjatyw. mamy nadzieję, że starania te, tak jak i wydawnictwo, które trzymacie państwo w rękach, przyczynią się do zachowania żywej pamięci o historii przez kolejne pokolenia i w pełni wpiszą się w tegoroczną edycję europejskich dni dziedzictwa.

Ryszard Ziemblickidyrektor Regionalnej dyrekcji lasów państwowych w Białymstoku

ps. publikacja nie jest opracowaniem monograficznym, jest jedynie autorskim spojrzeniem na temat, prezentującym stan wiedzy zebrany w 1. poł. 2013 roku. mamy nadzieję, że stanie się przyczynkiem do odszukania pozostałych miejsc pamięci wydarzeń 1863-1864 w województwie podlaskim. na wszelkie informacje czekamy pod adresem nid otB.

8

Grzegorz Ryżewski

Rok 1863 wskazał narodowi najdoskonalszą drogę znalezienia odpornej przeciw zewnętrznemu nieprzyjacielowi mocy w spotęgowaniu ożywionej miłości ojczyzny. I dzięki świętym nakazom bezimiennych zatraconych lub sponiewieranych mogił powstańczych, gdy z pośród piorunów światowej wojny wychynęła i dla Polski jutrznia wolności, stanęliśmy przed obliczem świata nie jako tłum spodlonych niewolników, lecz jako Naród świadomy swej odrębności i nigdy nieprzedawnionych praw swoich. (Pomniki Bojowników o niepodległość 1794-1863, warszawa 1929).

Zarys dziejów powstania styczniowego na terenie dzisiejszego wojewódz-twa podlaskiego

pisząc o powstaniu styczniowym w dzisiejszym województwie podla-skim, musimy pamiętać, że w owym czasie tereny te przynależały do dwóch struktur administracji państwowej połączonych osobą władcy – cara. część zachodnia i północna należała do Królestwa polskiego guberni augustowskiej, zaś południowo-wschodnia wchodziła w skład guberni grodzieńskiej imperium rosyjskiego. na południowym zachodzie w skład dzisiejszego województwa podlaskiego wchodził też mały skrawek guberni płockiej. zamiast nomenkla-tury rosyjskiej rząd powstańczy używał nazwy województwa, stąd w literatu-rze często mowa o województwie augustowskim, grodzieńskim i płockim, zaś w odniesieniu do terenów położonych na południe od Bugu – województwie podlaskim.

zanim nastąpił wybuch powstania w styczniu 1863 r. lata 1861-1862 upły-wały pod znakiem manifestacji religijno-patriotycznych, ruchów chłopskich oraz agitacji mającej zjednać ludność dla idei powstania. przyczyny tych zja-wisk upatrywać należy w przegranej przez Rosję wojnie krymskiej (1853-1856) oraz śmierci mikołaja i (zm. 1855). w ramach tzw. wiosny posewastopolskiej wielu patriotów wróciło z zesłania, zelżały rygory policyjne. warto nadmienić, iż niezadowolenie włościan podyktowane było ciężką sytuacją w gospodar-stwach pańszczyźnianych oraz ukazem carskim z lutego 1861 r., zezwala-jącym na wykup ziem przez chłopów na terenach należących do cesarstwa Rosyjskiego, które to rozporządzenie nie dotyczyło obszarów wchodzących

w skład Królestwa polskiego. Ukaz ten wywołał niezadowolenie na ziemiach wcielonych do imperium oraz na terenach Królestwa polskiego. pierwsze bun-ty na naszym obszarze miały miejsce w dobrach zabłudowskich, następnie w Rudce i okolicach. wojsko nieraz krwawo tłumiło wystąpienia chłopskie. opis wyjątkowo okrutnej pacyfikacji wsi Bagny przekazał nam piszący w okre-sie międzywojennym wincenty Krzysztofik: Do opornej wsi przysłano oddział wojska, który okrążył wieś, po sterroryzowaniu mieszkańców przeprowadził egzekucję. Polegała ona mianowicie na tem, że mężczyznę rozebranego do naga kładziono na tylnej części wozu i przywiązywano sznurem. Następnie, ciągnąc przez całą wieś, bito rózgami. I tak po kolei wszystkich aż do ostatniego. Po tej egzekucji 25 mężczyzn wykastrowano! Po jakimś czasie dopiero wojsko odeszło; z 25 mężczyzn, dwóch wyżyło, 23 zmarło.

wieści o strzałach do manifestującego w warszawie tłumu 27.02.1861 r. i następnych wydarzeniach (szczególnie masakrze kwietniowej) wywołały wstrząs i żywą reakcję wśród ludności. zaczęło się od nabożeństw za pięciu poległych. zgromadzeni śpiewali Boże coś Polskę i Z Dymem pożarów oraz zbierali składki na cele narodowe. wszędzie odbywały się nabożeństwa, a księża wygłaszali patriotyczne kazania. organizowano różnego rodzaju pro-cesje, pochody i odpusty. do najpoważniejszych zaburzeń roku 1861 doszło w suwałkach, gdzie już w marcu śpiewano Boże coś Polskę ze słowami: Ojczyznę wolną racz nam wrócić Panie. gubernator Herman Fersen wydał 10.04.1861 r. zakaz noszenia strojów i oznak narodowych. ponieważ mieszkańcy miasta zbojkotowali zarządzenie, zaczęły się aresztowania mężczyzn ubranych w za-kazane stroje (czamary i czarne rogatywki obszyte barankiem). wywołało to wzburzenie ludności, z którym policja nie mogła sobie poradzić. dopiero wojsko rozpędziło tłum, aresztując kilka osób. mieszkańcy nie dali jednak za wygraną. po utarczkach z wojskiem i naciskach na gubernatora, aby zwolnił aresztowa-nych, Fersen musiał ulec tym żądaniom. w tykocinie uroczyście świętowano rocznicę Unii lubelskiej, miała miejsce wielka manifestacja, śpiewano pieś-ni narodowe, doszło do symbolicznego spotkania na moście na narwi, gdzie z Białegostoku dotarł kilkutysięczny pochód, aby spotkać się z mieszkańcami Królestwa. 16.03.1861 r. w Białymstoku modlono się za poległych od kul koza-ckich w Warszawie, w którym to nabożeństwie uczestniczyli też Żydzi. w kwiet-niu w suwałkach i Łomży gościł władysław syrokomla, który wypowiadał płomienne mowy i uczestniczył w nabożeństwach żałobnych. podczas obcho-

9

dów rocznicy 3.05.1861 r. w Białymstoku aresztowano kilku gimnazjalistów, zaś 26.08.1861 r. przybyła do Różanegostoku procesja z augustowa w liczbie ok. 3000 osób. z augustowa pielgrzymki religijno-narodowe udawały się do suwałk, Bargłowa, Rajgrodu. tłumy nastawione patriotycznie gromadziły się w studzienicznej, w szczególności na zielone Świątki. nabożeństwa narodowe, odpusty, procesje, a także starcia z żołnierzami rosyjskimi miały miejsce m.in. w grajewie, Kaletnikach, Kolnie, Raczkach, sejnach, stawiskach, tykocinie, wysokiem mazowieckiem, zambrowie.

powstawała też sieć konspiracyjna, w której można było wyodrębnić dwa ugrupowania: radykalne „czerwonych” (zwolenników walki zbrojnej i rewolucji społecznej) oraz bardziej ugodowe „białych” (postulujących zmia-ny ewolucyjne). ostatecznie „biali” przyłączyli się do walki zbrojnej. wśród działaczy niepodległościowych i organizatorów powstania (bez względu na kolor) wyróżniali się w szczególności: Konstanty Kalinowski, Bronisław szwarce, walery wróblewski, apollon Hofmeister, ignacy aramowicz, erazm zabłocki, władysław cichorski, edward Kiersnowski, leonard pluciński, Rafał Błoński, józef toczydłowski, artur i edward awejde, eugeniusz Rembieliński, Henryk starzeński, józef piotrowski, julian paszkiewicz, dionizy skarżyński. Bronisław szwarce, Kalinowski i wróblewski wydawali pisma przeznaczone dla Białorusinów (pisane łacinką po białorusku): „Hutorki dwoch sosiedou”,

„Hutorki staroho dzieda” i „mużyckaja prauda”.terenowe władze niepodległościowe podlegały Rządowi narodowemu

(początkowo Komitet centralny narodowy, a potem tymczasowy Rząd narodowy), który mianował struktury cywilne i wojskowe województw i po-wiatów. wydawał też manifesty i dekrety m.in. dotyczące uwłaszczenia.

gdy margrabia aleksander wielopolski ogłosił przymusowy pobór do wojska (tzw. brankę), tymczasowy Rząd narodowy powstały z Komitetu centralnego narodowego zadecydował o przyśpieszonym wybuchu powstania, które ogłoszono 22.01.1863 r. na terenach dzisiejszego województwa podlaskie-go akcję zbrojną rozpoczęła partia władysława cichorskiego „zameczka”, która liczyła prawdopodobnie ok. 1800 powstańców. Ruszyli oni na suraż, tykocin i wysokie mazowieckie. później występowali też inni dowódcy. pierwsze dni powstania na naszych ziemiach tak opisywał historyk stanisław zieliński:

23 I 63 Suraż. Napadłszy nocą na 23 stycznia na miasto – zniósłszy naprzód dwie placówki, jedną z 6. a drugą z 8. ludzi złożoną – starli się

powstańcy, dowodzeni przez Cichorskiego (Zameczka), z rotą pułku przybocz-nego, dowodzoną przez kapitana Maługę. Większa część wojska pierzchnęła i tylko 60. ludzi zgromadziwszy koło siebie cofnął się Maługa do Zabłudowa, powstańcy zaś zaopatrzyli się w broń i amunicję.

23 I 63 Łapy. W północno-wschodniej części Królestwa, w tychże stro-nach województw mazowieckiego, płockiego i augustowskiego, pierwsze dni powstania zaznaczyły się wprawdzie nieznacznemi walkami, za to częstym nisz-czeniem dróg żelaznych, telegrafów, mostów i napadami połączonymi z rozbraja-niem drobnych komend żandarmskich. Jeden z oddziałów powstańczych zburzył tor kolejowy pod Surażem i napadł na stację kolei Łapy skąd przepędziwszy żandarmów, pobił ich i zburzył stację. Następnego dnia wysłano z Białegostoku wojska celem naprawienia szkód poczynionych na torze i przy telegrafie.

23 I 63 Jabłonka. W Jabłonce powstańcy rozbroili kilku żandarmów, ale puścili ich na wolność.

23 I 63 Sokoły. W Sokołach rozbrojono kwatermistrza i kilku żołnierzy i jak wszędzie bezbronnym darowano wolność.

23 I 63 Stelmachów. Pod Stelmachowem rozbroili powstańcy pewną ilość żołnierzy majora Felknera idącego z Tykocina do Łomży. Felkner cofnąwszy się do lasu, posłał po posiłki do Tykocina, które otrzymawszy, po dłuższej strzela-ninie pozostał w lesie, aż do nadejścia silniejszej kolumny z odsieczą.

24 I 63 Wysokie Mazowieckie. Silny oddział kosynierów – podobno 400 ludzi liczący – pod dowództwem Cichorskiego w nocy z 23 I na 24 I zaatakował czwartą secinę 36-go pułku kozaków dońskich. Kozacy zabarykadowani zrazu w domkach, ostatecznie opuścić musieli schroniska i w większej części zdołali się przebić do Mężenina ze stratą rzekomo jednego tylko zabitego i 3. rannych.

24 I 63 Tykocin. Nad ranem 24 stycznia oddział powstańców uderzył na 1. rotę stojącą załogą w Tykocinie. Moskale przez cały dzień aż do rana 5 I odpie-rali natarcia powstańców, którzy ustąpili dopiero, gdy Moskalom nadszedł z pomocą batalion wysłany z Białegostoku.

25 I 63 pod Mężeninem. Młodzież szlachecka pod dowództwem Włady-sława Wilkoszewskiego i Józefa Szepietowskiego zaatakowała rotę w Męże-ninie.

27 I 63 Łapy. Do stacji Łapy, którą zajęli byli powstańcy, wysłano dowódcę Pieszego Pułku Libawskiego pułkownika Surkowa. Moskale zaatakowali powstańców w lasach wsi Płonka Kościelna, Strumianka i Kozły. Powstańcy

1 0

po słabym oporze uciekli, straciwszy 38 jeńców, w tem księdza. Moskale żadnych strat nie ponieśli!

27 I 63 Czyżew. Silny oddział powstańców, dowodzony przez Zameczka przybył do stacyi Czyżewa, gdzie starł się ze seciną dragonów 24-go pułku. W potyczce tej poległ Konstanty Szaniawski, b. naczelnik wydziału w organizacji miasta Warszawy, oficer Legionów Polskich na Węgrzech, Sybirak.

4 II 63. Znaczny oddział powstańców napadł na transport rekrutów wiezio-nych z Milejczyc do Wysokiego Litewskiego i oswobodził brańców. W pościg za oddziałem tym wysłano 6 II z Brześcia do Wysokiego Litewskiego 1. rotę piechoty z 2-ma armatami i 40. kozakami.

„zameczek” z oddziałem liczącym ok. 2000 partyzantów skierował się na siemiatycze, po drodze (Rudka, ciechanowiec) odczytywał manifest Rządu narodowego, werbował ochotników, prowadził szkolenia, zbierał broń i żyw-ność. w tym samym czasie ku siemiatyczom podążały oddziały naczelnika wojennego województwa podlaskiego walentego lewandowskiego, ignacego mystkowskiego, Romana Rogińskiego, władysława jabłonowskiego, jana matlińskiego. w sumie w okolicy tego miasta skoncentrowało się ok. 4300 par-tyzantów, a 6.02.1863 r. doszło do bitwy o siemiatycze między wojskami rosyj-skimi dowodzonymi przez gen. zachara maniukina a partyzantami „zameczka”, którzy dzielnie bronili się, odpierając ataki z cmentarza siemiatyckiego. Rosjanie wycofali się do czartajewa. następnego dnia dotarli do siemiatycz Rogiński, lewandowski i in. nieporozumienia między dowódcami i błędy popełnione przez nich doprowadziły do klęski powstańców w tej jednej z największych bitew na naszym terenie. zginęło ok. 200 partyzantów, 300 odniosło rany, car-scy zrabowali i spalili siemiatycze, w tym urządzony w pałacu szpital z ranny-mi. o tym pożarze czytamy we wspomnieniach – że przebywający w szpitalu polowym ranni zostali zamknięci i podpaleni. Oczywiste a bliskie strasznej śmierci niebezpieczeństwo, ocuciło – z pierwszego przerażenia, ostateczność wlała energię i odwagę. Kto tylko zdołał zwlec się z pościeli, przyczołgał się, przylazł lub przybiegł do okna, ale – o zgrozo! Ktokolwiek wyłazić chciał oknem, mimo próśb, błagań, mimo straszliwej na twarzy rozpaczy – bagnetem bywał na powrót wrzucany w płomienie. Co działo się dalej w tym ofiarnym salonie, niewiadomo nikomu. Wyobraźnia nie dałaby może dokładnego cierpień, rozpa-czy i strasznej śmierci obrazu, byłaby tylko słabem, mdłem jego odbiciem. Jeden tylko z dworskiej służby mężczyzna ocalał przypadkiem, party zabijającym dy-

mem i dopiekającym ogniem, w rozpaczy z całą siłą rzucił się oknem, pchnięty wprawdzie bagnetem upadł na ziemię, ale gdy żołdactwo rzuciło się na niego, ażeby go zakłuć i wrzucić na powrót w płomienie, jeden z oficerów Polaków (którego dla pewnych względów nie mogę podać nazwiska), zasłonił go sobą i nie dozwolił dopełnić miarki tej okrutnej zbrodni, a rana na szczęście, nie tylko nie była śmiertelna, ale nawet lekka. Nieszczęśliwe kobiety, cała w pałacu znajdu-jąca się służba p. Fencza i 26., wyraźnie: dwudziestu sześciu rannych zginęło w płomieniach! Z tych 26., czterech ratujących się oknem i jednego ratującego się drzwiami zakłuto bagnetami i na powrót wrzucono do ognia, innych więcej sła-bych, którzy mimo ciężkich ran przyczołgali się także do okien, to bagnetami, to kolbami odtrącano od okien tak długo, aż straciwszy siły i duszeni dymem, sami padli na ziemię i już nie dźwignęli się więcej. walery przyborowski, opisując tę dwudniową batalię, stwierdzał: Taka była bitwa siemiatycka, która powstaniu podlaskiemu zadała cios bardzo poważny i ciężki. Rzeź w siemiatyczach była straszna. sam maniukin się chwalił (zapewne z przesadą), że w walce z woj-skiem i w płomieniach zginęło 2500 Polaków.

w województwie augustowskim walczył początkowo oddział Karola jastrzębskiego, szybko jednak został rozbity przez Rosjan. ożywienie walk po-wstańczych związane było z przybyciem na tereny augustowskiego oddziału płk. Konstantego Ramotowskiego. po wybuchu powstania walczył on w oddzia-łach „zameczka” i zygmunta padlewskiego. w początkach marca 1863 r. otrzy-mał zadanie zorganizowania partii powstańczej w Łomżyńskiem. w lasach, w okolicach Komorowa, zwerbował ok. 200 ochotników, stanowiących element niekarny, zniechęcony poprzednimi niepowodzeniami, słabo uzbrojony w my-śliwskie pojedynki i kosy. gdy w ostatniej dekadzie marca wyruszyło przeciw-ko niemu wojsko rosyjskie, postanowił wycofać się z tych terenów i przenieść działalność w augustowskie. w toku pięciodniowego marszu oddział „wawra” był nieustannie nękany przez nieprzyjaciela, musiał odpierać ataki na folwar-ku Białaszewo (31.03.1863 r.). oddział po wyjściu z Białaszewa, pośpiesznym marszem przybył do osowca, gdzie przeszedł Biebrzę, promy zatopił i noc z 31.03 na 1.04. 1863 r. spędził w downarach. walerian Bujnowski w okresie międzywojennym pisał: Uchodzący z Osowca oddział Ramotowskiego został dopędzony dnia 2 kwietnia 1863 roku między Wielkimi Jaszwilami (obecnie Jaświły w północno-zachodniej części powiatu białostockiego [według podzia-łów administracyjnych sprzed ii wojny światowej – g.R.]) a Mikicinem przez

1 1

oddział majora Dewela, złożony z 243 piechoty, 100 kozaków i 150 objeszczyków. Oddział powstańców przez 7 godzin maszerował, ostrzeliwany przez kozaków, trzymających się takiej odległości, na jaką licha broń powstańców nie donosiła. Aby ujść przed ogniem piechoty rosyjskiej, która zdążała drogami na podwodach, oddział zszedł z drogi i podążał polami. Wielu rannych i wyczerpanych długim marszem zostawało po drodze i tych kozacy dobijali. Pod Suchowolą zniszczył mosty przy młynie, zabezpieczył się od pościgu, dając wypoczynek wyczerpa-nym ludziom, którzy w ciągu niecałej doby, idąc przez pola i wiosenne roztopy, zrobili około 70 km. Z Suchowoli oddział skierował się na Sztabin i zapadł w lasy leśnictwa Balinka. Na gościńcu za wsią Dzięciołowem w kierunku Karpowicz dotychczas wznoszą się krzyże, postawione przez miejscową ludność na miejscu rozstrzelania powstańców (rannych).

ten sam historyk zapisał relację naocznego świadka masakry jana wierzbickiego, który opowiadał o przejściu oddziału Ramotowskiego z suchowoli do sztabina przez domuraty. następnego dnia po tym krwawym marszu rosyjscy strażnicy przyprowadzili do siedziby gminnej w domuratach pięciu schwytanych powstańców, których miano odesłać do aresztu w sokółce. niestety, w domuratach pojawił się oddział Kozaków, którzy mimo sprzeci-wu oficerów w bestialski sposób pomordowali więźniów. wieczorem miej-scowa ludność przewiozła zwłoki powstańców i pochowała je na cmentarzu w chodorówce.

Kozi Rynek to nazwa uroczyska, dziś rezerwatu usytuowanego za północ-no-zachodnim krańcem Łąk Hruskich na prawo od szosy, przy drodze z lipska do augustowa. w tym niedostępnym puszczańskim miejscu, na wzgórzu oto-czonym bagnami, splątanymi krzewami i wykrotami, stwarzającym naturalne warunki obronne oddział „wawra” rozbił obozowisko i wypoczywał przez pra-wie trzy tygodnie kwietnia. obóz powstańczy składał się z naprędce skleconych z gałęzi szałasów. tylko dla dowódcy oddziału, płk. Ramotowskiego, rozbito specjalny namiot. sytuację powstańców utrudniało podmokłe poszycie oraz dokuczliwe roje komarów.

organizacja oddziałów wyglądała w ten sposób, że kierowali nimi do-wódcy zwani również naczelnikami. mieli oni do pomocy sztab składający się z szefa sztabu, adiutanta dowódcy, komisarza wojennego lub intendenta, lekarza oddziału, sekretarza, kwatermistrza i rusznikarza, kapelana itp. w od-działach piechoty umundurowanie było różne. część posiadała jednolite barwy,

część służyła w tym, w czym przyszła do obozu. za uzbrojenie mieli dubeltówki, broń zdobytą na wrogu, pojedynki, krucice. piechota dzieliła się na roty czyli kompanie. Rota składała się z plutonów, pluton z sekcji, sekcja z 12 szeregow-ców oraz jednego podoficera. Rotą dowodził kapitan, półrotą porucznik. Każda rota miała jednego feldfelba. w obozie obok słabo uzbrojonych strzelców naj-liczniejszą grupę stanowili kosynierzy. wybierano tu ludzi silnych, młodych i wytrwałych, którzy uzbrojeni byli w kosy gospodarskie do traw oraz rzezaki do sieczki, mocno wyostrzone, osadzone sztorcem na osikowych drążkach długoś-ci ok. 2 m. Kosynierzy nie byli umundurowani, natomiast prawie wszyscy nosili rogatywki. Kosynierzy dzielili się na kompanie, plutony i sekcje. Kompanią dowodził kapitan. trzecim rodzajem formacji była kawaleria. odział „wawra” posiadał dwa szwadrony kawalerii. w pierwszym szwadronie kawalerzyści mieli mundury granatowe, bluzy czerwone, niebieskie i amarantowe, jedwabne lub wełniane. na głowach konfederatki czerwone, amarantowe i błękitne, oko-lone czarnym, rudym, względnie białym barankiem. drugi szwadron, zwany litewskim, odziany był w szaraczkowe świty z zielonymi kołnierzami, takimi wypustkami, zapinane na jeden rząd stalowych guzików na haftki. spodnie szaraczkowe również miały zielone wypustki. za uzbrojenie służyły karabinki belgijskie, dubeltówki i pojedynki oraz rewolwery i krucice. szwadron dzielił się na plutony i sekcje. szwadronem dowodził rotmistrz, półszwadronem porucz-nik. w całym szwadronie był jeden wachmistrz szwadronowy, a w plutonach wachmistrze plutonowi. w sekcjach – podoficerzy i wicepodoficerzy.

dzień zaczynała pobudka grana o świcie, myto się, po czym następował apel. po nim msza polowa odprawiana przez kapelana, którym był ks. piotr mystkowski. po mszy śniadanie. podawano najpierw wódkę, potem zupę z go-towanym mięsem. później odbywały się ćwiczenia musztry. następnie był obiad. Resztę dnia wypełniały różne zajęcia, stosownie do potrzeby. Kolacji nie gotowano. na wyżywienie składały się dobrowolne świadczenia ludności oraz rekwizycje. powstańców zaopatrywał również najbliższy dwór – jastrzębna.

wyraźny rozkaz aleksandra andruszkiewicza (jako naczelnika woje-wództwa) oraz wiadomość o wymarszu wyprawy rosyjskiej z sejn skłoniły Ramotowskiego do opuszczenia kryjówki i stoczenia pierwszej potyczki, do której doszło 19.04.1863 r. pod jastrzębną. siły jego składały się (po przyłącze-niu się resztek oddziału andruszkiewicza) z ok. 400 ludzi, natomiast Rosjanie dysponowali batalionem strzelców pieszych, szwadronem ułanów i jedną ar-

1 2

matą. w trudnych warunkach terenowych nieprzyjaciel nie mógł użyć jazdy, natomiast powstańcy – kosynierów. walka sprowadziła się do wymiany ognia z broni palnej, a w jej wyniku powstańcy mieli trzech zabitych, pięciu rannych (inne źródła mówią o dwóch zabitych i dwóch rannych), natomiast Rosjanie stra-cili 14 żołnierzy i jednego oficera. przeciwnik odstąpił. już 23.04.1863 r. nastą-piło kolejne starcie, prawdopodobnie z tymi samymi siłami wroga, pod Balinką i czarnym Brodem, zakończone wycofaniem się powstańców, którzy ponieśli straty w ludziach. niezwykle zacięte walki miały miejsce 21.05.1863 r. dzień wcześniej „wawer” dostał wiadomość, że operujące również w augustowskiem partie wiktora Hłaski i władysława Brandta mają zamiar stoczyć walkę z siła-mi rosyjskimi pod Kadyszem. tego dnia podjął forsowny marsz, aby połączyć się z nimi w boju. w nocy z 20 na 21.05.1863 r. przeszedł Kanał augustowski, rzekę czarną Hańczę i zatrzymał się w Rygolu. tutaj o 7 rano, zaatakowany przez kompanię piechoty i oddział Kozaków, zmusił wroga do cofania się ku Kadyszowi i uciekających wypchnął na lewe skrzydło ich kamratów, którzy akurat atakowali oddziały Hłaski i Brandta, rozstrzygając tym samym wynik walki na korzyść powstańców. następnie wyruszył ku wsi Kodzie i nad rzeką ihorką rozbił przeciwnika, którego gonił aż pod Kadysz. tak więc jednego dnia odniósł „wawer” zwycięstwa pod Rygolem, Kadyszem i ihorką.

po zwycięstwie oddział operował w powiatach sejneńskim, mariampol-skim, kalwaryjskim. jednocześnie rósł w siłę, gdyż przyłączały się do niego inne partie, a także napływali wciąż nowi ochotnicy. nowy naczelnik wojen-ny, książę emil wittgenstein, za główne zadanie otrzymał likwidację partii powstańczej Ramotowskiego. w rejon zgrupowania wysłał liczne oddziały rosyjskie z augustowskiego i grodzieńszczyzny. tymczasem oddział „wawra” obozował w lasach sztabińskich. w ostatniej dekadzie czerwca przyłączyły się do niego nowe partie: tadeusza szeligowskiego (przyprowadził resztki od-działu pozostałego po pawle suzinie), Hłaski, Brandta oraz przybyła z litwy grupa dowodzona przez Feliksa Kołyszkę. w sumie zebrało się ok. 600 ludzi. wittgenstein skierował przeciwko powstańcom cztery kolumny wojska liczące 11 rot oraz dodatkową kolumnę z grodna. Ramotowski próbował początkowo wymknąć się z matni marszem na północ, lecz tutaj jego przednia straż po-niosła klęskę 25.06.1863 r. pod Berżnikami. w tej sytuacji zmienił kierunek i ruszył na południe, gdzie napotkał wroga. do bitwy doszło pod gruszkami 28.06.1863 r. Była to największa bitwa stoczona przez „wawra” z Rosjanami,

a także największa w całej wojennej kampanii w województwie. walka od-bywała się nocy. Rosjanie mieli łącznie 100 zabitych i rannych, powstańcy 18 zabitych i 25 rannych. zwycięstwo to nie dało jednak przewagi nad nieprzyja-cielem. dlatego też, by uniknąć obławy, „wawer” skierował się na Kozi Rynek z zamiarem kilkudniowego odpoczynku.

jedną z ostatnich ważnych bitew stoczył Ramotowski 29.06.1863 r. Rosyjskie oddziały doprowadzone zapewne przez zdradzieckich przewodni-ków (według miejscowej legendy przyczyniła się do tego jakaś kobieta), oto-czyły w tym dniu obóz powstańczy na Kozim Rynku, gdzie po zaciętych wal-kach partia uległa rozproszeniu. po klęsce, powstańcy, którzy ocaleli wraz ze swym dowódcą wycofali się na teren Łomżyńskiego. stoczyli bój w Radziłowie (5.07.1863 r.), przeprawili się przez narew pod sieburczynem (7.07.1863 r.) i odpo-czywali w okolicy wizny. tam do oddziału przyłączali się kolejni ochotnicy, tak, że „wawer” znów wyznaczył termin zgrupowania w powiecie augustowskim. ostatnia walka Ramotowskiego i aleksandra lenkiewicza „landera” na tym terenie miała miejsce pod strzelcowizną 3.09.1863 r., gdzie połączone ich siły zostały rozbite i rozproszone. powstanie chyliło się ku upadkowi. po objęciu rzą-dów na litwie przez słynnego okrutnika michaiła murawjowa „wieszatiela”, od-działy rosyjskie szybko spacyfikowały teren. „wawer” wyemigrował do Francji, a dowództwo nad resztkami powstańców objął wiktor augustowski, syn jana z majątku lipsk murowany. zostali oni rozbici pod skieblewem 25.09.1863 r., a dowódca – aresztowany następnego dnia.

na Białostocczyźnie po bitwie siemiatyckiej kolejne potyczki miały miej-sce w okolicach czarnej wsi i supraśla. s. zieliński tak o tym pisał: W koń-cu lutego celem ożywienia ducha w Grodzieńskim Rząd Narodowy wprost z Warszawy posłał tam Walentego Parczewskiego, poruczając mu dowództwo nad oddziałkiem kilkudziesięciu ludzi, którzy się z własnego popędu zebrali w powiecie bielskim. Parczewski działając w powiecie sokólskim, w okolicach Supraśla, napadł na transport wieziony przez 50 kozaków, których rozpędził, kładąc 8 trupem. Wkrótce potem miał niedaleko Czarnej Wsi małe z inwalidami spotkanie, w którem zabrał 40 sztuk broni palnej, lecz sam raniony rozpuściwszy oddziałek udał się do Wilna.

jednak dopiero pod koniec kwietnia doszło na Białostocczyźnie do kon-centracji poważnych sił powstańczych w puszczy Knyszyńskiej (Kamionka, lipowy most, starzynki), gdzie dowództwo nad wszystkimi siłami objął we-

1 3

teran powstania listopadowego płk. onufry duchiński (duchyński), który zamianował szefem sztabu bardziej energicznego walerego wróblewskiego. przybyli tu Barancewicz, Brandt, Micewicz, Roman i Ejtminowicz oficerowie moskiewskiego pułku, którzy według ignacego aramowicza – uczestnika tego zgrupowania i pamiętnikarza – wyróżniali się poświęceniem. poszczególnymi oddziałami dowodzili: julian ejtminowicz (białostoczanami i bielszczanami), edward Kiersnowski „grom” (bielszczanami), wincenty Huściłło (sokólszcza-nami). na zgrupowanie przybyli też świsłoczanie w liczbie 48 i stary Kobyliński z dorosłą młodzieżą ze swojej rodziny, żywnością i ładunkami. w ostępie Komotowszczyzna (dziś chomotowszczyzna) pod waliłami, 29.04.1863 r. po-wstańców zaatakowali i rozbili Rosjanie.

mniejsze bitwy miały miejsce pod Hornowem (2.05.1863 r.), strablą (2.05.1863 r.), Brześcianką (3.05.1863 r.). po klęsce pod waliłami ponowna koncentracja ochotników odbyła się na uroczysku Budziska nad sokołdą. stąd oddział duchińskiego i wróblewskiego wyruszył 1.06.1863 r. przez piłatowszczyznę i mostowlany do jałówki i wyszedł z Białostocczyzny, walcząc pod mereczowszczyzną, sieradowem, Łyskowem, Żarkowszczyzną. operowali oni w puszczy Świsłockiej, Różańskiej i Białowieskiej, później przechodząc na podlasie i w lubelskie, skąd przedostali się do galicji.

po wyjściu zgrupowania białostockiego z terenów dzisiejszego wo-jewództwa podlaskiego i rozbiciu partii „wawra” powstanie chyliło się ku upadkowi. miały co prawda jeszcze miejsce mniej znaczące starcia. na Białostocczyźnie były to potyczki: 9.06.1863 r. pod Rudką, 2.08.1863 r. koło zabłudowa, 4.08.1863 r. koło orli, 5.08.1863 r. na folwarku puchły, 19.09.1863 r. pod Łukawicą, 20.09.1863 r. pod Boćkami, 7.10.1863 r. pod Borkami, i 5.02.1864 r. w okolicach Białegostoku (bliżej nieznane wydarzenie). w rzeczywistości ar-mia rosyjska w październiku 1863 r. opanowała województwo grodzieńskie, a wymienione walki były ostatnim wysiłkiem grup powstańczych. dłużej utrzymał się ruch powstańczy ma terenach Królestwa polskiego. antoni wolski ze swoją partią zorganizował zasadzkę pod wsią poryte (25.02.1864 r.) i za-atakował jedwabne. jedno z ostatnich starć miało miejsce 15.06.1864 r. pod szczuczynem.

od czasu przybycia do wilna na stanowisko generała-gubernatora wo-jennego m. murawjowa i ogłoszenia stanu wojennego, wraz z wkroczeniem na te ziemie wojsk gen. zachara maniukina zapanował na tym terenie straszliwy

terror. gen. maniukin sławny był z tego, że służąc na Kaukazie, palił i niszczył każdą wieś tamecznych mieszkańców, która ściągała najmniejsze podejrzenie, że z walczącymi z Rosjanami mieli jakieś stosunki. ignacy Borejsza, naczelnik powiatu bielskiego wymienił wszystkich dotychczasowych urzędników, a na ich miejsce przysłano z głębi Rosji ludzi najgorszej konduity, nałogowych pijaków, bez żadnego usposobienia, dymisjonowanych oficerów, wygnanych ze służby za różne ekscesa. murawjow udzielił Borejszy instrukcji gnębienia mieszkańców spokojnych, więzienia, wysyłania na Sybir, w głąb Rosji, rabowania, palenia, katowania dawnych panów, księży, szlachtę okoliczną. Również gen. mikołaj ganecki, wizytujący w tym czasie swoją dywizję, wydał Borejszy takie polece-nie: Przez którą okolicą lub dwór przechodzić będą powstańcy, palić, niszczyć, rabować, a mieszkańców bez sądu wysyłać na Sybir. nic dziwnego, że wkrótce więzienia zapełniły się aresztowanymi. zapłonęły dwory, żołdactwo dopusz-czało się rabunków, gwałtów i samosądów, idąc za przykładem okrucieństwa swoich oficerów.

jak pisał adam dobroński: oddziały rosyjskie wykazywały się barba-rzyńskim zachowaniem wobec powstańców zwłaszcza rannych i jeńców. ze wspomnień wynika, że pastwiono się nawet nad ciałami poległych. 21.07.1863 r. pod wygodą (w powiecie łomżyńskim) Kozacy wymordowali 50 bezbronnych młodych mężczyzn, w tym uczniów zmierzających do oddziałów powstańczych w czerwonym Borze.

Kiedy w okolicy wsi jaworówka w powiecie białostockim znaleziono po-wieszonego rosyjskiego szpiega, murawjow wydał rozkaz następującej treści: Okrążyć wieś, siedmiu młodzieńców w obecności wszystkich mieszkańców po-wiesić, mienie wszystkich mieszkańców zrabować, wieś w obecności wszystkich spalić, pozostałych mieszkańców bez wyjątku wysłać w Sybir porządkiem etap-nym. 18.08.1863 r. rozkaz wykonano z niezwykłą pieczołowitością i barbarzyń-stwem, bijąc mieszkańców nahajkami i zmuszając ich, aby patrzyli na śmierć swoich bliskich, których powieszono na okolicznych drzewach. po spaleniu zabudowań i dobytku wszystkich wypędzono na sybir.

podobny los spotkał wieś Łukawicę w powiecie bielskim, której mieszkań-cy nie zawiadomili władz carskich o pobycie tu partii powstańczej. na początku października do wsi przybyli żołnierze carscy na kwaterunek. przez kilka dni zużywali zapasy, dobytek oraz pastwili się nad mieszkańcami. po takiej kilku-dniowej grabieży odczytano mieszkańcom wyrok spalenia wsi. mieszkańców

1 4

popędzono do Bielska podlaskiego, skąd wywieziono ich na sybir. Franciszek Biłgorajski tak wspominał te wydarzenia: Na dniu 19 września 1863 r. oddział powstańców pod dowództwem Ejtminowicza spotkawszy się z Moskalami w sa-mym, tak rzeknę, kącie granicy między Łukawicą, Zalesiem, Topczewem i Wólką Pietkowską, i stoczył tam bitwę i świetne odniósł nad przeważającą siłą Moskali zwycięstwo. Moskale stracili tam w poległych i rannych przynajmniej cztery razy tyle jak powstańcy. Bitwa toczyła się po części na czystych, pomienionych wiosek polach ... W raporcie do Ganeckoja, doniósł Borejsza, że Łukawica była gniazdem wylęgającym „miatieżników”; (...) Dnia 3 października rano, zaraz po wypędzeniu mieszkańców na łąkę, przeznaczono do każdego domu dla za-bierania ruchomości po trzech podoficerów a mianowicie z piechoty, od ułanów i kozaków. (...) Mieszkańcy Łukawicy, zanim wywieziono ich ruchomości i zboże, całe niemal trzy dni i noce, otoczeni wojskiem, pod gołym niebem przepędzili na łące. Upał dniem, nocą chłód, wilgoć i brak ciepłego odzienia, szkodliwy na zdrowie wywierał wpływ. Bardzo wielu zatem mieszkańców, a osobliwie wiele dzieci, rozchorowało się mocno. (...) Zbliżała się straszna rozstrzygająca chwila. Ostatnie z mieniem nieszczęśliwych łukawiczanów odprawiono wozy. Na wzgórku pod wsią sołdaci układali olbrzymi stos suchego chrustu. Ściemniło się już zupełnie gdy od strony wioski głośny koni rozległ się tętent. Gdy jeźdźcy wjechali na pagórek, rozróżniono między innymi postać pułkownika Borejszy, jego adiutanta Wołkowa i kilku oficerów. Komenda „smirno” ze wszystkich roz-legła się stron, a dowódcy rot, szwadronów i kozaków pospieszyli do pułkow-nika z zwyczajnym w takim razie raportem. Pułkownik salutował, odnośnych dowódców zatrzymał przy sobie i tylko adiutantowi ciche jakieś wydał rozkazy. Borejsza (...) przystąpił do odczytywania wyroku: „Jenerał Ganeckoj z rapor-tu wojennego naczelnika pułkownika Borejszy, że Łukawica niejednokrotnie przyjmowała „bandy miatieżników”, a nie uwiadomiła o tym ani władzy woj-skowej, ani policyi, oraz że przez niezawiadomienie tego rodzaju oddział wojska na dniu 19 września narażonym został na straty niemałe, rozkazuje: wszelką mieszkańców Łukawicy ziemię, tudzież wszystkie tychże ruchomości zabrać na skarb, następnie całą wieś spalić do szczętu, a po dokonaniu tego, wszystkich bez wyjątku mieszkańców, bez względu na płeć i na wiek, wysłać natychmiast w oddalone gubernie sybirskie”. W tej chwili, jakby za dotknięciem czarodziej-skiej laski z kilkudziesięciu naraz domów Łukawicy, czerwone mignęły płomienie. (...) Był to straszny i grozą przejmujący widok. Cała Łukawica przedstawiła

się widzom jakby tylko jeden olbrzymi płomień. (...) Łukawica jeszcze gorzała płomieniem, gdy z rozkazu Borejszy ozwały się trąbki i bębny. (...) Biedni łuka-wiczanie, jakkolwiek wiedzieli, że popędzą ich na Sybir, nie oswoili się jeszcze z tą myślą, ani przypuszczali, że to nastąpi tak prędko. Żołnierzom śpieszyło się do Bielska ... Do Bielska na własnych rękach dwóch przynieśli łukawiczanie trupów: dziecko i starca. W kilka dni później wyprawiono ich w Sybir.

podobny los spotkał wsie pruszanka-Baranki i wilczochy. celestyn i jan zwani ziębiakami albo zgoreczynami złożyli fałszywy donos na mieszkań-ców z własnej wsi szlacheckiej pruszanka-Baranki, skutkiem którego w maju 1864 roku niemal wszystkie rodziny (z wyjątkiem dwóch) zostały zesłane do guberni tomskiej. w ich miejsce sprowadzono 11 rosyjskich rodzin chłopskich z guberni pskowskiej. o pacyfikacji tej wsi czytamy w XiX-wiecznych źródłach: Poprzedniego dnia armia cesarsko-rosyjska oczyściła z przestępnej ludności wszystkie chaty, a z należącego do niej inwentarza żywego i martwego wszyst-kie stodołki, stajenki, obory i chlewy. Ludność wzięto pomiędzy wojsko jako już ofiary sprawiedliwości bez sądu; na inwentarz i dobytek wszelki urządzono licytację. Konie i woły szły po kilka rubli; kufry z rzeczami i nieraz pieniędzmi, po kilkanaście złotych. Oficerowie i urzędnicy zmawiali się z handlarzami: do-brze i skarb obedrzeć, bo biednym skazańcom nic z licytacji dostać się nie miało. Nazajutrz wobec wszystkich i świadków „dla przykładu” spędzonych z okolic odbyło się spalenie osady. Miejsca po chatach zaorano, a samych nieszczęśli-wych pognano do Tykocina, a stamtąd wywieziono i zapędzono na Syberię. Nigdy już żaden z nich ziemi ojczystej nie ujrzał.

przywołajmy jeszcze raz wspomnienia z tamtych lat: Ażeby opisać wszystkie zbrodnie spełnione na Litwie i w augustowskiej guberni w ciągu od 1863-1868 roku nie wystarczyłoby na tę pracę życie kilkunastu a może kilku-dziesięciu pisarzy, a czyny Inkizycyi hiszpańskiej nikną wobec tych okrucieństw, jakich dopuszczano się w tym kraju.

Dmitrjew dowódca 7. roty z Pułku Nowoingermanłańskiego, piastował najpierw urząd uczastkowego wojennego w miasteczku Trzcianne w białosto-ckim powiecie, guberni grodzieńskiej. Gdy tam, kogo nie wymordował to wysyłał w Sybir, a widząc, że nie ma obdzierać już kogo, z kozakami wpadł do Tykocina w powiecie łomżyńskim w guberni augustowskiej i kazawszy kozakom wszyst-kich mieszkańców spędzić do tamtejszego burmistrza, zmusił ich do podpisania prośby do kata Michajła, że mieszkańcy Tykocina niczego nie pragną mocniej jak

1 5

tej wysokiej łaski, ażeby na uczastkowego wojennego w Tykocinie przeznaczono kapitana Dmirtjewa, który jedynie zdoła ocalić ich od zbójeckich band polskich buntowników. Dmitrjew (...) obejmuje wspomniany urząd w Tykocinie (...) gdzie w najokrutniejszy sposób dręczy i męczy i morduje mieszkańców. Co działo się za rządów tego strasznego oprawcy w jego uczastku nie tylko niepodobna opisać, ale jego nienasycona żądza krwi, żądza dręczenia i męczenia ludzi pozostanie

– mniemam na zawsze psychologiczną zagadką i głębocy psychologowie zechcą wytłumaczyć ją chyba w ten tylko sposób, że tego okrutnego zwierza zechcą policzyć do rodziny Murawiewów. Z samego łomżyńskiego powiatu wywieziono na Sybir, prawie wszystkich do katorżniczych robót, przeszło 600 osób, rozumie się samych po największej części spokojnych obywateli, inni bowiem biorąc udział w powstaniu, nie byli w domu.

P. Dmitrjew utworzył sobie zgraję szpiegów złożoną z Żydów, których okrótnem katowaniem zmuszał do najfałszywszych denuncjacji. Wszyscy ajenci ci każdego dnia stawić się musieli do niego z raportem i biada temu, który nie przybył z nową denuncjacją, z której Dmitrjew mógłby był odnieść korzyści. Na czele p. Dmitrjewa kozacy prowadzeni przez Żydów, otaczają dwór albo dom, wpadają do wnętrza, rabują co tylko pod ręką i najspokojniejszych obywateli wywlekają z domu. A każde przyaresztowanie i każda indagacja rozpoczynała się od tego, że przyaresztowany otrzymał zaraz na miejscu przed indagacją najmniej 100-200 nahajek według rozkazu p. Dmitrjewa z ręki Żydów.

Katowanie, męczenie i mordowanie niewinnych ludzi było przeprowa-dzane w tak bestialski sposób, że sami Rosjanie złożyli doniesienie na okru-cieństwo dmitriewa. został on ukarany grzywną.

Kpt. Bałchawityn, uczastkowy w zambrowie podobnym był do Dmitrjewa zwierzem. Podobnych jak Dmitrjew dopuszczał się zbrodni, wszystko takim samym szło trybem jak w Tykocinie, nie tylko w Zambrowie ale i w miastecz-ku Sokoły, gdzie tak samo mordował uczastkowy wojenny kapitan Szuple i we wszystkich innych łomżyńskiego powiatu uczastkach, bo naczelnikiem całego powiatu był dzisiejszy gubernator płockiej guberni, pułkownik generalnego szta-bu Wrangiel z godnym swoim pomocnikiem Tungendholdem.

Bałchawityn przez trzy dni najeżdżał zaściankowego szlachcica miesz-kającego we wsi koło zambrowa, pytając go o syna i za każdym razem wymie-rzając 80 nahajek. na trzeci dzień, gdy starzec ujrzał zbliżających się Kozaków, chwycił brzytwę i popełnił samobójstwo. okrucieństwem wyróżniał się zbir

praporszczik Gust, który m.in. zakatował mieszkającego niedaleko wysokiego mazowieckiego szlachcica puławskiego, pytając go o syna, którego ten nie po-siadał. Biciem i torturami wpędził w chorobę jego trzy córki stające w obronie ojca.

wielu powstańców zostało skazanych i straconych. egzekucje takie odbywa-ły się w suwałkach, sokółce, szczuczynie, Łomży, Bielsku, choroszczy, sejnach itp. oto niektórzy męczennicy za naród i ojczyznę, niewystępujący w dalszej części katalogu (daty podaję w starym stylu): dominik Bejda, powieszony w Bielsku 20.11.1863 r.; leon chrzanowski, rozstrzelany we wsi lemany 21.04.1864 r.; mateusz ciuchna, rozstrzelany w sokółce 6.06.1863 r.; jan Konopko, powieszony w sokołach 29.11.1863 r.; sebastian Krajewski, rozstrzelany we wsi lochy po-wiatu łomżyńskiego 24.04.1864 r.; julian okurowski, rozstrzelany we wsi Łączki, powiatu łomżyńskiego 21.04.1864 r.; jan Świętorzecki, powieszony 11.01.1863 r. w Bajkach, powiatu białostockiego. w spisie w archiwum państwowym w Łomży jest wykaz ponad 1000 osób ukaranych za udział w powstaniu.

Konfiskowano majątki uczestników powstania oraz właścicieli podejrza-nych o pomoc partyzantom. w guberni grodzieńskiej do konfiskaty zostały wy-znaczone: Raupiszki (kościoła malackiego), Tylwica (Napoleona Ołdakowskiego), Wilamówka (Wilamowskiego), Kolonia (Kobylińskiego), Zalesiany (Kazimierza Kobylińskiego), Mała Kramkówka (Józefa Zawistowskiego), Bajki Starowieś (Konstantego Perkowskiego), Karpiniec (Szumkowskiego), Kobusy (Czarnockiego), Czaje (Henryka Załuskiego), Karpowicze (Szumkowskiego), Wyganów (Rozalii Wyganowskiej), Kamienica Żyrowicka (Juliana Wyganowskiego), Szostaków (Apolinarego Hofmajstera), Płoski (Kamińskiego), Stefanin (Andrzejkowicza), Rudawicze Cerkiewne (Dziekońskiego), Rakowiec (Jana Tołłoczki), Paniuki (Lenkiewicza), Zakrzewszczyzna (Michała Jurowskiego), Strupin, Astapkowszczyzna (Rudolfa Montowicza), Nowosiółki (Adama Spirydowicza), Karasiowszczyzna (Aleksandra Ejsmonta), Jeziory (Leopolda Walickiego), Dziatkowicze (Gustawa Radowickiego), Stefanty (Feliksa Jagmina), Ostrówek (Rudolfa Tarnowskiego), Balandycze (Jarosława Andrzejkowicza), Laskowicze (Korsaka Władysława), Horki (Kalasantego Andrzejkowicza), Raczki (Apolinarego Radowickiego), Wyderko (Lucjana Kraszewskiego), Tewle (Jundziłła), Mokre (Feliksa Zienkowicza), Mace (Małachowskiego), Gabrielin (Szczesnego Włodka), Haleny (Medarda Skoczyńskiego), Kolady (Władysława Kozieradzkiego), Radowiec, Bereza Kartuska (klasztor), Miłowidy (Edwarda

1 6

Kiersnowskiego), Osowiec (Konstantego Jundziłła), Wydział (Jana Łagiewnickiego), Żuchowo (Szumkowskiego), Gliniszcze Małe (Jana Hryniewickiego), Sterpejki (Terpiłowskiego), Choroszewicze (Ksawerego Sasulicza), Hołowiszcze (Edwarda Twardowskiego), Żerno (Ryszarda Andrzejkowicza), Repelka (Adolfa Kaszuby), Pieniuga (Henryka Rodziewicza), Hryckowszczyzna (Telszewskiego) – pisownia wg wykazu janusza iwaszkiewicza.

wg powyższego wykazu na konfiskatę oraz kolonizację rosyjskimi chłopami skazane zostały zaścianki drobnej szlachty. w powiecie białosto-ckim: Morusy, Bajki Starawieś, Bogusze, Zajki, Kuczyn, Magnusze, Suraż, Białosuknie, Downary, Wielka Kramkówka, Mońki. w powiecie bielskim: Pieszczynki, Leszczki, Bogusze, Moczydła, Niemyje Stare, Radziszew, Sienczuk, Ciechanowiec, Kleszczele, Brzeźnica, Siekluki, Piotrowo Trochny, Korzeniówka Dlatkowicka, Kośki Małe, Kłopoty, Krynki, Maroce, Lachówki, Huski, Krynki Sobole, Wyganowo, Zaremby, Korzeniówka, Malinowo i Złotki, Falki Stare, Olszewo, Rybołty, Nowiny Borowe, Łubino, Rudolfy, Jakubowicze, Szmurły, Wojeńcze, Moskwina, Stare Olszewo, Lipny, Bańki. w powiecie grodzieńskim: Eysmonty Nadtobolskie, Żukowicze, Tołoczki, Hlebowicze, Wielkie Jodkiewicze. w powiecie kobryńskim: Horodziec, Bosiacz. w powiecie prużańskim: Pieniążki. w powiecie sokólskim: Malawicze Górne, Janowo, Szyszki. w powiecie wołko-wyskim: Trymowszczyzna.

Represje popowstaniowe trwały jeszcze długo po 1863 r. zrusyfikowano administrację i szkolnictwo. Uderzono w Kościół katolicki, duchowieństwo ka-rano, zsyłano na sybir, pozbawiano parafii, a kościoły zamykano lub zamienia-no na cerkwie. taki los spotkał świątynie w następujących miejscowościach na Białostocczyźnie: janopol (Królowy most), dziadkowice, granne, Śledzianów, Kleszczele, mielnik, niemirów, sadów, milejczyce, Karpowicze, Klimówkę, Różanystok, szudziałowo, wasilków, jałówkę, narewkę, Bielsk podlaski, drohiczyn, wielanów (dzisiaj centrum parafii w tokarach). zamknięto lub przekazano prawo-sławnym wiele kaplic jak np. w Białymstoku (św. marii magdaleny), w wasilkowie, Klimówce, Klukowiczach w majątku Kruhłe. w wasilkowie nawet dzwonnicę przyłączono do cerkwi, bowiem znajdowała się w bliskiej odległości. Konfiskaty dotyczyły oczywiście uposażenia w ziemię oraz często wyposażenia świątyń. wg relacji z tego okresu: Nawrócenia Kleszczel katolickich w Bielskiem, dokonał Murawiew jednym zamachem: wysłał popa i kozaków. W ciągu kilku dni mia-steczko było już z dawien dawna rosyjskiem. Znęcano się na pozostałymi kato-

likami okrutnie. Gniewały satrapę niesłychanie krzyże przydrożne, iż nadawały krajowi charakter katolicko-polski. D. 16 maja 1864 r. wyjednał na spodlonym kollegium petersburskim zakaz stawiania jakichkolwiek znaków świętych poza obrębem kościołów. Kollegium myślało tylko o drogach; ale żandarmi pomyśleli o cmentarzach i zabrali się do wyrywania krzyży z mogił, zabraniając stawiania nowych. Ale nie tylko nowych krzyżów zakazywano; wyrąbywano i wykopywa-no już istniejące, ścinano z nich napisy, przenoszono je z gościńców na miejsca ustronniejsze, aby nie raziły wzroku przeciągających po kraju wodzów i dygni-tarzy. (...) Skworcew w Kleszczelach zrywał chorągwie kościelne, łamał krzyże, burzył figury (sierpień 1866).

na zakończenie chciałbym przytoczyć ciekawe świadectwo z tych czasów, dotyczące likwidacji kościoła katolickiego w wasilkowie. jest to ludowy utwór wierszem opisujący dzieje świątyni wasilkowskiej, pochodzący zapewne z końca XiX w. pt. Opis dziejów Kościoła w Wasilkowie.

Ludzie uczeni lub też pradziadkowieByli pewno w mieście WasilkowieWidzieli gdzie stoi kościółek wspaniałyDrzewem otoczony murowany białyLecz nie bardzo dawno ten kościół istniejeTrzeba wam opisać starych czasów dziejeTam gdzie dzisiaj stoi popowskie mieszkanieDawniej tam istniała świątynia drewnianaByła postawiona w tym niedużym mieścieTego nie pamiętam, bo może lat dwieścieStała w tym miasteczku dokąd wielcy maliBy Bogu cześć oddać zawsze się zbieraliLecz jak smutny koniec przyszedł do świątyniNa każde wspomnienie żal się w sercu czujeGdy przyszedł jej koniec wśród roku pańskiegoTysiąc i osiemset sześćdziesiąt trzeciegoGdy to było polskich żołnierzy powstanieRozmaite poszły po mieście gadanieMówili jedni drugim, którzy w innej wierzeŻe ksiądz proboszcz jeździł do polskich żołnierzy

1 7

Rząd rosyjski począł temu radzićPostanowił by ten kościół zagładzićTa wieść prędko doszła wszystkim do uszuLud wierny zebrał się licznie do kościołaBy się wyspowiadać raz ostatni chcieliGdy proboszcza swego w kościele widzieliKiedy kapłan ludzi w kościele spowiadałA wtenczas asesor do kościoła wpadaI woła na księdza, by wyniósł Jezusa Pana z tej świątyniKapłan się porusza do ołtarza spieszyKielich do rąk chwyta, bo go tam popędza asesor bandyta.Z rękoma drżącemi kapłan przystępujeDo ołtarza Pana Jezusa piastujeLecz cóż się tu dzieje, o jak wielka biedaGdy kielich kapłana z drżących rąk wypadaTu kapłan struchlawszy na posadzkę padaPrzenajświętszy Sakrament do kielicha wkładaWtenczas z żalem wielkim i ze łzami w oku przenieśli parafię go Białegostoku.

Grzegorz Ryżewski

Wybrane biogramy

Cyprian, a raczej Cyriak Akord (Accord) (1827-1881), pochodził z wo-jewództwa augustowskiego. Uczył się najpierw w sejnach i suwałkach, później w warszawie. ze szkół został wydalony za czytanie nielegalnych książek i udał się do Królewca, gdzie wstąpił na uniwersytet. działał w sprzysiężeniu przygoto-wującym wybuch rewolucji w 1846 r. na terenie województwa augustowskiego. został aresztowany i skazany na 10 lat katorgi. powrócił do kraju na mocy amne-stii po wstąpieniu na tron aleksandra ii. na zjeździe obywateli 30.01.1863 r. w antonowie namówił białą szlachtę, aby przystąpiła do powstania i tamże zo-stał mianowany naczelnikiem cywilnym. jak stwierdzał jego biograf: dzierżawił wieś (majątek) Berżniki koło Sejn. Bardzo czynny udział brał w organizowaniu powstania 1863 roku jako naczelnik powiatu augustowskiego. Przed grożącym mu aresztowaniem uszedł do Niemiec i jako agent Rządu Narodowego w Lipsku i Dreźnie pośredniczył w przesyłce broni. Bawił też jakiś czas w Szwecji, biorąc udział w przygotowaniach oddziału powstańczego w Malmo, który miał być morzem przetransportowany na Żmudź. po powstaniu działał przeciw polityce rosyjskiej w Konstantynopolu, Raguzie i sarajewie. we lwowie uzyskał dyplom inżyniera dróg i mostów. pracował w Rzeszowie, gdzie zmarł 25.08.1881 r.

Aleksander Andruszkiewicz (1808-1868), urodził się w miejscowości sytki. zaciągnął się do armii w 1825 r., a 3.09.1831 r. został mianowany porucz-nikiem. przeszedł do prus i został internowany w malborku. złożył przysięgę na wierność carowi, jednak zdecydował się na emigrację. we Francji został członkiem towarzystwa demokratycznego polskiego, a następnie przystąpił do zjednoczenia. wziął udział w wydarzeniach wiosny ludów. w 1848 r. udał się do Krakowa i był organizatorem siły zbrojnej w Rzeszowskiem. znów udał się na emigrację. przybył do kraju, aby wziąć udział w powstaniu styczniowym. w kwietniu 1863 r. przybył w augustowskie jako świeżo mianowany pułkownik, obejmując dowództwo nad oddziałem Kamińskiego oraz został naczelnikiem wojennym województwa augu-stowskiego. oddział pod jego dowództwem walczył z Rosjanami pod lokajciami, a następnie udał się na południe do lasów sztabińskich, gdzie połączył się z K. Ramotowskim „wawrem”. Po drodze oddział stoczył kilka potyczek i w końcu

1 8

został rozbity. Po tym niepowodzeniu Andruszkiewicz zrzekł się bezpośredniego dowodzenia oddziałem, zatrzymał natomiast dowództwo nad całością sił zbroj-nych województwa augustowskiego, z kwaterą przy oddziale „Wawra”. Nad reszt-ką swojej partii przekazał dowództwo kpt. Władysławowi Brandtowi, który zbiegł świeżo z wojska rosyjskiego i po krótkiej kampanii w Grodzieńskiem przeszedł w Augustowskie . wraz z „wawrem” walczył w niektórych bitwach i potyczkach. we wrześniu 1863 r. został urlopowany ze względu na zły stan zdrowia, wyjechał do Krakowa, a następnie do turcji i paryża, gdzie zmarł 8.12.1868 r.

Ignacy Aramowicz (zm. 1875), był nauczycielem matematyki w gimnazjum Białostockim. od 1862 r. działał w organizacji narodowej w Białymstoku. to u nie-go mieszkał tuż przed powstaniem naczelnik wojenny województwa grodzień-skiego, o. duchiński. w powstaniu, w którym brał udział począwszy od kwietnia 1863 do stycznia 1864 r. był skarbnikiem oddziału j. ejtminowicza, a następnie adiutantem dowódców o. duchińskiego i w. wróblewskiego. zdarzenia z tego czasu opisał w swym pamiętniku wydanym w szwajcarii w 1865 r., gdzie emi-grował po powstaniu. jego wspomnienia zatytułowane Marzenia są doskonałym źródłem historycznym dotyczącym dziejów powstania na Białostocczyźnie. Brał udział m.in. w ogłoszeniu manifestu Rządu narodowego w sokołdzie, co miało miejsce 26.04.1863 r. następnie walczył w licznych bitwach i potyczkach, które zwięźle i szczegółowo opisał. po rozbiciu oddziału wróblewskiego, co miało miej-sce pod Rutką Korybutową 19.01.1864 r., przeszedł granicę galicyjską i udał się na emigrację. w 1872 r. postanowił wrócić do kraju. władze carskie zesłały go w głąb Rosji. zmarł w 1875 r. w Kazaniu.

Antoni Barancewicz (1837-1918), syn Kazimierza i wiktorii z Rymkiewiczów. po ukończeniu gimnazjum wileńskiego wstąpił do wojska rosyjskiego. gdy wybuchło powstanie, stacjonował w Białymstoku w stopniu podporucznika. Barancewicz nastrojony patriotycznie, odważny i nieustępli-wy, a przy tym ujmującego usposobienia, potrafił pozyskać sobie młodzież tak w najbliższej okolicy, jak i w Białymstoku i w Grodnie, gdzie od roku 1861 istniała tajna organizacja dobrze przygotowana przez Bronisława Szwarcego – pisał jego biograf. Barancewicz był łącznikiem między naczelnikiem wojennym wojewódz-twa grodzieńskiego duchińskim a oficerami garnizonu białostockiego. aramowicz zanotował: 24 kwietnia jak kto mógł wyrwał się z miasta i zdążał przez Zieloną Puszczę do wsi Kamionki, a pomiędzy przybyłymi wyróżniali się poświęceniem: Barancewicz, Brandt, Micewicz, Roman i Ejtminowicz oficerowie miejscowego mo-

skiewskiego pułku. w bitwie pod waliłami (29.04.1863 r.) dowodził Barancewicz drugą kompanią strzelców na lewym skrzydle, gdzie stawił zacięty opór ogromnej przewadze moskali. później dowodził partią w powiecie bielskim, a następnie połączył się z odziałem braci ejtminowiczów. po przejściu w podlaskie, a później lubelskie połączył się z głównymi siłami Karola Krysińskiego i w. wróblewskiego. w stopniu kapitana walczył w wielu bitwach i potyczkach. po rozbiciu oddzia-łu wróblewskiego pod Rutką Korybutową (19.01.1864 r.) wyszedł cało z klęski i przeszedł granicę galicyjską. o końcu swej walki tak pisał: Po wycięciu w pień piechoty Bogusława Ejtminowicza i po rozbiciu konnego oddziału Wróblewskiego, powstanie w Lubelskiem upadło, bo prócz tych dwóch, innych oddziałów powstań-czych w tych stronach nie było. Zdążaliśmy więc w pięciu ku granicy, by przejść do Galicyi. Dziewięć dni od 19 stycznia do 1 lutego zeszło nam na ciągłych po-chodach i przemykaniu się wśród krążących moskiewskich wojsk i straży. Na dobitkę rana Ejtminowicza [juliana – g.R], niezaopatrzona wcale, a rozogniona wskutek ciągłej jazdy i tarcia o samodziałowe spodnie, zmusiła ułożyć go na saniach przewodnika. (...) Tu przed potrójnym kordonem straży i objeszczyków, którymi Moskale obsadzili granicę, Ejtminowicz mimo bólu i osłabienia, dosiadł konia i z rewolwerem w jednej a szablą w drugiej ręce ruszyliśmy dobrym kłusem naprzód. Przebyliśmy szczęśliwie granicę i w kilka godzin później spoczęliśmy w Deniskach. Tu po raz pierwszy od niepamiętnych czasów, zwlekliśmy z siebie odzież, bielizna dawno już w strzępach zleciała z naszych grzbietów, a i ubranie wierzchnie w łachmanach, pełne robactwa, ledwie się trzymało na wynędzniałym ciele. następnie wyjechał do paryża. Rząd narodowy w uznaniu zasług mianował go na emigracji majorem. powrócił w 1869 r. do galicji. w 1872 r. objął stanowi-sko okręgowego inżyniera dróg krajowych w stanisławowie. działał w różnych patriotycznych stowarzyszeniach. ok. 1913 r. przeniósł się do lwowa, gdzie zmarł w styczniu 1918 r. pozostawił swoje wspomnienia z powstania.

Franciszek Józef Biłgorajski (1794-1878), syn jakuba i Krystyny z Karwowskich. Urodził się we dworze w strabli, gdzie jego ojciec był ekono-mem u michała starzeńskiego. Uczył się u księży misjonarzy w tykocinie, a następnie u pijarów w Łomży, krótko w szkółce bielskiej. następnie podjął naukę w gimnazjum Białostockim i w szkole artylerii i inżynierii w warszawie. Brał udział w budowie twierdzy w modlinie. Był członkiem loży masońskiej

„wschodzące słońce” w Łomży. wziął udział w powstaniu listopadowym, jako jeden z dowódców oddziału powstańczego w stopniu porucznika. po bitwie pod

1 9

Hajnówką został wzięty do niewoli. w 1832 r. został pozbawiony szlachectwa i majątku oraz zesłany na syberię. podobno należał do grypy przygotowującej bunt zesłańców. niebawem (1834 r.?) został ułaskawiony i powrócił do rodzinnego majątku – glinnika. w 1861 r. w związku z dekretem carskim został powołany na stanowisko mirowego pośrednika (sędzia pokoju) 3. okręgu powiatu bielskiego. podczas powstania był oskarżony o udział we władzach powstańczych powiatu bielskiego i czynny udział w rewolucji, za co był więziony w grodnie i Bielsku. do 1868 r. pozostawał pod nadzorem policyjnym. Biłgorajski spisał swoje wspomnie-nia, które są niezwykle cennym źródłem historycznym dotyczącym naszych tere-nów, opublikowane przez Ferdynanda władysława czaplickiego pt. Moskiewskie na Litwie rządy 1863-1869, Kraków 1869. ok. 1870 r. wyjechał do galicji, gdzie dalej spisywał pamiętniki publikowane na łamach „czasu”. zmarł w Krakowie w 1878 r. w 1956 r. stanisław szczotka opublikował jego Pamiętniki o sprawie chłopskiej w 1863.

Rafał Błoński (1817 – po 1873), syn powstańca listopadowego, burmi-strza Kolna i wizny – Rafała Błońskiego i jego żony, Franciszki z targońskich. Urodził się w targoniach, uczył się w gimnazjum Łomżyńskim, które opuścił po trzech latach. w 1839 r. założył tajny związek wśród uczniów wyższych klas. sprzysiężenie zostało rozbite, a Błoński wraz z kolegami aresztowany. po poby-cie w cytadeli w lutym 1840 r. został skazany na katorgę na syberii, gdzie m.in. pracował w rządowej fabryce wódek, żył z myślistwa, pracował jako urzędnik. po 17 latach zesłania, wykorzystując amnestię, powrócił do kraju i zamieszkał w wyłkowyszkach. od 1862 r. mocno zaangażował się w organizację powstania w augustowskiem. po jego wybuchu był pomocnikiem józefa piotrowskiego – ko-misarza Rządu narodowego na województwo augustowskie. walczył w partiach cybulskiego, mroczkowskiego, Kamińskiego (tę ostatnią przejął andruszkiewicz). Był uczestnikiem bitew i potyczek pod Kozłową Rudą (1.04.1863 r.), sapieżyszkami (9.04.1863 r.). następnie przez krótki okres był naczelnikiem policji narodowej w augustowskiem. po powstaniu schronił się we Francji. w 1865 r. był w Rzymie, gdzie napisał swój pamiętnik z czasów zesłania. później mieszkał w Krakowie i tarnowie, pracował jako urzędnik. w 1873 r. został uwięziony i wkrótce zwol-niony. zmarł po tymże roku, nie wiadomo gdzie i kiedy. napisał: Pobyt na Syberii przez niego samego opisany w 1865 r., Kraków 1867 i Pamiętnik z Augustowskiego, [w:] Polska w walce, Kraków 1875.

Władysław Brandt (1836-1912), urodzony w Rudakach, syn Kazimierza i anieli z iwaszkiewiczów. po ukończeniu szkół w mołodecznie wstąpił do wojska rosyjskiego, gdzie pozostawał do marca 1863 r., a następnie wraz z Barancewiczem i innymi oficerami stacjonującymi w Białymstoku przyłączył się do powstania. jest wspomniany przez aramowicza na zgrupowaniu w puszczy Knyszyńskiej. po bitwie pod waliłami przeszedł w augustowskie i przejął od andruszkiewicza oddział złożony z 10 osób, który powiększył do 110 piechoty i 18 jazdy. na czele tego oddziału, wspólnie z oddziałem Hłaski, stoczył zwycięski bój pod Kadyszem (21.05.1863 r.), a w połączeniu z suzinem – potyczki pod olitą i sargiszkami. w bitwie pod gruszkami (28.06.1863 r.) walnie przyczynił się do zwycięstwa. sam tak o tym pisał: pod nazwiskiem oddział Brandta – brałem udział w bitwach pod Gruszkami, Kadyszem, Balwierzyszkami i w innych mniejszych potyczkach, zawsze szczęśliwie. Uległ wypadkowi, a gdy wyzdrowiał, udał się na Kurpie, gdzie sformował oddział złożony z samych włościan (120 piechoty i 20 jazdy). szczęśliwie walczył z Rosjanami, lecz wskutek egipskiej choroby oczu (jaglica) musiał oddział rozpuścić. po wyzdrowieniu powrócił na Kurpie i znów zebrał niewielki oddział, z którym przegrał niewielką utarczkę z moskalami w grudniu 1863 r. i zmuszony został wyjechać za granicę. mieszkał w paryżu do 1880 r., a następnie przybył do galicji. tu otrzymał posadę konduktora dróg krajowych. zmarł w 1912 r. opublikował swoje wspomnienia z udziału w powstaniu.

Józef Chwiećkowski (1821-1880), urodził się w przesławce jako syn szlach-cica zagrodowego, pawła. gimnazjum Białostockie ukończył w 1842 r., a następnie studiował medycynę w moskwie, gdzie w 1847 r. uzyskał dyplom. do 1859 r. pra-cował (w zasadzie była to służba) na terenie Rosji, a następnie zwiedzał kraje za-chodnie, zapoznając się z najnowszymi osiągnięciami medycyny. w 1861 r. osiadł w Białymstoku. za udział w powstaniu styczniowym został zesłany do tomska. w 1867 r. powrócił ze zsyłki i podjął pracę w tykocinie. mieszkał następnie we włocławku, a od 1876 r. w warszawie. zaprzestał praktyki lekarskiej i zajął się stu-diami nad naukami biologicznymi i filozofią. efektem jego pracy było dwutomowe dzieło dotyczące powstania i rozwoju życia na ziemi, w którym wykładał swoje poglądy materialistyczne i pozytywistyczne oraz odrzucał możliwość istnienia sił niematerialnych. dzieło to pt. Siła i materia czyli stopniowy rozwój pojęć o tych przedmiotach należy dziś do rzadkości, było bowiem niszczone przez przeciwni-ków materializmu. chwiećkowski zmarł 30.12.1880 r., a swój olbrzymi majątek przeznaczył na stypendia dla studentów medycyny Uniwersytetu warszawskiego,

2 0

wydawnictwa popularno-naukowe, pomoc stypendialną dla uczniów szkół rze-mieślniczych oraz inne cele charytatywne. jako ciekawostkę można podać fakt, że towarzystwo lekarskie warszawskie ufundowało pamiątkową tablicę w katedrze we włocławku (chwiećkowski mieszkał w tym mieście u swego brata księdza w latach 1870-1876). gdy władze kościelne zorientowały się , że zawisła ona ku czci autora bezbożnych dzieł, próbowały ją usunąć, lecz ostatecznie zrezygnowano z tego zamiaru, a tablicę można oglądać do dnia dzisiejszego.

Władysław Cichorski „Zameczek”, „Roman” (1822-1876), urodził się w Kaliszu. syn wincenta, radcy stanu, senatora i emilii z zapolskich. władysław ukończył gimnazjum w warszawie, kształcił się w szkole rolniczej w marymoncie. po utracie majątku został urzędnikiem w Komisji przychodów i skarbu, gdzie pracował do 1861 r. następnie zaangażowany w ruch niepodległościowy, udał się w płockie i augustowskie, aby przygotowywać włościan do powstania, po wybu-chu którego ogłaszał manifest powstańczy. na początku powstania dokonał kon-centracji partyzantów w okolicy Łap. w nocy z 22 na 23.01.1863 r. opanował stację kolejową Łapy, zaatakował suraż, gdzie rozproszył załogę rosyjską, a następnie poszedł pod wysokie mazowieckie i tykocin. sukcesy te sprawiły, że zgromadził spory oddział, z którym brał udział w bitwie pod siemiatyczami (6-7.02.1863 r.). po przegranej pod siemiatyczami walczył z Rosjanami m.in. pod przetyczem (28.02.1863 r.). wkrótce podporządkował się z. padlewskiemu i pod jego komendą brał udział w wielu bitwach i potyczkach: pod dąbrową (8.03.1863 r.), myszyńcem (9.03.1863 r.), drążdżewem (12.03.1863 r.), chorzelami (14.03.1863 r.), zeńbokiem (15.03.1863 r.). po klęsce padlewskiego pod Radzanowem (21.03.1863 r.) siły powstańcze się rozproszyły. po długiej przerwie w walce nie popisał się w bitwie pod osówką, skąd uciekł wraz z 300 ludźmi oddanymi mu pod komendę. został mianowany organizatorem prus zachodnich, wkrótce aresztowany i osadzony w więzieniu w chełmnie, skąd udało mu się uciec. wyjechał do drezna, następnie do szwajcarii, a w 1866 r. osiadł w paryżu. walczył w wojnie francusko-pruskiej 1870-1871. po upadku Komuny paryskiej musiał opuścić paryż i udał się do galicji, a następnie do Rumunii, gdzie pracował przy budowie kolei. ostatecznie osiadł w stanisławowie w charakterze kierownika spółdzielni spożywczej. odebrał sobie życie 8.06.1876 r.

Władysław Czarkowski (1827-1863), urodził się na podlasiu. medycynę ukończył w moskwie, po czym pracował jako lekarz w Łosicach. tutaj brał bardzo czynny udział w organizacji powstania (był okręgowym miasta

Łosice). zorganizował własny oddział powstańczy, z którym walczył m.in. pod siemiatyczami, międzylesiem i mingosami. z chwilą połączenia się oddziałów lewandowskiego i cichorskiego w lutym 1863 r. został lekarzem tej partii powstań-czej. został mianowany naczelnikiem cywilnym powiatu bielskiego. aresztowany, skazany, stracony w lipcu 1863 r. w siedlcach.

Bonifacy Dziadulewicz (1844-1901), urodzony w wyłkowyszkach, syn piotra i weroniki z milanowskich. początkowo walczył w partii Karola jastrzębskiego, a następnie z. padlewskiego i K. Ramotowskiego „wawra”. Bił się pod Białaszewem (31.03.1863 r.) i jaświłami (2.04.1863 r.). następnie stworzył własną partię liczącą ok. 70 ludzi, którzy działali w okolicach Rajgrodu. przeszedł w lasy sztabińskie, aby połączyć się z „wawrem”. jednak gdy dowództwo nad oddziałem objął Brandt, nie połączył się on z Ramotowskim, ale działał w jego pobliżu. w bitwie pod wincentą (18.09.1863 r.), gdzie połączone oddziały Brandta i micewicza walczyły z Rosjnami, kapitan Bonifacy dziadulewicz dowodził kosy-nierami. po powstaniu był propagatorem życia muzycznego w warszawie. można dodać, że jego synem był sławny historyk i heraldyk stanisław dziadulewicz. zmarł w 1901 r. i został pochowany na powązkach.

Onufry Gustaw Duchiński, urodził się we włocławku w 1805 r. walczył w powstaniu listopadowym jako ochotnik, przez giełguda mianowany na podpo-rucznika. wycofał się z dębińskim z litwy do warszawy, otrzymał dyplom dobrze zasłużonego ojczyźnie, a 15.09.1831 r. krzyż złoty. po powstaniu złożył przysięgę na wierność carowi, lecz emigrował do Francji. w 1833 r. otrzymał nominację na podporucznika piechoty w legionie portugalskim gen. józefa Bema. po załamaniu się wyprawy portugalskiej wyjechał do auch. mieszkał następnie w Bordeaux, gdzie w latach 40. przystąpił do zjednoczenia. w 1843 r. przeniósł się do marmande, a potem do agen, gdzie w 1846 r. uznał przywództwo czartoryskiego, ale w 1846 r. przystąpił do aktu powstania krakowskiego. Był w agen zatrudniony na kolei w 1856 r. powrócił do polski, od marca do 15.08.1863 r. był naczelni-kiem wojskowym województwa grodzieńskiego. wyznaczono go naczelnikiem sił zbrojnych województw augustowskiego i grodzieńskiego, z dodaniem powiatów trockiego, lidzkiego i nowogródzkiego. 30 października Rząd narodowy spowo-dował odwołanie go z tego stanowiska. 27.10.1863 r. mianowany przez dyktatora Romualda traugutta generałem brygady.

Bogusław Montwił Ejtminowicz (1830-1864), przed powstaniem służył jako oficer w wojsku carskim w garnizonie białostockim i związany był z tajną

2 1

organizacją narodową. po bitwie siemiatyckiej wraz z młodszym bratem julianem przystąpił do powstania i w Bojarach objął dowództwo oddziału zorganizowane-go przez brata. walczył na Białostocczyźnie i na lubelszczyźnie. pod Łukawicą objął dowództwo nad oddziałami Kiersnowskiego, waszkiewicza i tołkina. pod Konstantynowem połączył się z oddziałami Barancewicza i razem przeszli pod ko-mendę Krysińskiego. po kilku sukcesach połączył się z oddziałami wróblewskiego. poległ w śmiałej szarży pod Uścimowem 6.01.1864 r. jak pisał jego biograf: śmierć Bogusława Ejtminowicza, który należał jeżeli nie do najzdolniejszych dowódców, to w każdym razie odznaczał się wytrzymałością i uporem w trudnych warunkach partyzantki, położyła kres akcji powstańczej w Lubelskiem. w wojsku cesarskim posiadał stopień majora, następnie przez władze powstańcze awansowany na podpułkownika.

Julian Ejtminowicz (zm. 1873), był młodszym bratem Bogusława i również oficerem – kapitanem wojsk carskich stacjonujących w Białymstoku. jeszcze w lutym 1863 r. brał udział w bitwie pod siemiatyczami, pod komendą maniukina. następnie przeszedł na stronę powstańczą. ignacy aramowicz rozpoczynał swój pamiętnik słowami: Ogniska skrzyły się w ciemnościach. Gałęzie sosen i jodeł zdawały się osuwać na nasz obóz, rozłożony w zapadlinie. Oddział składał się z białostoczan i bielszczan pod dowództwem Ejtminowicza Juliana. Było to pierw-sze zgrupowanie powstańców w puszczy Knyszyńskiej w kwietniu 1863 r. walczył wraz z bratem na Białostocczyźnie i lubelszczyźnie. w zwycięskiej bitwie pod Kolanem (18.11.1863) odznaczył się szczególnym męstwem. z wróblewskim wal-czył aż do 19.01.1864 r., kiedy to oddział jego został rozbity pod Rutką Korybutową. Udał się do galicji i osiadł w stanisławowie, gdzie zmarł 19.03.1873 r.

Apolinary Hofmeister (1825-1890), urodził się w Brześciu nad Bugiem, syn pawła, pułkownika wojska rosyjskiego i baronówny stackelberg. w wieku dziecięcym zawarł znajomość z R. trauguttem, którego ojciec dzierżawił mają-tek szostaków od gen. alberga, spokrewnionego z matką Hofmeistera. Uczył się w Świsłoczy, a później w gimnazjum w warszawie, po ukończeniu którego podjął studia w Berlinie. to tutaj w latach 40. XiX w. nawiązał stosunki z polskimi konspi-ratorami i zaangażował się w ruch narodowy. miał on przygotowywać powstanie w okolicach grodna. został aresztowany, osadzony w więzieniu w wilnie i skazany na siedem lat ciężkich robót na syberii. do kraju powrócił na podstawie amnestii 1857 r. i objął majątek szostaków, gdzie prowadził czynną działalność gospo-darczą i reformatorską (przeprowadził m.in. uwłaszczenie). w połowie 1862 r.

Hofmeister został powołany przez Kalinowskiego na naczelnika województwa grodzieńskiego. po wybuchu powstania wydział litwy powołał go na naczelnika województwa brzesko-litewskiego. stworzył on na tym terenie organizację cywilną oraz kobryński oddział powstańczy, którego dowódcą uczynił traugutta. po pół-rocznej działalności został aresztowany i zesłany na syberię. w latach 70. XiX w. otrzymał zgodę na wyjazd poza imperium i osiadł w Krakowie, gdzie zmarł.

Michał Glindzicz, był lekarzem w partii „wawra”. walczył m.in. pod strzelcowizną (3.09.1863 r.) i augustowem. po klęsce „wawra” pod strzelcowizną zdołał wraz z dzikowskim wyprowadzić z pogromu ok. 30 ludzi – razem z nimi 5.09.1863 r. dołączył do oddziału Klimkiewicza.

Wincenty Huściłło (Gościłło) (1825-1863), pochodził z powiatu sokól-skiego z miejscowości Łubianka. w latach 1844-1845 był uczniem gimnazjum Białostockiego. w powstaniu pełnił rolę kwatermistrza w partii o. duchińskiego. aramowicz, opisując koncentrację sił powstańczych w puszczy Knyszyńskiej w kwietniu 1863 r., zanotował: Nadciągnął Huściłło z 32 sokólszczanami. odznaczył się w bitwie pod waliłami (29.04.1863 r.). poległ pod gródkiem 2.08.1863 r. aramowicz twierdzi, że miało to miejsce 1 sierpnia: Podczas po-bytu jego w Bielskiem [ejtminowicza – g. R.] Moskale napadli na Tołkina pod Gródkiem. Było to 1 sierpnia przed świtem, podczas snu w obozie. Nasi ratowali się ucieczką, ale jednak zginęło 4-ch, między nimi: Huściłło, Abaza i Wróblewski, resztę przyprowadził Tołkin do obozu pod Skrobacianką i został wcielony ze swo-imi do oddziału Ejtminowicza Bogusława.

Konstanty Kalinowski (1838-1864), urodził się w mostowlanach jako syn szymona i weroniki z Rybińskich. w latach 1850-1855 uczył się w Świsłoczy, na-stępnie wyjechał na studia do moskwy, a po pół roku do petersburga. na studiach w petersburgu nawiązał kontakty z polskimi i rosyjskimi kołami rewolucyjnymi. w 1861 r. wraz z w. wróblewskim zawiązał na grodzieńszczyźnie tajną orga-nizację rewolucyjną przygotowującą powstanie. podróżował w przebraniu po wsiach grodzieńskich, szerząc propagandę antycarską. Rozpoczął wydawanie tajnego czasopisma w języku białoruskim (drukowanego czcionką łacińską) pt.

„mużyckaja prauda”, redagowanego wespół z wróblewskim. w 1862 r. zamieszkał w wilnie i wszedł do Komitetu Ruchu. jako przywódca „czerwonych” na litwie bronił niezależności od warszawy. w chwili wybuchu powstania w Królestwie poparł je bez zastrzeżeń, ogłaszając 1.02.1863 r. uwłaszczenie chłopów na za-sadach przyjętych przez Rząd tymczasowy. po objęciu władzy przez „białych”

2 2

na litwie Kalinowski, mimo protestów, podporządkował się rozkazom Rządu tymczasowego. początkowo został pomocnikiem naczelnika miasta wilna, a na-stępnie komisarzem w województwie grodzieńskim. Rozbudował on organizację grodzieńską, przebywał w terenie, odwiedzał obozy partyzanckie, zachęcał chło-pów białoruskich do powstania. z jego inicjatywy ukazała się odezwa (w języku białoruskim) zwalczająca propagandę antypowstańczą michaiła murawjowa. w końcu lipca stanął na czele Komitetu litewskiego, formalnie tylko zależnego od warszawy i otrzymał nominację na komisarza pełnomocnego Rządu narodowego na litwie, kierując podupadającym ruchem wyzwoleńczym. Ukrywając się pod różnymi nazwiskami, został zdradzony i aresztowany w lutym 1864 r. podczas brutalnego śledztwa nikogo nie wydał. sąd wojenny skazał go na śmierć przez rozstrzelanie (co murawjow zamienił na powieszenie) za przyjęcie stanowiska członka rewolucyjnego Komitetu Litewskiego, a potem głównego naczelnika po-wstania w tutejszym kraju. dnia 22.04.1864 r. o godzinie 10.30 został stracony na placu Łukiskim w wilnie.

Edward Kiersnowski „Grom” (zm. 1864), należał do aktywnie działające-go Koła Białostockiego przygotowującego powstanie. Był ekonomem w jednym z folwarków majątku Rudka hr. potockiej. wg niektórych historyków był jednym z najwybitniejszych przywódców chłopskich podległych w. wróblewskiemu. wbrew temu, co twierdził Biłgorajski, nie był on jednak chłopem, a raczej drobnym szlachcicem. w początkach powstania dowodził swoim oddziałem liczącym ok. 130 osób z Bielska i okolic, gdzie był szefem mobilizacyjnym. działał w powie-cie bielskim, współpracując z j. ejtminowiczem. jako dowódca grupy powstań-czej brał udział w bitwach i potyczkach pod waliłami (29.04.1863 r.), Królowym mostem (9.06.1863 r.), Łukawicą (19.09.1863 r.) i Boćkami (20.09.1863 r.). pełnił funkcję intendenta oddziałów powstańczych. służył w stopniu majora. dostał się do niewoli i zmarł w drodze na syberię w maju 1864 r.

Kazimierz Kobyliński (ok. 1817-1863), pochodził z zalesian k. Białegostoku. wg Henryka mościckiego należał do szeregu tych patriotów, którzy najchlubniej zapisali się w dziejach naszego ostatniego powstania. początkowo był oficerem armii carskiej, a w kwietniu 1863 r. wstąpił wraz z dwoma synami: adolfem i Konstantym, zięciem Koryckim i bratankiem adolfem do oddziału powstań-czego formującego się pod sokołdą. aramowicz zanotował, że w kwietniu do puszczy Knyszyńskiej Nadciągnął Huściłło z 32 sokólszczanami i stary Kobyliński z dorosłą młodzieżą ze swojej rodziny, z żywnością i ładunkami. w potyczce pod

waliłami (29.04.1863 r.) dowodził kosynierami tworzącymi rezerwę oddziału płk. o. duchińskiego. na czele jazdy powstańczej odczytywał manifest, karał szpiegów, napadał na urzędy i komendy wojskowe. w lipcu przeszedł w augustowskie, gdzie połączył się z oddziałami michała Kwapiszewskiego i Feliksa górskiego. w końcu lipca oddziały te przeszły na grodzieńszczyznę, a po kilku potyczkach w sierpniu do powiatu łomżyńskiego. tutaj Kobyliński został adiutantem juliusza nadmillera, a we wrześniu sam objął dowództwo i udał się z oddziałem w płockie, a później na podlasie. w bitwie pod mienią (4.11.1863 r.) spadł z konia i nie chcąc przyjąć pomocy syna został otoczony przez 50 kozaków i zarąbany. oceniany był jako jeden z najlepszych dowódców. syn Kobylińskiego, adolf po śmierci ojca walczył pod komendą wróblewskiego, zmarł w więzieniu w grodnie. drugi syn, Konstanty został zesłany na syberię; żona zmarła w obłąkaniu.

Antoni Lebiedziński (1831 – po 1880), urodził się w choroszczy 17.01.1831 r. Uczył się w gimnazjum Białostockim, studiował medycynę w moskwie. od 1856 r. pracował w sokółce. za udział w powstaniu styczniowym skazany został na syberię. do kraju powrócił w 1867 r. i osiadł w warszawie. w 1880 r. został mianowany pomocnikiem inspektora lekarskiego guberni war-szawskiej.

Aleksander Lenkiewicz „Lander”, urodził się ok. 1820 r. na grodzieńszczyźnie. jako oficer wojsk carskich już w 1862 r. był zaangażowany w działalność konspiracyjną. wiosną 1863 r. został minowany naczelnikiem sił zbrojnych powiatów: grodzieńskiego i wołkowyskiego. 3.05.1863 r. zaatakował jeziory, a stamtąd ze zdobyczną bronią i nowymi ochotnikami udał się na uroczy-sko Święte Błota, gdzie szkolił swoje oddziały. walczył pod janinem, sawickimi Karczmami, mołowidami (3.06.1863 r.). współdziałał z oddziałem duchińskiego i poradowskiego. po porażce pod jeziorami (25.07.1863 r. – druga potyczka) prze-szedł w augustowskie. wraz z połączonymi siłami „wawra” został pobity na po-czątku września pod strzelcowizną i udał się na emigrację do Francji. działał tam w towarzystwie wojskowych polskich.

Walery Lewandowski (1823-1907), syn wawrzyńca i jadwigi Rajewskiej. podczas wypadków 1848 r. w Rzeszowie włączył się w działalność miejscowej Rady narodowej, następnie zbiegł na węgry i zaciągnął się do legionu polskiego. Kampanię węgierską ukończył w stopniu podporucznika artylerii. internowany w turcji wszedł w skład sekcji towarzystwa demokratycznego polskiego. przebywał następnie w londynie, paryżu, nancy, gdzie był wyróżniającym się działaczem

2 3

niepodległościowym. 5.01.1863 r. Komitet centralny mianował lewandowskiego naczelnikiem wojennym województwa podlaskiego w stopniu pułkownika. pierwszą walkę stoczył o wieś stok lacki pod siedlcami (23.01.1863 r.). później walczył pod Łaskarzewem (28.01.1863 r.) i siemiatyczami (7.02.1863 r.). po prze-granej siemiatyckiej połączył się z oddziałem Rogińskiego i ruszył ku Białowieży, następnie powrócił na podlasie. Bił się pod woskrzenicami (17.02.1863 r.) i sycyną (21.02.1863 r.), ruszył w Łukowskie, zajął wojcieszków i połączył się z oddziałem ks. stanisława Brzóski. walczył w okolicy sosnowicy, zajął stanin, miał utarczkę pod osinami, wolą wodyńką. Ranny pod wsią Różą (24.03.1863 r.) dostał się do niewoli. dzięki protekcji gen. drejera, któremu lewandowski uratował życie na węgrzech, wyrok śmierci zamieniono na zesłanie na syberię. na syberii wszedł do spisku (1866), który został rozbity, a lewandowski osadzony w więzieniu. w 1877 r. powrócił do warszawy, gdzie znów snuł plany spisku niepodległoś-ciowego. zebrał swoje wspomnienia w Pamiętniku od kongresu paryskiego 1856 do 1906 roku, który niestety spłonął wraz z raperswilianami. zmarł w cyganach pod Kutnem w 1907 r.

Konstanty Micewicz, oficer wojsk rosyjskich przybyły wraz z ejtminowiczem, Brandtem, Barancewiczem na zgrupowanie w puszczy Knyszyńskiej w kwietniu 1863 r. według witolda tatarczyka był wówczas podporucznikiem. walczył pod grądami (22.08.1863 r.) i wincentą (18.09.1863 r.). zieliński, opisując tę ostat-nią bitwę, nazywa micewicza majorem, naczelnikiem sił zbrojnych województw augustowskiego i grodzieńskiego. stanisław chankowski w bitwie pod wincentą tytułuje go kapitanem.

Julian Obuchowicz (1809-1864), syn Karola, mieszkał w oleksinie, para-fia Brańsk, powiat bielski. pobierał nauki w gimnazjum Białostockim w latach 1825-1826. podczas powstania julian dowodził oddziałem operującym na terenie województwa augustowskiego. odniósł szereg sukcesów w walkach (Radziłów, grajewo, jedwabne). w maju między dobrzyjałowem a mikołajkami oddział obuchowicza został otoczony i rozbity, a on sam aresztowany. 1.06.1864 r. julian obuchowicz został stracony w Łomży.

Stanisław Orchewa (1814-1863), syn wincentego, dzierżawcy folwarku perstunia, a potem Kukowa. Ukończywszy gimnazjum w sejnach, został urzęd-nikiem, przechodząc kolejne szczeble kariery, aż w 1849 r. został powołany na stanowisko pomocnika naczelnika powiatu augustowskiego. słynął z przy-wiązania do polskości i patriotyzmu, za co był ganiony przez władze rosyjskie

(m.in. za korespondencję urzędową w języku polskim). mocno zaangażował się w działalność konspiracyjną i ruch powstańczy. w 1861 r. został usunięty ze stanowiska i oddany pod dozór policji. po wybuchu powstania walczył dzielnie pod dowództwem K. Ramotowskiego „wawra” w stopniu kapitana, dowodząc 2. kompanią kosynierów i wyróżniając się wielką odwagą. walczył pod Kadyszem, Balinką, gruszkami, Rygolem, gdzie odniósł ranę. ostatnią jego bitwą była bi-twa na Kozim Rynku, podczas której został śmiertelnie ranny. pochowano go na cmentarzu w suwałkach.

Paweł Powierza (1844-1914), syn antoniego i antoniny z Radziszewskich. Uczył się w Białostockim gimnazjum, które ukończył w 1862 r. po wybuchu powstania wraz z kolegami z gimnazjum wstąpił do partii K. Kobylińskiego, gdzie walczył do końca tej formacji. po powstaniu osadzony został w więzieniu w grodnie, nie został zesłany. po wyjściu na wolność zajmował się rolnictwem. jest on autorem ciekawego, lecz obarczonego błędami pamiętnika z czasów po-wstania pt. Wspomnienia z powstania styczniowego 1863, Białystok 1996 – opi-sującego ruch niepodległościowy na naszych terenach.

Konstanty Józef Ramotowski „Wawer” (1812-1888), urodził się w tykocinie, w rodzinie ziemiańskiej. Rodzicami jego byli józef i józefa z Hussarzewskich. po ukończeniu szkoły w Łomży studiował na wydziale prawa i administracji Uniwersytetu warszawskiego. po wybuchu powstania listopadowego zaciągnął się do wojska. w marcu 1831 r. odznaczył się w bitwie pod wawrem (stąd przybrany w 1863 r. pseudonim) i odznaczony został Krzyżem srebrnym Virtuti militari. następnie przebywał na emigracji we Francji, gdzie działał w towarzystwie demokratycznym polskim. służył w legii cudzoziemskiej i francuskiej armii afrykańskiej w algierii. w 1856 r. podpisał oświadczenie odrzucające amnestię carską. przed powstaniem powrócił do kraju i zamieszkał u brata, właściciela majątku w powiecie rosieńskim. podczas powstania walczył początkowo w wo-jewództwie płockim pod komendą w. cichorskiego i z. padlewskiego. w marcu otrzymał od Rządu narodowego polecenia utworzenia własnego oddziału i oży-wienia powstania w Łomżyńskiem. zebrał swą partię pod Komorowem i opero-wał na granicy województw płockiego i augustowskiego, a następnie przeszedł z pozyskanymi ludźmi na tereny tego ostatniego. Ścigany przez przeważające siły rosyjskie odpierał ataki m.in. na folwarku Białaszewo (31.03.1863 r.) i pod jaświłami (2.04.1863 r.), a następnie schronił się w lasach sztabińskich na uroczy-sku Kozi Rynek, gdzie założył swój obóz. tu dołączył do niego ze swym oddziałem

2 4

naczelnik wojskowy województwa augustowskiego, płk a. andruszkiewicz. sam „wawer” 16.04.1863 r. został mianowany pułkownikiem. w puszczy augustowskiej prowadził walki z Rosjanami m.in. pod Balinką, czarnym Brodem. wraz z oddzia-łami w. Brandta i w. Hłaski pokonał pod Kadyszem (21.04.1863 r.) przeważające siły Rosjan. po tym sukcesie w skład partii „wawra” weszły oddziały Brandta, p. suzina, w. Hłaski i F. Kołyszki, co dało mu ok. 600 partyzantów. Rosjanie wysłali przeciw niemu znaczne siły z augustowskiego i grodzieńszczyzny. Ramotowski 28.06.1863 r. pobił silne formacje nieprzyjaciela pod gruszkami, lecz otoczo-ny sam został pobity 29.06.1863 r. na Kozim Rynku, gdzie stracił 1/3 swych sił. po klęsce udał się w Łomżyńskie, potykając się z Rosjanami w Radziłowie (5.07.1863 r.) i pod sieburczynem (7.07.1863 r.). zebrał silną liczebnie partię (lecz słabo uzbrojoną i niedoświadczoną), z którą walczył w województwie płockim. pod Rząśnikiem (14.08.1863 r.) został rozbity. po tej klęsce wyznaczył miejsce koncentracji znów w powiecie augustowskim. w końcu lipca przyszły tu z litwy oddziały a. lenkiewicza i michała laudańskiego. 3.09.1863 r. został rozbity przez Rosjan pod strzelcowizną, rozpuścił swój oddział i udał się na emigrację (bez zezwolenia Rn, za co oddano go pod sąd wojenny). Ramotowski tłumaczył się złym stanem zdrowia. wśród współczesnych i żołnierzy Ramotowski uchodził za jednego z najwybitniejszych dowódców powstania. Był też niewątpliwie naj-znakomitszym i najdłużej działającym w województwie augustowskim dowódcą 1863 r. po powstaniu wyjechał do Francji, był członkiem instytucji „czci i chleba” zbierającej fundusze na zapomogi i emerytury. podczas wojny francusko-pru-skiej w latach 1870-1871 dowodził 2. legią ruchomą jako podpułkownik. zmarł 20.07.1888 r. w saumur.

Roman Rogiński (1840-1915), syn józefata i izabeli z modzolewskich. już podczas nauki w gimnazjum warszawskim przyłączył się do kółka patriotyczne-go. w 1861 r. uczestniczył w manifestacjach patriotycznych. poszukiwany przez policję wyjechał do szkoły wojskowej w genui, przeniesionej potem do cuneo. powróciwszy do kraju został mianowany komisarzem w województwie podlaskim. walczył m.in. w bitwach i potyczkach: pod Białką (1.02.1863 r.), niemirowem (4.02.1863 r.), siemiatyczami (6-7.02.1863 r.), Królowym mostem (11.02.1863 r.), prużaną (13.02.1863 r.), Borkami (26.02.1863 r.), gdzie został rozbity i 3.03.1863 r. ujęty w turowie. jako że współpracował podczas śledztwa, jego wyrok śmierci zamieniono na 20 lat katorgi. wrócił do kraju w 1892 r. i został buchalterem w majątku Branickich w Kumejkach. spisał swoje wspomnienia z lat 1861-1863,

w których ubarwił własne przeżycia, a niechętnych sobie ludzi przedstawił w krzy-wym zwierciadle. zmarł w sieniawie na Ukrainie.

Apolinary Roman, przybył 24 kwietnia na miejsce koncentracji w puszczy Knyszyńskiej wraz z innymi oficerami rosyjskiego pułku stacjonującego w Białymstoku. Był jednym z dowódców powstańczych działających w powiecie białostockim. w stopniu kapitana dowodził kompanią powstańców w bitwie pod waliłami.

Paweł Suzin (1837-1863), pochodził z rodziny polskiego zesłańca. służył w armii carskiej, od 1859 r. na terenie litwy. tu przyłączył się do ruchu narodo-wego. w 1861 r. uczestniczył w procesji patriotycznej w Kownie, po czym mu-siał uciekać za granicę. w 1862 r. wykładał w szkole wojskowej we włoszech. na początku powstania objął dowództwo przygotowywanej wyprawy w płockie, ale został aresztowany. po dwóch miesiącach więzienia zwolniono go i przy-był w augustowskie. tu walczył zwycięsko pod poszławantami (22.05.1863 r.) i Balwierzyszkami (23.05.1863 r.). następnie połączył się z oddziałami w. Hłaski i w. Brandta operującymi w okolicach sejn. jego biograf andrzej matusiewicz pisał: Pobyt licznej partii powstańczej na północy województwa i jej działalność propagandowa rozpowszechniła hasła powstańcze, zainteresowała powstaniem miejscową ludność. Rosnąca już legenda o Suzinie, życzliwy stosunek do podwład-nych i ludności chłopskiej zwiększyły liczbę ochotników. Chłopi litewscy zaczęli nawet samorzutnie tworzyć nowe oddziały. poległ 21.06.1863 r. pod staciszkami, a pozostali partyzanci połączyli się z „wawrem”. jego pogrzeb, który przerodził się w manifestację patriotyczną, odbył się w serejach, zaś maria Konopnicka poświęciła mu opowiadanie Jak Suzin zginął.

Dominik Tołkin (zm. 1863), był organizatorem i dowódcą oddziału po-wstańczego działającego w powiecie białostockim, na pograniczu powiatu sokól-skiego. podczas koncentracji oddziałów obwodu białostockiego w ostępie Budziska dowodził kompanią 45 strzelców i 85 kosynierów. walczył pod mereczowszczyzną (8.06.1863 r.), Żarkowszczyzną (21.06.1863 r.), gródkiem (2.08.1863 r.), Łukawicą (19.09.1863 r.), gdzie poległ trafiony kulą i dokłuty piką.

Walery Wróblewski (1836-1908), urodził się w Żołudku w powiecie lidz-kim. Kształcił się w instytucie szlacheckim w wilnie, a następnie w instytucie leśnym w petersburgu. poznał K. Kalinowskiego i zygmunta sierakowskiego, z którymi rozpoczął intensywną działalność niepodległościową. w 1861 r. przy-był do sokółki i pracował jako inspektor szkoły leśnej. zorganizował tam kółko

2 5

rewolucyjne, nawiązał kontakty z B. szwarce i stał się jednym z głównych organi-zatorów powstania na terenach między grodnem a Białymstokiem. Był naczelni-kiem okręgu drugiego województwa grodzieńskiego, któremu podlegały powiaty sokólski, białostocki i bielski. współredagował „mużycką praude” wydawaną przez Kalinowskiego. w czasie powstania zorganizował oddział, był szefem sztabu od-działów powstańczych na terenie województwa grodzieńskiego, od 15.08.1863 r.

– naczelnikiem wojskowym województwa, a później naczelnikiem województwa podlaskiego. walczył na terenie województw grodzieńskiego, podlaskiego i lubel-skiego. jako dowódca partii bił się pod waliłami (29.04.1863 r.), mereczowszczyzną (8.06.1863 r.), sieradowem (10.06.1863 r.), Żarkowszczyzną (21.06.1863 r.), paszkowskimi ostrówkami (9.08.1863 r.), głębokim Kątem (30.08.1863 r.), Rudnią (12.09.1863 r.), Kolanem (18.11.1863 r.), Rudką (19.11.1863 r.), grabowem (26.11.1863 r.), cycowem (14.12.1863 r.), wolą osowińską (16.12.1863 r.), Kockiem (25.12.1863 r.), ossowem (31.12.1863 r.), małą Bukową (31.12.1863 r.), Kierzem (13.01.1864 r.), lubkami (14.01.1864 r.), Rudnią (16.01.1864 r.), Rutką Korybutową (19.01.1864 r.). w bitwie pod Rutką Korybutową został ranny, udał się następnie na emigrację do Francji. Brał udział w Komunie paryskiej jako generał, a później wyjechał do londynu, gdzie przyjaźnił się z marksem i engelsem. zmarł w 1908 r. w ouarville pod paryżem. pochowany został na cmentarzu père lachaise.

Iwona Górska

Katalog miejsc pamięci powstania styczniowego w województwie podlaskim

po latach niewoli na początku XX w., kiedy ucichły odgłosy wojen, spon-tanicznie zaczęto obchodzić rocznice wybuchu powstania 1863, upamiętniać miejsca związane z walką powstańczą, zarówno miejsca kaźni powstańców, jak i samych weteranów powstania. w wolnej polsce, zwłaszcza w wojsku ii Rzeczypospolitej, w sposób szczególny były obchodzone tradycje zrywów naro-dowowyzwoleńczych, przez cały okres międzywojenny trwał w kraju nieprze-rwany kult powstania styczniowego. marszałek józef piłsudski w przeddzień 56. rocznicy wybuchu powstania styczniowego 21.01.1919 r. podpisał rozkaz: (…) Dla uczczenia ich i roku 63 w szeregach Armii Polskiej wydałem rozkaz zali-czenia do szeregów wojska wszystkich weteranów 63 roku z prawem noszenia munduru wojsk polskich w dni uroczyste. Witam ich tym rozkazem, jako naszych Ojców i Kolegów (…). przy ministerstwie spraw wojskowych od 1.04.1919 r. został utworzony wydział do spraw weteranów 1863 r. jego zadaniem była pomoc materialna i prawna dla byłych powstańców i ich rodzin. Komisja zakończyła działalność dopiero w 1928 r. instytucje państwowe także w różny sposób upamiętniały to ważne wydarzenie, m.in. w 1933 r. wprowadzono do obiegu 10-złotową srebrną monetę z wizerunkiem Romualda traugutta, poczta polska w 1938 r. wypuściła pierwszy znaczek poświęcony powstaniu o nominale 2 zł, emitowany w 75. rocznicę powstania, przedstawiający grupę powstańców z ostatnim dyktatorem powstania R. trauguttem. przez cały okres międzywo-jenny bito medale, odznaki i krzyże dla upamiętnienia powstania stycznio-wego. największym jednak mirem cieszyli się sami weterani. wszelkie obchody i uroczystości patriotyczne odbywały się zawsze przy ich udziale. Kwestią prio-rytetową było zorganizowanie i otoczenie opieką cmentarzy powstańczych oraz odszukanie mogił poległych w walkach powstańców. Były one rozsiane po całym kraju, najczęściej w pobliżu pól bitewnych i miejsc kaźni z lat 1863-1865 lub w miejscowościach, gdzie żyli i umierali uczestnicy powstania po jego upadku. w czasie zaborów nie można było tych miejsc upamiętniać, dopiero po odzyskaniu niepodległości zaistniały możliwości otoczenia opieką i uhonoro-wania miejsc związanych z wydarzeniami powstania styczniowego.

2 6

jesienią 1927 r. podjęto ogólnopolską akcję odszukania mogił i pomników z czasów wojen i powstań narodowych o niepodległość, zobowiązując starostów powiatowych do zbierania stosownych informacji. efektem tych działań było porządkowanie powstańczych mogił, z których większość trwale upamiętniono w latach 1928-1939. w 150. rocznicę wybuchu powstania styczniowego nid otB chce odświeżyć pamięć o tych miejscach, dawniej szanowanych, zniszczonych przez okupantów, często opuszczonych i zapomnianych, dziś po raz kolejny przywracanych pamięci narodowej. z określeniem zawartym w tytule publikacji należy kojarzyć miejsce pamięci narodowej, które stosowna ustawa definiuje jako grób lub cmentarz wojenny, nieruchomość lub obiekt budowlany lub też jego pozostałości upamiętniające postaci lub wydarzenia znaczące dla narodu i państwa polskiego, a w szczególności pomnik, krzyż przydrożny, kapliczkę. tego typu obiekty są przedmiotem naszego zainteresowania, koncentrujemy się na pomnikach, krzyżach, kapliczkach, cmentarzach, mogiłach i tablicach, które są pamiątką po ludziach i wydarzeniach 1863-1864, na terenie dzisiejszego województwa podlaskiego. przywołujemy, tam gdzie to możliwe, pamiętniki, opisy potyczek i bitew, biogramy powstańców, wyroki – wyborem żadna myśl przewodnia nie kierowała. Są wyroki o naczelnikach powstania, o osobach, które w organizacji wybitne stanowiska zajmowały, ale są też wyroki o maluczkich, nieznanych, którzy cicho a bezimiennie stali w szeregach, cicho i bezimiennie walczyli i ginęli...

1. Paryż, Francja (fot. nr 1-2) – na cmentarzu montparnasse w grobowcu rodzinnym Ramotowskich pochowane doczesne szczątki płk. Konstantego józefa Ramotowskiego ps. „wawer”, wybitnej postaci powstania stycznio-wego, związanej z obecnym województwem podlaskim. K. Ramotowski zmarł w saumur w 1888 r., pochowany został w mortain, na pocz. XX w. jego szczątki ekshumowano i przeniesiono do grobu rodzinnego na cmentarzu montparnasse w paryżu. na nagrobku ryta inskrypcja: Femille RamotowsKi/ colonel RamotowsKi/ waweR 1863/ 1812-1888./ madame RamotowsKa/ nÉe aline de BeaUcHesne/ 1803-1876./ madame de gaRBolewsKa/ nÉe maRie leocadie RamotowsKa/ 1837-1912.

POWIAT AUGUSTOWSKI

Gmina Augustów

2. Augustów (fot. nr 3-4) – na cmentarzu parafialnym mogiła wete-rana powstania 1863-1864, józefa jagłowskiego. w 1933 r. w augustowie odbyła się ceremonia dekoracji pamiątkowym Krzyżem powstania 1863 roku j. jagłowskiego. [za j. m.: Jagłowski Józef, robotnik rolny. Ur. w 1843 r. w Mikaszówce pow. Augustów. Walczył pod dtwem Wawra w bitwach pod Gruszkami, Mikaszówką, Rygolą, Kadyszem. Więziony przez 3 miesiące w Suwałkach. Skazany na przymusową służbę w wojsku rosyjskim na Syberii, gdzie przebywał przez 15 lat. za „naszym głosem” nr 4/ 35, kwiecień 1935 r.: W dniu 10 kwietnia r. b. na cmentarzu parafialnym w Augustowie został pocho-wany ostatni w powiecie augustowskim weteran powstania 1863 r. – ś. p. JÓZEF JAGŁOWSKI – mieszkaniec wsi Komaszówka. Zorganizowaniem pogrzebu w Augustowie zajął się Związek Strzelecki – spadkobierca ideałów wolnościo-wych z r. 1863. (...) Ś. p. weteran Jagłowski był uczestnikiem grupy powstańczej Wawra. W czasie walk na słynnym „Kozim Rynku” w lasach augustowskich został wzięty przez Moskali do niewoli. Odszedł w zaświaty ostatni w powiecie augustowskim weteran 1863 roku. Niech mu ta polska ziemia, o której wolność przelewał kiedyś młodzieńczą swoją krew – lekką będzie.] na mogile obwie-dzionej betonową opaską żelazny krzyż z tabliczką inskrypcyjną: Ś. p./ józeF/ jagŁowsKi/ weteRan z 1865R.(pis. oryg.)/ ŻyŁ lat 92/ zm. 7.04.1935 R./ jezU UFam toBie.

3. Augustów (fot. nr 5) – na cmentarzu parafialnym mogiła weterana powstania 1863-1864, andrzeja Łapińskiego. na mogile obwiedzionej betonową opaską żelazny krzyż z tabliczką inskrypcyjną: Ś. p./ andRzej/ ŁapiŃsKi/ weteRan 1863R/ ŻyŁ 1836-1920/ spoczywaj w poKojU.

4. Augustów (fot. nr 6) – na cmentarzu parafialnym mogiła, na niej płyta nagrobna z napisem: Ś. † p./ aniela/ miŁowicKa/ powstanKa/ ŻyŁa lat 104/ zm 8 iii 1949 R./ pRosi o westcHnienie/ do Boga.

2 7

5. Augustów (fot. nr 7) – na cmentarzu parafialnym mogiła weterana powstania 1863-1864, jakuba sturgulewskiego. na ziemnej mogile granitowy obelisk zwieńczony żeliwnym, kutym krzyżem. inskrypcja: Ś. † p./ jaKóB/ stURgUlewsKi/ powstaniec 1863 R./ ŻyŁ lat 97/ zm. d. 25 czeRwca/ 1928R./ poKój jego dUszy.

6. Czarnucha (fot. nr 8-9) – po drodze z Kolnicy, we wsi czarnucha (przy polnej drodze prowadzącej do jeziora sajno, na obrzeżu lasu) kapliczka wysta-wiona w latach 30. XX w. przez harcerzy z organizacji Straż Przednia, ku pamięci powstańców styczniowych. w jej sąsiedztwie drewniany, masywny krzyż, zwień-czony metalowym, kutym krzyżem. [za i. i w. B.: Cegłę dał Stanisław Wasilewski z pobliskich Świernisk, syn uczestnika tego narodowego zrywu. Obok stoi stary, mocno podpróchniały, drewniany krzyż, wystawiony przez Mariana Trochima. Różnie się mówi na temat tego miejsca, a to że zamordowano tam dziewczynę, a to że znaleziono cztery ciała pogrzebanych ukradkiem powstańców styczniowych. Ludzie wspominają, że na niedawno zmeliorowanych łąkach odnajdywano jeszcze kości ludzkie, o których mówiono, że należały do Leśnych Kryjaków 1863 roku.]

7. Studzieniczna – na cmentarzu parafialnym anonimowa, nieoznaczona, zbiorowa mogiła powstańcza. [za a. m.: Rosjanie starali się zatrzeć pamięć o powstaniu. W Studzienicznej końmi stratowali na cmentarzu mogiłę poległych i pogrzebanych powstańców.] wymaga symbolicznego upamiętnienia.

Gmina Lipsk

8. Skieblewo (fot. nr 10-11) – pomnik w miejscu mogiły powstańców z oddziału por. wiktora augustowskiego poległych w ostatniej bitwie w powiecie augustowskim 25.09.1863 r. inicjatorem postawienia pomnika był miejscowy nauczyciel i działacz społeczny, stanisław szyper; monument ufundowany został przez towarzystwo przyjaciół lipska – głaz na betonowej podstawie, na nim ryty krzyż i napis: BoHateRom/ powstania styczniowego/ 1863 R./ mieszKaŃcy sKieBlewa/ 1987 R. [za s. z.: 25.9.63 Podpułkownik estlandzkiego pułku Sztewen z 21/2 rotami piechoty i sotnią kozaków wykrył oddział Augustowskiego pod Skiebłowem i zmusił do ucieczki. Oddział miał liczyć 150 powstańców, z których stracił 14.]

Gmina Nowinka

9. Monkinie (fot. nr 12) – w płn.-zach. części wsi, na malowniczym wzgórzu wznosi się drewniany kościół p.w. matki Bożej anielskiej. Świątynię zbudowano w latach 1922-1924. miejsce, na którym pobudowano kościół jest szczególne i zarazem tragiczne. wieszani tutaj byli, podobnie jak na innych górach szubienicznych, schwytani powstańcy styczniowi w 1863 i 1864 r. stąd na kaplicy przykościelnej był napis Za wiarę i ojczyznę, jednak po ostatnich pracach remontowych ślad po inskrypcji zaginął.

10. Monkinie (fot. nr 13-14) – pod lasem w kierunku danowskich, znana z fotografii archiwalnej z lat 20. XX w. mogiła powstańca, Franciszka milewskiego. w 1935 r. uroczyście pobierano z mogił powstańczych ziemię na kopiec marszałka polski j. piłsudskiego. takie wydarzenie zapisało się w pamięci nielicznych najstarszych mieszkańców i dzisiaj skromny krzyż na niewielkim kurhanie, pod lasem nazywany jest Kopcem Piłsudskiego. z czasem mieszkańcy wsi wymienili drewniany, zmurszały krzyż na nowy. obecny jest kolejnym wykonanym przez mieszkańców monkiń. wg ustaleń a. matusiewicza, Franciszka milewskiego pochowano w serajach. [za „dziennikiem poznańskim” nr 48 z 28.02.1864 r.: (...) Przywodzę tutaj słowa raportu urzędu leśnego do dyrektora wydziału dóbr i lasów w komisji rządowej przychodu i skarbu z dnia 2(14) b. m. i roku. „W następstwie raportu z dnia 7(19) grudnia r. z., donoszącego o aresztowaniu Franciszka Milewskiego, strzelca leśnego, przez oddział koza-ków z miasta Sejn, o jego okropnem pobiciu przez to wojsko i uwiezieniu z sobą, urząd leśny pośpiesza donieść, że wedle protokolarnego zeznania Milewskiej, żony powyższego strzelca, w dniu dzisiejszym w urzędzie leśnym złożonego, mąż jej po przyaresztowaniu zawieziony był do wsi Mankinie, gdzie trzykrot-nie był pokładany i niemiłosiernie bity nahajkami; co widzieli gospodarze tej wsi: Chrulski, Daniłowicz i Milewski. Ponieważ po wycierpianej męczarni nie mógł chodzić, przeto przewieziono go do wsi Danowskie, gdzie z ponowionego bicia odszedł od przytomności; nie zważając na to oficer Owczenników, kazał przysposobić jeszcze rózgi, w piecu je rozgrzewać, temi siec Milewskiego, posy-pując ciało solą, co widzieli gospodarze tejże wsi: Józef i Jan Sławicki, Danowski i inni. W ogóle siedemnaście razy był pokładany i bity. Zabrany następnie w tej wsi na furmankę i pozbawiony przytomności został przewieziony dalej; dokąd?

2 8

dowiedzieć się żona nie mogła. Szukała go więc po różnych miastach i wsiach okolicznych przez tydzień przeszło, aż nareszcie w dniu 13(25) grudnia r. z. znalazła go w mieście Serajach, o 8 mil od domu swego, ale już nieżywego, przez powyższe wojsko tam porzuconego. Śledztwo sądowe nad ciałem Milewskiego w asystencyi deputata wojskowego było wyprowadzone w dniu 14(26) grudnia, a w obecności wdowy, gdzie się pokazało, że życie utracił skutkiem niemiłosier-nego i nieludzkiego zbicia. Sól zaś przy powyższem śledztwie w ciele jeszcze zostawiona świadczyła o jego męczeńskiej śmierci.”]

11. Nowinka (fot. nr 335) – zespół szkół im. powstańców styczniowych w nowince. w 1978 r. Hufiec związku Harcerstwa polskiego w nowince przyjął imię powstańców 1863 roku, a od 22.01.2004 r. zespół szkół w nowince otrzy-mał imię powstańców styczniowych. Święto przyjęcia patriotycznego patronatu odbyło się pod hasłem Nikt im iść nie kazał, poszli, bo tak chcieli, bo takie dziedzi-ctwo wziął po dziadach wnuk. symbole z pomnika wzniesionego na uroczysku w szczebrze-olszance, znajdują się na sztandarze szkoły. na budynku szkoły marmurowa tablica: zespóŁ szKóŁ/ im. powstaŃców styczniowycH/ w nowince/ 22.01.2004 R. w dniu 7.05.2013 r. grupa uczniów z zespołu szkół im. powstańców styczniowych w nowince przy pomocy leśników nadleśnictwa szczebra zasadziła las w oddziale 57 f leśnictwa Busznica. nosi on nazwę las powstańców, został on posadzony dla uczczenia 150. rocznicy powstania stycz-niowego. w lesie powstańców stanie tablica upamiętniająca to wydarzenie.

12. Powstańce, uroczysko, nad rzeką Blizna, nadleśnictwo szczebra, leśnictwo Blizna, oddział 91 h (fot. nr 15-18) – uroczysko było miejscem obozo-wania powstańców w 1863 r. miał tu przebywać naczelnik sił zbrojnych woje-wództwa augustowskiego, płk K. Ramotowski „wawer”. partyzanci stoczyli w tym miejscu niewielką potyczkę, w trakcie której utracili kuźnię polową, służącą do napraw broni i przekuwania kos, walkę stoczono 3.09.1863 r. [za s. z.: 3.9.63. Przebywający w okolicy Augustowa z oddziałem 300 ludzi, tak świe-żych ochotników, jak też rozbitków z innych oddziałów, pułkownik Ramotowski, przy którym znajdował się Lenkiewicz, zaatakowany został w straży Zielony Las pod wsią Strzelcowizną przez 2 roty piechoty i jazdę pod dowództwem majora Egera. Zaskoczony znienacka nie mogąc utrzymać się, począł oddział cofać się, odpowiadając ogniem, atoli ścigany od południa do późnej nocy rozproszył się

zupełnie i tylko Glindzicz i Dzikowski zdołali uprowadzić i zebrać około 30 ludzi. Moskale mieli rannego porucznika Kuzimowa i 3 innych oficerów, ale za to odbili Ostragradzkiego, oficera znajdującego się jako jeniec w obozie polskim. Wawer i Lander po tej rozsypce wyjechali za granicę.] w dniu Żołnierza polskiego, 15.08.1938 r., odbyła się uroczystość poświęcenia pomnika wykonanego przez augustowskiego kamieniarza, antoniego jachimowicza, na której kazanie patrio-tyczne wygłosił były legionista ks. mieczysław mieszko, proboszcz z monkiń (fot. wiercieliński). już rok później, w październiku, podczas wytyczania linii demar-kacyjnej pomiędzy Rzeszą niemiecką a związkiem Radzieckim, obelisk został usunięty i uszkodzony. Kiedy w 1969 r., podczas prac melioracyjnych Blizny i budowie drogi do Upustka, pomnik został odnaleziony, oddział polskiego towarzystwa turystyczno-Krajoznawczego wystąpił z postulatem ponownego upamiętnienia miejsca. współpracujący z pttK grzegorz Kosiorek przygoto-wał kompozycję przestrzenną, włączając w nią stary, granitowy obelisk. na podstawie występowania żużli oznaczono także miejsce kuźni powstańczej. warunkiem zachowania zabytku było usunięcie symboliki i niektórych napisów dotyczących 20-lecia międzywojennego. ostatecznie przy zaangażowaniu dzia-łaczy pttK, z pomocą zakładów pracy z augustowa i nadleśnictwa szczebra, pomnik wykonano latem 1971 r. Uroczyste odsłonięcie odbyło się nie w Święto odrodzenia polski 22 lipca, jak głosi napis na pomniku, a 19.09.1971 r. (fot. s. t. Bogatkiewicz). w 1988 r. staraniem leśniczego Franciszka wierzbickiego z augustowa i przedstawiciela związku Bojowników o wolność i demokrację – Bolesława walusia ze szczebry, przywrócono pierwotne napisy i koronę nad orłami i uroczyście poświęcono pomnik. [za „naszym głosem” nr 8/ 75, sierpień 1938 r.: Każda niemal gmina pow. augustowskiego chlubi się dziś posiadaniem w obrębie swego terytorium jakiejś pamiątki po Roku 1863. Święte to pomniki. Zaszyły się gdzieś w głębi lasów, owiane nimbem legendy i otoczone najgłęb-szą czcią ludu. A to jakaś polana, gdzie obozowali powstańcy, to znów sosna staruszka, przy której bojownicy wolności błagali przy ołtarzu polowym Stwórcę o pomyślność Czynu, albo jakieś uroczysko, gdzie pod skrzydłami – Białego orła niejeden przypieczętował bohaterską śmiercią sprawę, w której wszystko zdaje się było już stracone prócz Honoru. Najbliższym od Augustowa miejscem w puszczy związanym z pamięcią walk Roku 1863 jest malowniczo położone w lasach (...) uroczysko „Powstańce” (...).] pomnik gloRia Victis jest insta-lacją składającą się z pierwszego upamiętnienia i współczesnej kompozycji.

2 9

postument murowany z granitowej kostki, zwieńczony stylizowanym meta-lowym orłem z napisami: URoczysKo powstaŃce/ miejsce UŚwięcone KRwiĄ/ BoHateRów powstania 1863 R./ w 70 Rocznicę powstania stycz/ niowego staRaniem miesz/ KaŃców szczeBRy i nowinKi Usta/ wiono tU oBelisK KtóRy w oKRe/ sie ii wojny Światowej zos/ taŁ zniszczony pRzez Hitle/ Rowców. staRaniem wŁadz/ i oddziaŁU pttK w aUgUstowie/ oRaz nadleŚnictwa szczeBRa/ odnaleziono oBelisK i pRzy/ wRócono KU pamięci to miejsce/ 22 Vii 1971. od prawej strony pierwszy pomnik – obelisk z czarnego marmuru z granitowymi podpór-kami, zwieńczony krzyżem na kuli, z rytymi: orłem w koronie, krzyżem z datą 1863 ze skrzyżowanymi kosami, w cierniowym wieńcu; poniżej inskrypcja: BojowniKom/ za/ wolnoŚĆ ojczyzny/ Rodacy/ gminy szczeBRo-olszanKa/ na czele z tUt. plac. p.o.w./ 15 Viii 1938 R. oraz płaskorzeź-bione kowalskie kowadło. z boku tabliczka z nieczytelnym napisem, mówiąca o zniszczeniu pomnika podczas ii wojny światowej oraz jego odnowieniu. przed pomnikiem z lewej strony trzy kosy ustawione na sztorc, spięte łańcuchem i kajdanami. nieopodal miejsce wyznaczone granitowymi słupkami z muro-wanym prostopadłościennym murem z tabliczką: miejsce KUŹni/ w KtóRej KUto BRoŃ/ powstaŃczĄ – Kosy.

13. Szczebra – na cmentarzu parafialnym 30.12.1936 r. pochowano wincentego Łazarskiego, powstańczego żandarma, weterana. [za a. m.: W dniu 22 września b.r. na terenie gminy Szczebro Olszanka w miejscowości Powstańce odbyło się uroczyste pobranie ziemi na kopiec Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego. Ze względu na bardzo ładną pogodę publiczności zebrało się około 700 osób. Uroczystość rozpoczęła się o godzinie 10ej przemówieniem ob. Dyczewskiego Aleksandra, który w krótkich słowach scharakteryzował prze-bieg walk powstańców z wojskami rosyjskimi oraz wyjaśnił cel odbywającej się uroczystości. Na zakończenie swego przemówienia w/ w zarządził trzyminutową ciszę celem uczczenia pamięci I-go Marszałka J. Piłsudskiego. Następnie zebrani odśpiewali hymn „Jeszcze Polska nie zginęła”, po którym to została pobrana ziemia na kopiec Marszałka i spisano odpowiedni protokół. Następnie zabrali głos ob. Bykowski Kazimierz i Urbanowicz Antoni, którzy wygłosili okolicznościowe przemówienia. Na zakończenie przemówień ob. Łazarski, były uczestnik walk opisał kilka fragmentów z bitew przeprowadzonych przez oddziały powstańcze

w okolicach Augustowa. Uroczystość zakończono odśpiewaniem „I Brygady”, wspólną fotografią i wysłaniem sztafety z ziemią na kopiec I-Marszałka Polski J. Piłsudskiego w Krakowie na Sowińcu, do starostwa w Augustowie. za a. mak.: Kilka miesięcy później, w grudniu 1935 roku, zmarł Wincenty Łazarski, zamieszkały w Nowince weteran powstania styczniowego, uczestnik opisanej wyżej uroczystości w Powstańcach. Jego śmierć okryła mieszkańców gminy żałobą. W pogrzebie wzięły udział liczne przedstawicielstwa organizacji, władz, młodzież szkolna, pluton honorowy 1. Pułku Ułanów Krechowieckich wraz z orkiestrą pułkową oraz rzesze mieszkańców. Wkrótce miejscowe koło POW z komendantem Aleksandrem Łazarskim podjęło inicjatywę budowy pomnika ku czci powstańców 1863 roku w uroczysku Powstańce nad rzeką Blizną.] wymaga symbolicznego upamiętnienia.

Gmina Płaska

14. Gruszki (fot. nr 19-21) – we wsi, nieopodal miejsca kaźni z ii wojny światowej, mogiła 18 powstańców z oddziału płk. K. Ramotowskiego „wawra” poległych 28.06.1863 r. znany z fotografii archiwalnej drewniany, z 20-lecia międzywojennego krzyż z pasyjką i tabliczką inskrypcyjną: Ś. † p./ BoHateRom/ 1863/ Rzeczypospolita polsKa (nieczytelne daty, wydaje się, że 1929 r.), zastąpił pomnik w postaci głazu na kurhanie z kamieni z 1963 r. napis na pomniku: w setnĄ Rocznicę/ powstania styczniowego/ BoHateRom walK o wolnoŚĆ/ waszĄ i naszĄ/ 1863-1963/ spoŁeczeŃstwo/ pow. aUgUstowsKiego. [za s. z.: 28.6.63. Gruszki – Wawer kilka tygodni reorganizo-wał oddział w lasach Sztabina. Wobec przesadnych wiadomości o siłach powstań-ców w Augustowskiem, których obliczano na 10-12000, przysłano w drugiej poło-wie czerwca do Suwałk księcia Emila Sayn – Wittgensteina de Berleburg, znanego ze swoich operacyi na Kujawach, zaopatrując go, jako głównodowodzącego, szerokiemi pełnomocnictwami. (…) Forsownym marszem ruszywszy w południe, przeprawił się pułkownik Ramotowski przez Czarną Hańczę, tudzież Mikaszówkę przez kanał Augustowski i na noc 27. czerwca stanął w lesie pod Gruszkami. (…) O godzinie ½1. cały oddział już był w szyku bojowym; prawym skrzydłem, złożonym z oddziałów po Suzinie, Hłaski i 26 ludzi Kołyszki dowodził Liczbiński, środek zajmował pułkownik Wawer, lewego skrzydła bronił Brandt. (…) Tutaj Wawer, nie chcąc atakować Moskali i narażać oddziału na nieproduktywne

3 0

straty, niemniej zmuszony chronić się przed będącymi w pobliżu kolumnami, które zwycięstwo pod Gruszkami mogły przemienić w klęskę, nakazał odwrót ku południowi, aby wydobyć się z obławy moskiewskiej. Nieprzyjaciel w tej walce stracił około 100 zabitych i rannych, powstańcy 18 zabitych i 25 rannych; tak strzelcy, jak i kosynierzy dzielnie się prowadzili. W potyczce tej siły Wawra wynosiły przeszło 600 ludzi. za j. m.: Łupiński Ignacy, rolnik. Ur. 1842 r. we wsi Buszewo z. Łomża. Walczył pod dtwem Wawra (Ramotowskiego), a po rozbi-ciu partii, w Szwadronie Jazdy Augustowskiej jako dowódca w randze porucz-nika. Brał udział w bitwach pod Białaszewem, Goniądzem, Kozim Rynkiem, Gruszkami, Kadyszem, Wizną, Trójnosami i Sejnami. Aresztowany i więziony w Kalwarji i Suwałkach, następnie skazany na osiedlenie na Syberji. Przebył 7 lat na wygnaniu w Tobolsku. (...) Lemielewicz Józef, handlowiec. Ur. w 1844 roku w Lipsku z. suwalskiej. W powstaniu walczył po dtwem Wawra (Ramotowskiego) w bitwach w lasach augustowskich, pod Kozim Rynkiem i Gruszkami. Ranny w bitwie w lasach augustowskich. Skazany na osiedlenie w Cesarstwie. (...) Dubowski Wincenty, rolnik. Urodzony w 1844 roku w Białymstoku. Walczył pod dowództwem Wawra (Ramotowskiego). Brał udział w bitwach pod Kozim Rynkiem, Gieciami, Kadyszem, Gruszkami i Studzienicami, gdzie został ranny. Więziony w Sejnach i Suwałkach.]

15. Krzyżyki, uroczysko, okolice wsi Żyliny, nadleśnictwo augustów, leśnictwo studzieniczna, oddział 75 c (fot. nr 22-24) – mogiła na uroczysku Krzyżyki. wg lokalnych przekazów trzy dębowe krzyże stoją na domniema-nych mogiłach powstańców. po zwycięskiej bitwie z wojskami carskimi pod gruszkami, powstańcy udali się na uroczysko Kozi Rynek. po drodze, na uroczy-sku Krzyżyki, pogrzebali zmarłych. miejsce upamiętniają drewniane krzyże ustawione na charakterystycznych ziemnych kopcach. w pobliżu znajdują się dwie nadrzewne kapliczki.

16. Mikaszówka – na cmentarzu parafialnym mogiła weterana powsta-nia 1863-1864 józefa grygucia. mieszkanka Rygoli, maria Borkowska wspomina, że mogiłę ziemną z drewnianym krzyżem otaczał wysoki, drewniany płotek. [za j. m.: Gryguć Józef, rolnik. Urodzony w 1841 roku w Klejach (Klejwach – i. g.), powiatu sejneńskiego. Do powstania wstąpił do partii Wawra (Ramotowskiego). Walczył pod Kadyszem i Gruszkami. Ranny w lewą rękę. Aresztowany, a następ-

nie zwolniony za poręczeniem „lojalnych obywateli”. Wykazany przez Archiwum Akt Dawnych w Warszawie: Urzędowy spis alfabetyczny uczestników powstania styczniowego, sporządzony na podstawie akt Wojennego Naczelnika Oddziału Augustowskiego w 1864 roku, karta 139, nr 256. w 1933 r. po defiladzie w staro-stwie w sejnach miała miejsce ceremonia dekoracji pamiątkowym Krzyżem powstania 1863 roku mieszkającego w gibach por. józefa grygucia.] wymaga symbolicznego upamiętnienia.

17. Powstaniec, uroczysko, nadleśnictwo płaska, leśnictwo jazy, oddział 298 f (fot. nr 25-26) – ok. 4 km na zachód od wsi gruszki, drewniany krzyż, obok głaz na mogile (krzyż ostatnio wymieniony), z inskrypcją: ryty krzyż łaciński/ miejsce spoczynKU/ powstaŃców/ zamoRdowanycH/ w 1863/ RoKU/ w HoŁdzie polegŁym/ BoHateRom/ leŚnicy. mogiła powstańców 1863 r. w miejscu zwanym niegdyś uroczysko płaska w puszczy augustowskiej. na fotografii archiwalnej mogiła ziemna obwiedziona drewnianym ogrodzeniem, z klęczącym porucznikiem j. gryguciem oddającym cześć poległym współtowa-rzyszom broni – drewniany krzyż, z ramionami zakończonymi ozdobnie kulami, drewniana tabliczka upamiętniająca 60. rocznicę rozpoczęcia powstania, z dnia 23.01.1923 r. Krzyż i symboliczne upamiętnienie wykonane staraniem 42 Batalionu straży granicznej. inskrypcja: 18 BoHateRom 63/ ŻoŁnieRze wolnej niepodlegŁej/ 23.i – polsKi – 1923./ 42. BaonU stR.gR.

18. Rygol (fot. nr 27-28) – mogiła powstańcza, fotografia archiwalna przed-stawia gajówkę Brożankę i obok niej dwa dębowe, wysokie krzyże. obecnie w miejscu tych dwóch – jeden wysoki, drewniany krzyż z 2. poł. XX w., nie ma też gajówki, która spłonęła w latach 70. XX w.

19. Rygol (fot. nr 29) – mogiła powstańcza, za wsią, na rozstaju leśnych dróg wysoki, drewniany krzyż – w lokalnej tradycji kojarzony jako Krzyż Piłsudskiego. mieszkanka Rygoli, maria Borkowska (prawie 100 lat), pamięta, jak w 1935 r. brano ziemię na kopiec j. piłsudskiego, a august masłowski – miesz-kaniec wsi postawił tam krzyż. obecny krzyż – drewniany, wysoki, w ogrodzeniu postawiony został w XXi w. staraniem leśników. [za s. z.: 2.7.63. Mikaszówka – Podczas gdy Ramotowski z częścią rozbitków ruszył na południe, Feliks Kołyszko, objąwszy dowództwo po Hłasce, Szukiewicz, dowódca VI oddziału, starli się pod

3 1

Mikaszówką z majorem Kubem, poczem udali się pod Wiejsieje. Tam Szukiewicz, zabrawszy swoich adiutantów i kilka koni, opuścił swój oddział, zostawiając go Kołyszce, który w ten sposób jako dowódca trzech oddziałów, mianowicie swego, po Hłasce i Szukiewiczu miał pod sobą 370 ludzi.]

Gmina Sztabin

20. Kozi Rynek, uroczysko, nadleśnictwo augustów, leśnictwo Brzozowe grądy, oddział 140 f (fot. nr 30) – obozowisko powstańców, miejsce bitwy i miejsce wiecznego spoczynku. mogiła zbiorowa 14 nieznanych powstańców z oddziału płk. K. Ramotowskiego „wawra”, poległych po przegranym boju stoczonym pod Krasnem i na uroczysku Kozi Rynek w puszczy augustowskiej 29.06.1863 r. w dniu 13.08.1989 r. bp tadeusz zawistowski dokonał poświęcenia pomnika upamiętniającego to wydarzenie. na tablicy tekst: 29.Vi.1863/ oddali Życie za wolnoŚĆ/ polsKi/ powstaŃcy oddz./ płk. R. RomatowsKiego (pis. oryg.)/ „wawRa”/ Rodacy 1989. [za s. z.: 29.6.63. Zostawiwszy pobitą kolumnę Makarowskiego w Gruszkach ruszył pułkownik Ramotowski ku Krasnemu i po całodniowym forsownym marszu stanął w Kozim Rynku, gdzie zamierzał odpocząć kilka dni, a potem udać się w dalszy pochód w Łomżyńskie. Atoli Karlstedt, połączywszy się w Gruszkach z rozbitym Makarowskim, podążał trop w trop za Wawrem na czele 6 rot piechoty i nieco jazdy i otoczył ze wszyst-kich stron fortecę powstańczą. O godzinie 3. z rana 29. czerwca, po wysłaniu rannych w bezpieczne miejsce, usłyszeli powstańcy pierwsze strzały od strony Krasnego, a w pół godziny później Moskale z całej siły uderzyli na sformowany do wyjścia i zajęcia odpowiedniej pozycyi oddział. (…) Rozproszywszy się w różnych kierunkach dopiero następnego dnia zebrali się powstańcy w liczbie około 400 rozbitków koło swego dowódcy. (…) W tem niepomyślnem spotkaniu stracił oddział 14 zbitych.]

21. Krasnybór (fot. nr 31-32) – na cmentarzu parafialnym zbio-rowa mogiła potajemnie pochowanych 20 powstańców z oddziału płk. K. Ramotowskiego „wawra”, poległych w bojach stoczonych pod jastrzębną i Balinką w puszczy augustowskiej oraz zmarłych z powodu odniesionych ran. w latach 80. XX w. z inicjatywy witolda lewoca i ówczesnego proboszcza ks. jana wnorowskiego, a przy pomocy mieszkańców: stanisława Koszyckiego

z jastrzębnej ii, stanisława gramackiego z jasionowa, stanisława gorlewskiego z Krasnegoboru i stanisława szypera z lipska (pochodzącego z jastrzębnej i) zlokalizowano miejsce mogił, które zostało upamiętnione pięknym pomni-kiem na cmentarzu parafialnym w Krasnymborze. na cmentarzu pochowano powstańców znanych z nazwiska: górski (dowódca strzelców), iwaszkiewicz (dowódca kosynierów), damski l. 60, sorokiewicz l. 22 oraz zmarli wawrzyniec dajnowski l. 24, józef Kazimierz gauba, Feliks wojciechowski l. 25. we wrześniu 1987 r. na powstańczych mogiłach stanął pomnik autorstwa jarockiego z Łap. prostopadłościenny, kamienny postument, zwieńczony orłem w koronie, na ścianach tablice: 1. polegŁym BoHateRom/ powstania styczniowego/ 1863R./ z oddziaŁU/ „wawRa” RamotowsKiego/ pRzywiezionym tU po zwycięsKiej Bitwie/ w pUszczy aUgUstowsKiej/ mieszKaŃcy/ tej ziemi 1987; 2. dowódcy/ RamotowsKi Konstanty/ „waweR”/ andRUszKiewicz aleKsandeR/ BRandt wŁadysŁaw/ czempiŃsKi „liczBiŃsKi”/ dziadUlweicz BoniFacy/ HŁasKo wiKtoR/ KoŁyszKo FeliKs/ lenKiewicz aleKsandeR/ „landeR”/ ReKlewsKi wincenty/ szUKiewicz FeliKs; 3. miejsca Bitew/ w pUszczy/ aUgUstowsKiej/ *jastRzęBna 19.iV./ *BalinKa 23.iV./ *czaRny BRód 23.iV./ *Kadysz 21.V./ *gRUszKi 28.Vi./ *Kozi RyneK 29.Vi./ *miKaszówKa 12.Vii.; 4. herb powstańczy. [za s. z.: 19.04.63. pod Jastrzębną poległ dowódca strzelców Górski, dowódca kosynierów Iwaszkiewicz, tudzież szeregowiec Racisz; 23.03.(04. – i. g.)63. pod Czarnym Brodem polegli: dowódca kosynierów Andruszkiewicz, kapitan Gaube, feldfebel Borzysławski, furyer Jaworski (…) ponadto okryty 28 ranami, były leśny Damski; 21.05.63. pod Kadyszem polegli: dowódca Hłasko, Pronaszko, Butkiewicz, Werpachowski; 29.05.63 na Kozim Rynku polegli: Kazimierz Wasilewski, Władysław Staszewski, Bronisław Suszyński, Stanisław Orechwa, Wojtaszkiewicz.]

POWIAT BIAŁOSTOCKI

Gmina Białystok

22. Białystok (fot. nr 33-34) – w dniu 22.01.2013 r. w kościele garni-zonowym p.w. św. jerzego odsłonięto tablicę upamiętniającą powstańców

3 2

1863-1864. autorem i wykonawcą mosiężnej tablicy wg koncepcji ks. kmdr. por. zbigniewa Rećki był białostocki metaloplastyk, janusz tałuć. jej główny motyw ozdobny stanowi herb z pieczęci Rządu narodowego z symbolami polski (orzeł Biały), litwy i Białorusi (pogoń) oraz Ukrainy (św. michał archanioł). w tekście umieszczonym na tablicy zostały wykorzystane słowa będące fragmentem powstańczej pieśni W krwawym polu znanej również pod tytułem Sygnał lub Pieśń z obozu Jeziorańskiego autorstwa (prawdopodobnie) wincentego pola. aktu odsłonięcia pamiątkowej tablicy dokonali dowódca garnizonu, wojewoda podlaski i prezydent miasta. aktu jej poświęcenia dopełnił ks. bp Henryk ciereszko, bp pomocniczy archidiecezji Białostockiej. na tablicy: w 150. Rocznicę wyBUcHU/ powstania styczniowego/ 1863 RoKU/ pamięci tycH, KtóRzy dla/ ojczyzny zmaRtwycHwstania/ „poszli... w Bój Bez BRoni”./ (z powstaŃczej pieŚni „w KRwawym polU”)/ wdzięczni Rodacy/ BiaŁystoK, dnia 22 stycznia ad 2013. [za w. z.: Ojciec opowiadał o moim dziadku pędzonym na Sybir. Gnali ich przez Białystok, skutych jednym łańcuchem, nanizanych jak ziarenka jednego różańca, na wschód. (...) Dziadek miał letnią czapkę, ktoś z tłumu zdjął mu ją z głowy i dał swoją ciepłą. Kozak podjechał, złapał i tamtego za kołnierz palta. – Ty toże buntowszczyk, a no stupaj z nimi. I pchnął go w tłum nieszczęśników. Jeszcze jedno ziarenko różańca…]

23. Białystok – na cmentarzu farnym mogiła weterana powstania 1863-1864, malinowskiego [za w. B.: Malinowski (kleryk) uczestnik bitwy pod Waliłami tzw. Piereciosami. Rannego Rosjanie schwytali i zesłali na Sybir, gdzie przeżył 15 lat. (...) Wróciwszy do kraju osiadł w rodzinnym mieście Białymstoku, umarł w 1919, doczekawszy się upragnionego wskrzeszenia Wolnej i Niepodległej Ojczyzny; pochowany został uroczyście, z honorami wojskowymi na tamtej-szym cmentarzu. przez s. zielińskiego wymieniany jako poległy w bitwie pod waliłami.] wymaga symbolicznego upamiętnienia.

Gmina Choroszcz

24. Choroszcz (fot. nr 35-36) – na cmentarzu parafialnym kaplica p.w. ducha Świętego postawiona staraniem ks. adama ostrowskiego. pomysł budowy kaplicy powstał w 50. rocznicę wybuchu powstania, jednak liczne trud-ności sprawiły, że budowę ukończono w 1924 r. na fasadzie tablica: Kaplica

cmentaRna/ pod wezwaniem dUcHa/ Świętego/ zBUdowana w 1924 R./ staRaniem Ks. pRoBoszcza adama/ ostRowsKiego/ jaKo pomniK polegŁym za ojczyznę/ w powstaniU styczniowym 1863 R./ oRaz podczas wojny Światowej/ w latacH 1914-1918. [za j. a.: Wewnątrz nad drzwiami był napis „Synom poległym tej ziemi”, na ścianie z prawej strony: „W powstaniu 1863 r. w walkach i z rąk kata legli za sprawę Ojczyzny tutejsi parafianie: Markowski Ksawery z Dzikich, Antoni Busłowski z Dzikich, Kazimierz Grzybko, Kudelscy – dwaj bracia, Łotowski (cieśla), Jan Markowski, Adam Mniszko, Adolf Mniszko, Jan Ordziejewski, Wincenty Oświeciński, Józef Piłasiewicz, Franciszek Rojecki, (brat) Franciszka Rojeckiego, Jan Rogowski, Satyllo, Dominik Toliński – spis był niepełny, dopiero po latach udało się usta-lić pozostałych choroskich powstańców. po remoncie kaplicy w 1985 r. zama-lowano istniejące napisy. Kaplica stała się z czasem mauzoleum choroskich parafian poległych w walce o wolność ojczyzny w latach 1863, 1914-1919, 1921.] pan j. adamski skorygował informację ze swojego artykułu, że napisy zniknęły już w 1983 r.

25. Choroszcz (fot. nr 37-38) – przy drodze kruszewskiej miejsce zwane szubienicą, nieopodal powstańczej mogiły sosna z pamiątkową datą 1863R. oraz kutym kowalskim krzyżem, którego ramiona zakończone są lilią andega-weńską. litery z blachy ocynkowanej wykonał w 1984 r. jan adamski.

26. Choroszcz (fot. nr 39-41) – przy drodze kruszewskiej miejsce zwane szubienicą, nieopodal powstańczej mogiły sosna, na której w 1984 r. (po postawieniu brzozowego krzyża) umocowano krzyż z cmentarza choroskiego z dwiema tabliczkami z nazwiskami poległych powstańców i tych, którzy przeżyli. wykonał je aleksander ambrożewicz z choroszczy. w kolejności od góry: tU mosKal/ zaBijaŁ polsKę/ cHwaŁa BoHateRom/ 1863 RoKU/ BRacia KURKowi-/ pRawdzic. w powstaniU 1863 R. w walKacH/ i z RĄK Kata legli za spRawę/ ojczyzny tUt. paRaFianie/ Ś. † p./ BUsŁowsKi antoni/ gRzyBKo KazimieRz/ ŁotowsKi-cieŚla/ maRKowsKi KsaweRy/ maRKowsKi jan/ mniszKo adam/ mniszKo adolF/ oRdziejewsKi jan/ oŚwięcimsKi wincenty/ piŁasiewicz józeF/ RojecKi FRanciszeK/ RojecKi-BRat FRanc./ RogowsKi jan/ satyllo toliŃsKi dominiK/ BRacia KUdelscy/ (z Kaplicy na cmentaRzU cHoRoszcz). powstaŃcy

3 3

BioRĄcy/ UdziaŁ w walKacH 1863 R./ andRUszKiewicz aleKsandeR/ andRUszKiewicz józeF/ gRzyBKo jan/ KozŁowsKi dominiK/ leBiedziŃsKi antoni/ oRdziejewsKi piotR/ ostaszewsKi wincenty/ sawicKi stanisŁaw/ silwaniUK matwiej/ tURecKi miKoŁaj/ ŻaKowsKi/ Ks. andRUszKiewicz jaKóB/ depczyŃsKi stanisŁaw/ KRanc józeF/ cHoRoszcz 5-Viii-1984 R. tpcH.

27. Choroszcz (fot. nr 42-45) – przy drodze kruszewskiej miejsce zwane szubienicą. nieopodal powstańczej mogiły, na skarpie koło Szubienicy, wiosną 1984 r. państwo ostrowscy ufundowali dębowy krzyż. na nim meta-lowa tabliczka: szUBienica/ / miejsce stRaceŃ powstaŃców/ 1863 R. z cHoRoszczy i oKolic/ Rodacy/ cHoRoszcz 22-1-1983 R. data z tabliczki była celowo zafałszowana, by zmylić ówczesne mo – krzyż stał tam rzekomo od dłuższego czasu.

28. Choroszcz (fot. nr 46-49) – przy drodze kruszewskiej miejsce zwane szubienicą – w mogile zbiorowej pochowano 11 powstańców, którzy zostali powieszeni przez Rosjan w 1863 r.: antoni Busłowski, adam mniszko, adolf mniszko, jan ordziejewski, wincenty oświęciński, józef pilasiewicz, jan Rogowski, Franciszek Rojecki, brat F. Rojecki, satyllo, dominik toliński. w dniu 11.04.1984 r. lucjan i jan adamscy postawili w tym miejscu 2,5-metrowy, brzozowy krzyż, przy nim powstała symboliczna mogiła Poległym za ojczy-znę w 1863 roku. poświęcenia tego miejsca dokonał uroczyście 5.08.1984 r. ks. piotr Bożyk. na krzyżu umieszczono tabliczkę: Ś. † p./ polegŁym/ za/ ojczyznę/ w 1863 R./ Rodacy. w dniu 8.10.1989 r. odsłonięto i poświęcono obecny pomnik Poległym Powstańcom 1863. postawiono również 15 brzozo-wych krzyży, a z czasem dostawiono maszt na flagę powstańczą, trójdzielne godło powstańcze oraz kamienny znicz. pomnik zaprojektował wojciech załęski z supraśla, tablicę zaprojektowała jadwiga szczykowska-załęska z supraśla, wykonał ją Roman murawski z ciechanowca, a pomnik wykonał artysta-kowal z czarnej wsi Kościelnej, mieczysław Hulewicz. Krzyże brzozowe są najmniej trwałym elementem i są systematycznie wymieniane, te ostatnie z 11.09.2012 r. postawił jan Bobrowski z zastawia. jest ich 15 (11 jest symbolem straconych na Szubienicy, 3 – rozstrzelanych nad Horodnianką, jeden poświęcony poległemu pod mężeninem). 16.04.2013 r. dostawiono kolejne dwa brzozowe krzyże symbo-

lizujące braci Kudelskich, prawdopodobnie straconych na cytadeli. [za Rok 1863.: Oświeciński Wincenty, l.35, „Strażnik” przy wyszynku napojów, z włościan pow. białostockiego (na mocy konfirmacji Dowódcy Wojsk Wileńskiego Okręgu Wojennego – powieszony w m. Choroszczy, pow. białostockiego 14-go paździer-nika 1863 roku za powieszenie 2-ch żołnierzy i jednego leśnika i podejrzenie w powieszeniu 9-ciu ludzi.). Rogowski Jan, szlachcic pow. białostockiego (na mocy konfirmacji Dowódcy Wojsk Wileńskiego Okręgu Wojennego – powieszony w m. Choroszczy, pow. białostockiego, 14-go października 1863 roku za powie-szenie kilku osób i otwarte rozszerzenie powstania.)]

29. Choroszcz (fot. nr 50-51) – przy drodze do zastawia znajduje się mogiła trzech powstańców rozstrzelanych 26.10.1863 r. nad rzeką Horodnianką. polegli to: Ksawery markowski, Łotowski (cieśla), Kazimierz grzybko. w 1933 r., staraniem pawła markowskiego postawiono drewniany krzyż. Kolejny wzniesiono w 1983 r. (na tabliczce napis: Ś. † p./ w 120 Rocznicę polegŁym powstaŃcom 1863R./ KsaweRemU maRKowsKiemU/ cieŚli – ŁotowsKiemU/ janowi maRKowsKiemU/ polegŁemU w Bitwie/ pod męŻeninem/ Rodziny/ cHoRoszcz 8 V 1983R.), a obecny pomnik z czar-nego marmuru wystawiono 1.11.2007 r., a poświęcono 22.01.2008 r. w zwień-czeniu pieczęć powstańcza, poniżej Ś. † p./ polegŁym powstaŃcom/ 1863 R./ KsaweRemU maRKowsKiemU/ KazimieRzowi gRzyBKo/ (cieŚli) ŁotowsKiemU/ oRaz/ janowi maRKowsKiemU/ (polegŁemU pod męŻeninem)/ potomni/ cHoRoszcz 1 Xi 2007 R. [za Rok 1863.: Markowski Ksawery, syn Bernarda, szlachcic urodzony w Zgierzu Król. Polskiego, l.50 miejsce zamieszkania powiat białostocki, we wsi Dzikie (na mocy konfirmacji Dowódcy Wojsk Wileńskiego Okręgu Wojennego – rozstrzelany w Choroszczy pow. białostockiego 14 października 1863 roku, za udział w powieszeniu 2-ch żołnierzy; (...) zamieszany w sprawie o powieszenie leśnika Justynowicza.)] po śmierci j. piłsudskiego z mogiły tej, 10.07.1935 r., pobrano ziemię na kopiec na sowińcu, a delegację stanowili prawnukowie Ksawerego markowskiego: władysław i aleksander markowscy.

30. Choroszcz (fot. nr 52-53) – na cmentarzu parafialnym mogiła weterana powstania 1863-1864, józefa andruszkiewicza. pomnik lastrico z tablicą: Ś. † p. józeF/ andRUszKiewicz/ weteRan powstania 1863 R./ ŻyŁ lat 93 zm.

3 4

18 Vii 1929 R./ Bóg HonoR ojczyzna/ KsiĄdz FeliKs/ andRUszKiewicz/ ŻyŁ lat 76 zm 26 iX 1961 R./ poKój jego dUszy.

31. Choroszcz (fot. nr 54-55) – na cmentarzu parafialnym grobowiec księ-dza, w którym przez dłuższy czas ukrywał się powstaniec józef andruszkiewicz. Kamienny krzyż zdobiony kielichem z hostią oraz tablica: Ś. † p./ gRoBowiec Księdza/ (z XiX w.)/ w KtóRym UKRywaŁ się/ powstaniec 1863 R./ józeF/ andRUszKiewicz/ (z cHoRoszczy)/ cHoRoszcz 11 Xi 2007 R./ potomni. metalowe drzwiczki do krypty ze śladami po kulach.

32. Choroszcz (fot. nr 56) – na cmentarzu parafialnym mogiła weterana powstań listopadowego i styczniowego – stanisława potockiego (wspólna mogiła z józefą potocką zmarłą w 1941 r.).

33. Choroszcz (fot. nr 57-58) – na cmentarzu parafialnym mogiła wete-rana powstania 1863-1864, ppor. mikołaja tureckiego, odznaczonego Krzyżem niepodległości z mieczami ustanowionym w 1930 r. Rodzinny grobowiec, pomnik lastrico z marmurową tablicą: Ś. † p. miKoŁaj tURecKi/ 6 Xi 1842 † 23 X 1932/ weteRan powstania 1863 R./ salomea z ŻaKowsKicH/ tURecKa/ 16 Viii 1849 †10 Xi 1932. poniżej tabliczki upamiętniające członków rodziny eugenię i józefa andruszkiewiczów.

34. Choroszcz – tzw. kamień powstańczy, zlokalizowany w pobliżu wyko-nywanych egzekucji w 1863 r. obecnie znajduje się w rozwidleniu dróg: drogi kruszewskiej i drogi do Baciut. oznaczony tabliczką: „KamieŃ powstaŃczy”/ niemy ŚwiadeK/ tRagedii polaKów/ na poBlisKiej/ „szUBienicy”/ 250 m/ cHoRoszcz 22. i. 1983 R. t.p.cH. tabliczkę wykonał aleksander ambrożewicz z choroszczy.

Gmina Czarna Białostocka

35. Czarna Białostocka – szkoła podstawowa nr 2 im. Romualda traugutta. imię i sztandar nadano szkole 30.04.1970 r. Fundatorami tego ostat-niego były miejscowe zakłady pracy z wytwórnią wyrobów precyzyjnych na czele oraz Komitet Rodzicielski.

36. Czarna Białostocka (fot. nr 342-345) – przy siedzibie nadleśnictwa czarna Białostocka rozpoczyna się ścieżka edukacyjna Szlakiem Powstania Styczniowego. Utworzenie szlaku w puszczy Knyszyńskiej to wspólny projekt czterech nadleśnictw – w czarnej Białostockiej, supraślu, waliłach i Żedni. do realizacji tego przedsięwzięcia nadleśnictwa przystąpiły na początku 2012 r., a otwarcie szlaku nastąpiło w 2013 r. podczas obchodów 150. rocznicy wybuchu powstania styczniowego. prowadzi on przez miejsca związane z dramatycznymi wydarzeniami z 1863 r., nie omijając jednak tych związanych z innymi epokami. na jego trasie znajdują się: pola bitew, powstańcze mogiły, pomniki, cmentarz żołnierzy poległych w 1831 r. w ramach projektu wybudowana została leśna infrastruktura turystyczna obejmująca zadaszenia, wiaty, tablice informacyjne, kładki, wieżę widokową. wydano okolicznościowy folder.

37. Jezierzysk, nadleśnictwo czarna Białostocka, leśnictwo niemczyn, oddział 95 b (fot. nr 59-60) – na skrzyżowaniu leśnych dróg z jezierzyska do czarnej Białostockiej tzw. Biały Krzyż. wysoki, dębowy z datami 1863, 1999 – ta ostatnia, to data związana z postawieniem nowego krzyża, staraniem leonarda glińskiego z jezierzyska. warto zaznaczyć, że odwieczna, niepisana tradycja nakazuje, by stary, przeznaczony do wymiany krzyż spalić i w tym samym miejscu poświęcić i postawić nowy. tak odbyło się to w jezierzysku, tak też wymieniane są inne drewniane krzyże na tych terenach.

38. Leśnictwo Budzisk, k. Rezerwatu taboły, nadleśnictwo czarna Białostocka, oddział 61 b (fot. nr 61) – głaz: ojcom na cHwaŁę/ mŁodym dla pamięci/ powstaŃcom 1863 RoKU/ stacjonUjĄcym/ na URoczysKU taBoŁy/ Kl. nR 42 jaRzĄBeK/ nadleŚnictwo czaRna BiaŁostocKa.

39. Leśnictwo Budzisk, nadleśnictwo czarna Białostocka, oddział 61 b (fot. nr 62-63) – wzdłuż leśnej drogi z czarnej Białostockiej w kierunku Rezerwatu taboły – tablica drewniana z herbem powstańczym i krótką historią koncentracji wojsk powstańczych w rejonie Budziska, po klęsce pod waliłami. leśniczy jerzy zalewski umieścił tam w 1984 r. tablicę: powstańczy herb/ po pRzegRanej Bitwie/ pod waliŁami/ 29.04.1863/ ponownie powstaŃcy Bia/ Łostoccy zeBRali się w ostępie/ BUdzisKa. tU pRzez 17 spoKojnycH/ dni leczono Rany, pRowadzono Ćwicze-/

3 5

nia, ŚciĄgano ocHotniKów, m .in. z powia-/ tU soKólsKiego 120 osóB pRzypRowadziŁ/ teoFil wŁadyczaŃsKi ps. „zaRemBa”. 1 czeR-/ wca KilKUsetosoBowy oddziaŁ pod do-/ wództwem onUFRego dUcHyŃsKiego i wa-/ leRego wRóBlewsKiego wyRUszyŁ do/ dalszycH walK z wojsKami caRsKimi.

40. Leśnictwo Budzisk, Rezerwat taboły, nadleśnictwo czarna Białostocka, oddział 61 b (fot. nr 64) – idąc do Rezerwatu taboły, docieramy na wzniesienie, tzw. górę powstańczą, na której był zorganizowany powstańczy obóz. na sośnie dwa krzyże i tabliczka: 1Vi – 17Vi 1863 – upamiętnienie miejsca obozowania powstańców (przed postawieniem krzyża w 130. rocznicę wybuchu powstania), jak również mogiły powstańczej. [za i. a.: ... i w końcu mając na względzie zdrowie żołnierzy, zajęli wzgórza ostępu Budziska. Pod suchem wzgó-rzem okrytem jodłowym lasem, leżała niewielka dolina, a strzegły ją z trzech innych stron sosny i brzozy, wkrótce pod nią na wzgórzu, przed jodłowym lasem wzniósł się krzyż ciosany na straż mogile, wyzwolonego przypadkowym strzałem od cierpień życia partyzanckiego i na błogosławieństwo obozowi położonemu po za nim, – na wzgórzu, w jodłowym lesie. Pierwszy czerwca a siedemnasty dzień pobytu naszego w Budzisku schodził, gdy powzięliśmy wiadomość, że Moskale weszli do puszczy i wprost idą ku nam, a oprócz tego niezwykły ruch moskiewski wszczął się wokół puszczy.]

41. Leśnictwo Budzisk, Rezerwat taboły, nadleśnictwo czarna Białostocka, oddział 61 b (fot. nr 65-66) – idąc do Rezerwatu taboły, docie-ramy na tzw. górę powstańczą, na której był zorganizowany powstańczy obóz. drewniany krzyż z tablicą: w 130 Rocznicę powstania/ styczniowego KRzyŻ ten poŚwięciŁ/ gen. sŁawoj gŁódŹ Bp. polowy/ 24.01.1993/ leŚnicy pUszczy KnyszyŃsKiej. [za i. a.: A wszędzie po lesie stoją szałasy w rzędy, dachami ułożonymi z kory opuszczonymi do ziemi, a bokami wyplecio-nymi z jedliny. A przed szałasami ogniska i ponad nimi wiszą kociołki, z których po zagotowaniu jemy kaszę łyżkami z odpowiednio wyciętej i wygiętej kory. A obok od szałasów mamy wozy i arsenał, i kuźnię, i rymarzy, i nieco dalej jamy gotowe dla ukrycia rzeczy.]

42. Leśnictwo Buksztel, nadleśnictwo czarna Białostocka, oddział 117 b

(fot. nr 67) – przy torach wąskotorówki krzyż dębowy na mogile powstańczej. w ostatnim czasie mogiła została odnowiona, ziemną mogiłę pokrył kurhan z kamieni, zwieńczył ją nowy, dębowy krzyż. Historię powstańczej mogiły ustalił leśnik grzegorz Kirpsza. dowiedział się od podleśniczego Roberta salachowskiego, że w czasie i wojny światowej w mogile powstańczej został pochowany żołnierz. Rodzina ekshumowała jego szczątki, szczątki powstańca pozostały. wiedzę tę przekazał leśnikom nieżyjący już mieszkaniec czarnej Białostockiej, stanisław sitko – gajowy z leśnictwa Buksztel. wiedział on o tym od swojego dziadka pracującego w owym czasie w kolejkach leśnych.

Gmina Dobrzyniewo Duże

43. Jaworówka (fot. nr 68-70) – wieś, siedziba rodu jaworowskich, jako jedna z trzech wsi szlacheckich w parafii dobrzyniewo, która brała czynny udział w powstaniu styczniowym. w 1982 r. nowi mieszkańcy postawili krzyż upamiętniający tragedię wsi, a w 1995 r. wzniesiono obelisk. Krzyż na obelisku – został znaleziony ok. 1930 r., przez grupkę dzieci bawiących się na terenie gospodarstwa piotra i jadwigi nagórskich. wykopany z ziemi, przez wiele lat przechowywany, umieszczony na obelisku przed jego odsłonięciem. nieduży, ok. 40 cm, kuty, z figurą ukrzyżowanego chrystusa, pod nim tabliczka: po spalonej jawoRówce pozostaŁ/ tylKo ten KRzyŻ znaleziony oBoK/ domU HenRyKa nagóRsKiego. poniżej herb powstańczy i dwie tablice: wieŚ jawoRówKę o 12 wioRst od BiaŁegostoKU spaliĆ, miejsce gdzie/ ByŁa zaoRaĆ, a mieszKaŃców wywieŹĆ do BiaŁegostoKU, aŻ do/ dalszego RozpoRzĄdzenia – depesza m. mURawiewa „wieszatiela”/ do płk. m. manteUFFla – szoege 17.Viii.1863r./ 18 sieRpnia wieŚ spalono za UdziaŁ szlacHty z jawoRówKi,/ leŃc i szaciŁ w powstaniU styczniowym. spis ze stycznia 1863 R./ wymieniaŁ 198 osóB: antonowiczowie-4, BagiŃscy-11/ BRosiowie-2,/ cHwejoBwejnowie-2. jawoRscy-117, jeRUiccy-3, KUleszowie-5,/ leŃczewscy-5, pŁoŃscy-6, siemieniaKo-1, sinilscy-8, wnoRowscy-3,/ wojnowie-8, wRoczyŃsKi-1./ nad syBeRyjsKĄ RzeKĄ jenisiej wygnaŃcy zaŁoŻyli osadę/ jawoRówKę. póŹniej pRzesiedlono icH do KRasnojaRsKa,/ a wieŚ zalano. na drugiej, mniejszej tabliczce: jeŚli zapomnę o nicH/ ty, BoŻe na nieBie/ zapomnij o mnie/ adam micKiewicz.

3 6

Gmina Gródek

44. Gródek – gminne centrum Kultury w gródku (fot. nr 71-72) – we wnętrzu miejsce poświęcone patronowi, Konstantemu Kalinowskiemu (jego wize-runek, życiorys, pamiątkowe tablice). w 1961 r. dziennikarze białoruskiej gazety „niwa” oraz członkowie Białoruskiego towarzystwa społeczno-Kulturalnego rozpo-częli kwestę na rzecz budowy pomnika K. Kalinowskiego. na podstawie porozu-mienia zawartego pomiędzy społecznością białoruską w Białymstoku a janem trochimczykiem, środki zebrane na budowę pomnika zostały przekazane na konto komitetu budowy domu kultury, a w zamian gródecki ośrodek Kultury otrzymał imię K. Kalinowskiego. Uroczyste otwarcie obiektu odbyło się 6.06.1965 r. pierwsza marmurowa tablica: dom KUltURy/ im./ K. KalinowsKiego/ w gRódKU. w 2007 r. goK im. K. Kalinowskiego w gródku zmienił nazwę na gminne centrum Kultury.

45. Chomotowszczyzna, uroczysko piereciosy, nadleśnictwo waliły, leśni-ctwo Radunin, oddział 106 b (fot. nr 73-74) – na uroczysku w puszczy Knyszyńskiej znajduje się mogiła 32 powstańców z oddziału płk. o. duchińskiego, poległych w przegranej bitwie stoczonej 29.04.1863 r. mogiła ziemna obwiedziona drew-nianym płotkiem, wewnątrz drewniany krzyż. w 1985 r. zawisły na krzyżu dwie drewniane tablice ze żłobionym napisem: w Rocznicę powstania styczniowego/ 1863-1985/ towaRzystwo miŁoŚniKów/ ziemi soKólsKiej w soKóŁce. poniżej na drugiej tablicy: 42 (pis. oryg.) BoHateRom/ powstania styczniowego. obecnie mogiła jest zadbana, nowe drewniane ogrodzenie i taki krzyż, osadzona na betonowym fundamencie granitowa tablica z rytym napisem: mogiŁa/ 32 powstaŃców/ z oddziaŁU/ pUŁK. dUcHyŃsKiego/ polegŁycH/ dn. 29 iV 1863 R. [za i. a.: Ku wieczorowi nadeszły ponowne wiado-mości o pobycie w puszczy Moskali. Po zachodzie słońca wyruszyliśmy w pochód na noc. Co krok wozy czepiały się kołami o pnie i korzenie, lub zapadały w jamy, co krok kolumna stawała. Nad rankiem podczas cichości podwojonej, przy przej-ściu poprzek gościńca sokołdskiego, konie rżały a rżały, „będzie bitwa”, wyrzekł pułkownik Duchyński. O wschodzie słońca, a było 28 kwietnia, przebrnąwszy ruczaj zajęliśmy ostęp zwany Komotowszczyzna, rozłożono ognie. Nieprzyjaciel spodziewany był od strony, z której przyszliśmy, a więc przed frontem mieliśmy ruczaj, a za nim wzgórza Piereciosu, z boków i w tyle błotne łąki, po za któremi

ciągnęły się inne ostępy; jeszcze z prawego nam boku od Królowego-Stojła, płynęła wśród błota rzeczka Słójka; najsuchsze pole było w tyle obozu i tam też wysłano pierwszą kompanję na musztrę. (…) Było 3 kwadranse na czwartą z południa, Moskale uderzyli na kąt załamania od lewego skrzydła (…). Wozy i znajdująca się na nich żywność i odzież, pieniądze drobnem srebrem do 1,800 rs. i pieczęć wojenna województwa, dostały się w ręce Moskali. Między innymi zginęli nam: Puchalski i Radziwonowicz Jan. (…) Przed ruczajem od wejścia naszego wznosiła się podłużna mogiła z prostym niewielkim krzyżem, a w niej spoczywało 32ch poległych, pogrzebionych przez włościan, wobec władz moskiewskich, mieli to być wszystko nasi; szmaty odzienia i papiery walały się po ziemi okrytej śladami ludzi, i koni, a swąd był wokół nieznośny, w jednym miejscu dogniwał koń zabity i kruk kracząc, krążył nad nim.]

46. Chomotowszczyzna, uroczysko piereciosy, nadleśnictwo waliły, leśni-ctwo Radunin oddział 106 b (fot. nr 75-76) – miejsce potyczki. głaz z mosiężną tabliczką: w tym miejscU,/ na polU Bitwy z 1863 RoKU RoŚnie las/ Żywy pomniK powstaŃców styczniowycH/ URoczyŚcie posadzony 27 Kwietnia 2013 RoKU/ pRzez pRzedstawicieli administRacji RzĄdowej, samoRzĄdowej i/ leŚniKów z nadleŚnictwa waliŁy/ nadleŚnictwo waliŁy/ URoczysKo pieReciosy/ oddz.106 B/ logotyp lasów państwowych. [za s. z.: 29.4.63. 22 km. wsch. od Białegostoku (Wasile, Komotowszczyzna, Osródek, Starynek, Piereciosy, Walile, Sokólska Puszcza) (…) Dnia 24. kwietnia stanęło na punkcie zbornym w Kamionce 70 ochotników białostockich z oficerami tamtejszymi Ejtminowiczem, Julianem Barancewiczem, Romanem, Micewiczem i Brandtem; do nich przyłączył się w ostępie Starzynki Edward Kiersnowski ze 130 powstańcami powiatu bielskiego (…). We wsi Lipowym Moście objął dowództwo nad całym oddziałem Onufry Duchyński, naczelnik woj. grodz. i mianowany przez niego na szefa sztabu Walery Wróblewski, inspektor szkoły strzeleckiej w Sokółce. Adjutantem swoim mianował Duchyński Ignacego Aramowicza. (…) Nad ranem 29. kwietnia stanęli w ostępie Komotowszczyzna na wzgórzu Piereciosy pod wsią Waliłami w Puszczy Sokólskiej. Tutaj oddział zmuszony był przyjąć pierwszą bitwę (…). Polegli pod Waliłami między innymi oboźny Puchalski i Radziwonowicz Jan, Makarewicz i kleryk Malinowski.]

3 7

47. Kołodno, nadleśnictwo Żednia, leśnictwo pieszczaniki, oddział 88 c (fot. nr 77-80) – w puszczy Knyszyńskiej, na wzgórzu zwanym górą św. anny mogiła wiązana z wydarzeniami 1863 r. [za s. z.: 12.7.63 Kołodno, Miń., pow. Piński (...) Po kilkudniowym wymykaniu się Moskalom udało się Trauguttowi przejść przez Horyń (...), dotarł pod Kołodno i rozbił obóz obok drogi na polanie otoczonej lasem. Ale Moskale pospieszyli trop w trop za oddziałkiem. (...) 13.7.63 Nazajutrz po napadzie stanął Traugutt pod Kołodnem o półgodziny od dworu. Tutaj znowu napadł major Semiganowski na wypoczywających. (...) Pułkownika Traugutta, zupełnie wyczerpanego głodem i marszami, wzięli towarzysze pod ręce i wyprowadzili z placu boju. Siedmiu powstańców w tym boju zginęło, między nimi Domanowski. (...) Część rozbitków przerżnęła się do Kongresówki, 27 ludzi zaś połączyło się w Puszczy Świsłockiej z Duchyńskim. (...) 9.6.63. Królowy Most, Gr., p. prużański (...) Oddział Kiersnowskiego, liczący 400(!) ludzi, stoczył krwawą utarczkę z Moskalami przy Królowym Moście. Powstańcy kilka razy rzucali się na Moskali, atoli pobitym nadeszły znaczne posiłki, tak, że Kiersnowski od razu z trzech stron był atakowany. Przerżnął się jednak ze stratą 22 zabitych i zajął dogodną pozycyje, na której już go Moskale nie atakowali. Polegli pod Królowym Mostem między innymi Stanisław Żelaski, niezmordowany instruktor, żołnierz z kampanii węgierskiej, Gliński, Księżopolski, Porębski, Tomasz Więckowski, ciężko ranny był Tomaszewski Stanisław.] Również w okolicy Królowego mostu, w pobliżu Kołodna, doszło do potyczki, w czasie której do niewoli trafiło 90 polaków. jeńcy mieli zostać straceni i pochowani w zbiorowej mogile na Górze św. Jana. niestety, wiązanie miejsca na Górze św. Anny z opisanymi wydarzeniami jest błędem wyni-kającym ze zbieżności nazw: inny Królowy most oraz inne Kołodno, dziś położone za wschodnią granicą, na terenie Białorusi. okolice podlaskiego Królowego mostu były jednym z miejsc koncentracji oddziałów powstańczych w powiecie białosto-ckim, nie wiadomo natomiast nic o stoczonej w tym miejscu bitwie lub potyczce. Błędna interpretacja faktów historycznych spowodowała niesłuszne upamiętnie-nie walk w tym miejscu. na wiekowej sośnie (przy ziemnej mogile) umieszczono tabliczkę: góRa Św. jana/ 214 m. z czasem przed mogiłą ułożono betonową płytę z rytym napisem: w HoŁdzie/ powstaŃcom/ z 1863 R./ Rz pRzy pzgKm/ 4.09.68. z lewej strony mogiły na głazie zamontowano tabliczkę: 90-ciU/ w 1863 R./ daŁo Życie/ za polsKę. obecna kompozycja składa się z wymienionych wyżej elementów, odnowionych lub wymienionych, mogiłę otacza niski, drew-niany płotek. na sośnie drewniana tablica: BŁogosŁawieni/ KtóRzy cieRpiĄ/

pRzeŚladowanie/ dla/ spRawiedliwoŚci/ mt. 5. 10-12/ powstaŃcom/ styczniowym/ 1863 R./ w 90 Rocznicę odzysKania/ niepodlegŁoŚci/ 1918-2008. mimo że o mogile na Górze św. Anny nie wiemy nic pewnego, odda-jemy hołd poległym.

48. Królowe Stojło, nadleśnictwo waliły, leśnictwo Królowe stojło, oddział 164 d (fot. nr 81) – wg przekazów ustnych pomnik – głaz z tablicą memoratywną upamiętniającą działalność partii płk. o. duchińskiego w puszczy Knyszyńskiej lub (i) oddział w. wróblewskiego. po tablicy ślad zaginął, nieznany jest również tekst, który się na niej znajdował.

49. Królowy Most (fot. nr 82-84) – kaplica św. anny zbudowana w 1857 r. z fundacji jakuba sakowicza. zamknięta w ramach represji popowstaniowych, zamieniona na cerkiew p.w. aleksandra newskiego (w tym celu przebudowana). w pobliżu Królowego mostu, w lasach majątku j. sakowicza, miała miejsce koncentracja oddziałów powstańczych. w kaplicy św. anny zbierali się powstańcy przed wstąpieniem do oddziału. o tragicznej historii przypomina tablica umiesz-czona na fasadzie kaplicy: Kaplica RzymsKoKatolicKa/ p.w. Św. anny/ zBUdowana oK. 1850 R./ od 1858 R. ze staŁym KapŁanem. od 1860 R. jaKo Filia paRaFii BiaŁostocKiej./ po powstaniU styczniowym, jaKo pRzejaw/ RepResji zaBoRcy, zaBRana i pRzeRoBiona/ na ceRKiew. w1915 R. ponownie pRzywRócona/ na wŁasnoŚĆ i dla KUltU KatolicKiego./ oBecnie naleŻy do paRaFii gRódeK. jest najstaRszym zaBytKiem gminy gRódeK. Również mosiężna tablica zwieńczona powstańczym herbem: w poKoRnej podzięce/ jaKUBowi saKowiczowi/ 1810-1903/ maRszaŁKowi szlacHty/ FUndatoRowi Kaplicy p.w. Św. anny/ w KRólowym moŚcie/ w 110 Rocznicę jego ŚmieRci/ KRólowy most RoK 2013.

50. Mostowlany (fot. nr 85) – miejsce urodzin K. Kalinowskiego. w dniu 27.04.2013 r. odsłonięto i poświęcono pamiątkową mosiężną tablicę, która będzie elementem powstającego pomnika. pamięci/ Konstantego KalinowsKiego/ (1838-1864)/ URodzonego w mostowlanacH/ w 150. Rocznicę/ powstania styczniowego 1863 R./ Rodacy, 2013 R. poniżej ten sam tekst w języku biało-ruskim.

3 8

51. Mostowlany – szkoła im. K. Kalinowskiego. szkołę zlikwidowano w 2006 r., pamiątkową, dwujęzyczną tablicę z 1959 r. przeniesiono do kącika pamięci o K. Kalinowskim w goK w gródku, ale miejsce jest kojarzone przez lokalną społeczność do dnia dzisiejszego. we wsi mostowlany/ 21 Xii 1838 URodziŁ się/ Konstanty/ KalinowsKi/ BojowniK o wyzwolenie/ naRodowe i spoŁeczne/ polaKów i BiaŁoRUsinów/ oRganizatoR i pRzywódca/ powstania styczniowego/ na BiaŁoRUsi i litwie/ zginĄŁ z RĄK caRsKicH/ siepaczy 10 iii 1864 R. w wilnie/ w HoŁdzie BoHateRowi/ mieszKaŃcy wsi mostowlany/ nadajĄ szKole jego imię maRzec 1959R. obok ten sam tekst w języku białoruskim.

52. Wyżary, nadleśnictwo waliły, leśnictwo Radunin, oddział 172 b (fot. nr 87) – w pobliskim lesie, przypuszcza się, że to mogiła zbiorowa czterech powstańców poległych pod gródkiem 2.08.1863 r. [za s. z.: 2.8.63. Gródek – Waszkiewicz i Tołkin, wysłani w końcu czerwca, pierwszy do powiatu bielskiego, drugi sokólskiego, szli razem w sile 120 ludzi aż pod Topolany, gdzie się rozdzielili: Waszkiewicz stanął obozem pod Rudnią w zabłudowskim lesie, a niebawem stawił się na wezwanie Ejtminowicza Juliana ze swoimi 60 ludźmi w Skrobaciance. Tołkin zaś udał się do Piłatowskiego Lasu pod Gródek, gdzie napadnięty przez 1 rotę piechoty i 9 kozaków pod dow. kapitana Stepanowa wysłanego z Zabłudowa o świcie, ratował się ucieczką straciwszy 4 zabitych między nimi Huściłłę, Abazę i Wróblewskiego. Resztę przeprowadził Tołkin do Skrobacianki, gdzie został przy-dzielony do oddziału Ejtminowicza Bogusława.] w leśnych ostępach mogiła ziemna obwiedziona niskim, drewnianym płotkiem, na niej pozostałość po brzozowym krzyżu.

Gmina Juchnowiec Kościelny

53. Juchnowiec Kościelny (fot. nr 86) – na cmentarzu parafialnym mogiła józefa gabriela pietraszewskiego. [za „gazetą Białostocką dzień dobry!”, 1933.05.23, s. 8: We wsi Juchnowiec zmarł 89-letni Józef Gabrjel Pietraszewski, weteran powstania 1863 roku.]

Gmina Łapy

54. Płonka Kościelna, gm. Łapy (fot. nr 88) – na cmentarzu przykościelnym pomnik granitowy: 1863/ cHwaŁa/ BoHateRom/ Ś p./ adam BRzozowsKi/ 1828-1882/ powstaniec 1863 R.-syBiRaK/ RoszKi wŁodKi.

Gmina Michałowo

55. Gorbacze, nadleśnictwo Żednia, leśnictwo podozierany, oddział 40 c (fot. nr 89) – 2 km od gorbaczów na płn., w prawo drogą tzw. kopanką 3 km, skręcamy w prawo, kolejne 2,5 km – odnajdujemy miejsce zwane lokal-nie Krzyżami. pod koniec XiX w. w miejscu tym stały trzy drewniane krzyże. z czasem zniszczone, zostały zastąpione obecną instalacją. nieopodal, pod drzewem, pozostał jeden z trzech oryginalnych krzyży – świadectwo pierw-szego upamiętnienia.

56. Gorbacze, nadleśnictwo Żednia, leśnictwo podozierany, oddział 40 c (fot. nr 90-91) – 2 km od gorbaczów na płn., w prawo drogą tzw. kopanką 3 km, skręcamy w prawo, kolejne 2,5 km – odnajdujemy utwardzone miejsce, na nim wysokie, metalowe krzyże – katolicki oraz prawosławny, głaz z tablicą: w HoŁdzie polegŁym,/ wziętym do niewoli/ i zesŁanym na syBeRię/ powstaŃcom-/ -UczestniKom Bitwy/ w pUszczy jaŁowsKiej/ w dniU 20 iX 1863 R/ w 134 Rocznicę/ powstania styczniowego/ mieszKaŃcy gminy micHaŁowo. Uroczyste poświęcenie odbyło się 25.09.1997 r. pomnik usytuowano obok miejsca zwanego Krzyżami.

57. Nowa Wola (fot. nr 92) – na zachodnim krańcu wsi kapliczka z 1867 r. ku czci powstańców styczniowych, ufundowana przez hr. jadwigę z dziekońskich olizarową 2-v. Rammową, właścicielkę dóbr Hieronimowo.

58. Leśnictwo Słomianka, nadleśnictwo Żednia, oddział 49 b (fot. nr 93-94) – krzyże pamięci poległym w powstaniu 1863-1864. w puszczy Knyszyńskiej, po drodze z Kamionki do słomianki (historycznej drodze prze-marszu oddziałów powstańczych do miejsc koncentracji), przy drzewie dwa drewniane krzyże. nieznana jest historia tego upamiętnienia, jednak drew-

3 9

niana tabliczka z wyciętym napisem: powstaŃcom/ 1863 jednoznacznie wskazuje, komu były dedykowane.

59. Leśnictwo Słomianka, nadleśnictwo Żednia, oddział 49 b (fot. nr 95) – obok krzyży pamięci, 24.05.2013 r. i z inicjatywy lokalnej społeczności, nadleśnictwa Żednia, leśnictwa słomianka i ośrodka Kultury w zabłudowie, uroczyście odsłonięto i poświęcono pomnik. Ustawiono trzy nowe, wysokie, drew-niane krzyże, środkowy z rytą wzdłużnie datą 1863. dodatkowo głaz, na którym umocowano orła w koronie i tablicę memoratywną: herb powstańczy/ w HoŁdzie BoHateRom,/ KtóRzy walczyli/ o wolnĄ i niepodlegŁĄ/ polsKę/ w 150 Rocznicę/ wyBUcHU powstania styczniowego/ wdzięczna spoŁecznoŚĆ gminy zaBŁUdów,/ leŚnicy z nadleŚnictwa Żednia/ oRaz szwadRon „zaza”/ maj 2013.

Gmina Poświętne

60. Łukawica (fot. nr 96) – [za s. z.: 19.9.63. Łukawica – Pozostając dłuższy czas w obozie pod Skrobacianką, Ejtminowicz Julian powiększał swoje szeregi bądź ochotnikami zbieranymi na miejscu, bądź doprowadzanymi mu oddziałami, jak Waszkiewicza i Tołkina, lub ochotnikami zebranymi przez Barancewicza, a dopro-wadzonymi przez Kiersnowskiego. Niebawem przybył do oddziału Bogusław Ejtminowicz brat Juliana, również b. oficer mosk. i objął dowództwo nad całym oddziałem (…). Dążąc do połączenia się z Brancewiczem Ejtminowicze na stano-wisku pod wsią Łukawica zaatakowani zostali przez nieprzyjaciela. Na prawym brzegu brzeźniaka, w którym strudzeni wypoczywali, a który nie nadawał się do obrony, ze strony Łukawicy zajął pozycję pluton Huwalda, z przeciwnej strony pluton Waszkiewicza, środek zaś zajmował Tołkin (…). Bój trwał od godz. 2. w południe do 5. Zginął w nim Tołkin ugodzony kulą, a następnie dokłuty piką oraz 4 innych, ranionych zaś ciężko było pięciu. za j. m.: Leszczyński Marcin, rolnik. Urodzony we wsi Leszcze, powiatu Bielskiego. Walczył pod dowództwem Cichorskiego Władysława (Zameczka) w bitwie pod Siemiatyczami, w oddziale Heltmanowicza w bitwie pod Łukawicą oraz w oddziale Kobylińskiego. W bitwie pod Łukawicą został ranny w nogę kulą karabinową.] na początku października 1863 r. „Jenerał Ganeckoj – dowiedziawszy się z raportu wojennego naczelnika pułkownika Borejszy, że Łukawica niejednokrotnie przyjmowała „bandy miteż-

ników” a nie uwiadomiała o tem ani władzy wojskowej, ani policyi, oraz że (…)narażonym został na straty niemałe, rozkazuje: wszelaką mieszkańców Łukawicy ziemię, tudzież wszystkie tychże ruchomości zabrać na skarb, następnie całą wieś spalić do szczętu, a pod dokonaniu tego, wszystkich bez wyjątku mieszkańców, bez względu na płeć i wiek, wysłać natychmiast w oddalone gubernie sybirskie.” (…) Wszystkie domy podpalone jednocześnie, naraz prawie pełnym buchnęły płomieniem, w mgnieniu oka wszystkie ogarnęły budynki, płoty, drzewa i wszystkie inne palne przedmioty. Tuż pod wsią samą niedaleko gorejącego stosu chrustu, jeden przy drugim, trzy stało krzyże. Borejsza dostrzegł, że jeszcze nie ogarnięte płomieniem. (…) – „Sożecz etyje proklutyje kresty!” – (spalić te przeklęte krzyże!) w wściekłym gniewie wrzasnął Borejsza i spiąwszy konia ostrogami, podsko-czył do kozaków. (…) – Skatiny! Mierzawce! Proklatyje trusy! (bydlęta! Obrzydli! Przeklęte tchórze!) potem zeskoczywszy z konia i oddawszy go jednemu z żołnierzy, podstąpił pod krzyże, obłożył je mierzwą słomianą, następnie palącą się chrustu pochwycił gałęź i własną ręką podpalił słomę do koła. Wrócił – dosiadł konia i – czekał rezultatu swych trudów. (…) dopiero gdy po raz trzeci dorzucił słomy, trzy krzyże jasnym buchnęły płomieniem. Łukawiczanie padli na kolana – To była ich ostatnia na ojczystej ziemi modlitwa! na pamiątkę tamtych wydarzeń, w miejscu spalonych przez carskie wojsko trzech krzyży, postawiono nowe, brzozowe, na najwyższym wycięto wzdłużnie: 1863/ R/ p.

61. Łukawica (fot. nr 97-105) – wieś poddana represjom przez Rosjan. dla upamiętnienia tych wydarzeń, jak również całego powstania styczniowego, w 2007 r. łukawiczanie wspólnym wysiłkiem wznieśli pomnik, zaprojektowany przez adama Raciborskiego. wokół pomnika Trzech Krzyży (w miejscu wcześniej postawionych brzozowych krzyży) ustawiono kilkanaście głazów z nazwami miejsc, gdzie ginęli powstańcy podczas bitew i egzekucji. na cokole pomnika, od frontu wyryte są: gloRia Victis!/ ŁUKawiczanom, powstaŃcom,/ wszystKim, KtóRzy walczyli,/ cieRpieli i ginęli za ojczyznę/ w powstaniU styczniowym/ + 1863 +/ wRacaliŚmy, wRacamy/ i wRacaĆ Będziemy/ do cieBie/ polsKo,/ matKo nasza,/ Bo wyszliŚmy z tej ziemi./ a. d. 2007 potomni. na jednej z płyt bocznych są umieszczone piękne słowa poety: idŹ wypRostowany/ wŚRód tycH co na/ KolanacH/ wŚRód odwRóconycH/ plecami/ i oBalonycH w pRocH/ ocalaŁeŚ/ nie po to aBy ŻyĆ/ masz maŁo czasU/ tRzeBa daĆ Świadectwo…/ BĄdŹ wieRny/ idŹ./ z. Herbert.

4 0

zamiarem projektanta było nawiązanie do powstania styczniowego, któremu jest poświęcony mały monument po prawej stronie. to odkuty w piaskowcu złamany dąb, na którym umieszczony jest głaz: KimKolwieK jesteŚ i doKĄd zmieRzasz?/ idŹ dRogĄ pamięci, pRawdy,/ pRzejRzystej toŻsamoŚci, wiaRy/ peŁen, nadziei i miŁoŚci./ Kamienie, po KtóRycH stĄpasz,/ BędĄ ŚwiadKami na sĄdzie/ o KlUcz do wiecznoŚci./ o toBie pRzemówiĄ w pRzyszŁoŚci. poniżej tablica w formie rulonu: RoKU/ paŃsKiego 1963/ w miesiĄcU 10 dniU 5/ za pomoc powstaŃcom/ z tycH ŁĄK popędzono/ ŁUKawiczan na syBiR/ po 3 dniacH więzienia/ pod goŁym nieBem./ doBRa icH ogRaBiono/ domostwa spalono/ a tRzy KRzyŻe symBol/ wiaRy ojców naszycH/ do Żagwi zaBoRcy ogieŃ/ z dymem KU nieBU UniósŁ./ wRacajĄcym po latacH/ wygnania na ojcowiŹnie/ osiadaĆ nie zezwalano. wokół pomnika Trzech Krzyży ustawiono kilkanaście głazów z nazwami miejsc, gdzie ginęli powstańcy podczas bitew i egzekucji. pierwszy od prawej głaz: pieReciosy K/ waliŁ/ 29 iV 1863R. polegŁo/ 90 powstaŃców; głaz: ŁomŻa/ miejsce stRaceŃ/ egzeKUcje/ 12 powstaŃców/ 1863-1864; głaz: siemiatycze/ spalono wRaz z 26 Rannymi/ powstaŃcami/ w lUtym 1863R.; głaz: wygoda/ czeRwony BóR/ 21 Vii 1863R./ wymoRdowano/ 50 BezBRonnycH/ Uczniów idĄcycH/ do powstania; głaz: zwycięsKa/ Bitwa pod/ ŁUKawicĄ/ 19 iX 1863R./ polegŁo/ 18 powstaŃców; głaz: Ks. gen. stanisŁaw/ BRzósKa/ powieszony/ 23 V 1865 R./ w soKoŁowie podlasKim/ z jego oddziaŁU/ stRacono 7/ a na KatoRgę/ sKazano/ 22 powstaŃców; głaz: polegŁym/ w dniacH 22-27 i 1863/ i zesŁanym/ z Łap,/ sURaŻa,/ wysoKiego maz.,/ czyŻewa; głaz: jawoRówKa/ spalona w sieRpniU 1863 R./ mieszKaŃcy zesŁani; głaz: szlasy lipno/ gm. RUtKi/ 29 V 1863 R./ wymoRdowano/ 61 powstaŃców; głaz: pRUszanKa/ spalona/ w majU 1864 R./ mieszKaŃcy zesŁani; głaz: męŻenin/ 25 i 1863 R./ polegŁo/ 50 powstaŃców/ RannycH doBijano; głaz: KRólowy most/ góRa Św. anny/ powieszono/ 92 powstaŃców; głaz: cHoRoszcz/ miejsce/ zwane/ „szUBienicĄ”/ powieszono/ 14 powstaŃców.

Gmina Supraśl

62. Konne, puszcza Knyszyńska, przy skrzyżowaniu dróg do sokołdy, surażkowa i Konnego, nadleśnictwo supraśl, leśnictwo surażkowo, oddział 188

(fot. nr 106) – dąb z zawieszonymi metalowymi krzyżykami. [za w. z.: Dziadek dostał ostudy. Tako wysypke na rencach. Powieźli jego do Wierzchlesia, do Agaty. To była babka, co odczyniała rozmaite skórne choroby. A po drodze na krzyżówce stary taki, Bóg wie ile jemu lat, dąb stoi i chrescik na nim. Jado. Dojezdżajo do dęba, a tam pełno wojska, kozaki na koniach… I nie dajo przejechać. Pod dębem stoi fura i na niej trzy ludzi razem związane. Żołnierz założył im jedna pętla na szyje i pognał koni. Oni powiesili się, ale nie mogli skonać, drygali. To kozaki łapali za nogi i wieszali się na ich. To byli mietieżniki i one jest pochowane po drugiej stronie drogi. Tam chyba jeszcze krzyż jest? Trzy lata temu ja jeszcze jego widział. Bez poprzeczki, ale jeszcze stał.]

63. Konne, puszcza Knyszyńska, przy skrzyżowaniu dróg do sokołdy, surażkowa i Konnego, nadleśnictwo supraśl, leśnictwo surażkowo, oddział 188 (fot. nr 107-108) – mogiła zbiorowa powstańców styczniowych z 1863 r. – wysoki, drewniany krzyż z datą 1863, poniżej kapliczka z drewnianym krucyfiksem. w ogrodzeniu – niski, drewniany płotek rzeźby Ryszarda Bołtowicza.

64. Konne, puszcza Knyszyńska, przy skrzyżowaniu dróg do sokołdy, surażkowa i Konnego, nadleśnictwo supraśl, leśnictwo surażkowo, oddział 188 (fot. nr 109-114) – w otoczeniu mogiły powstańczej galeria przedstawiająca drewniane rzeźby powstańców, wykonane w czerwcu 2003 r. przez miejscowego rzeźbiarza Ryszarda Bołtowicza. miejsce nieprzyjazne, teren podmokły – staraniem gminy supraśl od jesieni 2012 r. rozpoczęto konserwację i naprawę galerii rzeźb.

65. Kopna Góra nad rz. Sokołdą, nadleśnictwo supraśl, oddział 264 b (fot. nr 115-116) – imię powstańców styczniowych 1863 nosi arboretum w Kopnej górze. arboretum, to oryginalny ogród dendrologiczny powstały w 1988 r., w 125. rocznicę tego zrywu narodowowyzwoleńczego. park nosi imię powstańców 1863. jego pomysłodawcą i pierwszym kierownikiem był wojciech wygralak. arboretum rozciąga się na powierzchni 26 ha. jego utworzenie miało na celu upamiętnienie wydarzeń powstania styczniowego, toczących się tu walk i boha-terstwa powstańców. tuż przy wejściu znajduje się głaz z emblematem z wize-runkiem powstańczej pieczęci powstaŃcom 1863 oraz tablicą poświęconą kierownikowi w latach 1988-1993, leśnikowi w. wygralakowi. sam kompleks leśny to niezwykłe zbiorowisko różnorodnych gatunków drzew i krzewów.

4 1

wjazd do niego został udekorowany ogródkami skalnymi i różanymi, są to tzw. alpinaria i rosaria. jest tam stary dąb, na którym prawdopodobnie doko-nano egzekucji kilkunastu żołnierzy.

66. Kopna Góra nad rz. Sokołdą, nadleśnictwo supraśl, oddział 264 b (fot. nr 117), pomnik przy płocie arboretum – przy drodze Białystok -Krynki, wystawiony ok. 1925 r. upamiętniający koncentrację oddziałów powstańczych w okolicach starzynki oraz bitwę, która odbyła się 24 kwietnia pomiędzy lipowym mostem a uroczyskiem piereciosy. w sokołdzie (Kopna góra jako osada powstała w ii Rp) w kwietniu 1863 r. w. wróblewski odczytał ludności Manifest Rządu narodowego. pomnik – obelisk w formie krzyża łacińskiego, z betonu ustawiony na kwate-rze ujętej drewnianym ogrodzeniem: do 2011 r. krzyż na cokole z wmurowaną tablicą, na niej był napis: czeŚĆ powstaŃcom/ 1863R./ polegŁym w walce/ o niepodlegŁoŚĆ/ FUndacja nadleŚnictwa soKólsKiego. zimą 2011 r. powiększono kwaterę, zmieniono zniszczoną tablicę, napis w tym samym brzmie-niu, o zmienionym układzie wersów: czeŚĆ/ powstaŃcom/ 1863R/ polegŁym/ w walce/ o niepodlegŁoŚĆ/ FUndacja nadleŚnictwa soKólsKiego. w ogrodzeniu dostawiono granitową tablicę z rytą inskrypcją: w tym miejscU,/ w Bezimiennym gRoBie/ spoczywajĄ szczĄtKi/ 46 powstaŃców/ listopadowycH/ podKomendnycH płk. józeFa zaliwsKiego/ polegŁycH pod soKoŁdĄ/ w dniU 7 lipca 1831 RoKU./ eKsHUmowani/ w paŹdzieRniKU 2010 R./ pRzywRóceni pamięci/ po 180 latacH zapomnienia/ cHwaŁa i czeŚĆ/ BoHateRom polsKi!/ spoŁecznoŚĆ gminy sUpRaŚl a. d. 2011. [za w. z.: W Sokołdzie, gdzie pobite powstańcy leżą, jak z góry schodzić, krzyż jest. Tam dęby rosną i krzyż… To wieczorową porą strach iść. Tam asfalta zrobili, to wszystko zginęło. Tu byli piachy, koni strasznie się mordowali. Temu nazwali to górę Kopna Góra. Wtedy krzyż drewniany był, nie z bietona. Od krzyża biały koń i czarny pies wychodzili, nie było wieczora, żeby kto nie widział. To wyjdzie ten biały koń, to jakby dusza powstańca. A za im wylata czarny pies, to jakby Ruski. I goni za koniem po łące. Zatoczą takie koło i nazad do mogiły, i tam znikną. Raz ojciec mój szedł z Kopnej Góry i modlił się, żeby nie widzieć. I tak myśli, jakby to było, gdyby wyszli. No i biały koń wyszedł – ta chwytająca za serce opowieść opisana w tomiku 1863. Opowieści z Puszczy Knyszyńskiej tyczy jednak powstań-ców listopadowych.]

67. Kopna Góra nad rz. Sokołdą, nadleśnictwo supraśl, oddział 264 b (fot. nr 118-120) – niedaleko pomnika, na terenie arboretum stoją trzy drewniane krzyże, postawione w latach 80. XX w. upamiętniające egzekucje powstańców, jakich na okolicznych dębach dokonywały władze carskie.

68. Puszcza Knyszyńska, polana dębowik, oddział 187 f – w dniu 2.03.2013 r., już po raz 16., podlascy harcerze ruszyli śladami powstania stycz-niowego. Rajd, o łącznej długości blisko 60 km, zakończył się na polanie dębowik k. supraśla. Upamiętniając powstanie 1863-1864, oddano trzykrotną salwę z armaty, a także poświęcono drewnianą kapliczkę słupową – zwieńczoną kutym kowalskim krzyżem, z rzeźbą chrystusa Frasobliwego, harcerską lilijką (lilią ande-gaweńską) i datami 1863-2013. nie była to jednak jej docelowa lokalizacja – jesie-nią, po znalezieniu odpowiedniego miejsca (na terenie puszczy Knyszyńskiej), zostanie uroczyście umocowana.

69. Supraśl (fot. nr 121-122) – przy skrzyżowaniu ulic cieliczańskiej i Krasny las, wysoki, drewniany krzyż w kolorze czerwonym, z datą 1863 r., obłożony u podstawy kamieniami, ustawiony na rozstaju drogi w kierunku cieliczanki, przy nim krzyż prawosławny. Krzyż jest pracą maturalną jednego z uczniów supraskiego liceum plastycznego. napis na krzyżu: 1863/ naRodziny i ŚmieRĆ sĄ jednym w czŁowieKU/ a czŁowieK jeden jest HistoRiĄ. [za w. z.: Na Nowym Świecie stacjonowały wojska rosyjskie. Ktoś doniósł o pobycie powstańców i kozacy uderzyli na pocztę, wywiązała się bitwa na podwórku. Tylko trzem „leśnym” udało się wycofać w kierunku Cieliczanki. Nie wiedzieli, że ta trasa prowadzi ku obozującym tu wojskom wroga. Jakiś chłopiec biegł Nowym Światem i chcąc ostrzec partyzantów wołał: – Uciekaj! Dlatego do dziś w potocznej mowie na tę część Supraśla mieszkańcy mówią „Uciekaj”. Ci trzej okrążeni w końcu ulicy Cieliczańskiej polegli rozsiekani szablami. Tam też ich pochowano, a na mogile stał krzyż pomalowany na czerwono. Miało to ponoć związek z czerwoną od krwi ziemią. Dziś mówi się więc: koło „czerwonego krzyża”. Krzyż nie stoi już jednak na mogile; kilkakroć przestawiany, stracił kolor.]

70. Supraśl, przy ul. nowy Świat (fot. nr 123) – pomnik poświęcony powstań-com z 1863 r., na prywatnej posesji, za ogrodzeniem z siatki, betonowy, zwieńczony ażurowym, metalowym krzyżem, tablica: powstaŃcom/ 1863.

4 2

71. Supraśl (fot. nr 124) – tabliczka informacyjna w kształcie puzzla z legendą supraską: mŁody ByŁ jeszcze/ lecz męŻne miaŁ seRce/ jaK pRawi sUpRasKa legenda/ gdy wRóg swoje sidŁa/ RozstawiŁ pRzy Rzece/ i na powstaŃców czeKaŁ/ nasi wRacali/ widziaŁ z oddali Że szli/ jaK na RzeŹ Bydlęta/ i zanim KUla/ pRzeszyŁa mU seRce/ ostRzegŁ/ icH KRzyKiem/ „UcieKaj”/ od pomniKa/ powstaŃców UcieKaj/ zaKazanĄ dRogĄ/ tam gdzie pRzez KanaŁ/ pRzejdziesz/ sUcHĄ nogĄ/ QUestingsUpRasKi.pl.

72. Woronicze, nadleśnictwo supraśl, leśnictwo Kopna góra, oddział 252 g (fot. nr 125) – przy drodze do położonej w sercu puszczy Knyszyńskiej wsi woronicze kapliczka – deska wotywna na sośnie. obecna jest kopią, orygi-nał przeniesiono w latach 80. XX w. do muzeum podlaskiego w Białymstoku. deska w kształcie grotu, dwuspadowy daszek z deszczówek, pod nim krzyż z rzeźbioną figurą Ukrzyżowanego chrystusa, w dolnej partii wycięta inskrypcja: powstaŃcom/ 1863/ mieszKaŃcy/ woRonicza/ i/ międzyRzecza.

Gmina Suraż

73. Suraż (fot. nr 126-127) – tablica upamiętniająca powstańców w kruchcie kościoła p.w. Bożego ciała. na marmurowej tablicy z orłem w koronie tekst: pRo patRia/ pamięci/ powstaŃców ziemi sURasKiej/ wŚRód nicH micHaŁa lasKowsKiego/ powieszonego pRzez caRat na RynKU 15 iV 1865 R./ sKŁadajĄ HoŁd z modlitwĄ do Boga/ Rodacy/ w RoKU odwiedzin polsKi/ pRzez papieŻa jana pawŁa ii/ sURaŻ 1979 R. po upadku powstania na miasto nałożono kontrybucję i skonfiskowano liczne prywatne grunty mieszkańcom. 15.04.1865 r. na suraskim rynku powieszono michała laskowskiego, jednego z wywiadowców powstańczych. za udział w powstaniu styczniowym Rosjanie zesłali na syberię mieszkańców suraża: jana Holaka, Franciszka Karłowicza i stanisława zdrojkowskiego. [za j. m.: Narewski Franciszek, rolnik. Urodzony w 1844 roku w Surażu, powiatu białostockiego. Walczył pod dowództwem Tyszki i Skarżyńskiego. Brał udział w bitwach pod Brzeźnicami, Wąsem i Boćkami.]

74. Suraż (fot. nr 128-129) – kapliczka w płd. części skweru, na Rynku Kościelnym, ku czci matki Bożej, ufundowana w 1905 r. przez mieszkańców

suraża: piotra Karłowicza i Franciszka szyszko. jednym z powodów wystawienia kaplicy była chęć upamiętnienia powieszonych przez Rosjan na rynku suraskim w 1865 r. uczestników powstania styczniowego. po i wojnie światowej odbudo-wana i poświęcona 8.05.1928 r. w 1979 r. mieszkańcy chcieli powiesić tablicę z napisem: PRO PATRIA. Pamięci powstańców ziemi suraskiej, wśród nich Michała Laskowskiego powieszonego przez carat na Rynku 20 IV 1865 r., składają hołd z modlitwą do Boga – Rodacy, jednak ówczesne władze nie wydały na to zgody, ostatecznie zawieszono tablicę o neutralnej treści, wiszącą do dzisiaj: jUtRzence/ KRólowej polsKi maRyi/ jaŚniejĄcej BlasKiem wolnoŚci/ nad naRodem w czasacH niewoli/ Kaplicę UFUndowali w 1905 RoKU/ piotR KaRŁowicz i FRanciszeK szyszKo z sURaŻa/ w latacH wojen 1914–1920 zniszczona. odBUdowano/ za spRawĄ Ks. BoniFacego oleszczUKa i poŚwięcono 8 V 1928 R./ pamięci wieRni i Ślady pRzeszŁoŚci cHRoniĄc od zapomnienia/ taBlicę tę w RoKU pielgRzymKi – 2–10 Vii 1979 – jana pawŁa ii/ papieŻa polaKa do polsKi UmieszczajĄ wdzięczni matce BoŻej/ za opieKę nad miastem i ojczyznĄ/ mieszKaŃcy sURaŻa/ FUnd. jan pielgRzym ŁapiŃsKi z sURaŻa.

75. Suraż (fot. nr 130-132) – przy ul. zakościelnej i drodze w kierunku uroczyska piszczewo – pomnik powstańców 1863 r. – żelazny krzyż na kamien-nym cokole, płaskorzeźbiony krzyż maltański, kute ażurowe ogrodzenie. na środkowej części postumentu tabliczka: pomniK powstaŃców/ RoK 1863/ odnowiony 1982R./ B. KowalewsKi.

76. Suraż (fot. nr 133) – na cmentarzu parafialnym znajduje się mogiła poświęcona nieznanemu Żołnierzowi, wg przekazów ustnych mieszkańców suraża zostały w niej pogrzebane szczątki powstańców ekshumowane ze zbio-rowej mogiły przy ul. zakościelnej, gdzie obecnie znajduje się krzyż, o którym wyżej. w kwaterze obwiedzionej betonową opaską obelisk z czarnego marmuru, zwieńczony orłem, z rytym krzyżem Virtuti militari i inskrypcjami. wystawiony w 60. rocznicę odzyskania niepodległości, upamiętniający także poległych w bitwie suraskiej w 1920 r. w podstawie orła wieńczącego pomnik: nie RzUcim ziemi sKĄd nasz/ Ród/ taK nam dopomóŻ Bóg/ m. KonopnicKa. poniżej złocony krzyż Virtuti militari oraz: „a jeŚli KomU dRoga otwaRta do nieBa/ tym co sŁUŻĄ ojczyŹnie” jan KocHanowsKi/ pamięci niezŁomnycH

4 3

oBRoŃców/ KoŚcioŁa i polsKi,/ KtóRzy męŻnie walczĄc w KRajU i na/ oBczyŹnie w ciĄgU wieKów o zwycięstwo/ pRawdy o niepodlegŁoŚĆ i spRawiedliwoŚĆ/ spoŁecznĄ, poŚwięcili swe Życie./ poKój im wieczny i cHwaŁa/ w 60 Rocznicę odzysKania niepodlegŁoŚci/ 1918–1978/ mieszKaŃcy miasta sURaŻa. poniżej kolejna złocona inskryp-cja: nieznany ŻoŁnieRz polsKi/ polegŁ BRoniĄc ojczyzny/ w Bitwie sURasKiej/ 1920 R./ „do mŁodycH-/ nie depczcie pRzeszŁoŚci oŁtaRzy/ cHoĆ macie sami dosKonalsze wznieŚĆ/na nicH się… Święty ogieŃ RzaŻy/ i winniŚcie im czeŚĆ” adam asnyK.

77. Suraż (fot. nr 134) – na cmentarzu parafialnym znajduje się grób rodzinny Konopińskich. suraż był ważnym centrum oporu podczas powsta-nia styczniowego. już w nocy z 22 na 23.01.1863 r. z miasta wyparto Rosjan. mieszkańcy suraża pomagali powstańcom m.in. przez dostarczanie białej broni, jednak 13-14.05.1863 r. oddział powstańców pod dowództwem właś-cicieli majątku Reńszczyzna – juliana i mikołaja Konopińskich został rozbity przez Rosjan. Kwatera wydzielona ozdobnym ogrodzeniem, z dwiema latar-niami w narożach. w polu grobowym prostopadłościenny postument z blachy, na którym pod baldachimem wspartym na czterech słupkach, gipsowa figura matki Bożej. na postumencie umieszczona żeliwna, odlana tablica inskrypcyjna: tU oBoK najUKocHaŃszej/ cóRKi/ spoczywajĄ zwŁoKi/ Ś.† p./ miKoŁaja KonopiŃsKiego/ oBywatela gUB. gRodzieŃsKiej/ zmaRŁ d. 5 maja 1898 R. ptRzeŻywszy lat 80,/ poKój twej dUszy;/ stRosKana Żona i dzieci/ pRoszĄ pRzecHodnia/ o poBoŻne westcHnienie/ i zdRowaŚ maRya. obok mniejszy marmurowy nagrobek poświęcony zmarłym z rodziny Konopińskich (dwóm annom, ignacemu i aleksandrze), prawdopodobnie prze-niesiony pod koniec XiX w. z cmentarza przykościelnego lub ufundowany w tym czasie jako cenotaf.

78. Suraż (fot. nr 135) – w płn. części skweru na Rynku Kościelnym – wotywny, metalowy krzyż na kamiennym postumencie ufundowany w 1905 r. przez jana i Karolinę górskich, wg lokalnych przekazów w miejscu, w którym 20.04.1865 r. powieszono powstańca, michała laskowskiego. na tabliczce: od powietRza,/ gŁodU, ognia i wojny/ zacHowaj nas panie., na postumencie: RoK 1905./ FUndatoRzy/ jan i KaRolina góRscy.

Gmina Tykocin

za i. a.: Nasi wkroczyli do Tykocina: mieszkańcy spotkali rzucając kwiaty pod konie. Zostawiwszy część trzecią przy koniach kawalerzyści weszli do kościoła.

79. Tykocin (fot. nr 136) – na cmentarzu parafialnym mogiła jana wędrychowskiego z zawad. [za „gazetą Białostocką dzień dobry!”, 1933.05.11, s. 8: W Tykocinie odbył się uroczysty pogrzeb weterana 1863r., ś. p. Jana Wędrychowskiego. Pochodził z Zawad pod Łomżą. Brał on udział w trzech bitwach, a po rozbiciu oddziału został aresztowany i więziony do 1864 r. W pogrzebie wzięli udział przedstawiciele władz oraz ludność okoliczna. za j. mar.: Wendrych – Wendrychowski Jan, urodzony w 1839 roku we wsi Zawady koło Tykocina. Brał udział w potyczkach koło Nowogrodu, Białaszewa, Suchowoli i innych. Zweryfikowany jako ppor. weteran pod nr 1760/ 1924. Odznaczony Krzyżem Niepodległości z Mieczami. Zmarł w Tykocinie w kwietniu 1933.] wymaga symbo-licznego upamiętnienia.

Gmina Wasilków

80. Horodnianka (fot. nr 137-139) – przy rozwidleniu polnych dróg z Horodnianki, Małogruski (na pocz. XX w. kol. małagruszka) do studzianek – wysoki, drewniany krzyż z tabliczką: KRzyŻ/ powstania/ styczniowego/ 1863 – 2005/ FUndatoR:/ HoRodnianKa/ maKsimowicz. wg przekazów pierwszy krzyż na grobie powstańców został postawiony przez naocznego świadka egzekucji, mieszkańca wsi Małogruska. po odzyskaniu niepodległości, w czasie obchodów patriotycznych rocznic, przed krzyżem spotykali się mieszkańcy okolicznych wsi. za dużym krzyżem stoi mały, drewniany krzyżyk znaczący grób 13-letniej dziew-czynki z Małogruski, która zginęła podczas strzelaniny we wsi w czasie ii wojny światowej. [za w. z.: Ten krzyż, to mogiła jest. Jest tam rok wyrżnięty 1863. Jego stawiał sąsiada dziad i on mnie opowiadał, co widział. Rosijskie sołdaty tam taka para przyprowadzili, że to szpiegi czy co? Przyprowadzili ich, żeby zastrzelić. Ona nazbierała kwiatów, dała temu chłopcu, przytuliła się i tak stoją. Nie zgodzili się, żeby oczy zawiązać. To te sołdaty nie mogli strzelać. Oficer rugał ich, a potem zastrzelił ją i jego.]

4 4

81. Wasilków (fot. nr 140-141) – na cmentarzu przykościelnym parafii nmp matki miłosierdzia wystawiono pomnik ufundowany przez ks. Romualda Bućkę w 2013 r., upamiętniający represje, jakie dotknęły wasilkowian po powstaniu styczniowym. za czynną pomoc powstańcom w czerwcu 1864 r. wywieziono na syberię proboszcza ks. ludwika lebiedzińskiego. z niewoli powrócił po 11 latach do warszawy, gdzie zmarł w 1898 r. zachowała się relacja świadka tych wyda-rzeń: a teraz w roku 1867 miesiąca marca 14-go zapieczętowali nam i kościół, o jaki to był wielki bolesny smutek i płaczu niemało. Wtenczas, kiedy naczalstwo przyszło pieczętować ksiądz spowiadał w kościele ludzi więc i mu kazali zabierać Przenajświętszy Sakrament i nie dali mu tyle czasu pokomunikować tych ludzi, którzy byli u spowiedzi i ze strachu ksiądz rozsypał najświętsze Komunikanty. Zabierali wszystkie rzeczy z kościoła miesiąca maja 16 znowu dość było jęku i płaczu. Wtedy podali trzy prośby jedne do najjaśniejszego cesarza, drugą do kraju naczelnika, trzecie do gubernatora grodzieńskiego. Błagając litości, żeby nam oddali kościół i tak my nie mieli żadnej wiadomości i rezolucji po naszych prośbach. Aż to 3 lipca przyszedł pop Sosnowski z Żydem do dzwonnicy i spuścili dzwon wielki na ziemię. Dzieci biegając po ulicy wiedzieli, obiegli po domach i powiedzieli swoim matkom, te poprzychodzili z płaczem i nie dali mówiąc, może nam kościół wrócą jakże będzie bez dzwona. Przyszli żandarmi i dzwon zapieczę-towali w dzwonnicy i na większą biedę przykazali kobietom pilnować, żeby kto pieczęci nie oderwał. próby odebrania dzwonu trwały do 14 lipca, kiedy to, wg relacji przypada nagle naczelnik powiatowy z dwoma szwadronami kozaków, to taką dał rezolucję, że mało co z tym światem nie pożegnali mało co nie każdy krwią był zalany tak bili okrutnie między kościołem a dzwonnicą. I tak porozpędzali wszystkie naród zabrali dzwony.(…) Nadeszła noc ciemna i straszna, bo ludzie rozpędzeni i przelęknieni nocowali po polach i karczach, a którzy byli w domu to cichaczem pan asesor z kozakami chodził i zabierali pod areszt i kozaki pilno-wali. Kościół został rozebrany, a z pozyskanego materiału zrobiono ogrodzenie. mieszkańcy wasilkowa, którzy stanęli w obronie swojej świątyni, byli szykanowani i więzieni. im wszystkim poświęcono monument. na granitowym cokole krzyża umieszczono memoratywną inskrypcję: powstaŃcom/ 1863/ z wasilKowa i oKolic/ polegŁym, powieszonym,/ zesŁanym na syBiR/ wRaz/ z Ks. lUdwiKiem leBiedziŃsKim/ pRzez mosKali/ ponadto/ KoŚcióŁ RozeBRano/ paRaFię zliKwidowano/ w 150 Rocznicę/ 2013 R.

82. Wasilków (fot. nr 142) – w rozwidleniu drogi z Białegostoku do wasilkowa i ul. nadawki, przy dębie, stoi metalowy krzyż otoczony ażurową, metalową balu-stradą. w przecięciu ramion umieszczona figurka Ukrzyżowanego w promieniach, górą ujęta łukowatym daszkiem. Krzyż upamiętnia miejsce stracenia powstańca, który w tym miejscu został pojmany przez Kozaków i powieszony na rosnącej tu wówczas topoli. tragedię anonimowego powstańca znaczył pierwotnie niewielki krzyż zawieszony na drzewie, potem krzyż drewniany i dąb posadzony w miejscu topoli. w okresie międzywojennym miejsce to było upamiętnione i odwiedzane przez uczniów wasilkowskiej szkoły przy okazji rocznic patriotycznych.

83. Wasilków (fot. nr 143-144) – na cmentarzu parafialnym znajduje się mogiła weterana powstania 1863-1864, jana godlewskiego. mogiłę ujmuje beto-nowa opaska. Krzyż żelazny, kuty, ażurowy. Ramiona zakończone kwiatem akantu i grotem zdobią wolutowo skręcone taśmy. tabliczka lana w formie tarczy herbowej ujętej bordiurą z inskrypcją: Ś. p./ jan/ godlewsKi/ UczestniK powstania/ 1863 R/ ŻyŁ lat 77/ zm. 8 maja 1917 R/ pRosi o zdRowaŚ/ maRja. nad tabliczką figurka wzlatującego anioła z krzyżem i liściem palmy w dłoniach.

84. Studzianki (fot. nr 147) – w centrum wsi, po płn. stronie ulicy wznosi się Góra Krzyżowa. ok. 1800 r. w tym miejscu był cmentarz epidemiczny. wg prze-kazów wzniesienie to kryje również groby powstańców styczniowych i żołnierzy poległych w wojnie polsko-rosyjskiej. na szczycie wzniesienia stoją dwa krzyże: stary – drewniany, pochodzący zapewne z pocz. XX w. i metalowy – nowy.

Gmina Zabłudów

85. Kamionka (fot. nr 145-146) – kamień dedykowany marszałkowi polski j. piłsudskiemu, w rocznicę odzyskania niepodległości, w miejscu przejść oddzia-łów powstańczych. Kolejnym etapem ich drogi było obecne leśnictwo w słomiance. trasą tą w 1863 r. przemieszczali się powstańcy zmierzający do miejsc koncen-tracji powstańczych oddziałów w puszczy Knyszyńskiej. odbywało się to podczas zielonych Świątek, kiedy to miejscowa ludność, zgodnie z ówczesnym zwyczajem, udawała się w procesji do supraśla. pielgrzymka dawała możliwość przejścia orga-nizującym się powstańcom w sposób niezauważony przez władze. w Kamionce, w rozwidleniu dróg do Bobrowej i zajezierców, w otoczeniu rosłych lip głaz pamiąt-

4 5

kowy, na nim dwie metalowe tablice. pierwsza z płaskorzeźbionym profilem marszałka polski j. piłsudskiego oraz napisem: w X-tĄ/ Rocznicę/ odzysKania/ niepodlegŁoŚci/ 1928 R., druga z wymownym przesłaniem: 1990-R UmaRli milczĄ/ na co zgadzajĄ się/ UmaRli/ Kiedy milczĄ w. K.

Gmina Zawady

86. Zawady (fot. nr 148) – na cmentarzu parafialnym, tuż przy kaplicy cmen-tarnej, mogiła weterana powstania 1863-1864, władysława skiwskiego h. lubicz. nagrobek ogrodzony podmurówką, na której ustawiony jest kamienny krzyż z rytym napisem: gRóB Rodziny/ lUBicz – sKiwsKicH/ Ś. p./ wŁadysŁaw/ sKiwsKi/ weteRan 63 R./ ŻyŁ lat 80/ zm. 2 Kwietnia 1924 R./ joanna/ sKiwsKa/ ŻyŁa lat 52/ zm. 18 lipca 1923 R.

POWIAT BIELSKI

Gmina Bielsk Podlaski

87. Bielsk Podlaski (fot. nr 149-151) – na cmentarzu wojennym przy ul. wojska polskiego pomnik Polska Droga Krzyżowa 1772-1989 ufundowany przez UniBUd s.a., obok 14 tablic upamiętniających ważne wydarzenia historii zwią-zane z cierpieniami ojczyzny. dwie tablice, poświęcone przez ówczesnego bp. drohiczyńskiego jana chrapka, zostały odsłonięte 15.07.1994 r., zaś pozostałe 12 tablic zostało odsłoniętych 15.07.1995 r. i poświęconych przez bp. drohiczyńskiego antoniego dydycza. stacja ii, ufundowana przez pracowników Urzędu miasta Bielsk podlaski, z krzyżem Virtuti militari oraz napisem: 1794/ insUReKcja/ KoŚciUszKowsKa/ 1831/ powstanie/ listopadowe/ 1863/ powstanie/ styczniowe/ „z dymem poŻaRów KURzem KRwi BRatniej/ do cieBie panie Bije ten dzwon”.

88. Bielsk Podlaski (fot. nr 152) – u zbiegu ulic ogrodowej i widowskiej murowana kapliczka wzniesiona w 1863 r. ku czci powstańców styczniowych, za nią wysoki, drewniany krzyż. murowana, czterospadowy daszek, we wnętrzu figurka świętego. Brak inskrypcji.

89. Łubin Kościelny (fot. nr 153) – na cmentarzu parafialnym znajduje się mogiła powstańca, mjr. tadeusza jaworskiego – oficera armii rosyjskiej z garni-zonu w Bielsku podlaskim. Kwatera obwiedziona żeliwnym, ażurowym płotkiem, wewnątrz żeliwny krzyż na postumencie. U stóp mogiły marmurowa tablica z wize-runkiem krzyża Virtuti militari oraz pieczęci powstańczej: 1863-2006/ taBlica symBolizUjĄca pamięĆ/ polegŁycH i pomoRdowanycH/ powstaŃców na podlasiU/ za wolnĄ polsKę/ oRaz UczestniKa zamacHU na/ sowietniKa josipa FiedoRowicza KURganowicza/ w dniU pRzyBycia na sŁUŻBę do miasta BRaŃsKa z zamiaRem/ stŁUmienia RUcHU powstaŃczego dnia 11 Kwietnia 1863 R.(pis. oryg.)/ mjR tadeUsza jawoRowsKiego/ z naleŻnym szacUnKiem icH pamięci/ URzĄd gminy BielsK podlasKi/ R.o.p.w. i m./ w waRszawie. w zamachu brali również udział członkowie organizacji powstań-czej – jan Ładysz i Krawczuk, pomagał im także właściciel pobliskiego majątku Brześcianka, wawrzyniec poletyło.

90. Łubin Kościelny (fot. nr 154-155) – na cmentarzu parafialnym znajduje się mogiła właściciela pobliskiego majątku Brześcianka, wawrzyńca poletyły, wspomagającego powstańców. nagrobek rzeźbiony w piaskowcu w formie kurhanu z kamieni, zwieńczony metalowym krzyżem. Ryty napis: Ś. p./ wawRzyniec/ poletyŁo/ … 1868. U stóp nagrobka marmurowa tablica memoratywna z symbolem powstańczej pieczęci: 1863-2011/ taBlica symBolizUjĄca pamięĆ polegŁycH i pomoRdowanycH/ za wolnĄ polsKę/ powstaŃców na podlasiU/ tUtaj spoczywa Śp. wawRzyniec poletyŁo/ wŁaŚciciel majĄtKU BRzeŚcianKa-mŁynKi/ wspóŁUczestniK zamacHU na/ sowietniKa josipa FiedoRowicza KURganowicza/ w dniU 11 wRzeŚnia 1863 R. (pis. oryg.)/ czeŚĆ jego pamięci!/ UdoKUmentowaŁ i UFUndowaŁ taBlicę/ zawodowy ŻoŁnieRz wRzeŚnia 1939 R. i aK/ wiKtoR andRzejczUK ps. „Kmicic”, „andRzej”.

91. Stryki, nadleśnictwo Bielsk, leśnictwo grabowiec, oddział 246 a (fot. nr 156-158) – w lesie koło Brześcianki, przy drodze z kolonii niewino Borowe do Łubina Rudołt znajdują się dwie mogiły zbiorowe nieznanych powstańców z oddziału latkowskiego. pierwsza mogiła ziemna w formie dużego kopca, obło-żona kamieniami i ogrodzona drewnianym płotem. centralnie usytuowany wysoki, drewniany krzyż oraz granitowy pomnik z wizerunkiem powstańczej pieczęci

4 6

i napisem: polegŁym w BojU/ za wolnĄ polsKę/ 1863-2000/ FUndatoR/ msg – gRanit/ zaBŁUdów. przy płocie wiata z informacjami wypalonymi na deskach: 1. herb powstańczy; 2. po Bitwie stoczonej 2 maja 1863 RoKU/ oddziaŁ powstaŃczy FRanciszKa latKowsKiego/ wyRUszyŁ z lasów pod HoRnowem,/ By poŁĄczyĆ się z ocHotniKami BielsKimi/ w pUszczy KnyszyŃsKiej./ następnego dnia Rosjanie pRzecięli im dRogę/ KoŁo wsi BRzeŚcianKa./ w zaciętym BojU polacy dzielnie stawili czoŁa/ liczniejszym siŁom niepRzyjaciela,/ ponieŚli jednaK znaczĄce stRaty; 3. zataRŁy się w pamięci/ szczegóŁy Bitewne i nazwisKa/ pozostaŁa ta mogiŁa./ jaK dawniej szUmi woKóŁ las. [za s. z.: 3.5.63. Dążąc z pod Hornowa do połączenia się z ochotnikami białostockimi, którzy w tym czasie doznawszy porażki opuścili już byli swoje stanowisko pod Waliłami, Latkowski pod Brześcianką napadnięty przez przeważające siły, został rozbity, a Moskale dla uwieńczenia zwycięstwa spalili w Brześciance dwór hrabiego Poletyły i wieś Łubin obywatela Pietraszkiewicza. Pośród poległych znajdował się 22-letni Niewiński z Niewina.]

92. Stryki, nadleśnictwo Bielsk, leśnictwo grabowiec, oddział 246 a (fot. nr 159) – w lesie koło Brześcianki przy drodze z kolonii niewino Borowe do Łubina Rudołt znajdują się dwie mogiły zbiorowe nieznanych powstańców z oddziału latkowskiego poległych w bojach pod Hornowem i Brześcianką w dniach 2-3.05.1863 r. druga mogiła ziemna w formie dużego kopca, obłożona kamieniami i ogrodzona drewnianym płotem. centralnie usytuowany wysoki, drewniany krzyż prawosławny.

Gmina Boćki

93. Andryjanki (fot. nr 160-161) – po prawej stronie drogi Białystok- lublin, w miejscu mogiły powstańczej pomnik. powstał on z inicjatywy związku piłsudczyków w Bielsku podlaskim. został odsłonięty 13.09.1997 r., na tablicy napis: polegŁym za wiaRę i/ ojczyznę/ 1863 1997/ mogiŁa powstaŃców styczniowycH. w centralnej części tablicy, pomiędzy datami, widnieje trój-dzielny powstańczy herb. jej główny motyw ozdobny stanowi herb z pieczęci Rządu narodowego z symbolami polski (biały orzeł), litwy i Białorusi (pogoń) oraz Ukrainy (św. michał archanioł).

94. Wygonowo (fot. nr 162-163) – w lesie, za wsią andryjanki, przy drodze Boćki-wygonowo – pomnik na mogile powstańczej. na usypanym kopcu-kur-hanie w 1926 r. młodzież z teatru ludowego w lubiejkach ufundowała wysoki, murowany pomnik, tuż przy nim pozostał drewniany krzyż. obecnie mogiła i pomnik ogrodzone metalowym płotkiem. powstaŃcom/ 1863R./ polegŁym za ojczyznę/ pomniK ten/ na BRatniej mogile/ wzniosŁa/ mŁodzieŻ teatRU/ lUdowego/ w/ lUBiejKacH/ 20 Vi 1926 R. na tabliczce poniżej: †/ pomniK odnowiono/ staRaniem wójta, Rady/ spoŁeczeŃstwa gminy BoĆKi/ sKŁadamy HoŁd/ polegŁym za wolnĄ/ i niepodlegŁĄ polsKę/ maj 2004 R. odnowiony pomnik uroczyście poświęcił bp drohiczyński antoni dydycz 3.05.2004 r. nieopodal tablica informacyjna: (...) W tym miejscu – przy drodze do majątku Pokaniewo – 8 września 1863 roku doszło do najkrwawszej potyczki. Na kompanię sofijskiego pułku piechoty dowodzoną przez sztabskapi-tana Emelianowa, eskortującą transport [siana], grupa około 400 powstańców urządziła zasadzkę – z obu stron drogi. (...) Wg raportu Emelianowa tylko dwóch jego żołnierzy zostało rannych. Za to straty powstańców miały być znaczące. Rosjanie mieli zabić 60 „bandytów” przy drodze, a kilku następnych w lesie, w trakcie pogoni. (...) Wszystkich pochowano w tym miejscu, a na mogile usypano kopiec. (...) W źródłach i literaturze przedmiotu potyczka ta jest podawana z datą wg starego stylu i przybliżonym miejscem – 20 września, pod Boćkami. Oddział powstańczy to część partii Barancewicza – prawdopodobnie 109 strzelców. Niektóre relacje mówią, że Rosjanie przejęli tabor powstańczy i spalili majątek Popławskiego-Pokaniewo. opiekę nad pomnikiem przejęła szkoła podstawowa w andryjankach. [za s. z.: 0.9.63. Boćki – W bielskim Barancewicz w połączeniu z Kiersnowskim (Gromem) organizował oddział, który doprowadziwszy do 90 ludzi, odesłał z Kiersnowskim Duchyńskiemu, sam będąc chory. Mimo niedo-magania uformował nowy oddział, do 320 ludzi i znowu zdawszy go Tyszce wysłał w Łomżyńskie, a sam pozostał w Bielskim w celu formowania nowego oddziału, z którym urządzał zasadzki w sile 109 strzelców; żadna jednak nie udawała mu się, gdyż albo ochotnicy nie ustali, albo zostali wyminięci przez nieprzyjaciela. Pod Boćkami nawet Moskale, dowodzeni przez sztabskapitana Emelianowa, patrolującego w boćkowskich lasach, zabrali mu tył, poczem spalili dwór obywatela Popławskiego.]

4 7

Gmina Brańsk

95. Brańsk (fot. nr 164-165) – na cmentarzu parafialnym znajduje się rodzinny grobowiec, w którym pochowano weterana powstania 1863-1864, aleksandra Kołoszkę. tablica nagrobna: KoŁoszKo/ (...) aleKsandeR 1839-1928/ powstaniec 1863R.

Gmina Rudka

96. Rudka (fot. nr 166) – na cmentarzu parafialnym mogiła weterana powsta-nia 1863-1864, władysława niewiarowskiego (1833-1901). wraz ze stanisławem czarkowskim i niejakim janem michalewiczem wykonał on wyrok na naczelniku ii rewiru policyjnego w Brańsku. już po powstaniu, wskutek donosu, wszyscy trzej byli za tę akcję sądzeni. ostatecznie udało im się uniknąć kary, bowiem donosiciel zmieniał zeznania. Kwatera ziemna oznaczona w narożach słupkami, centralnie wysoki, kamienny krzyż z rytą inskrypcją: Ś. p./ wŁadysŁaw/ niewiaRowsKi/ ŻyŁ l. 68 † 6 list. 1901R./ KazimieRa z BaBiŃsKicH/ niewiaRowsKa/ Ż. 40 † 11 maR. 1875 R./ poKój icH cieniom. [za s. z.: 31.1.63. (...) We wsi Rudce stanęła na nocleg komenda kozaków złożona z 40-tu ludzi. Na oddziałek ten napadli powstańcy w nocy z 31.1 na 1.2. i rozpędzili go zabijając 3 ludzi, w tem chorążego, a raniąc 4 i biorąc 6 do niewoli. Za powstańcami generał Maniukin wysłał pościg bezskuteczny.]

Gmina Wyszki

97. Strabla (fot. nr 167-169) – koło wsi, przy drodze strabla-mulawicze mogiła poległych 2.05.1863 r. rozbitków z oddziału o. duchińskiego. murek kamienny z tablicą z dużym, ukoronowanym orłem: mogiŁa/ powstaŃców/ z/ 1863R. w murku umieszczony wysoki, metalowy krzyż, obok dwie lance ułańskie i dwie kosy powstańcze. mogiła otoczona krawężnikami. w środku grys biało-czerwony (do niedawna był jeszcze drewniany krzyż, który stał w tym miejscu wcześniej). pomnik ufundowany przez mieszkańców mulawicz w 1996 r., zbudowany z inicjatywy związku piłsudczyków i towarzystwa przyjaciół Bielska podlaskiego. w okolicach strabli i mulawicz w 1863 r. stoczono kilka potyczek. Rozproszeni powstańcy byli pojedynczo wyłapywani i traceni bez sądu. w majątku

strabla w 1826 r. urodził się wiktor wacław hr. starzeński herbu lis, który odegrał wybitną rolę m.in. jako współorganizator i uczestnik powstania styczniowego, za co skazano go na zesłanie, a dobra skonfiskowano na rzecz księcia dymitra oboleńskiego. [za s. z.: 2.5.63 Strabla. Major Bajkowski, wysłany z 2-ma rotami i pół szwadronem dragonów miał rozbić o świcie d. 2.5. w lesie pod wsią Stroble (Strabla) część oddziału, wyszłego rzekomo z pod Walił.]

98. Strabla (fot. nr 170-171) – koło wsi, przy drodze strabla-mulawicze – Biały i Czarny Krzyż, z którymi miejscowa ludność wiąże tradycje, być może mogiły powstańcze. [za i. a.: Kiersnowski (Grom) wysłany przez naczelnika województwa Duchyńskiego z Sokólskiej-Puszczy do powiatu bielskiego, doprowadził pod Strablę 3-ch ochotników. Ów marsz wykonał z nim razem Barancewicz, już chory. (…)]

POWIAT GRAJEWSKI

Gmina Grajewo

99. Grajewo – na cmentarzu parafialnym mogiła jana pisowackiego/ pisowadzkiego. [za j. mar.: Jan Pisowacki, rolnik, urodził się w 1844 r. w Dzięgielach, żołnierz w partii Micewicza. Walczył pod Białogrądami i Wincentą. Zmarł 13.06.1932 r., pochowany został na cmentarzu w Grajewie. Był najdłużej żyją-cym powstańcem w z oddziału Micewicza.]

100. Białaszewo – potyczka [za s. z.: Ramotowski z oddziałem stanął o godzinie 8. rano 31. marca w Białaszewie. Tutaj Ramotowski postanowił potkać się z nieprzyjacielem; pozycja nie była wprawdzie dogodna, bo wieś położona w dole i naokoło lesistemi wzgórzami otoczona. (…) W godzinę po przybyciu oddziału Moskale ukazali się wśród lesistego wzgórza na drodze do Przytuł i rozpoczęli ogień do placówek powstańczych. (…) Ramotowski wycofawszy kosynierów z pierwszego ognia, zastąpił strzelcami, którzy po zabudowaniach dworskich rozstawieni, nieustannym i celnym ogniem utrzymywali nieprzyjaciela w takiem oddaleniu, iż cały oddział w zupełnym porządku mógł wykonać odwrót do ossowieckiego lasu, gdzie połączył się z obozem. Strzelcy, którzy w tym odwro-cie zasłaniali cały oddział, dali dowody wielkiej odwagi i wytrawności starych

4 8

żołnierzy. Poległo w tej utarczce 2 powstańców: Henryk Komornicki z Wołynia, który na samym przedzie strzelców idąc, padł ugodzony dwiema kulami. Rannych mieli Polacy 8, w tem 2 uczniów Gimnazjum Łomżyńskiego. za j. mar.: Komornicki Henryk, pochodził z Wołynia. W czasie manifestacji w 1861 roku aresztowany i wywieziony na osiedlenie do Saratowa, skąd zbiegł, przybył w Augustowskie, gdzie zaciągnął się do partii Wawra. Poległ pod Białaszewem.]

101. Białaszewo (fot. nr 172-172) – niestety nie zachował się grób poległych powstańców na cmentarzu. [za j. mar.: Jednak kilka lat temu pytałem starych mieszkańców o pochodzenie metalowego krzyża stojącego w pobliżu cmentarza. Niektórzy z nich odpowiadali, że „pochowani są tu powstańcy.” nieopodal cmen-tarza krzyż osadzony w kamieniu, obok drugi z inskrypcją: w/ 10 tĄ Rocznicę/ niepodlegŁoŚci/ 1918-1928, w towarzystwie samotnych świerków, być może można go wiązać z upamiętnieniem powstańców 1863. Powstańcy podczas stacjonowania na uroczysku Toki koło Białogrądów, 22.08.1863 r. zostali zaata-kowani przez rotę służby nadgranicznej i 25 objeszczyków pod dowództwem kapitana Kowalewskiego. Zginął wówczas powstaniec Korzeniowski, czeladnik rymarski ze Szczuczyna. Jego ciało znalazł Józef Jabłoński z Osowca i zawiózł do Białaszewa. Akt zgonu spisał ksiądz Jakub Pieniążek w obecności J. Jabłońskiego (lat 41) i Samuela Piotrochowskiego, kościelnego (lat 46). Zwłoki Korzeniowskiego pochowano na cmentarzu w Białaszewie.]

102. Białaszewo (fot. nr 176-179) – na cmentarzu parafialnym nagrobek aspazji Świderskiej zabitej podczas potyczki 31.03.1863 r. nagrobek w formie żeliwnego obelisku zwieńczonego lanym, ażurowym krzyżem. podstawa obeli-sku kamienna, prostopadłościenna, z płyciną, w zwieńczeniu której krzyż Virtuti militari i dwa skrzyżowane bagnety poniżej. na licu obelisku umieszczono wypu-kły napis antykwą: Ś. p./ aspazja/ ŚwideRsKa/ w Kwiecie/ wieKU/ siŁ i Życia/ wszecHmocny pRzed tRon/ swój jĄ powo/ ŁaŁ 31 maRca/ 1863 RoKU. na płycie nagrobnej widnieje ryty napis: polegŁa/ w/ czasie potyczKi/ z/ RĄK mosKali. Żeliwny pomnik wykonany został prawdopodobnie w 1883 r. w 2002 r. został poddany wstępnej renowacji przez jarosława marczaka. [za j. mar.: Aspazja Świderska urodzona we wsi Żebry, córka Kaliksta i Wiktorii z Wnorowskich. Śmierć aspazji w następujący sposób przedstawił pamiętnikarz izydor Bielicki: Moskale dopadłszy do dworu pomstę straszną dokonali (...) Przybliżyli się do

samego mieszkania po kilkadziesiąt strzałów na raz dawali do drzwi. Tak ofiarą ich barbarzyństwa padła Wespazja Świderska. O! Straszny musiał być to widok, gdy matka bolejąca widząc ją leżącą na ziemi, chwyciła na barki, aby ukryć ją jeszcze przed zniewagą i unosi do ogrodu, a tam wraz z nią z omdlenia pada.]

103. Białaszewo (fot. nr 174-175) – na terenie dawnego założenia dwor-skiego pomnik poświęcony wydarzeniom 1863 r. duży głaz w formie steli, z rytą inskrypcją. w zwieńczeniu napis: za/ wolnoŚĆ ojczyzny. poniżej krzyż Virtuti militari wpisany w koło i napis: dnia 31 iii 1863 R./ w Bitwie z mosKalami/ polegli/ adjUtant wawRa/ 5 nieznanycH/ powstanców/ aspazya ŚwideRsKa/ i 6 mieszKaŃców/ FolwaRKU. pomnik na ówczesnym dziedzińcu dworskim odsłonięto w 1933 r., zapewne w rocznicę potyczki. na uroczystość zaproszono grupę ostatnich żyjących weteranów 1863 r. m.in. ppor. weterana Franciszka męczkowskiego z grądów k. jedwabnego, delegację oficerów i żołnie-rzy z 9 psK z grajewa i oczywiście mieszkańców wsi. [wg aktów zgonów parafii Białaszewo spisanych 31.03.1863 r. zamordowani zostali: Aspazja Świderska, lat 23 panna, urodzona we wsi Żebry, córka Kaliksta i Wiktorii z Wnorowskich; Fryderyk Kobyliński lat 31, gorzelniany urodzony we wsi Borki w cyrkule Łyk. Pozostawił żonę Marcjannę z Gromadzkich; Jan Borkowski, lat 24, urodzony we wsi Giże w dystrykcie oleckim. Fornal bez ziemi; Franciszek Gliński, urodzony we wsi Rydzewo parafii Rajgród; Jan Kuliński, urodzony we wsi Okół. Pozostawił po sobie żonę Teofilę z Marcinkiewiczów; Jan Karaś, urodzony około 1801 roku we wsi Mancety w Prusach/ ?/ , syn Jana i Zuzanny z Kruścińskich. Żonaty z Marcjanną z Daniłowskich. W 1848 roku owdowiał. W 1850 roku zawarł związek małżeński z Rozalią Kordasiówną, wdową po Józefie; Wiktor Boguszewski lat 22, urodzony we wsi Dołęgi w parafii wąsoskiej, parobek.]

104. Białogrądy, uroczysko toki, (fot. nr 180-182) – dębowy krzyż upamiętniający potyczkę oddziału mjr. K. micewicza z Rosjanami w dniu 22.08.1863 r. Kapitan straży nadgranicznej Kowalewski spotkał się w błotnistych lasach Białogrądów z oddziałem micewicza, który miał rozproszyć. w 1933 r. z inicjatywy oficerów z 9 pułku strzelców Konnych im. K. pułaskiego z grajewa i nadleśniczego nadleśnictwa grajewo stanisława głowacza postawiono tam krzyż. dwa lata później miało miejsce uroczyste pobranie ziemi z uroczyska na kopiec j. piłsudskiego na sowińcu w Krakowie. [za j. mar.: Powstańcza partia stacjono-

4 9

wała na uroczysku Toki koło Białogrądów. Utarczka miała miejsce 22.08.1863 r. Powstańcy zaatakowani zostali przez rotę służby nadgranicznej i 25 objeszczyków pod ogólnym dowództwem kapitana Kowalewskiego. Powstańcy zostali częściowo rozproszeni. Zginął Korzeniowski, czeladnik rymarski ze Szczuczyna. (…)Według Stanisława Niedziółko z Grajewa, do niewoli dostał się Ksawery Mścichowski (lat 19) z nieistniejącego dzisiaj przysiółka Kownaty koło Przechodów. Mścichowski miał zostać powieszony na rynku w Szczuczynie.] obecna instalacja to wysoki, dębowy krzyż ustawiony na podstawie murowanej z kamieni polnych, grani-towa tablica: ziemia UŚwięcona KRwiĄ polsKĄ/ 22 sieRpnia 1863 RoKU/ oddziaŁ powstaŃczy/ Konstantego micewicza/ stoczyŁ na UoczysKU toKi/ potyczKę z Rosjanami/ zginĄŁ powstaniec/ KoRzeniowsKi ze szczUczyna/ KRzyŻ 4 sieRpnia 1935R. postawiŁo/ n-ctwo gRajewo/ i 9 pUŁK stRzelców KonnycH/ n-ctwo RajgRód/ 2007. [za j. mar.: K. Micewicz, oficer w armii carskiej, major i dowódca w powstaniu styczniowym. 24.04. 1863 roku wraz z grupą oficerów i żołnierzy zbiegł z garnizonu w Białymstoku i stawił się w Kamionce w guberni grodzieńskiej, gdzie pod dowództwem Onufrego Duchińskiego wziął udział w bitwach pod Waliłami i Królowym Mostem. Po tych starciach przeszedł z Władysławem Brandtem do guberni augustowskiej i wstąpił do partii sformowanej przez Bonifacego Dziadulewicza. Po objęciu dowodzenia przez Brandta walczył pod Kadyszem. Na przełomie maja i czerwca przydzielony został w charakterze instruktora do VI oddziału organizowanego na Grzędach przez Feliksa Oktawiana Szukiewicza. Niedługo później awansowany został do stopnia majora z poleceniem tworzenia oddziału. Na czele własnej partii walczył pod Białogrądami i Wincentą. 2.11. 1863 roku udał się na emigrację do Drezna, gdzie złożył pisemny przebieg powstańczej służby. Dalsze losy nieznane.]

Gmina Rajgród

105. Grzędy (fot. nr 183-186) – w lesie, na terenie Biebrzańskiego parku narodowego, miejsce otoczone niskim, drewnianym płotkiem, znajduje się tam drewniany tzw. Krzyż wawra z wyrytym napisem na poprzecznym ramieniu: za waszĄ i naszĄ, a na pionowej belce: wolnoŚĆ/ waweR, 1863R. gRzędy 2012R. Krzyż ten zastąpił poprzedni zniszczony krzyż postawiony w 70. rocz-nicę powstania 1863 r. obok niego odsłonięty w 50. rocznicę bitwy z 8.09.1944 r. granitowy obelisk zwieńczony emblematem orła osadzonego na półkolistej tarczy,

tzw. tarczy amazonek, z symbolem polski walczącej, upamiętniający poległych żołnierzy aK, leśników oraz mieszkańców wsi grzędy. w poł. XiX w. władze carskie uczyniły wieś grzędy miejscem osadzania zesłanych. zesłańcy okazali się niepo-korni i uczestniczyli w walkach narodowowyzwoleńczych m.in. w powstaniu styczniowym, co upamiętnia Krzyż Wawra. w 2. poł. kwietnia 1863 r. stacjono-wała tu grupa powstańców, nad którymi dowództwo sprawował jan aleksander andruszkiewicz – naczelnik wojenny województwa augustowskiego. jednym z pododdziałów dowodził ppor. Bonifacy dziadulewicz pseud. „zarzecki”, walczył na grzędach. w 1. poł. czerwca, również pod nadzorem andruszkiewicza, formował tu swoją partię Feliks oktawian szukiewicz. informacja o pobycie płk. „wawra” na grzędach może pochodzić ze złej interpretacji materiałów źródłowych. [za s. z.: 6.7.63. Z Radziłowa ruszył Ramotowski na południe ku Wiźnie (…).Wawer prze-szedłszy przez Narew, zatrzymał się w Grzędach o 5 km na południe od Wizny.]

106. Rajgród (fot. nr 187-188) – na polanie w lasku przy ul. podchoinki mogiła nieznanych powstańców, prawdopodobnie z oddziału płk. K. Ramotowskiego „wawra”, otoczona metalowym płotkiem, wewnątrz, na kamiennym cokole, żeliwny, malowany na niebiesko krzyż, brak inskrypcji – w lokalnej tradycji tzw. modry Krzyż.

107. Rajgród (fot. nr 189-190) – mogiła powstańcza na terenie prywat-nej posesji, przy ul. warszawskiej. w mogile pochowano jana narzymskiego – powstańca (prawdopodobnie z oddziału kpt. B. dziadulewicza) straconego w kwietniu 1863 r. wysoki, drewniany krzyż, na ramieniu poprzecznym napis z metalowych liter: jan naRzymsKi/ 1863. wg lokalnej tradycji jan lub józef, zginął powieszony na Bykowej górze w kwietniu 1864 r. miał być naczelnikiem żandarmerii powstańczej w Rajgrodzie. Był on bohaterem powieści Franciszka zabielskiego Wspólna mogiła. Opowieść o Józefie Narzymskim. powieść druko-wana była w tygodniku „Życie i praca” w 1929 r. ma ona jednak nikłe walory poznawcze, tak dla zaznajomienia się z biografią bohatera, jak i historią powstania na tym terenie.

108. Rajgród (fot. nr 191) – na cmentarzu parafialnym mogiła weterana powstania 1863-1864, władysława nowickiego. [za j. mar.: Władysław Mateusz Nowicki, syn Ignacego urodził się w Nowogrodzie w 1843 roku. Po ukończeniu

5 0

szkoły elementarnej zapisał się do szkoły realnej w Łomży. W czasie powstania służył w partii Micewicza i brał udział w potyczkach pod Białogrądami i Wincentą, gdzie został ranny. Po krótkiej rekonwalescencji ukrywał się u swego wuja księdza Macieja Jankowskiego w Niedźwiadnej koło Szczuczyna. Aresztowany, przez 5 miesięcy przebywał w więzieniach w Szczuczynie i Augustowie. Po zwolnieniu powrócił do Białaszewa, gdzie pozostawał pod nadzorem policji. Po zniesieniu dozoru zatrudnił się na kolei. Pracował m.in. jako brygadzista w warsztatach kolejowych w Starosielcach. W 1866 r. zawarł związek małżeński z Ludwiką z Pieniążków, córką Feliksa podleśnego straży Woznawieś (woźnawieś). Z tego związku miał Feliksa, Norberta, Stefana, Jakuba oraz Antoninę i Zofię. Po osied-leniu się w Woznewsi piastował przez kilka lat urząd wójta gminy Pruska. Prawdopodobnie w 1923 r. uzyskał prawa weterana powstania styczniowego. Zmarł 24.11.1927 r. (pis. oryg.) pochowany jest na cmentarzu w Rajgrodzie.] współczesny nagrobek, centralnie usytuowany krzyż z szarego granitu, w jego dolnej partii owalna fotografia weterana, poniżej tablica ze złoconą inskrypcją: Ś. † p./ wŁadysŁaw/ nowicKi/ weteRan powst. 1863/ ŻyŁ lat 84/ zm. 24.iX.1927 R./ poKój jego dUszy./ KocHanemU ojcU – cóRKa i syn.

109. Rajgród (fot. nr 192-193) – na cmentarzu parafialnym mogiła weterana powstania 1863-1864, jana eliasza mościckiego. [za j. mar.: Jan Eliasz Mościcki urodził się w 1842 r. we wsi Gołowierzchy w gminie Krasuć, w powiecie łukow-skim. Syn Piotra i Alojzy z domu Popławska. W powstaniu służył w żandarme-rii powstańczej. Zesłany na Syberię, gdzie przebywał 8 lat. Zmarł 24.02.1917 r. w Wojdach. Spoczywa na cmentarzu w Rajgrodzie.] mogiła ziemna, u wezgło-wia skromny, kamienny obelisk, na nim osadzony żelazny, kuty, ozdobny krzyż. owalna tabliczka inskrypcyjna: Ś. † p./ jan eljasz/ moŚcicKi/ oBywatel ziemsKi/ weteRan 63 RoKU/ ŻyŁ lat 75/ zmaRŁ 24 ii 1917 R.

110. Tama (fot. nr 194) – mogiła powstańcza z 1863 r. z pomnikiem wzniesionym w 70. rocznicę wydarzeń. granitowy obelisk zwieńczony kutym, ażurowym krzyżem, poniżej wyryty krzyż Virtuti militari oraz napis: tama/ UtaRczKi/ piKiet/ wawRa/ latem 1863R/ Bitwa 29 V1831/ oBozy wawRa/ na toKacH/ gRzędacH/ 70 cio letnia/ Rocznica powstania/ za/ naszĄ i waszĄ/ wolnoŚĆ.

Gmina Szczuczyn

111. Szczuczyn (fot. nr 195-196) – na cmentarzu parafialnym mogiła trzech nieznanych powstańców z 1863 r. mogiła obramowana betonowym krawężni-kiem, wyłożona kostką, u szczytu dwa żeliwne krzyże. ogrodzenie: metalowe pręty osadzone na słupkach. tabliczka inskrypcyjna na krzyżu z napisem: KU pamięci/ tRzecH powstaŃców/ styczniowycH 1863 R./ wieczny odpoczyneK.

112. Szczuczyn (fot. nr 197-198) – na cmentarzu parafialnym, w rodzin-nym grobie pochowany uczestnik powstania z 1863 r., ppłk paweł czyhiryn zm. w 1887 r. Kamienny, rzeźbiony nagrobek, krzyż w formie konarów drzewa, z wijącym się bluszczem. poniżej tablica inskrypcyjna: Ś.p. paweŁ/ czyHiRyn/ podpUŁKowniK/ KawaleR oRdeRów/ URodziŁ się/ 29 czeRwca 1829 R./ zmaRŁ 17 stycznia/ 1887 R. ogrodzenie wokół mogiły: cztery kamienne słupki połączone metalowym prętem. [informacje pochodzą ze strony internetowej Ropwim.]

113. Szczuczyn (fot. nr 199) – na cmentarzu parafialnym pochowany stanisław Huzarski, lekarz. nagrobek z czarnego marmuru z rytą inskrypcją: Ś. p./ dR stanisŁaw/ HUzaRsKi/ zm 18 stycz 1895 R./ poKój jego cieniom. [za j. mar.: Po ukończeniu Szkoły Medyko – Chirurgicznej w Warszawie i otrzy-maniu pozwolenia na leczenie zatrudnił się w szczuczyńskim szpitalu. Całe swoje życie zawodowe związał ze Szczuczynem. Pisywał artykuły do prasy lekarskiej. Opiekował się rannymi powstańcami.]

114. Szczuczyn – polikarp Bugielski, osoba niesłychanie zasłużona w powstaniu, stracona w szczuczynie, być może pochowana na cmentarzu para-fialnym – [za Rok 1863.: Bugielski Polikarp, syn Wincenta, urzędnik ze szlachty, gub. augustowskiej i tegoż powiatu, pełniący obowiązek inspektora policji suwal-skiej (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Augustowskiego oddziału – rozstrzelany w m. Szczuczynie 2 maja 1864 roku, za przebywanie w oddziałach powstańczych, uczestnictwo w potyczkach przeciw wojsku i za dowództwo nad oddziałem, w którym odłączył się od bandy, i był wzięty z orężem w ręku w potyczce z wojskiem.) wg stanisława orłowskiego: W dniu 10.05. 1964 r. po przegranej pod Grabowem potyczce powstańców z Rosjanami do niewoli został wzięty dowódca

5 1

oddziału powstańczego, porucznik Polikarp Bugielski. Po przesłuchaniach, już 14.05.1864 r. Szczuczyn był miejscem stracenia na rynku porucznika Polikarpa Bugielskiego, jednego z dzielnych obrońców wolności. Mimo męczeńskiej śmierci dowódcy, odział powstańczy już 15.05.1864 r. zajął pozycje za miastem i walczył z Rosjanami. Było to ostatnie starcie zbrojnych sił szczuczyńskiego ruchu na północno – wschodnich rubieżach Mazowsza.] wymaga symbolicznego upamięt-nienia.

Gmina Wąsosz

115. Wąsosz (fot. nr 200-201) – na cmentarzu parafialnym mogiła wete-rana powstania 1863-1864, oficera Ksawerego Filipkowskiego, zm. w 1878 r. [za j. mar.: Ksawery Filipkowski był uczestnikiem powstania listopadowego, nic nie wiadomo o jego uczestnictwie w powstaniu styczniowym – choć nie można tego wykluczyć. W powstaniu 1863 roku brało udział jego dwóch synów m.in. Stanisław – Filipkowski Stanisław h. Pobóg (1843-1900), powstaniec styczniowy, inżynier. Urodził się 2 maja w majątku rodzinnym Obrytki. Po ukończeniu gimnazjum w Płocku rozpoczął studia na Uniwersytecie w Petersburgu. Na wieść o wybuchu powstania wraca do kraju i wstępuje z bratem Wacławem prawdopodobnie do oddziału Konstantego Ramotowskiego „Wawra”.]

POWIAT HAJNOWSKI

Gmina Białowieża

116. Leśnictwo Grudki, nadleśnictwo Białowieża, oddział 525 ci (fot. nr 202-203) – w puszczy Białowieskiej pomnik powstańcom z 1863-1864 r. staraniem leśników w końcu XX w. postawiono krzyż, symboliczny pomnik zaprojekto-wał i wykonał wiktor Kabac. na łacińskim krzyżu ryty orzeł w koronie i napis: oBóz/ i mogiŁa/ powstaŃ/ ców (krzyż prawosławny, krzyż katolicki)/ 1863-64R. w polu ogrodzonym drewnianym płotkiem poza pomnikiem drewniany obelisk – zakonserwowana pozostałość po pierwszym, drewnianym krzyżu. dwa czytelne napisy: miejsce oBozU powstaŃców/ 1864 R., na kolejnej ściance: na pamiĄtKę poBRania ziemi na/ Kopiec maR. j. p. 1935 R. pozostał też nikły

ślad pierwotnej inskrypcji dotyczącej upamiętnienia pobrania ziemi na kopiec j. piłsudskiego na sowińcu: 15.10.1935.

Gmina Czeremcha

117. Czeremcha (fot. nr 204) – na cmentarzu parafialnym mogiła aleksandry Kamińskiej, uczestniczki powstania 1863-1864. współczesny nagrobek, na płycie nagrobkowej: wizerunek orła w koronie/ Ś. p./ aleKsandRa/ KamiŃsKa/ UczestniczKa powstania styczniowego 1863R./ ŻyŁa lat 90/ zm. 15 listopada 1939 R./ czeŚĆ jej pamięci.

Gmina Hajnówka

za i. a.: ... wkroczyli do Puszczy – Białowieżskiej, przeszli drogę w poprzek (…), brudny ostęp dał nam schronienie, jak zwykle, (…) My chroniąc się w Puszczy Białowieżskiej, naprzód przeszliśmy na jeden z ostrowiów pod Czadzielem; wyróż-niały go od innych dęby (…). Partyzanta oddzielonego od ludzi, jakby wyklętego, księżyc w owe cudowne noce, szukał po zaroślach, a odszukanego u pnia dębu cieszył marzeniami.

118. Hajnówka (fot. nr 205) – 3.01.2013 r. na skwerze przy kościele p.w. podwyższenia Krzyża Świętego został odsłonięty i poświęcony pomnik upamięt-niający 150. rocznicę wybuchu powstania styczniowego. granitowy pomnik z orłem w koronie i tablicą: czeŚĆ waszym dUszom, co goRzaŁy dUmnie/ w tę noc styczniowĄ, dziwnie RozsReBRzonĄ/ KiedyŚ zwaRci w tRzy szaRe KolUmny/ zapaŁem zBRojni, w walKę szli szalonĄ/ 1863/ 150 Rocznicę powstania styczniowego/ HajnówKa 2013. pomnik powstał z inicjatywy posła Krzysztofa jurgiela, senatora jana dobrzyńskiego, radnych pis sejmiku samorządowego województwa podlaskiego oraz proboszcza hajnowskiej parafii – ks. kan. józefa poskrobki.

119. Hajnówka (fot. nr 206-207) – na cmentarzu mogiła weterana powsta-nia 1863-1884 izydora Kuzmicza/ Kuźmicza, zmarłego w 1933 r. [za j. m.: Kuźmicz Izydor, rolnik. Urodzony w 1840 roku w Połoneczku. Walczył pod dowództwem Wróblewskiego. Brał udział w bitwie pod Mołowidami. Więziony w Nowogródku.]

5 2

współczesny, granitowy, rodzinny grobowiec Kuźmiczów i Kuźmickich – na jednej z tablic inskrypcja: Ś. † p./ Rodzina/ KUŹmicKicH/ maRia izydoR/ powstaniec 1863R./ zmaRli w 1933R. (…).

120. Leśnictwo Leśnica, nadleśnictwo Hajnówka, oddział 575 c (fot. nr 208-210) – w puszczy Białowieskiej pomnik powstańcom 1863-1864. staraniem leśników w końcu XX w. postawiono dwa krzyże: katolicki i prawosławny oraz gwiazdę dawida. symboliczny pomnik zaprojektował i wykonał w. Kabac, hajnow-ski artysta. na łacińskim krzyżu ryty orzeł w koronie i napis: oBóz/ i mogiŁa/ powstaŃ/ ców (krzyż prawosławny, krzyż katolicki)/ 1863-64R. na krzyżu prawosławnym napis: ПАУСТАНЏАМ 1863-64Г. na niewielkim kurhanie, na głazie gwiazda dawida, bez inskrypcji. [za i. a.: A więc ruszyliśmy w pochód, ku głębszym ostępom Puszczy Białowieżskiej i nazajutrz rano stanęliśmy na wypo-czynek w grabowym lesie okolonym gęszczarzami. (…) Mając na karkach Moskali, a co ważniejsza spodziewając się ich działań na trybach, któremi hojnie opatrzyli Puszczę Białowieżską zrobiliśmy przemarszów kilka (…). Przewodnikiem jedynym w marszach po tych ostępach głuchych był szef Wróblewski z mapką leśniczą, gdzie wykazane były działy, tryby i ich numera (…). Wywroty jodeł i sosen, upadłych od burz i starości stawały przed nami, jak ściany wysokich domów związane z korze-niami i olepione ziemią, która przy waleniu się drzew oderwała od gruntu, jak progi wysokie, przez które przeleźć ledwie z wysileniem można; błota i przerośla zapełniały miejsca od wywrotów wolne: ludzie ledwie wydołać mogli w marszu (…) konie prawie ginęły. (…) Konie zapadały w ziemię; musieliśmy je przeprawiać podkładając każdemu pod brzuch parę drągów, któreśmy we 4ch podnosili, a jeden z przodu wziąwszy za cugle, kierował na miejsca gruntu twardsze; pomimo to dwa konie, już na środku błota, tak zapadły głęboko, że ich wyciągnąć niepodobnem było: więc je porzuciliśmy.]

121. Leśnictwo Topiło, nadleśnictwo Hajnówka, oddział 514 ef (fot. nr 211-212) – w puszczy Białowieskiej pomnik powstańcom z 1863-1864 r. staraniem leśników w końcu XX w. postawiono krzyż, symboliczny pomnik zaprojektował i wykonał w. Kabac. na łacińskim krzyżu ryty orzeł w koronie i napis: oBóz/ i mogiŁa/ powstaŃ/ ców (krzyż prawosławny, krzyż katolicki)/ 1863-64R.

122. Łozice (fot. nr 213-214) – po drodze do obozowiska powstańczego w topile dwa drewniane krzyże, prawosławny i katolicki ogrodzone drewnianym płotkiem. wg lokalnej tradycji miejsce poświęcone powstańcom styczniowym, być może mogiła rannych w bitwie pod siemiatyczami 6-7.02.1863 r., ewakuujących się do puszczy Białowieskiej. nieczytelne inskrypcje na prawosławnym krzyżu. informacja pochodzi od leśniczego z Łozic.

123. Orzeszkowo (fot. nr 215-217) – mogiła zbiorowa nieznanych powstań-ców styczniowych poległych w 1863 r. położona na skraju wsi, w pobliżu szkoły podstawowej. w ogrodzeniu z drewnianych sztachet ziemna mogiła (ziemne mogiły) na nich wysoki, drewniany krzyż z tabliczką (napis nieczytelny), na wzdłużnym ramieniu zatarty ryty napis. metalowy krzyż osadzony na betono-wym fundamencie, bez tabliczki inskrypcyjnej. centralnie usytuowany pomnik zestawiony z dwóch prostopadłościennych płyt granitowych i głazu narzutowego. na tablicy tekst: 1863/ tU/ spoczywajĄ/ powstaŃcy/ polegli/ w walce/ o wyzwolenie/ ojczyzny/ 1988.

Gmina Narew

124. Narew (fot. nr 218-220) – przy ul. mickiewicza, nieopodal szkoły, pomnik upamiętniający powstańców 1863-1864. na postumencie z piaskowca tablica płaskorzeźbiona z orłem w koronie, szablą i napisem: czeRwiec/ 1991/ naRew. instalacja złożona z dwóch krzyży o zróżnicowanych wysokościach, z zespawanych metalowych rurek (niższy krzyż z podwójnych, wyższy z potrój-nych). między krzyżami umocowana granitowa płyta, na której wypiaskowano dwa krzyże i inskrypcję: w HoŁdzie/ powstaŃcom/ z 1863 R./

POWIAT KOLNEŃSKI

Gmina Grabowo

125. Grabowo – za s. z.: 10.5.64 po rozproszeniu 1. i 2. kompanii trzeciego korpusu Bugielski ze swoją garstką kręcił się po okolicy, ściągając podatki, aż go dopadli Moskale niedaleko Grabowa, wykrywszy go podobno za sprawą właś-

5 3

ciciela F. W. Po zaciętej obronie ujęty, stracony został 14. maja w Szczuczynie. Obok dowódcy poległo 3 powstańców a jeden był ciężko rannym. Moskale stracili 2 zabitych i 3 rannych. Oddziałek powstańczy rozproszył się, a niektórzy połączyli się z Obuchowiczem. wymaga symbolicznego upamiętnienia.

Gmina Kolno

126. Kolno (fot. nr 221-223) – na cmentarzu parafialnym mogiła wete-rana powstania 1863-1864, juliana grygłaszewskiego. mogiła ziemna w betono-wym ogrodzeniu, żeliwny krzyż z tabliczką inskrypcyjną: Ś. p./ tU spoczywa UczestniK/ powstania styczniowego z 1863R./ jUlian/ gRygŁaszewsKi/ ŻyŁ lat 87/ zm. 5.06.28R./ poKój/ jego dUszy.

127. Kozioł – za. j. R.: tzw. Sutkowe Pole, w 1875 r. Wojciech Sutkowski, rolnik i wójt gminy, upamiętnił krzyżem drewnianym miejsce koncentracji oddzia-łów powstańczych w drodze na Nowogród, dziś nie ma już tego krzyża, a miejsce pozostaje w przekazach ustnych – warte upamiętnienia.

128. Czerwone (fot. nr 224-226) – krzyż żeliwny osadzony w głazie narzu-towym (bez inskrypcji), ogrodzony drewnianym płotkiem – upamiętniający działalność w powstaniu styczniowym żandarmerii wieszającej. miejsce straceń z 1863-1864 r. [za Rok 1863,: Klama, l.30, kat., żonaty, dwie małoletnie córki; we wsi Zabiele, miał dom własny, parę koni i 11 sztuk bydła rogatego i był sołtysem. Powieszenie Piwowarskiego odbyło się z rozkazu Rządu Narodowego w dniu 20 na 21 listopada 63 r. przy współudziale sołtysa Klama. Do akcji tej należeli pozatem Aleksander Koniński (Nr 71), Żyd Izrael Lobnowicz Chończak (Nr 25), Franciszek Stoduba (Nr 148), Tomasz Kojka (Nr 68) i Stanisław Bonach (Nr 13) – wszyscy 5-ciu zostali powieszeni w dniu 19 (31) grudnia w Łomży. Klama ukrywał się w Prusach, został jednak przez rząd pruski wydany władzom rosyjskim w dniu 15 (27) lutego 1864 r. (...) Klama Stanisław, syn Kaspra, włościanin gub. augustowskiej pow. łomżyńskiego, wsi Zabiela (na mocy konfirmacji Dowódcy Wojsk gub. grodzieńskiej i pow. łomżyńskiego, Augustowskiej Ziemi, generał lejtnanta Ganeckiego z dn. 22 marca 1864 roku, pod nr 1606 – powieszony we wsi Zabiele pow. łomżyńskiego, gub. augustowskiej dnia 30 marca 1864r., za służenie Rządowi Rewolucyjnemu w charakterze żandarma – wieszaciela, osobisty udział w powieszeniu włoś-

cianina wsi Czerwone, Piwowarskiego Józefa, a później ucieczkę za granicę do Prus, skąd jest schwytany przez tamte władze). Bonach Stanisław, włościanin powiatu łomżyńskiego, wsi Czerwone (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika m. Łomży z powiatem, pułkownika barona Wrangla – powieszony w. m. Łomży 19-go grudnia 1863 roku, za służenie Rządowi Rewolucyjnemu w charakterze żandarma i wieszaciela i powieszenie 8 listopada 1863 roku w pobliżu wsi Zabiela, pow. łomżyńskiego włościanina wsi Czerwone, Józefa Piwowarskiego). Chończak Izrael, syn Łobna, Żyd z Kolna, pow. łomżyńskiego (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Łomży i powiatu, pułkownika barona Wrangla – powieszony w Łomży, gub. augustowskiej 19 grudnia 1863 roku, za służbę Rządowi Rewolucyjnemu w szarży żandarma – wieszaciela i powieszenie 8 listopada 1863 roku włościanina wsi Czerwone, Józefa Piwowarskiego, a także Żyda Wilhelma Gejga). Kojka Tomasz, włościanin pow. łomżyńskiego, wsi Czerwone (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Łomży i powiatu, pułkownika barona Wrangla – powieszony w Łomży, Ziemi Augustowskiej 19 grudnia 1863 roku, za służenie Rządowi Rewolucyjnemu w szarży żandarma – wieszaciela i powieszenie 8 listopada 1863 roku włościa-nina wsi Czerwone, Józefa Piwowarskiego, jako też udział w powieszeniu Żyda Wilhelma Gejga). Koniński Aleksander, mieszczanin m. Kolno, pow. łomżyńskiego (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Łomży i powiatu, pułkownika barona Wrangla – powieszony w Łomży, Ziemi Augustowskiej 19 grudnia 1863 roku, za służenie Rządowi Rewolucyjnemu w szarży żandarma – wieszaciela, i powie-szenie 8 listopada 1863 r. koło wsi Zabiele pow. łomżyńskiego włościanina wsi Czerwone, Józefa Piwowarskiego, jako też udział w powieszeniu Żyda Wilhelma Gejga). Stoduba Franciszek, włościanin, pow. łomżyńskiego, wsi Zabiele (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Łomży i powiatu, pułkownika barona Wrangla – powieszony w Łomży, gub. augustowskiej 19-go grudnia 1863 roku, za służbę Komitetowi Rewolucyjnemu w szarży żandarma – wieszaciela, i powieszenie 8-go listopada 1863 r. we wsi Zabiele pow. łomżyńskiego, włościanina wsi Czerwone, Józefa Piwowarskiego).] miejsce straceń z 1863-1864 r., opisane powyżej, w maju 2013 r. zmieniło swoje oblicze. w dniu 20.05.2013 r. poświęcenia odrestaurowa-nego krzyża dokonał ks. wojciech stefaniak, proboszcz parafii p.w. chrystusa Króla wszechświata w Kolnie. patriotyczna uroczystość zgromadziła przy krzyżu wielu gości, w tym m.in. przedstawicieli władz gminy Kolno, miasta Kolno, powiatu kolneńskiego. gościem honorowym był poseł na sejm Rp lech antoni Kołakowski. odnowienie krzyża i ufundowanie tablicy upamiętniającej wydarzenia sprzed 150

5 4

lat to inicjatywa jacka Bagińskiego, nauczyciela historii w szkole podstawowej im. marszałka j. piłsudskiego w czerwonem, prezesa stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju gminy Kolno Integracja. podczas patriotycznych uroczystości odsło-nięto obecną instalację: nowe ogrodzenie, głazy połączone łańcuchem, odno-wiony krzyż oraz marmurową tablicę – pieczęć Rządu narodowego: miejsce Upamiętnienia/ powstaŃców styczniowycH/ -mieszKaŃców tej ziemi-/ KajKi, stodUpa, BanacHa./ BoHateRom-/ w 150. Rocznicę wyBUcHU/ powstania styczniowego./ spoŁeczeŃstwo/ czeRwone, 2013 RoK, logo stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju gminy Kolno Integracja.

Gmina Stawiski

129. Stawiski (fot. nr 227-228) – na cmentarzu parafialnym mogiła wete-rana powstania 1863-1864, stanisława Żarańskiego. Rodzinny grobowiec współ-czesny, z lastryko. na nagrobku umieszczono tablice memoratywne poświęcone m.in. eugeniuszowi Żarańskiemu, stanisławowi Żarańskiemu oraz powstańcowi 1863-1864, janowi. inskrypcja na niewielkiej tabliczce: ŻaRaŃsKi jan/ weteRan powstania styczniowego/ 1863 R.

130. Stawiski, gm. stawiski (fot. nr 229) – ze strony internetowej miasta stawiski dowiadujemy się, że pomnik zwany pomnikiem trzech pokoleń wysta-wiony został w 1924 r. jednym z inicjatorów budowy pomnika niepodległości ojczyzny był płk stanisław steczkowski. pomnik zniszczony we wrześniu 1939 r., odbudowany w 1969 r. jeden z napisów na postumencie brzmi: czeŚĆ i cHwaŁa/ BoHateRom walK/ za ojczyznę. nocą z 10 na 11.11.1918 r. oddział niemiecki zmierzający z osowca w stronę prus wschodnich został rozbrojony w stawiskach przez członków polskiej organizacji wojskowej pod dowództwem płk. s. steczkowskiego. w trakcie akcji rozbrajania niemców członkowie pow odebrali im wozy załadowane bronią i zrabowanym mieniem mieszkańców polskich miast i wsi. Rankiem 11.11.1918 r. odbyła się patriotyczna uroczystość, podczas której na placu przed kościołem wręczony został weteranowi powstania styczniowego – janowi niksie sztandar powstańczy z 1864 r., który przez wiele lat przechowywany był w krypcie kościelnej.

POWIAT ŁOMŻYŃSKI

Gmina Jedwabne

131. Orlikowo (fot. nr 230) – 15.04.2013 r., został poświęcony brzozowy krzyż upamiętniający przemarsz powstańców 1863 r. inicjatorem budowy pomnika (instalacja złożona z głazu i brzozowego krzyża) był adam niebrzydowski, którego historyczne poszukiwania doprowadziły do potwierdzenia przebywania i prze-marszu powstańców w okolicach jedwabnego. na głazie umocowana tabliczka obwiedziona liliami andegaweńskimi z herbem powstańczym w lewym, górnym rogu oraz napisem: jeŚli zapomnę o nicH,/ ty, BoŻe na nieBie, zapomnij o mnie (…)/ adam micKiewicz/ na pamiĄtKę/ pRzemaRszU 30 maRca 1863 R. oddziaŁU/ powstaŃców styczniowycH pod dowództwem/ pUŁKowniKa józeFa Konstantego RamotowsKiego/ pseUdonim waweR/ w 150. Rocznicę powstania styczniowego – KU czci BoHateRów/ walczĄcycH o wolnoŚĆ UmiŁowanej ojczyzny/ w latacH 1863-64/ mieszKaŃcy gminy jedwaBne/ oRliKowo, 15 Kwietnia 2013 R.

Gmina Łomża, m. Łomża

132. Łomża (fot. nr 231-234) – przy szosie zambrowskiej mogiła powstańcza, pomnik w miejscu kaźni powstańców. pierwszy pomnik wzniesiono 2.11.1916 r. z inicjatywy e. zajączkowskiego, właściciela zakładu fotograficznego w Łomży. przedtem w tym miejscu stały szubienica i słupy, do których Rosjanie przywią-zywali rozstrzeliwanych. ofiary wrzucano do przygotowanych uprzednio dołów, następnie je zasypując aż do zrównania z ziemią. później mieszkańcy Łomży zaczęli stawiać tam drewniane krzyże, które Rosjanie natychmiast usuwali. obecny pomnik jest zestawieniem elementów z pomnika 1916 r. (głaz i tablica z lewej strony) i współczesnych. na głazie ryty napis: BojowniKom/ za wolnoŚĆ ojczyzny/ Rodacy oraz krzyż z cierniowym wieńcem i skrzyżowanymi kosami, w miejscu pasyjki data 1863. z lewej strony głazu ryta data 19 Xi 16. na prawej tablicy napis: tU spoczywajĄ powstaŃcy/ stRaceni w 1863-1864 R./ Ś.p. RozstRzelani: cHodKiewicz jan/ cHonczaK izRael/ iczKowsKi wŁadysŁaw/ KojKa tomasz/ KoniŃsKi aleKsandeR/ KRajewsKi/ oBUcHowicz jUlian/ szUmsKi/ Ś.p. powieszeni: cHRzanowsKi/ KRUliKowsKi; na tablicy z lewej strony: tU

5 5

spoczywajĄ powstaŃcy/ stRaceni w 1863-1864 R./ Ś.p. RozstRzelani:/ KUlesza Konstanty/ jewReinow sylwesteR/ powieszeni/ Ś.p. tRzciŃsKi dominiK/ BanacH stanisŁaw/ stodUBa FRanciszeK/ BRUliŃsKi ignacy/ micHalsKi józeF/ BRzósKa antoni/ janUszczyK cypRyan/ KonopKa FaBjan. [za Rok 1863,: Iczkowski Władysław, syn Mikołaja, szlachcic pow. łomżyńskiego, Ziemi Augustowskiej (na mocy konfirmacji Dowódcy Wojsk Wileńskiego Okręgu Wojennego – powieszony w Łomży Ziemi Augustowskiej, za przebywanie w oddziale powstańczym w szarży żandarma – wieszaciela, udział w bitwach z wojskami pod m. Siemiatyczami, napad we wsi Lachy – Truskolasy na śpiących żołnierzy Simibirskiego Pułku Piechoty, tam rozkwaterowanego, zabranie 5-ciu osób z nich do oddziału powstańczego, następnie udział w powieszeniu kilku osób, zbieranie po wsiach podatków i oręża i oddanie takowych powstańcom. (...) Iczkowski, l. 20, „udział w powieszeniu kilku osób” sprowadza się do oskarżenia nie dowiedzionego, że wieszał Mordkę Rochwalewicza i jego syna Eljasza; do winy się nie przyznał, nie wypierał się swego udziału w powstaniu. Kulesza Konstanty, szlachcic pow. łomżyńskiego, gub. augustowskiej (na mocy konfirmacji Dowódcy Wojsk w gub. grodzieńskiej i pow. łomżyńskim, gub. augustowskiej – rozstrzelany w Łomży 16 sierpnia 1863 r. za czytanie ludności oburzającego manifestu, oznajmianie o mają-cem być powstaniu i namowę ich do powstania. [zamiast 16.08.1863 r. winno być 16 listopada na mocy konfirmacji generał – lejtnanta Ganeckiego z dnia 3-go listopada 1863 za nr 104] (...) Konstanty Kulesza lat 35, ukończył gimnazjum w Suwałkach, ojciec był wójtem gminy Kołaki). Obuchowicz Juljan, syn Piotra, szlachcic gub. Mińskiej, pow. nowogródzkiego (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Łomży i powiatu, pułkownika barona Wrangla – powieszony w Łomży 20-go maja 1864 roku za ucieczkę za granicę i przyjęcie dowództwa oddziału powstańczego).]

133. Łomża (fot. nr 235-236) – przy ul. Kopernika, na cmentarzu parafialnym znajduje się mogiła nieznanego powstańca 1863 r. współczesny nagrobek, żeliwny krzyż, tablica granitowa: nieznanemU BojowniKowi/ o wolnoŚĆ polsKi/ zamoRdowanemU pRzez KozaKów w 1863R./ mieszKaŃcy ŁomŻy 2005R. na łomżyńskiej nekropolii spoczywa wielu weteranów, niektórych znaleźliśmy jedynie w literaturze. [za j. mar.: Krzywiec Tomasz Walery, pochodził z grodzień-szczyzny, ur. w 1840 r. Walczył w stopniu kapitana w partii Ramotowskiego, gdzie pełnił również funkcje instruktora, skarbnika i szefa sztabu. Po pojmaniu do niewoli, spędził ponad 2,5 roku w więzieniu w Grodnie. Później pracował jako urzędnik

w Łomży. Zweryfikowany jako weteran pod nr 1129/ 1929. W 1923 roku odznaczony Krzyżem Walecznych. Zmarł około 1927 r. w Łomży. Hoffman Józef, urodzony w 1837 roku w Janczewie w powiecie łomżyńskim. Walczył pod Białaszewem, Suchowolą, Gruszkami i Wiejsiejami. Zweryfikowany ppor. pod nr 680/ 1920. Odznaczony Krzyżem Niepodległości z Mieczami. Zmarł w grudniu 1930 roku w Łomży.]

134. Łomża (fot. nr 237) – głaz memoratywny wmurowany w ogrodze-nie dawnego gimnazjum męskiego przy nowym Rynku, obecnie liceum im. m. Konopnickiej przy pl. t. Kościuszki 3 w Łomży. jest to upamiętnienie tych, którzy swoje młode życie złożyli w ofierze za ojczyznę. pamięci wycHowawców/ Uczniów ŚRednicH szKóŁ/ ŁomŻyŃsKicH, KtóRzy zginęli/ w walce o wyzwolenie/ postęp/ pRawdę i spRawiedliwoŚĆ/ o szKoŁę polsKĄ i języK/ polsKi/ zjazd wycHowanKów/ ŚRednicH szKóŁ/ ŁomŻa, dn 27–29/ Vi 1958 R. w holu szkoły tablica z krótką historią szkoły, na której czytamy: 1863 – wybuch powstania styczniowego. Nasilają się ucieczki starszych uczniów i aresztowania osób podejrzanych o kontakty „z leśnymi”. Nad Gimnazjum zawisa groźba likwidacji. [za s. z.: 21.7.63 W lasach niedaleko Łomży napadnięty został przez Moskali, pod dowództwem essauły kozackiego Zawistowskiego, oddział złożony z 50-ciu młodych ludzi, prawie wszystkich uczniów ze szkół, dążących do formującego się oddziału. Mimo, iż żaden z nich broni nie posiadał, Moskale wymordowali ich w najokrutniejszy sposób. Obnażonych i przywiązanych do drzewa zabijano powolnymi razami, innym wyłupiono przed śmiercią oczy, drugim połamano kości, innym na koniec wydzierano wnętrzności.]

Gmina Nowogród

135. Jankowo Młodzianowo, gm. nowogród (fot. nr 238-239) – pośród pól uprawnych mogiła powstańcza. [za j. R.: w szczerym polu pod dwoma świerkami żelazny krzyż, prowadzi do niego polna droga. Krzyż (wbity w polny kamień), przypomina wielki puchar zdobiony żelaznymi liśćmi, na nim kielich z monstrancją otoczoną fantazyjnie wygiętymi prętami. W lokalnej tradycji przekazywana jest opowieść o trzech powstańcach pytających o najkrótszą drogę do Nowogrodu. Gospodarz Dębowski wskazał im drogę przez pola, tam też zastała ich pogoń i zostali zabici. Gospodarz pochował ich tam, gdzie znalazł zwłoki, postawił krzyż, otoczył płotkiem i posadził dwa świerki.]

5 6

Gmina Piątnica

136. Łojewki (fot. nr 240) – krzyż na rozstaju dróg. [za j. R.: Trzy km od Dobrzyjałowa znajdował się folwark Łojewki. Przy wyjeździe z Dobrzyjałowa do Łojewa na rozstajach dróg stał krzyż. W 1863 r. chłopcy idący do powstania zbierali się przy nim i składali przysięgę wojskową. Obecnie nie ma wsi Łojewki, nie ma krzyża z 1863r., ale jest nowy przypominający o tym ważnym wydarzeniu.]

Gmina Śniadowo

137. Śniadowo (fot. nr 241-242) – na cmentarzu parafialnym mogiła zbio-rowa nieznanych powstańców poległych w 1863 r. znajduje się ona w kwaterze wojennej, położona bezpośrednio przy ogrodzeniu, do niedawna była wysy-pana kamykami, obramowana dużymi kamieniami polnymi, obecnie granitowy nagrobek. Kamienny obelisk ustawiony na betonowej podstawie i na trzech dużych głazach. na obelisku wysoki, metalowy krzyż. na nowej, granitowej tablicy memoratywnej wyryto napis: w HoŁdzie/ BoHateRom/ powstania/ styczniowego/ z 1863 R./ paRaFianie Śniadowa; na podstawie wyryty napis: powstaŃcom 1863 R. Być może jest to fragment pierwszego upamięt-nienia.

Gmina Wizna

138. Wizna (fot. nr 243-245) – na cmentarzu parafialnym była pojedyncza mogiła powstańca, ludwika Krajewskiego. [w Pomnikach podpis pod fotografią: Ludwik Krajewski, lat 17, zginął pod Dembnikami 28 maja 1863 r.] Fotografia archiwalna z pocz. XX w. przedstawia ziemną mogiłę z drewnianym krzy-żem, wokół wysoki, betonowy płot z napisem: mogiła Ludwika Krajewskiego. obecnie pomnik jest instalacją trzech prostopadłościennych słupów, na wydat-nej podstawie, o różnych wysokościach, z tablicami na ich licach. pierwsza od lewej tablica: tU spoczywa/ a. KRajewsKi/ dowódca/ gRUpy/ walczĄcej/ w samBoRacH/ i gRĄdacH/ woniecKo, następna – krzyż z pasyjką, poni-żej tablica: powstaŃcom/ styczniowym/ z 1863 RoKU/ spoŁeczeŃstwo wizny, ostatnią tablicę zdobi orzeł w koronie. [za j. m.: Kalisiewicz Karol, gorzel-niany. Ur. w 1841 r. w Wiźnie z. łomżyńskiej. Walczył pod dtwem Rylskiego

w bitwach pod Siemiatyczami, Królowym Mostem i Prużanami. Więziony w Brześciu nad Bugiem. Zesłany do gub. tobolskiej.]

Gmina Zbójna

139. Dobry Las (fot. nr 246) – mogiła powstańca z 1863 r. [ za j. R.: W Dobrymlesie jeden krzyż jest szczególny. Ludzie mówią, że stoi tu „od zawsze”. Franciszek Chrostowski w 1992r. liczył 80 lat, postanowił go wtedy ratować. Gdy ludzie podnieśli krzyż, w jego części, którą „zjadła ziemia” dostrzegli wyrytą datę 1863. Odtąd mieszkańcy są przekonani, że to krzyż powstańczy. Nie wiedzą tylko, czy postawiony na pamiątkę bohaterskiego zrywu narodu, czy też w miejscu maso-wej mogiły powstańców. Pan Franciszek wkopał go na nowo, około 200 m dalej, w pobliżu swojego domu. Dziś próchniejący krzyż znów się chyli. Dzielnie opiera się czasowi jedynie niewielka metalowa figurka Ukrzyżowanego.] drewniany krzyż osadzony w ziemi, końcówki ramion ozdobnie rzeźbione, w przecięciu metalowa figurka Ukrzyżowanego umieszczona pod łukowato wygiętym daszkiem, ogro-dzenie z drewnianych sztachet.

140. Gontarze, nadleśnictwo nowogród, leśnictwo zbójna, oddział 304 m (fot. nr 247-248) – w lesie, na wzgórzu przy drodze do stanisławowa znajduje się mogiła kpt. antoniego wolskiego „miecza”, l. 27, rozstrzelanego 15.06.1864 r. w gontarzach. a. wolski pod koniec powstania schronił się w prusach, lecz został wydany władzom carskim i skazany na karę śmierci. wyrok wykonano celowo w miejscu zwycięskiej potyczki powstańczych oddziałów kpt. a. wolskiego, por. p. Bugielskiego i por. władysława Kaziegrodzkiego „nowiny” stoczonej pod gontarzami 14.04.1864 r. [za za Rok 1863.: Wolski Antoni, szlachcic gub. płockiej, wychowaniec Krakowskiego Uniwersytetu (na mocy konfirmacji Dowódcy Wojsk w gub. grodzieńskiej i pow. łomżyńskiego, gub. augustowskiej – rozstrzelany w m. Gontorżach, pow. łomżyńskiego, 3-go czerwca 1864 roku za przebywanie w oddziale powstańczym podczas zbrojnej akcji przeciw wojskom, ucieczkę do Prus i po powrocie do Polski dowództwo powstańczym oddziałem i napad z nim na m. Gontarże). za s. z.: 14.4.64. (…) kompanie 1. 2. 3. „I-go pułku strzelców” zaatakowały dnia 14. lutego wojska stojące w 11/2 roty piechoty i 40 kozaków w Gątorzach. Kompanie 1. i 2., dowodzone przez kapitana Antoniego Wolskiego (Miecza) i porucznika Kaziegrodzkiego (Nowinę), uformowały od strony wschodniej

5 7

dwie kolumny do szturmu, 3-cia kompania dowodzona przez porucznika Polikarpa Bugielskiego (Pragę), b. urzędnika z Suwałk, stanęła od strony północno-zachodniej dla przyjęcia uciekającego nieprzyjaciela. Niespodziewany a rezolutny atak spra-wił, że Moskale w popłochu opuścili wieś, ale przeważając liczbą, przebili się przez kompanię Bugielskiego i zrejterowali do pobliskiego lasu ścigani przez Wolskiego i Kaziegrodzkiego, straciwszy 6 zabitych i 2 ciężko ranionych. Powstańców poległo 2, zaś 7 było rannych.] Upamiętnienie pochodzi z lat 20. XX w., mogiła ziemna w wysokim, betonowym ogrodzeniu, pozioma tablica z krzyżem łacińskim u wezgłowia, do ogrodzenia przymocowana metalowa tabliczka w formie rozwi-niętego rulonu: Ś .† p./ płk. wolsKi antoni/ pseUd. „miecz”/ UczestniK walK powstania/ styczniowego 1863 RoKU./ polegŁ pod gontaRzami/ 19 czeRwca 1864 R./ czeŚĆ (skrzyżowane szable) pamięci/ jego.

141. Kuzie (fot. nr 249) – [za s. z.: 16.4.64. Rozpędziwszy załogę w Gątorzach ruszyli Wolski, Kaziegrodzki i Bugielski ku Nowogrodowi, a stamtąd pod Kuzie, gdzie spotkali się z 5 (?) rotami piechoty moskiewskiej. Pozycja sprzyjała powstańcom, atoli niestosowne rozstawienie pierwszej linii bojowej i przewaga liczebna nieprzy-jaciela sprawiły, iż centrum dowodzone przez Wolskiego i Kaziegrodzkiego, silnie zaatakowane, po krótkim boju zostało rozbite. Trzecia kompania, tj. Bugielskiego, stanowiąca lewe skrzydło, zrejterowała, straciwszy 3 ludzi. Trzech oficerów z 1. i 2. kompanii wzięli Moskale do niewoli i rozstrzelali 3-go maja Lemanach, Łasze (?) i Łączkach.] przypomina nam o tym fotografia archiwalna z pośpiesz-nie wyciętym krzyżem, na drzewie pod Kuziami, być może miejscu wiecznego spoczynku powstańców. wymaga symbolicznego upamiętnienia.

142. Popiołki-Charubin, nadleśnictwo nowogród, leśnictwo Kuzie, oddział 247 b (fot. nr 250-252) – w lesie, przy skrzyżowaniu leśnych dróg popiołki- charubin – Kozioł mogiła zbiorowa nieznanych powstańców. wg lokalnej tradycji miejsce kaźni skazańców wieszanych na nieistniejącej już sośnie. Upamiętnienie powstało po odzyskaniu niepodległości, mogiła obwiedziona wysokim ogrodze-niem z betonowych słupków, w ogrodzeniu maszt z drewnianą tabliczką, umoco-waną w 120. rocznicę powstania: miejsce stRaceŃ/ BoHateRów 1863 RoKU/ -w 120 Rocznicę-/ wdzięczni Rodacy, ponadto pozioma tablica kamienna: w HoŁdzie/ BoHateRom/ zRywU/ powstaŃczego/ lat 1863-1864.

POWIAT MONIECKI

Gmina Goniądz

143. Białosuknia (fot. nr 253-255) – wśród pól i lasów, na gruntach wsi Białosuknia pomnik na mogile antoniego Łaniewskiego. Upamiętnieniem miejsca pochówku powstańca był wysoki, drewniany krzyż z kutym krzyżykiem w zwień-czeniu (leży obok pomnika). Fundatorami zarówno pomnika, jak i poprzedniego krzyża byli członkowie rodziny prokopów. na głazie narzutowym ryty napis: Ś. † p./ tU spoczywa/ antoni/ ŁaniewsKi/ z waRszawy/ ŻoŁnieRz polsKi/ polegŁ w powstaniU/ styczniowym w 1863 R./ FUn. pRoKop. na podmu-rówce data wykonania pomnika – 2007.

Gmina Jaświły

144. Moniuszki (fot. nr 256) – kamienny krzyż znajduje się przy drodze jadeszki-dolistowo, nieopodal wsi moniuszki. Ufundowany został przez rodzinę Klozów. w zwieńczeniu korpusu osadzony jest krótki żelazny krzyż. w części środkowej widnieje miejsce po tabliczce. tabliczka najprawdopodobniej została zdjęta we wczesnych latach pRl-u. wg przekazów miejscowej ludności posta-wiony został na cześć poległym żołnierzom z powstania styczniowego. to właśnie tędy przemieszczał się powstańczy oddział pod dowództwem płk. K. Ramotowskiego „wawra”. tutaj też doszło do potyczki z wojskami carskimi. [za s. z.: 2.4.63. Wielkie Jaszwile – Wymknąwszy się Matwiejewowi pod Białaszewem pospiesznym marszem podążył Ramotowski do Ossowca, gdzie stanąwszy około 5. po południu d. 31 marca powziął myśl przedostania się przez Grodzieńskie do lasów augustowskich. W tym celu przeszedł Biebrzę i zatopiwszy za sobą promy zanocował w – już we województwie grodzieńskim. W ten sposób wymknął się wprawdzie Wawer na razie Matwiejewowi, lecz niebawem ujrzał się ściganym przez świeżą kolumnę moskiewską mianowicie majora Dewela, który z rotą sybirskiego pułku, liczącą 213 ludzi, secinę kozaków i 150 objeszczykami wyruszywszy ze Szczuczyna, część kozaków wysłał prawym brzegiem Biebrzy a resztą ruszył za Wawrem na Ossowiec. Dnia 1. kwietnia przez Budę i Dobrany, następnego dnia o 3. rano przez Budy, Owieczki, Białosuknie i Gronostaj ruszył Wawer w dalszy pochód. Dnia 2. kwietnia dopadł Dewel oddział, maszerujący

5 8

bezleśną okolicą, między Wielkimi Jaszwilami a Mikiczynem. Kozacy rozrzuciw-szy się po obu stronach drogi w odległości, na którą licha broń powstańcza nie donosiła, rozpoczęli skuteczny ogień przeciw powstańcom. (…) Przez cały dzień trwał pochód pod ogniem nieprzyjacielskim, bez możności zatrzymania się dla posiłku lub odpoczynku. Kto stracił siły i nie mógł iść, ginął mordowany przez kozaków; (...) Przez 7 godzin na przestrzeni półtorej mili odganiając się kozakom, dotarł Wawer do Suchowoli, gdzie poznosiwszy mosty przy młynie uwolnił się od pościgu, gdy żołnierz zupełnie już był wyczerpany, zrobiwszy w ciągu niespełna doby 10 mil drogi błotnej i grząskiej. W długim tym pochodzie pod kulami koza-ckiemi, w którym szczególną wytrwałością odznaczyli się wachmistrz szwadro-nowy Jagielski i szeregowiec konnicy Łapiński, zdaje się jedyni kawalerzyści, którzy pozostali z jedenastu, stracił Wawer wielu maruderów, którzy zmęczeni lub zniechęceni opuszczali szeregi, porzucając broń. Przeszedłszy Suchowolę zanurzył się Wawer w lasy Sztabina, w leśnictwo Balinka.]

Gmina Knyszyn

145. Knyszyn (fot. nr 257, 259) – na cmentarzu parafialnym znajduje się mogiła weterana powstania 1863-1864, Konstantego muszyńskiego. mogiła obwiedziona betonową opaską, krzyż z tabliczką zdobioną bordiurą z wieńca laurowego: Ś. † p./ Konstanty/ mUszyŃsKi/ zmaRŁ 1927 R./ weteRan/ powstania naRodowego/ 1863 R./ pRosi o zRowaŚ maRia.

146. Knyszyn (fot. nr 257-258) – na cmentarzu parafialnym znajduje się mogiła weterana powstania 1863-1864, antoniego onufrego wereszczyńskiego. mogiła obwiedziona betonową opaską, krzyż na granitowym cokole z napi-sem: Ś. † p./ antoni-onUFRy/ weReszczyŃsKi/ weteRan powstaŃ naRodowycH/ 1863R./ UR. 25 czeRwca 1843R./ zm. 16 paŹdzieRniKa 1923 R./ spoKój jego Świetlanej dUszy/ Żona i cóRKi. obie mogiły weteranów na knyszyńskim cmentarzu ujęte były ogrodzeniem z granitowych słupków łączonych metalowymi prętami lub łańcuchami, tworząc wspólną kwaterę. obecnie pozostały tylko słupki.

Gmina Mońki

147. Mońki – na cmentarzu parafialnym mogiła weterana powstania 1863-1864, wawrzyńca moniuszki. wg ustaleń p. Borowika stary napis na nagrobku głosił: W. Moniuszko żył l. 82 zm. 26 X 1922 Powstaniec Polski z Roku 1863 Prosi o modlitwę, obecny napis: Moniuszko Wawrzyniec żył 82, zm. X 1926 r.

Gmina Trzcianne

148. Trzcianne – wg relacji edmunda Bagińskiego ze wsi niewiarowo z 2013 r. – na cmentarzu parafialnym nagrobek rodzinny. napis na doczepionej do krzyża tabliczce: Ś. p. milewscy KazimieRz 1836–1913, KaRolina 1837–1910, paweŁ 1861–1939 z siedmioRgiem pozostaŁycH dzieci zostali zesŁani na KatoRgę w 1863 R. na 20 lat za UdziaŁ w powstaniU styczniowym iRKUcK/ tRzcianne/ pisanKi wieczny odpoczyneK.

POWIAT SEJNEŃSKI

Gmina Giby

149. Borek Sejny, nadleśnictwo pomorze, leśnictwo Borek sejny, oddział 1086 f, (fot. nr 260) – na wale strzelniczym dębowy krzyż pamięci narodowej w miejscu stoczonej bitwy i pochówku poległych powstańców w lutym 1864 r. wg informacji leśników miejsce pochówku powstańca, Henryka wroczyńskiego. poprzedni, również drewniany krzyż, stał nieco niżej, miał owalną, metalową tabliczkę: pamiĄtKa 1863.

150. Pomorze d. wieś Budziewizna (fot. nr 261-262) – na wzgórzu pośród pól kapliczka z przełomu XiX i XX w. upamiętniająca miejsce stracenia pięciu powstańców, znana ze zdjęć archiwalnych z pocz. XX w. murowana, zwień-czona kutym krzyżykiem, w górnej partii ścian bocznych nisze w kształcie krzyża łacińskiego, w jednej z nich umieszczony krucyfiks. miejsce obwiedzione niskim ogrodzeniem z siatki.

5 9

209. Powstaniec, uroczysko, nadleśnictwo pomorze, leśnictwo Rygol, oddział 943 d (fot. nr 263) – mogiła ziemna, na niej drewniany krzyż otoczony prowizorycznym płotkiem.

151. Sarnetki d. Sernetki, uroczysko wierchstaw, (fot. nr 264) – na wznie-sieniu, w leśnej gęstwinie drewniany krzyż otoczony niskim ogrodzeniem – w miejscu powstańczego ołtarza polowego. w 1933 r. w 70. rocznicę wybuchu powstania, z inicjatywy proboszcza z monkiń ks. m. mieszki i pracowników lasów państwowych odbyła się uroczystość poświęcenia owego krzyża, w której uczestniczyli uczniowie okolicznych szkół i mieszkańcy pobliskich wsi. po tym wydarzeniu dyrekcja lasów państwowych zmieniła nazwę osady lipowo na powstańczy wał, jednak w 1944 r. tablicę z nazwą zdjęto, obecnie wieś nazywa się lipowe.

Gmina Krasnopol

152. za s. z.: 26.8.63. Krasnopol – ruszyli Reklewski i Dahlen przez Urdomin na południe, ku Pelelom, gdzie zdążającego oddziału komisarza Rządu N. Artura Awejdę, krótko po opuszczeniu folwarku przez jazdę powstańczą, dopadli Moskale 25.8. i położyli trupem; dziewięciu natomiast maruderów zdołało się wymknąć i podążać za oddziałem, który ruszył ku Krasnopolowi. Tutaj dnia 26. sierpnia, zatrzymawszy się w zaroślach i bagnach między Sejnami a Krasnopolem dla chwilowego odpoczynku, ujrzeli się Dahlen i Reklewski o godzinie 3. po południu otoczeni znacznemi siłami moskiewskiemi. Była to kolumna Bariatyńskiego, która biła się pod Stankunami. Powstańcom pozostała tylko jedna droga do cofnięcia się, mianowicie przez groblę, przechodzącą przez trzęsawiska. Niespodziany napad zmieszał zrazu szeregi powstańcze, lecz wnet dowódcy zdołali sformować oddział i pomimo nader niekorzystnej pozycyi prze-bili się, tracąc część ludzi, którzy się rozbiegli oraz pewną ilość rannych, wśród tych kapitana Redla.

153. Czerwony Krzyż (fot. nr 265-267) – przy skrzyżowaniu drogi gruntowej z drogą mikołajewo - czerwony Krzyż - Bryzgiel mogiła zbiorowa powstańców styczniowych oraz późniejszy pochówek żołnierzy armii czerwonej poległych w 1944 r. mogiła obsadzona lipami i modrzewiami, ogrodzona metalowym kształ-

townikiem na granitowych słupkach i na betonowym fundamencie przykrytym granitowymi płytami. wewnątrz dwie tablice memoratywne z czarnego granitu i dwa drewniane krzyże: katolicki i prawosławny. pomnik z 2009 r., napis na tabli-cach: mogiŁa/ zBioRowa/ powstaŃców/ styczniowycH/ 1863/ czeŚĆ icH pamięci oraz tU spoczywa/ 160 ŻoŁnieRzy/ aRmii czeRwonej/ polegŁycH w walce/ z oKUpantem/ HitleRowsKim/ w 1944 R. do 2009 r. w miejscu tym był obelisk z granitu, znany z fotografii archiwalnych.

154. Lipowy Grąd, uroczysko, nadleśnictwo suwałki, leśnictwo Krasnopol oddział 267 f (fot. nr 268) – mogiła ziemna obwiedziona niskim, drew-nianym płotkiem z metalowym krzyżem. [za w. B.: Pan nadleśniczy z Suwałk, Wojciech Rodak przekazał, że w oddziale 267 pod wsią Murowany Most znajduje się mogiła powstańca, która została niedawno uporządkowana przez mieszkańca wsi Romanowce. Miejsce wygląda na dogodne na bazę powstańczą. Chociaż legenda mówi, że powstaniec ranny uciekał spod Szejpiszek i został dopadnięty przed lasem.]

Gmina Sejny

155. Sejny (fot. nr 269) – krzyż dębowy z tablicą, ustawiony u zbiegu ulic 1 maja i wojska polskiego przy dawnym Rynku Końskim, gdzie były dokony-wane publiczne egzekucje powstańców. na tablicy: Rzeczpospolita/ synom swoim/ miejsce pamięci naRodowej/ UŚwięcone KRwiĄ/ ŻoŁnieRzy powstania styczniowego/ stRaconycH na dawnym RynKU KoŃsKim/ w dniacH/ 11 Kwietnia 1863 R/ antoni jasiŃsKi/ 28 lUtego 1864 R/ FeliKs KozŁowsKi/ FRanciszeK witKowsKi/ walczyli o ideaŁy/ Rzeczpospolitej tRojga naRodów/ wolni z wolnymi – Równi z Równymi – zacni z zacnymi. w górnej partii tablicy mosiężna tabliczka z trójdzielnym herbem powstańczym i fundatorami: starosta powiatu sejny, Burmistrz m-sta sejny, szczep „watra” zHR, a.d. 2006 sierpień. [za Rok 1863.: Antoni Jasiński, szeregowiec, Kaporskiego Pułku Piechoty (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Oddziału Augustowskiego, z 11 kwietnia 1864 roku, pod nr 2114 – rozstrzelany w Sejnach, 11 kwietnia 1864 roku, za drugą ucieczkę ze służby i wstąpienie do oddziału powstańczego, a tem samem zdradę obowiązku służby i złamanie przysięgi wiernopoddańczej). Kozelski Feliks, syn Wojciecha,

6 0

bezterminowo urlopowany szeregowiec Kreścickiej Komendy Inwalidów (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Oddziału Augustowskiego – powie-szony w m. Sejnach 28 lutego 1864 roku, za przebywanie w oddziale powstań-czym – udział w bitwach z wojskiem i powieszenie włościanina Suchockiego). Witkowski Franciszek, syn Tomasza, włościanin (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Oddziału Augustowskiego z 21-go lipca 1863 roku, pod nr 3389 – powieszony w m. Sejnach 29-go lutego 1864 r. za udział w powstaniu, udzielenie pomocy powstańcom w ich przestępnych zamiarach i powieszenie włościanina Suchockiego).]

156. Wigrańce k. Berżnik (fot. nr 270) – krzyż pamięci narodowej w miej-scu pochówku poległych powstańców styczniowych po bitwie pod Berżnikami 25.06.1863 r. na tablicy: Rzeczpospolita/ synom swoim/ miejsce pamięci naRodowej/ UŚwięcone KRwiĄ/ ŻoŁnieRzy powstania styczniowego/ oddziaŁU płk. Konstantego RamotowsKiego/ „wawRa”/ polegŁycH w Bitwie pod BeRŻniKami/ w dniU 25 czeRwca 1863 RoKU/ i pocHowanycH na staRym cmentaRzU/ wiejsKim/ w wigRaŃcacH/ teoFil moszczyŃsKi lat 24/ wit jaBŁonowsKi lat 30/ leonaRd RatajczyK lat 21/ nieznany powstaniec lat 25/ nieznany powstaniec lat 23/ nieznany powstaniec lat 30/ nieznany powstaniec lat 20/ walczyli o ideaŁy/ Rzeczpospolitej tRojga naRodów/ wolni z wolnymi – Równi z Równymi – zacni z zacnymi. w górnej partii tablicy mosiężna tabliczka z trójdzielnym herbem powstańczym i fundatorami: Starosta powiatu Sejny, Burmistrz m-sta Sejny, szczep „Watra” ZHR, A.D. 2006 sierpień.

POWIAT SIEMIATYCKI

Gmina Mielnik

157. Niemirów (fot. nr 271-272) – w kruchcie kościoła parafialnego p.w. św. stanisława Biskupa i męczennika tablica przypominająca o represjach popowsta-niowych: w 100-lecie/ odzysKania ŚwiĄtyni/ (zamKniętej w latacH 1866–105)/ w RamacH RepResji/ po powstaniU styczniowym/ wdzięcznoŚĆ

BogU/ i oBRoŃcom KoŚcioŁa/ wyRaŻajĄ paRaFianie/ niemiRów 2005.

158. Niemirów (fot. nr 273-274) – na cmentarzu parafialnym (w rogu od drogi) skromny, drewniany krzyż poświęcony wszystkim, którzy oddali życie za ojczyznę, w tym powstańcom styczniowym. drewniana tabliczka memoratywna: BoŻe,/ zBaw/ polsKę,/ pRzyBliŻ nam/ poKój./ UlŻyj/ cieRpieniom/ 1863 R./ 1920 R. 1939 R.

159. Niemirów – za s. z.: 4.2.63. Cofając się z pod Białej przez Janów, Rogiński, w celu wzniecenia powstania na Litwie ruszył ku Bugowi, ścigany przez Wimberga, wysłanego za nim do Janowa przez Nostritza. Odstrzeliwując się dążył Rogiński mimo Bubla do Niemirowa. Aby ułatwić przeprawę licznemu taborowi zatrzymał się Rogiński nad rzeką, ustawiając na wzgórzu na lewym skrzydle kawalerię Radowickiego, środek zajęli strzelcy z Baltazarem Wolaninem na czele, prawe skrzydło strzelcy Szaniawskiego, a w rezerwie stali kosynierzy z Golianem. Kozacy zaatakowali strzelców. Wtedy Radowicki szóstkami ruszył z kopyta na nich i wsparty przez Szaniawskiego rozbił w dziesięciu minutach. W ten sposób przyprawiwszy nieprzyjaciela o stratę 18-tu ludzi, sam mając także kilku rannych, swobodniej mogli przeprawić się powstańcy przez Bug, z dala tylko ostrzeliwani przez zbliżającą się już piechotę moskiewską. Już na drugim brzegu będącego z całym oddziałem, błędna jakaś kula położyła na miejscu trupem Wolanina.

Gmina Siemiatycze

160. Siemiatycze (fot. nr 275-277) – na cmentarzu parafialnym, który był redutą obronną oddziału władysława cichorskiego „zameczka”, znajduje się mogiła zbiorowa nieznanych powstańców poległych 6-7.02.1863 r. z oddziałów: walentego lewandowskiego, Romana Rogińskiego, w. cichorskiego „zameczka”, władysława jabłonowskiego. mogiła zbiorowa powstańców styczniowych znajduje się w płd.-zach. części cmentarza, przy głównej alejce. mogiła obramowana beto-nowym fundamentem z czterema słupkami i wysypana żwirem. na niej ustawiony murowany pomnik – kapliczka zwieńczona metalowym kutym krzyżem. na licu pomnika mosiężna tablica memoratywna z krzyżem i herbami polski i litwy oraz napisem: polegli/ za/ ojczyznę/ 6.7.ii.1863/ ReQUiescant in pace. pomnik wystawili parafianie siemiatyccy w 1986 r. w 123. rocznicę wybuchu powstania.

6 1

w okresie międzywojennym na mogile stał drewniany krzyż z napisem: Polegli na polu chwały 1863. [za s. z.: 6.2.63 W Siemiatyczach od dziesięciu dni stał z silnym liczebnie oddziałem Cichorski (Zameczek), ściągając do tego punktu oddziały z różnych stron. Na Siemiatycze wysłali Moskale kilka kolumn, mianowicie od Ciechanowca szedł gen. Maniukin w sile 7 rot z kozakami i 4-ma działami, od Węgrowa posuwał się Krywonosow. (…) Wtedy Mystkowski na czele kosynierów uderzył na nieprzyjaciela (…); powstańcy ze stratą 14 zabitych, między którymi znajdował się Mikołaj Śnieżyński i Adam Wolman i 13 rannych wrócili do miasta.(…) 7.2.63 o godzinie 8-mej z rana wszedł do miasta Rogiński (…), niebawem zjawił się Matliński z zawiadomieniem, że Jabłonowski Władysław, uchodząc z Węgrowa z 800 ludźmi, stoi o 6 wiorst od miasta. Nadszedł także Lewandowski z dr. Czarkowskim w sile 400 ochotników. Na naradzie wojennej zdał Cichorski dowództwo Lewandowskiemu, jako wyznaczonemu na głównodowodzącego na Podlasiu. (…) Straty Polaków tego dnia wynosiły w samych poległych 100, między nimi Teleśnicki z Warszawy, wielu dostało się do niewoli, i zostało osadzo-nych w Grodnie jak Bielawski Roman, Topolski Karol, Wojciechowski Cezary, Iwanowski Edward, Stapowicz Napoleon, Werpachowski Wojciech, Rokiciński Hipolit i inni.]

161. Siemiatycze – na cmentarzu parafialnym swoisty pomnik powstania 1863 – pozostałości zachowanego po dziś dzień, kamiennego parkanu cmen-tarnego, za którym chronili się powstańcy przed obstrzałem wojsk rosyjskich podczas bitwy siemiatyckiej.

162. Siemiatycze (fot. nr 278) – przy ul. górnej znajduje się krzyż będący pamiątką pochowania jednego z dowódców powstania na tym terenie. Krzyż ten znajduje się na posesji prywatnej, na wysokiej skarpie. postument murowany z cegły, tynkowany osadzony na kamiennym fundamencie, prostopadłościenny, w górnej partii zwężający się ku górze, w zwieńczeniu kuty, ażurowy krzyż. [wg przekazów ustnych: w Siemiatyczach przy rozwidlenie dróg na „Zamościu” między ul. Słowiczyńską i Górną, w II połowie XVIII stał już duży murowany krzyż przy-drożny. Ówczesna właścicielka Siemiatycz księżna Anna Jabłonowska postawiła w tym miejscu również szpital dla ubogich. Po drewnianym szpitalu z tamtego okresu, do naszych czasów nic się nie zachowało, po krzyżu również. Obecny, stojący tam krzyż to inna historia. W czasie powstania styczniowego 1863 roku

w Siemiatyczach zginął jeden z dowódców oddziałów powstańczych. Został on pochowany na wzniesieniu między ul. Słowiczyńską a Górną. Po upadku powsta-nia rodzina tegoż żołnierza wyjednała u cara Rosji Aleksandra II zgodę na posta-wienie krzyża przy mogile powstańca. Czas jednak zaciera ślady. Przy ostatnim odnowieniu krzyża zlikwidowano resztki napisu, który tam się znajdował.]

163. Siemiatycze (fot. nr 279-280) – przy ul. legionów piłsudskiego, na posesji obok budynku starostwa powiatowego w siemiatyczach, znajduje się pomnik – instalacja głazu granitowego z tablicą memoratywną oraz metalowego krzyża. został odsłonięty w 1988 r. , z okazji 70. rocznicy odzyskania niepodległości. pomnik ufundowała społeczność miasta dla uczczenia powstańców styczniowych 1863 r. i w hołdzie tym, którzy doprowadzili do odzyskania przez polskę niepodle-głości. na mosiężnej tablicy widnieje napis w dwóch kolumnach przedzielonych orłem w koronie: tym/ co Śnili/ o nie-/ pod-/ leg-/ Łej/ w 1863R./ tym/ co ten/ sen/ Ucie-/ leŚ-/ nili/ w 1918 R./ w 70 Rocznicę niepodlegŁoŚci/ -mieszKaŃcy/ 11-11-1988 R. siemiatycze.

POWIAT SOKÓLSKI

Gmina Krynki

164. Krynki – 24.05.2013 r. przy siedzibie nadleśnictwa Krynki w poczopku miała zostać odsłonięta (umieszczona na kamieniu) tablica pamiątkowa. do czasu oddania publikacji do druku, uroczystość nie odbyła się. wg projektu na tablicy znajdzie się orzeł w koronie, portret w. wróblewskiego, logo lasów państwowych. „UmaRŁycH wiecznoŚĆ dotĄd tRwa,/ doKĄd pamięciĄ się im pŁaci./ cHwiejna walUta. nie ma dnia,/ By KtoŚ wiecznoŚci swej nie tRaciŁ.”/ wisŁawa szymBoRsKa/. poniżej: waleRy antoni wRóBlewsKi/ 1836–1908/ leŚniK, jeden z pRzywódców powstania styczniowego na podlasiU,/ geneRaŁ KomUny paRysKiej./ KieRowaŁ leŚnĄ szKoŁĄ w soKóŁce 1861–1863./ wielKi patRiota, KtóRy miŁoŚĆ do ojczyzny ŁĄczyŁ z UKocHaniem Rodzimej pRzyRody./ leŚnicy nadleŚnictwa KRynKi/ maj 2013.

6 2

165. Nietupa (fot. nr 281) – krzyż powstańczy ku pamięci stefana maliszewskiego z nietupy, który zginął w bitwie pod waliłami. pierwszy krzyż wystawiony przez dziadka, mikołaja Bajgusa, obecny z datami 1863/ 1939, osadzony w kamiennym kurhanie. do krzyża przymocowana laminowana kartka nie o zemstę, ale o pamięĆ/ woŁajĄ oFiaRy.

166. Nowa Świdziałówka (fot. nr 282-283) – przy drodze na wschodnim skraju wsi nowa Świdziałówka, na skraju brzozowego lasu znajduje się mogiła powstańca, jana Kłusewicza z lipowego mostu, zabitego 25.04.1863 r. przez Kozaków. mieszkańcy Borsukowiny wraz z innymi powstańcami wykonali dębowy krzyż i potajemnie wkopali go w miejsce egzekucji, zaś obok pochowali straceńca. jeszcze w maju 1992 r. na krzyżu widniała tabliczka: tU spoczywa/ nieznany/ powstaniec/ 25.iV.1863R., w listopadzie 1992 r. bp edward ozorowski dokonał poświęcenia trzeciego, kolejnego krzyża na grobie powstańca. tabliczka na krzyżu: BoŻe, spojRzyj na lUd twój/ niedolĄ znęKany,/ pRzyjmij oFiaRy synów/ polsKiej ziemi./ powstaniec/ jan/ KŁUsewicz/ 25.04.1863R.

Gmina Kuźnica

167. Czuprynowo (fot. nr 284-286) – mogiła zbiorowa nieznanych powstań-ców styczniowych położona w lesie, przy torach kolejowych linii czuprynowo-Kundzin. 30.01.2007 r. poświęcono i odsłonięto odnowiony wystrój mogiły. na mogile 5-metrowy, dębowy krzyż z rzeźbioną figurką Ukrzyżowanego, z rytym napisem: gloRia Victis oraz granitowa tablica: oFiaRom/ na cHwaŁę/ synom/ dla pamięci/ KU czci spoczywajĄcycH tU powstaŃców z 1863 RoKU/ mieszKaŃcy gminy KUŹnica/ i FiRma KReX. nieopodal, przy drzewie krzyż z tabliczką: 1866/ 1986 (wcześniejsze upamiętnienie mogiły). w latach 70. XX w. mogiłą powstańczą opiekował się sokólski społecznik, Henryk Filkiewicz oraz uczniowie szkoły podstawowej w czuprynowie. od 1997 r. „pałeczkę sztafety pokoleń” przejęła 7. Kresowa drużyna Harcerska z Kuźnicy.

168. Kolonia Kowale II (fot. nr 287-288) – ziemna mogiła zbiorowa niezna-nych powstańców poległych w 1863 r. znajdująca się na skarpie, przy drodze gmin-nej Kuźnica-czuprynowo. mogiłą opiekują się okoliczni mieszkańcy. w 2010 r. z inicjatywy władz gminy uporządkowano teren, wybudowano podmurówkę pod

pomnik i schody prowadzące na kopiec oraz marmurową tablicę memoratywną. na mogile metalowy krzyż (pod stopami ukrzyżowanego chrystusa trójdzielny powstańczy herb) oraz tablica z tekstem: orzeł w koronie/ tU spoczywajĄ/ powstaŃcy z 1863 RoKU/ częŚĆ icH pamięci/ spoŁeczeŃstwo/ gminy KUŹnica/ 2010R.

169. Kuźnica (fot. nr 189) – wzgórze Szubienica – z inicjatywy środowiska sybiraków z Białegostoku i mieszkańców gminy Kuźnica powstał pomysł, by w tym zroszonym krwią miejscu usypać kopiec i ustawić krzyż wykonany z szyn kole-jowych. pomnik ten poświęcony został bohaterom powstania styczniowego oraz wszystkim zesłańcom prowadzonym bądź przewożonym na Golgotę Wschodu, na przestrzeni wieków. prace przy usypywaniu kopca: część robót ziemnych o dużej wartości wykonała firma „KReX” z czuprynowa, polskie linie Kolejowe przekazały 4 t szyn na wykonanie konstrukcji krzyża, projekt architektoniczny memoriału wykonała bezpłatnie ewa dziewiątkowska z warszawy. miejsce to łączy się patrio-tycznym węzłem z mogiłami w Kowalach i czuprynowie.

Gmina Sokółka

170. Dworzysk (fot. nr 290) – kapliczki nadrzewne – deski wotywne. puszcza Knyszyńska poprzecinana siecią dróg zaskakuje liczbą nadrzewnych desek wotywnych – to jeden z reliktów kulturowych związany z kultem przod-ków. Był to zwyczaj wieszania na starych drzewach desek z pasyjką i inskrypcją, zawierającą prośbę o pokój duszy zmarłego, o powodzenie w życiu lub o zdrowie żyjących. jedną z nich, deskę z okolic dworzyska, zamieszczamy w publikacji jako przykład. [za w. z.: Z deskami wotywnymi wiąże się jeszcze jedna opowieść, szczególnie rozpowszechniona w Supraślu, wg której miały one służyć organizacji powstania styczniowego. Stanowiły jakoby „skrzynki kontaktowe” dla przybywa-jących do puszczańskich przysiółków emisariuszy i konspiratorów. Zjawiając się we wsi emisariusz miał odszukać takie deski i po zamieszczonych tam nazwiskach wiedział do kogo powinien się zgłosić, komu mógł zaufać. Jest to ładna legenda, ale mało prawdopodobna. Raz, że sama nazwa dziwnie młoda, raczej ze słow-nika konspiracji okupacyjnej. Dwa, że przy tak sprawnej działalności carskich donosicieli wypisywanie nazwisk wtajemniczonych po lesie byłoby raczej głupotą prowadzącą do samobójstwa.] nie można jednak wykluczyć, że niektóre z desek

6 3

wotywnych poświęcone były intencjom związanym ze zdrowiem i powodzeniem powstańców 1863 r.

171. Karcze (fot. nr 291-292) – na 150-letnim dębie tablica z datą 14 Xii 1863 r. (RoKU/ 1863/ dnia 14/ gRUdnia). [za H. F.: W 1923 roku powróciła z Ameryki trójka członków rodziny Dzienisów. Za zarobione dolary nabyli oni od dziedziczki Bojowej połać ziemi w uroczysku „Karcze”, około 5 km od Sokółki przy szosie do Grodna. Wzięli się solidnie do roboty i wtedy właśnie państwo Dzienisowie dokonali odkrycia. Oto znaleźli na dębie tablicę drewnianą z krzyżem metalowym i wyciętym napisem. Udało się odczytać następujące wyrazy i cyfry: „Traugutt Roku 1863 grudnia 14.” Pastuch wynajęty przez Dzienisów zdjął znisz-czoną tablicę i sporządził jej kopię, opuszczając (dlaczego?) nazwisko Traugutta. Dziś można nadal oglądać ów dąb karłowaty, tablicę z 1925 roku i mocno znisz-czony krzyż.]

172. Szyndziel, nadleśnictwo czarna Białostocka, leśnictwo Bogusze, oddział 182 b (fot. nr 293) – idąc leśną drogą w kierunku Rezerwatu starodrzew szyndzielski, znajdujemy drewniany krzyż na mogile ziemnej otoczonej niskim, drewnianym płotkiem. w ogrodzeniu ogromny głaz z wyrytym krzyżem, na ogro-dzeniu tabliczka: cHwaŁa BoHateRom/ powstania 1863 R./ mŁodym KU pamięci. wg ustnych przekazów znajdowały się tu także powstańcze magazyny broni.

173. Sokółka (fot. nr 336-338) – szkoła podstawowa nr 3 w sokółce im. walerego wróblewskiego. ważną datą w jej dziejach był 8.05.1975 r., kiedy to nadano jej ww. imię i wręczono sztandar ufundowany przez Komitet Rodzicielski. odsłonięto też tablicę pamiątkową na fasadzie budynku (obecnie umiesz-czona w holu głównym szkoły): wielKiemU/ polaKowi/ RewolUcjoniŚcie/ waleRemU/ wRóBlewsKiemU/ z oKazji nadania/ jego imienia/ szKole/ podstawowej/ nR.3/ w soKóŁce/ dn.9.V.1975 R.

Gmina Suchowola

174. Chodorówka Nowa (fot. nr 295) – na cmentarzu parafialnym mogiła pięciu powstańców z oddziału płk. K. Ramotowskiego „wawra” zamordowanych

przez Kozaków 3.04.1863 r. we wsi domuraty. od 2003 r. ten fakt upamiętnia nagro-bek z granitową tablicą: herb powstańczy wolnoŚĆ caŁoŚĆ/ niepodlegŁoŚĆ/ gRóB pięciU powstaŃców (nazwisKa nieznane)/ z oddziaŁU pUŁKowniKa Konstantego/ józeFa RamotowsKiego „wawRa”/ zamoRdowanycH pRzez KozaKów/ we wsi domURaty w dniU 3 Kwietnia 1863 RoKU./ w 140 Rocznicę powstania styczniowego-(2003R.)/ mieszKaŃcy gminy sUcHowola. [za e. g.: Dnia 3 kwietnia nad ranem żołnierze rosyjscy z grupy pościgowej ujęli w Sztabinie pięciu powstańców, właśnie z oddziału Wawra, i przy-prowadzili do gminy w Domuratach z zamiarem przekazania ich żandarmerii powiatowej w Sokółce i postawienia przed sądem wojskowym. Na ten czas do wsi wpadli kozacy z oddziału Dewela. Mimo sprzeciwu oficerów rosyjskich, kozacy na miejscu dokonali na jeńcach wojennych samosądu (w zagrodzie Skorupskich na podwórku). Bestialsko ich mordując. Wieczorem mieszkańcy Domurat ciała ofiar zawieźli do Suchowoli. Proboszcz suchowolski ks. Józef Galicki (zarówno ksiądz, jak i uczestnicy pogrzebu ryzykowali życiem) odprawił nabożeństwo żałobne, a potem uroczyście na cmentarzu w Chodorówce Nowej, przy kościółku, boha-terów pogrzebano.]

175. Domuraty (fot. nr 294) – wśród pól, w otoczeniu wiekowych drzew – kapliczka upamiętniająca zamordowanych 3.04.1863 r. przez Kozaków, pięciu powstańców z oddziału płk. K. Ramotowskiego „wawra”. murowana, nakryta czte-rospadowym daszkiem zwieńczonym kutym krzyżykiem. na cokole obłożonym cegłą klinkierową tabliczka: pamiĄtKa/ Rodziny pUcHliK/ FUndatoR/ alBin pUcHliK-1863/ m i g-2010.

176. Jatwieź Duża (fot. nr 297) – mogiła nieznanych powstańców z oddziału płk. K. Ramotowskiego. na rozstaju polnych dróg, w pobliżu wieko-wego świerku, w miejscu ziemnej mogiły i drewnianego krzyża – współczesny pomnik. na wylanej z betonu podstawie płyta memoratywna z czarnego marmuru, z krzyżem, herbem powstańczym i inskrypcją: wolnoŚĆ caŁoŚĆ/ niepodlegŁoŚĆ/ zBioRowy gRóB ŻoŁnieRzy z oddziaŁU pUŁKowniKa/ Konstantego RamotowsKiego „wawRa”, KtóRzy/ zginęli w dniacH 2 i 3 Kwietnia 1863 R./ w 140 Rocznicę powstania styczniowego/ polegŁym BoHateRom walK o wolnoŚĆ ojczyzny-/ -mieszKaŃcy gminy sUcHowola/ jatwieŹ dUŻa/ 10 paŹdzieRniKa 2004 R.

6 4

177. Jatwieź Duża (fot. nr 296) – na posesji nr 2 należącej do państwa andraków kapliczka słupowa. drewniana, zakończona przepięknym, kutym krzyżem, w niszy figurka św. jana nepomucena. z informacji Krystyny andrak: kapliczka upamiętnia śmierć powstańca 1863-1864, przodka rodziny – jana andraka. został on zabity przez Kozaków, w miejscu kaźni syn antoni wzniósł kapliczkę ku pamięci ojca. stała ona vis-a-vis posesji państwa andraków, w otocze-niu brzóz, przy niej miały miejsce liczne spotkania religijne i patriotyczne. w 2006 r. została przeniesiona w obecne miejsce – przed dom, do ogrodu.

Gmina Szudziałowo

178. Szudziałowo (fot. nr 299) – wysoki, drewniany krzyż i głaz z tablicą memoratywną oraz tablica w miejscu kościoła i cmentarza grzebalnego, znisz-czonych w ramach represji popowstaniowych. tablica: BoHateRom/ walK powstaŃczycH/ RoKU 1830 i 1863/ 20 Viii 2000R.

179. Szudziałowo (fot. nr 298) – na cmentarzu parafialnym mogiła Bazylego Kłusewicza. [za wal. B.: Bazyli Kłusewicz pochodził z położonej wśród lasów Puszczy Sokólskiej wsi Lipowy Most, gdzie ojciec jego miał duże gospodarstwo. Stary Kłusewicz i sąsiad jego Bołotewicz oddali cały swój dobytek powstańcom, a sami, jako znający okolicę, służyli im za przewodników. Obaj też zostali zesłani na Sybir, skąd już nie wrócili. Młody Kusewicz był nie tylko przewodnikiem, ale brał czynny udział w powstaniu. W bitwie w Piereciosach młody Kłusewicz został ranny w rękę; rana dolegała mu później przez całe życie. Po bitwie wrócił do domu, do Lipowego Mostu; widocznie donieśli o tym sąsiedzi i sprowadzili Moskali, którzy otoczyli dom i schwytawszy Kłusewicza, bili go do nieprzytomności nahajkami, następnie trzeźwili wódką, oblewali wodą i knutowali dalej. Chłostę ponowili w Supraślu, dokąd skatowanego odwieźli. Pomimo katuszy, Kłusewicz nikogo z partii nie wydał, chłostę i znęcanie się wytrzymał dzięki silnemu organizmowi. Będąc prawosławnym, Kłusewicz do cerkwi nie chodził, uczęszczał natomiast do kościoła. Kiedy po 1905 zaistniała możność przejścia na katolicyzm, dokonał tego wraz z siostrą i jej córkami, które wychowywał, gdyż własnej rodziny nie miał. Polak całą duszą, na każdego, kto pomstował przeciw Polsce, gotów był, jak mówią miejscowi „rzucić się z nożem”. Ostatnie kilkanaście lat życia spędził w niedostatku, a nawet biedzie. W czasie wojny światowej, będąc już w pode-

szłym wieku, gospodarstwo swe, za dochowanie do śmierci, zapisał niejakiemu Kazimierzowi Bołotewiczowi z Lipowego Mostu. Mając już zapis, Bołotewicz prze-stał dbać o staruszka i znęcał się nad nim, zmuszając do ciężkiej pracy, wreszcie wypędził go z domu. Pozbawiony dachu nad głową, sędziwy starzec ostatek życia spędził u swej siostrzenicy, zamężnej za Sienkiewiczem w Borsukowinie. Rodzina ta, pomimo biedy, mając zaledwie 2 dziesięciny gruntu dochowała staruszka do śmierci, którą poprzedziła paroletnia choroba.(...) Pochowany został na cmen-tarzu w Szudziałowie. za w. z.: Tu jednego za rzeką brat powstańcem był. On im tam wyżywienie woził. To jak wykryli go kozaki, przyciągnęli jego do rzeczki. Zdjęli z jego ubranie. Namoczyli worka, wsadzili go do niego. I tak nahajami bili. Przyszedł lekarz, popatrzył co się już nie rusza i mówi: -Dawolno jemu, nie nada już bić. Myśleli, że skończy się. Ale wyżył. Jak ojciec opowiadał, to mięso odpadało jemu. Abgniło wszystko, opadło. Ale silny był, to był wielki mężczyzna, to wyżył. To był „Kłus”, no Kłusewicz Bazyli.] wymaga symbolicznego upamiętnienia.

180. Szudziałowo – gimnazjum im. powstańców styczniowych – bardzo ważnym i podniosłym wydarzeniem dla całej społeczności szkolnej i środowiska lokalnego było nadanie 14.11.2003 r. szkole podstawowej im. Bohaterów powstań narodowych, a gimnazjum – powstańców styczniowych oraz wręczenie sztan-darów. tak wspaniali patroni to powód do dumy, jak również ogromne zobowią-zanie do pielęgnowania tradycji wolnościowych oraz wierności hasłu Bóg Honor Ojczyzna. corocznie organizowany jest dzień patrona szkoły.

POWIAT SUWALSKI

Gmina Jeleniewo

181. Kazimierówka – [za a. m.: w miejscu ujęcia powstańców Jaskołda i Piotrowskiego. Kazimierz Bryła postawił drewniany krzyż. Jesienią 2002 r. Stanisław Żyliński, pielęgnując patriotyczne tradycje rodzinne postawił w tym miejscu, obok krzyża kamienną tablicę upamiętniającą powstańców.]

6 5

Gmina Suwałki

182. Suwałki (fot. nr 300-301) – Góra Szubieniczna – to jedno z miejsc, w którym Rosjanie dokonywali egzekucji na schwytanych powstańcach. jeszcze w okresie międzywojennym upamiętniał je drewniany krzyż. po wojnie krzyż zniknął. w dniu 11.11.2004 r. uroczyście odsłonięto pomnik poświęcony powstań-com styczniowym 1863 r. do jego budowy augustowsko-suwalskie towarzystwo naukowe zobowiązało się podczas sesji Powstanie styczniowe na Suwalszczyźnie 19.01.2002 r. monument – cztery betonowe krzyże – wzniesiono na Górze Szubienicznej, przy drodze do Bakałarzewa. Upamiętnienie ofiar powstańczych było odpowiedzią na wniosek edmunda sobonia, radnego Rady miejskiej w suwałkach. autorami pomnika byli architekci Halina Kopeć i andrzej leszek szulc, konstruktorem – sławomir Klimko. tablicę okolicznościową wykonał jan góral. [za Rok 1863.: Żołowski/ Żyłowski/ Żuławski Feliks, włościanin (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Augustowskiego Oddziału z dn. 25-go wrześ-nia 1863 r. pod nr 5244 – powieszony w Suwałkach 27-go września 1863 roku za to, że był polskim żandarmem – wieszacielem, wykonywał rozmaite zlecenia dowódców powstańczych oddziałów, przymusowy werbunek do nich ludzi, poda-wał wiadomości oddziałom i brał udział z innymi powstańcami w wieszaniu szlachcica Karola Nadolnego). Chonesta/ Honesti Józef, mieszczanin (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Augustowskiego Oddziału – powieszony w Suwałkach, 20 listopada 1863 roku, za należenie do tak zwanych polskich żandarmów – wieszacieli, wykonywanie wyznaczonych dla włościan kar i strze-lanie do włościanina Jakóba Przekopa, z zamiarem zabicia). Jaskołd Stanisław, szlachcic (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Augustowskiego Oddziału – powieszony w Suwałkach 20 listopada 1863 roku, za bytność w liczbie konnych strzelców powstańczych, których obowiązkiem było bezwarunkowe wykonanie rozkazów, wydawanych przez Komitet Rewolucyjny, przymusowe wymaganie na folwarku Sosnowy Grunt, pod groźbą śmierci, dla siebie i innych powstańców wyżywienia, podpiłowywanie słupów telegraficznych i odebranie przysięgi Rządowi Rewolucyjnemu od 2-ch włościan we wsi Zaboryszkach). Piotrowski Karol, szlachcic (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Augustowskiego Oddziału – powieszony w Suwałkach 20-go listopada 1863 roku za to, że był konnym powstańczym strzelcem, czyli tak zwanym polskim żandarmem, którego obowiązkiem było bezwzględne spełnianie rozkazów Komitetu Rewolucyjnego;

żądanie, pod groźbą śmierci, z folwarku Sosnowy Grunt, dla siebie i innych powstańców żywności i podpiłowywanie słupów telegraficznych). Krasiński Jan, szeregowiec Grodzieńskiego Batalionu Straży Wewnętrznej, ur. w gub. augustow-skiej (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Augustowskiego Oddziału z 21-go lipca 1863 roku, pod nr 3389 – rozstrzelany w Suwałkach 3-go lutego 1864 roku, za dwukrotną ucieczkę ze służby, wstąpienie do szeregów powstańców i werbunek ludzi do ich oddziału). Bielawski Henryk, mieszczanin (na mocy konfir-macji Wojennego Naczelnika Augustowskiego Oddziału – rozstrzelany w m. Suwałkach 5 lutego 1864 roku, za naganę zrobioną przez niego włościanom, którzy podpisali wiernopoddańczy adres na „Najwyższe Imię i za rozszerzanie pogłosek pomiędzy nich, że będą nawróceni na prawosławie, że na wiosnę powstanie się wzmocni i że będą żałowali podpisania adresu). Lejbman Lejba, syn Martycha, Żyd (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Augustowskiego Oddziału – powieszony w Suwałkach 2 marca 1864 roku, za przebywanie w oddziale powstań-ców, przyjęcie szarży wachmistrza żandarmów – wieszacieli, wykonanie wyroku śmierci i udział przy rabunku kasy głównej w m. Łodziach). Błachinych Teodor, syn Stefana, szeregowiec Kałuskiego, Jego Królewskiej M-ci Króla Pruskiego, Pułku Piechoty (na mocy konfirmacji Dowódcy Wojsk Wileńskiego Wojennego Okręgu, wynikłej z decyzji Audytorjatu polowego z 9 marca 1864 r. – rozstrzelany w m. Suwałkach 20 marca 1864 roku, za powtórną ucieczkę ze służby, porzucenie szere-gów wojsk, wstąpienie do oddziału powstańców i przebywanie w dwóch oddzia-łach powstańczych. Przez to popełnił zdradę obowiązkowi służby i przysiędze. (...) Trafił do powstania nie z pobudek ideowych, ale z powodu, iż nie mógł się nagiąć do warunków służby w wojsku rosyjskim, z którego w 1864 r. dezerterował po raz drugi. Za pierwszą dezercję 5 miesięczną ukarany został chłostą „szpicru-tami przez sto ludzi dwukrotnie przepędzony”. W powstaniu był podobno przy kuchni i pod nadzorem. W zeznaniach wymienił powstańców i osoby pomagające powstaniu). Letowt Juljusz, szlachcic i wójt gminny wsi Bułhakowskiej (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Augustowskiego Oddziału – rozstrzelany w Suwałkach 28 marca 1864 roku, za przygotowanie kos dla powstańców i werbu-nek ludzi do oddziałów). Dajlida/ Dajlid Jerzy, ksiądz w parafii Urdomińskiej (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Augustowskiego Oddziału – rozstrzelany w Suwałkach 1-go kwietnia 1864 roku, za przeczytanie w kościele z ambony oburzających proklamacji/ odezwa Polskiego Rządu Narodowego o zwolnienie i uwłaszczenie włościan). Narzymski Konstanty, szlachcic (na mocy konfirmacji

6 6

Wojennego Naczelnika Augustowskiego Oddziału – powieszony w Suwalkach 7-go kwietnia 1864 roku za przyjęcie przez się szarży żandarma polskiego, werbu-nek ludzi do oddziałów powstańczych i współudział przy powieszeniu szlachcica Nadolnego). Gordacki/ Gardocki Edward, szlachcic (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Augustowskiego Oddziału – powieszony w Suwałkach 14-go kwietnia 1864 roku, za współdziałanie z powstańcami w ich przestępnych zamiarach i zabicie karczmarza Kuczyńskiego). Mikucki Teofil, ekonom, szlachcic gub. augustowskiej (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Augustowskiego Oddziału – powieszony w Suwałkach 14-go kwietnia 1864 roku za pomoc i współ-działanie z powstańcami w ich przestępnych zamiarach i zabójstwo karczmarza Kuczyńskiego). Rutkowski Baltazar, szlachcic (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Augustowskiego Oddziału – powieszony w Suwałkach 14-go kwietnia 1864 roku za udzielenie pomocy powstańcom w ich przestępnych zamiarach i wspólne z nimi działanie i zabicie karczmarza Kuczyńskiego). Szamkow Leon, syn Macieja, szeregowiec Lotnej Inwalidnej Nr 3 Półkompanji przy Suwalskim Wojennym Szpitalu (na mocy konfirmacji Dowódcy Wojsk Wileńskiego Okręgu Wojennego, na zatwierdzenie przez Audytorjat z dnia 9-go kwietnia 1864r. – rozstrzelany w Suwałkach 15-go kwietnia 1864 roku za drugą ucieczkę ze służby, wstąpienie do oddziału powstańców, złożenie zdradzieckiej przysięgi, udział w zbrojnych działaniach przeciw wojskom i ukrycie podczas mobilizacji swego imienia i miejsca służby). Gongolewski/ Gągolewski Marcin, włościanin gminy Kiernowo, gub. augustowskiej (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Augustowskiego Oddziału – powieszony w Suwałkach 23 lipca 1864 r., za służe-nie Polskiemu Rewolucyjnemu Komitetowi w charakterze żandarma – wieszaciela, zamiar powieszenia jednego włościanina, zrabowanie majętności straży granicz-nej i pobicie rozmaitych osób). Krejczman Franciszek, włościanin gub. augustow-skiej (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Augustowskiego Oddziału z dn. 21 lipca 1863 r. pod nr 3389 – powieszony w Suwałkach 23 lipca 1864 roku, za to, że był żandarmem polskim). Staszkiewicz/ Staszewski/ Staszewicz Jan, włoś-cianin gub. augustowskiej (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Augustowskiego Oddziału – z dn. 21 lipca 1863 r. pod nr 3389 – powieszony w Suwałkach 23-go lipca 1864 roku za to, że był polskim żandarmem – wiesza-cielem, za powieszenie jednego włościanina Kruszyńskiego, usiłowanie powie-szenia innych 7-miu osób i pobicie i ukaranie niektórych mieszkańców, pozosta-łych wiernymi swemu obowiązkowi, a także za zbieranie po wsiach broni). Wysocki

Jan, włościanin gminy Kiernowo, gub. augustowskiej (na mocy konfirmacji Wojennego Naczelnika Augustowskiego Oddziału z 21-go lipca 1863 r. pod nr 3389 – powieszony w m. Suwałkach 23-go lipca 1864 roku za pełnienie obowiązku polskiego żandarma – wieszaciela i udział w wieszaniu i wymierzaniu kary kilku osobom, pozostałym wiernemu swemu obowiązkowi). wg ustaleń a.m. Bułatow, został stracony 27.03.1864 r.]

183. Suwałki (fot. nr 302-303) – na cmentarzu parafialnym przy ul. wojska polskiego mogiła weterana powstania 1863-1864, antoniego paciukanisa. mogiła obwiedziona betonową opaską, prosty metalowy krzyż z tabliczką inskrypcyjną: Ś. p./ paciUKanis/ antoni/ weteRan powstania/ styczniowego 1863/ ŻyŁ lat 94/ zm. 28.i.1937 R. (27.03.1864).

184. Żywa Woda, gm. suwałki – za s. z.: 9.11.63. Żywawoda – Dowódca Jaskołd na czele drobnego oddziałku podsunąwszy się pod Suwałki, otoczony pod Żywąwodą przez Moskali, po długiej obronie, gdy już zabrakło naboi, ujęty został wraz z towarzyszem Piotrowskim i zginął na szubienicy w Suwałkach 2. grudnia. Reszta towarzyszy w liczbie 8 zdołała przedrzeć się do Prus. egzekucję stanisława jaskołda i Karola piotrowskiego, którzy zostali schwytani przez Rosjan 9.11.1863 r. w Żywej wodzie k. suwałk, opisywano w „głosie wolnym” z 20.01.1864 r.: O godzi-nie 11 z rana zagrzmiały bębny, masy wojska zaległy ulice i rozpoczął się pochód na plac za nowym rynkiem, gdzie od dawna stoi szubienica. Ze związanymi w tył rękoma jechali z księdzem na śmiertelnym wozie młodzieńcy, od czasu do czasu kłaniali się łkającemu ludowi, na ich twarzach był spokój, w ich oczach była wiara w niezwalczoność idei, za którą mieli umrzeć. Wóz zatoczył się pod szubienicę, skazani i ksiądz zsiedli, odczytano im wyroki, i zdawało się, że już teraz Moskale skończyli z nimi wszystko. Lecz nie. W ostatnich jeszcze chwilach oni przygotowali dla młodzieńców straszniejsze od poprzednich męki. Naprzód wprowadzono na szafot Piotrowskiego. Szedł on śmiało po schodach, doszedłszy spojrzał dumnie na Moskali, później wzrok zatrzymał na cisnącym się tłumnie ludzie, z szafotu do tego ludu, za którego ideę śmierć ponosił, wyciągnął ramiona i zawołał: „Bracia!, jeślim któremu z was zawiódł w czymkolwiek w życiu, przebaczcie mi” Lud odpo-wiedział na to łzami i jękiem. Bakłanow krzyknął, aby się śpieszono. Na szyję młodzieńca założyli stryczek, wyrwali z pod nóg jego schodki; lecz o, zgrozo! sznur poderznięty zerwał się – nieszczęśliwy upadł na ziemię. Płaczący lud krzyknął

6 7

z oburzenia, z tłumu posypały się przekleństwa na Moskali, i w ślad za tym kozacy konno z nahajkami zaczęli lud rozpędzać. Jaskołd stał przy szafocie blady, twarz jego była spokojna, czoło rozjaśnione, w milczeniu oczekiwał śmierci. Drugi raz wciągnięty na szafot zawisł Piotrowski. Teraz zbliżył się do Jaskołda komendant placu, Kobro, ofiarując mu życie i wolność, jeśli wyda tajemnicę. Szlachetny młodzieniec ze wstrętem odwrócił od niego głowę i sam śmiało wszedł na szafot. Na próżno stojącego na szafocie przez pewien czas namawiali jeszcze Moskale, za całą odpowiedź otrzymali spojrzenie pełne pogardy. Młodzieniec z szafotu skłonił się spokojnie ludowi i skończył. Przy płaczu tegoż ludu, przy jękach na wpół umarłej matki, zgasł jeszcze jeden bohater – męczennik za wolność Ojczyzny”.

Gmina Szypliszki

185. Kaletnik (fot. nr 304-306) – na cmentarzu parafialnym kaplica z począt-ków XX w. na fasadzie znajduje się tablica informująca, że na cmentarzu tym spoczywają Konstanty i wacław taniewscy, którzy w 2. poł. XiX i na pocz. XX w. byli właścicielami folwarku wiatrołuża. Konstanty był uczestnikiem powstania 1863. [za a. m.: Konstanty Taniewski urodził się w leśniczówce Lebiedzizna (gm. Rutka Tartak) w 1837 roku. K. Taniewski przypuszczalnie nie uczestniczył bezpośrednio w walce zbrojnej, lecz przechowywał broń i powstańców, organizował dostawy żywności itp., współdziałając przy tym z oddziałem Jaskołda. Władze carskie musiały wpaść na trop jego działalności, w jednej z relacji: Kozacy zajechali do Konstantego Taniewskiego, wywlekli go z mieszkania, rozłożyli na wyrwanych drzwiach i poczęli bić pytami. Żądali od niego broni; ludzie mówili później, że miał broń zakopaną. Za to Kozacy zdarli mu skóry z pleców. Relacje nie podają daty tego wydarzenia, przypuszczalnie jednak było to w listopadzie 1863 r., po schwytaniu Jaskołda i Piotrowskiego, kiedy niewątpliwie przeprowadzono rewi-zję u wszystkich ich krewnych. Taniewski gospodarował później w Wiatrołuży, gdzie zmarł w 1914 roku.] na tablicy inskrypcja: Ś. † p./ na cmentaRzU tym spoczywajĄ/ Konstanty taniewsKi/ 1837–1914/ wacŁaw taniewsKi/ 1882–1937/ wŁaŚciciele FolwaRKU wiatRoŁUŻa i/ 2006 R.

186. Kaletnik (fot. nr 307) – na cmentarzu parafialnym nagrobek rodziny taniewskich, również Konstantego, jednego z właścicieli majątku wiatrołuża, uczestnika powstania 1863-1864. współczesny nagrobek z tablicą: d.o.m./

pamięci czŁonKów Rodziny/ taniewsKicH/ zmaRŁycH w FolwaRKacH jaBŁonowo/ i wiatRoŁUŻa spoczywajĄcycH na tym cmentaRzU/ agnieszKa elŻBieta 1805–1860 aleKsandeR maRcin 1842–1922/ leopold jan 1815–1867 joanna adela 1847–1931/ maRianna 1827–1862 steFania 1862–1877/ elŻBieta 1832–1915 wacŁaw BaRtŁomiej 1882–1937/ Konstanty 1837–1914 stanisŁaw 1922–1924.

187. Krzywólka (fot. nr 308-309) – mogiła nieznanych powstańców z 1863 r. usytuowana w lesie. w 2008 r. staraniem podlaskiego Urzędu wojewódzkiego w Białymstoku i Rady ochrony pamięci walk i męczeństwa postawiono symboliczny pomnik. na betonowym podłożu opracowany grani-towy głaz z osadzonym metalowym krzyżem. Ramiona krzyża zakończone trójliściem, w przecięciu pasyjka. na obelisku ryty, złocony napis: 1863R./ pamięci polegŁym/ w powstaniU/ styczniowym.

Gmina Wiżajny

188. Sudawskie (Podsudawskie) (fot. nr 310) – [za a. m.: …„mogiła Świdy” – płk. Aleksandra Świdy, mogiła znajduje się na płn.-wsch. od majątku Podsudawskie i około 4 km. od Wiżajn. Na tajemniczym, czworokątnym wzgó-rzu z zagłębieniem pośrodku, pochowany został płk. Aleksander Świda uczestnik powstania styczniowego, właściciel folwarku Sudawskie, który tam właśnie kazał się pochować, grób podobno został zniszczony przez poszukiwaczy skarbów. Do dzisiaj zachowały się resztki murowanej katakumby oraz wału okalającego cmen-tarzyk. M.in. 27.07.1863 roku prowadzeni przez niego powstańcy zajęli Wiżajny, wspomagał również powstańców przekazując konie, ubrania.]

189. Wiżajny (fot. nr 311) – na cmentarzu parafialnym grób zygmunta sturgolewskiego, weterana powstania 1863-1864 oraz jego żony tekli z czekalskich. granitowy obelisk z rytym napisem: Ś. † p./ teKla z czeKalsKicH/ stURgolewsKa/ zmaRŁa w 1919 R. pRzeŻywszy 74 l./ zygmUnt stURgolewsKi/ zmaRŁ w 1920 R. pRzeŻywszy 78 l./ powstaniec z 1863 R./ Żyli dla Boga ojczyzny i dzieci/ niecH ŚwiatloŚĆ wieKUista im Świeci.

6 8

POWIAT WYSOKOMAZOWIECKI

Gmina Ciechanowiec

190. Ciechanowiec (fot. nr 312-313) – na cmentarzu parafialnym nagrobek Konstantego niemyjskiego – 14-letniego gońca na usługach powstańców, weterana powstania 1863-1864. [za n. d. t.: Konstanty Niemyjski uniknął popowstaniowej wywózki. Mieszkał w Ciechanowcu, jako jeden z ostatnich z żyjących powstańców, gdzie zmarł w lipcu 1939 roku w wieku 90. lat. Z tym szlachetnym człowiekiem wiąże się taka opowieść. Wysiedlony w 1906 r. przez władze carskie mieszkaniec wsi Ceranów Stanisław Rusinak opowiadał: „szukając przytułku i schronienia przy jakiejś polskiej rodzinie spotykała nas wszędzie odmowa z obawy przed represjami władz. Aż wreszcie wskazano nam dom Konstantego Niemyjskiego, jako Polaka, patrioty i byłego Powstańca 1863r. Gdyśmy się tam udali, zostaliśmy gościnnie przyjęci bez namysłu, wszyscy razem 16 osób i przez okres przeszło jednego miesiąca utrzymywani zupełnie bezinteresownie.”] mogiła ziemna obwie-dziona betonową opaską, w narożach kamienne słupki połączone łańcuchem. U wezgłowia ażurowy, metalowy krzyż i po bokach dwie tablice inskrypcyjne: Ś. p./ niemyjscy/ (...)/ Konstanty/ UR. 1849 R. zm. 1939 R./ (...)/ poKój icH dUszom.

191. Ciechanowiec (fot. nr 314) – [za n. d. t.: Wśród mieszkańców Ciechanowca szczególne zasłużyli się: Kacper i Teresa Bachórzewscy (kowal wykonujący broń dla powstańców i właścicielka karczmy udzielająca schro-nienia). W 100. rocznicę wybuchu powstania Marian Bachurzewski, wnuk wspomnianego wcześniej Kacpra Bachórzewskiego: „W Ciechanowcu na trakcie do Winny, po lewej stronie drogi jakieś pół kilometra od końca ulicy Zakościelnej, postawiony był krzyż drewniany na pamiątkę, że obok tego krzyża stała gruba wierzba, wewnątrz spróchniała, w której znaleziono martwego, uzbrojonego powstańca. Pochowano go i na mogile postawiono ów krzyż, którego i ja jeszcze pamiętam, jak stał pochylony od starości”. Ulica Zakościelna teraz nazywa się Kościelną. Choć teraz trochę przebudowana (wjeżdża się teraz w nią trochę inaczej niż kiedyś) od tego miejsca odlicza-łem przejechane metry. Po przebyciu pół kilometra jest niewielkie skrzyżowa-nie i krzyż metalowy na kamiennym postumencie. Odśnieżyłem postument,

lecz żadnego napisu nie znalazłem. Odległość się zgadza, strona drogi też. Sprawdziłem jeszcze dalej, lecz na odcinku jeszcze jednego kilometra innego krzyża nie było. Czy to jest to miejsce? Nie wiem, choć chcę wierzyć że tak”.] metalowy krzyż osadzony w opracowanym granitowym kamieniu (nieczy-telne inskrypcje). obok krzyża dwie brzozy.

192. Ciechanowiec (fot. nr 315) – pomnik u zbiegu ulic Kościelnej/ sienkiewicza i wińskiej. w dniu 3.05.1928 r., na mogile zbiorowej żołnierzy poległych w 1920 r. w ciechanowcu, postawiono trójczłonowy obelisk, ozdobiony orderem Virtuti militari, zwieńczony orłem, z dwiema tablicami: 1.: czeŚĆ/ icH pamięci!/ polegŁym/ w walce/ za wiaRę,/ i ojczyznę,/ w RoKU 1920/ nad nURcem; 2.: 3 maja 1928 Ustawiony,/ poŚwięcony 19 sieRpnia 1928 R. pomnik uległ zniszczeniu w 1939 r., ale dzięki staraniom mieszkańców odzy-skał swój blask. w 2008 r., z okazji 90. rocznicy odzyskania niepodległości, Urząd miejski w ciechanowcu w miejscu zatartych napisów umieścił nowe tablice. oprócz obelisku w miejscu pamięci narodowej znajduje się kamień z tablicą poświęconą ofiarom czterech deportacji ludności miasta na syberię, kamień dedykowany zamordowanym przez nKwd 23.06.1941 r. w tle usta-wiono osiem drewnianych krzyży, z których siedem poświęcono sybirakom. na mosiężnych tabliczkach znajdują się nazwiska deportowanych. jeden krzyż, inny niż pozostałe, wyższy, upamiętnia powstańców z 1831 i 1863 r. (daty ryte na dwóch ramionach poprzecznych), wzdłużnie: w 70 Rocznicę odzysKania niepodlegŁoŚci powstaŃcom.

Gmina Czyżew

193. Czyżew (fot. nr 316-317) – na cmentarzu parafialnym mogiła Karola Roszkowskiego, weterana powstania 1863-1864. w polu grobowym obwiedzio-nym niskim ogrodzeniem z metalowych rurek nagrobek w formie sarkofagu, pozioma płyta nagrobna z rytą inskrypcją: Ś. † p./ KaRol/ doKtoR weteRan 1863 R/ zm w lipcU 1907R./ i Klementyna z telszewsKicH/ zmaRŁa w styczniU 1911 R/ maŁŻonKowie RoszKowscy/ synowie cóRKa i wnUczKa/ pamiĄtKi te sKŁadajĄ.

6 9

Gmina Kulesze Kościelne

194. Stare Wykno (fot. nr 318) – na polu w obrębie wsi stare wykno, przy drodze pomiędzy miejscowościami Kulesze Kościelne i czarnowo-Biki znajduje się mogiła 21 nieznanych powstańców poległych w 1863 r. mogiła otoczona niskim, metalowym ogrodzeniem. w kwaterze wylanej z betonu płyta z szarego granitu, drewniany krzyż, tablica z czarnego marmuru ze złoconym napisem: okrągły emblemat z orłem w koronie: BoŻe zBaw polsKę/ 1863/ BojowniKom/ za wolnoŚĆ/ ojczyzny, w narożniku mogiły głaz narzutowy z rytą datą 1863, być może pozostałość po pierwszym upamiętnieniu.

Gmina Nowe Piekuty

195. Krasowo Wólka (fot. nr 319) – pośród pól mogiła powstańcza – wg tradycji miejscowej ludności, w miejscu tym pochowano trzech powstańców. przebywali oni we dworze Kamińskich, który znajdował się nieopodal. Ukrywali się przed wojskami carskimi, zostali wytropieni i zabici. mogiła ziemna otoczona drewnianym płotkiem, żeliwny krzyż z tabliczką: od powietRza/ gŁodU ognia i wojny/ zacHowaj nas panie/ 1878 R. Bezpieczna na ówczesne czasy inskryp-cja uchroniła mogiłę od zniszczenia.

196. Nowe Piekuty (fot. nr 320-321) – na cmentarzu parafialnym grób weterana powstania 1863-1864, ppor. grzegorza Żochowskiego. g. Żochowski urodził się 9.03.1843 r. w starych Żochach, herb rodowy Brodzic, przydomek rodzinny Cierlica. wg przekazów ustnych mieszkańców zostawił jedynie kartkę na grzywie swojego konia z informacją, że wyrusza na Powstanie. Nie wiadomo jakie były jego losy powstańcze. Po klęsce został zesłany na Sybir, opowiadał, że był tam przez prawie 40 lat. Do domu rodzinnego powrócił w 1904 r. Nie założył własnej rodziny. Zmarł 15.04.1926 r. współczesny nagrobek z lastrico, tablica z inskrypcją: Ś. † p./ gRzegoRz/ ŻocHowsKi/ UR. 9.iii.1843 R. zm. 14.iV.1926 R./ BoHateR powstania styczniowego 1863 R./ ojczyŹnie poŚwięciŁ swoje Życie/ z syBeRii powRóciŁ po 60-letnim poBycie.

197. Skłody Borowe, działka nr 56 (fot. nr 322-323) – leśna mogiła powstań-cza – wg opowieści miejscowej ludności są tam pochowani dwaj powstańcy.

w roku 1864 w obrębie wsi skłody Borowe miała miejsce potyczka pomiędzy powstańcami a oddziałem Kozaków. w miejscu tym, oprócz powstańców, z czasem zostali pochowani żołnierze niemieccy polegli podczas i wojny światowej w licz-bie 10, a także ułan spod częstochowy, poległy w 1918 lub 1919 r. widoczny w terenie cmentarz żołnierzy niemieckich, otoczony fosą i wygrodzony płotkiem, zdekompletowana brama, brak obelisku upamiętniającego żołnierzy niemie-ckich (pozostał jedynie w przekazach ustnych), jedna mogiła ziemna oznaczona metalowym krzyżem. [za s. z.: 24.7.63. Siodmaki (Krasowo-Siodmaki, Skłody, Szczodruchy, Piekuty, Skłody) Po niepomyślnym ataku na plant kolejowy pod Średnicą Górski, Kobyliński i Kwapiszewski cofnęli się do Siodmaków, gdzie stanęli o godz. 2. w nocy. Obawiając się lada chwila ataku, rozstawili pikiety i nie pozwo-lili koni rozsiodłać, będąc każdej chwili w pogotowiu. Jakoż o godzinie 5-tej rano ukazała się piechota z kozakami. Uformowawszy się w szóstki powstańcy poczęli wychodzić ze wsi do znajdującego się o 200 kroków lasu. ponieważ we wsi walka była niemożliwa, Górski pozorem cofania się wywabił kozaków w pole, śmiałym zwrotem natarł na zapędzonych w pogoni i po blisko półgodzinnej walce zmusił do ucieczki, gnając aż do wsi Skłody, gdzie Moskale mieli swoje rezerwy. Poległo w tej utarczce 2 powstańców: Jan Terlikowski i Franciszek Szenyc (Szmyc), rannych było również 2.]

Gmina Wysokie Mazowieckie

198. Wysokie Mazowieckie (fot. nr 324) – na cmentarzu parafialnym znaj-duje się mogiła nieznanych powstańców z oddziału w. cichorskiego „zameczka” poległych w noc styczniową 1863 r. w walce w wysokiem mazowieckiem. współczesny nagrobek z szarego granitu. na pionowej kamiennej płycie napis: Ś. p./ tU spoczywajĄ/ nieznani powstaŃcy,/ KtóRzy polegli w walce/ o niepodlagŁoŚĆ ojczyzny/ w 1863R./ czeŚĆ icH pamięci./ wysoKie mazowiecKie 2008. [za s. z.: 24.1.63. Silny oddział kosynierów – podobno 400 ludzi liczący – pod dowództwem Cichorskiego w nocy z 23.1. na 24.1. zaatakował czwartą secinę 36-go Pułku Kozaków Dońskich. Kozacy zabarykadowani zrazu w domach, ostatecznie opuścić musieli schroniska i w większej części zdołali się przebić do Mężenina ze stratą rzekomo jednego tylko zabitego i 3 rannych.]

7 0

Gmina Szepietowo

199. Dąbrówka Kościelna (fot. nr 325) – na cmentarzu przykościelnym nagrobek piotra tyszki, właściciela dóbr wojny szuby zm. 18.08.1870 r., repre-sjonowanego za pomoc powstańcom. [za a. p.: Ferdynand Władysław Czaplicki, powstaniec w swoich pamiętnikach przytacza opis wydarzeń, gdzie (…) siedem-dziesięciu letniego starca (tyszkę), zakutego w kajdany z rozkazu Gusta, pędzono pieszo bez odpoczynku 7 mil drogi tj. 49 wiorst do Bielska. Podobny los spotkał Olszyńskiego i Raczyńskiego (Romuald Raczyński) zarządcę dóbr Szepietowo.] nagrobek z piaskowca, u podnóża kurhan kamienny, na nim głaz z rytą inskryp-cją: Ś. p./ piotR/ tyszKa/ ŻyŁ lat 64/ UmaRŁ dnia 18 sieRpnia/ 1870 R., zwieńczony masywnym krzyżem, przezeń przewieszony wieniec laurowy.

POWIAT ZAMBROWSKI

Gmina Rutki

200. Grądy Woniecko, nadleśnictwo Knyszyn, leśnictwo wizna, oddział 245 n (fot. nr 327) – tuż za grądami, jadąc do wizny, w miejscu potocznie zwanym Kościółkiem, znajdujemy zbiorową, mogiłę powstańców styczniowych, upamięt-nioną przez proboszcza miejscowej parafii krzyżem, wg innych przekazów miejsce gromadzenia się oddziałów powstańczych, z informacji nadleśnictwa wizna: krzyż w polu otoczonym niskim krawężnikiem upamiętnia miejsce stracenia powstańców w 1863 r., których złapano w miejscowości grądy woniecko i powieszono.

201. Mężenin (fot. nr 326) – mogiła powstańców z 1863 r., pomnik wysta-wiony w 1988 r. mogiła otoczona łańcuchami na czterech kamiennych słupach, do niej od drogi prowadzą kamienne schody. pomnik w formie kamiennego, zbliżo-nego do kwadratu cokołu, na nim tablica memoratywna. powyżej wysoki kamień zwieńczony krzyżem, na którym wyryto: 1863; krzyż grecki obwiedziony cierniami, ze skrzyżowanymi szablami, inskrypcja: miŁoŚĆ ojczyzny/ ByŁa icH siŁĄ/ i oRęŻem/ polegŁym powstaŃcom/ Rodacy/ 1863–1988. poniżej, na cokole granitowa tabliczka: 25 i krzyż grecki obwiedziony cierniami, ze skrzyżowanymi szablami: 1863/ o/ wolnĄ polsKę/ w Bitwie z wojsKiem caRsKim/ polegŁo

tU 50-ciU. powstaŃców/ z dowódcĄ j. szepietowsKim/ czeŚĆ icH pamięci/ w 125 Rocznicę – K0mBatanci. [za s. z.: 25.01.1863 młodzież szlachty zagonowej łomżyńskiej w liczbie około setki pod dowództwem Władysława Wilkoszewskiego i Józefa Szepietowskiego (Korwina), dążąc do połączenia z „Zameczkiem”, uderzyła w rotę piechoty w Mężeninie. Bój był zacięty i krwawy (…) walka zakończyła się pogromem garstki walecznych. Przeszło 40 powstańców zginęło, wliczając w to rannych dobijanych przez Moskali.]

202. Rutki (fot. nr 328-329) – na cmentarzu parafialnym mogiła nieznanych powstańców z oddziału szajewskiego, poległych 28.05.1863 r., w której pochowano z czasem żołnierzy armii Krajowej poległych podczas ii wojny światowej. czworokątna kwatera obwiedziona kamiennym murkiem, granitowy monument, na nim meta-lowy krzyż spowity drutem kolczastym, złocony orzeł w koronie i marmurowa tablica: polegli za ojczyznę/ nieznani ŻoŁnieRze/ powstania styczniowego/ 1863/ ŻoŁnieRze aRmii KRajowej/ 1944/ KapR p cHoR cHoiŃsKi eligiUsz/ ps jUR 21 lat/ KapR p cHoR malinowsKi alFRed/ ps zawiŚlaK 28 lat/ st stRz janKowsKi jan/ ps RaK 22 lata/ czeŚĆ icH pamięci. obok nagrobka stoi fragment obelisku z 1917 r. poświęconego powstańcom: polegli za ojczyznę nieznani ŻoŁnieRze powstania styczniowego 1917. [za s. z.: W okolicach Tykocina zebrał się dnia 27.5. nowy oddział około 400 ludzi liczący, uzbrojonych po większej części w kosy i stare fuzje; wielu nie miało jeszcze żadnej broni. Jedną częścią oddziału dowodził Dzwonkowski, młody i pełen poświęcenia, drugą niejaki Szajecki, b. oficer moskiewski przybyły z Białegostoku, który zręcznem udawaniem patrioty umiał zyskać zaufanie niedoświadczonych ludzi, którzy mu tytuł naczel-nika dali. Nazajutrz ruszył oddział ku Czerwonemu Borowi i Śniadowu, aby się tam połączyć z oddziałem „Wodzińskiego” (Wodzyńskiego), Szajecki rozłożył się obozem pod wsią Szlasy-Lipno w gminie Rutkowskiej, i rozdawszy tylko po 3 ładunki, rozkazał broń ustawić w kozły. Mimo, że przybył konny szlachcic z uwiadomieniem o zbliżaniu się Moskali i z radą cofnięcia się do korzystnej pozycyi z poprzedniego dnia pod Wieczorkami, Szajecki nie cofnął się, lecz złajawszy informatora, rozkazał ludziom udać się na spoczynek, nie rozstawiwszy pikiet. Niebawem też 2 kompanie piechoty moskiewskiej, dowodzonej przez essaułę Matwiejewa, napadli na śpiących prawie powstańców. Podczas gdy Szajecki uciekł, Moskale jednak nie zważali na prośby i rozpoczęli prawidłową rzeź z wszelką rafinadą i okrucieństwem, w którem odznaczyli się przede wszystkiem dowódcy. Nazajutrz w Rutkach odbył się pogrzeb

7 1

55 wymordowanych, a w Kuleszach 6. Prócz tego znaleziono jeszcze później w zaro-ślach innych wymordowanych tak, że liczbę rannych można określić na 100. Dzięki roztropności i odwadze oficera Ignacego Lustańskiego i podoficera Serafina część oddziału potrafiła się wymknąć. Dzwonkowski obozujący niedaleko, spostrzegłszy zdradę i przemagające siły nieprzyjaciela, zdołał ujść bez szwanku.]

Gmina Zambrów

203. Zambrów (fot. nr 330) – na centralnym placu im. gen. sikorskiego stoi pomnik ku czci powstańców styczniowych. jest to wysoki postument zwieńczony orłem. podstawę tworzy sześcian, na bokach którego wypisane zostały nazwy miejscowości w okolicach, w których rozegrały się bitwy czy potyczki z wojskami carskimi. na licu: w HoŁdzie/ polegŁym powstaŃcom/ 1863-64. na ścianach bocznych i tylnej: sReBRny BoReK/ męŻenin/ szlasy lipno – zamBRów/ zBRzeŹnica/ zanie – zBUdowany w 1930/ zBURzony pRzez oKUpanta w 1940/ odBUdowany w 1993. [za s. z.: 3.9.63 Sanie (Zanie) – oddział Nadmillera ruszył do Sań, gdzie napadnięty przez ułanów, kozaków i objeszczyków, 2 godziny stawiał opór przewadze liczebnej nieprzyjaciela. Trzy razy tak powstańcy, jak Moskale szli do ataku, aż wreszcie Nadmiller musiał zrejterować, straciwszy dziel-nego oficera Apolinarego Łagunę, Antoniego Michalskiego, Damazego Bargielskiego (Borgielskiego), Toczyskiego, Wojtkowskiego i 3 innych zabitych oraz 7 rannych; 7.9.63. Brzeźnice (Zbrzeźnica) – zawiadomiony został Nadmiller, że do odległej o 2 wiorsty od obozu Brzeźnicy przybyło 36 kozaków po siano. Natychmiast wysłano z oddziału Kwapiszewskiego 20 ludzi pieszo i 15 konno pod dowództwem wachmi-strza Szajby; patrol ten, zaskoczywszy kozaków, 4 na miejscu położył, a 3 zranił; reszta umknęła do Zambrowa. Gdy Szajba wracał do obozu pod lasem, już poczęli nadbiegać kozacy i objeszczycy (…) Po kilkakrotnych szarżach powstańcy dokonali odwrotu;10.11.63 oddziałek pieszy Szaniawskiego napadł pod Lemanami na patrol 14 objeszczyków wyprawionych po drzewo. (...) Na początku grudnia rozbił Brandt patrol objeszczyków na Srebrnym Borku, którym bez żadnej straty dla siebie zabrał nieco koni, lecz trzy dni później rozbity został nad samym kordonem. Rozpuściwszy Kurpiów, tułał się jeszcze Brandt przez kilka dni po województwie, aż przeszedł do Prus. za H. c.: Juliusz Nadmiller skazany został 18 czerwca 1864 r. na ciężkie roboty w twierdzach syberyjskich na lat 10, pozbawiony wszystkich praw stanu i konfi-skatę majątku. (…) Konfirmacja Namiestnika nastąpiła 8/ 20 czerwca 1864 r. Juliusz

Nadmiller w lipcu 1863 r. mianowany naczelnikiem województwa grodzieńskiego, przeszedł w Augustowskie, gdzie walczył pod Saniami i Brzeźnicą. Translokowano go potem do oddziału „dzieci warszawskich”, na których czele stoczył utarczki pod Rawą i Rzężewem. Po tej ostatniej dostał się do niewoli rosyjskiej. Nadmiller pochodził z Galicji i brał udział w kampanii węgierskiej 1848 roku. za j. m. Mościcki Ludwik, b. dzierż. majątku. Ur. w 1844 r. we wsi Ławy pow. ostrołęckiego. Walczył pod dtwem Wawra. Brał udział w bitwach pod: Zbrzeźnicą, Prąśnikiem i Jedwabnem. Pełnił funkcję żandarma. Więziony w Łomży. Wysłany na przymusową służbę w wojsku rosyjskiem. Wrócił do kraju na mocy manifestu carskiego. (...)]

204. Zambrów (fot. nr 331-332) – na cmentarzu parafialnym znajduje się mogiła 40 powstańców z oddziałów jakuba jasińskiego, antoniego tyszki, grzymały, skarżyńskiego i edwarda chądzyńskiego, poległych w boju pod zbrzeźnicą k. zambrowa stoczonym w dniu 17.07.1863 r. w mogile pochowano 12 znanych z nazwiska powstańców: Kołakowski, liżewski, wilczewski, Brucki, chonciński, leżański, Bargielski, michalski, mieczkowski, Kaczyński, zaremba, załuska. pomnik na ich grobie zbudowano w 1933 r. z inicjatywy oficerów szkoły podchorążych Rezerwy w zambrowie. z lewej strony widnieje napis: powstaŃcom/ z RoKU 1863-64, po prawej wypisane jest 12 nazwisk. nazwisk 28 ofiar nie udało się ustalić. [Potyczka pod Zbrzeźnicą była preludium do zapomnianej nieco bitwy w okolicy Wąsewa. W lasach ostrowskich z okolic Łomży przemieszczał się oddział dowo-dzony przez płk. Józefa Konstantego Ramotowskiego „Wawra”. Ich zadaniem było wysadzenie mostu kolejowego na Bugu w Małkini. 7 lipca 1863 roku została urzą-dzona zasadzka na przechodzącą kolumnę wojsk carskich w gęstym lesie koło wsi Zbrzeźnica. Niestety zasadzka nieudała się. Rosjanie bez większych strat udali się do Łomży. Straty powstańców to 38 poległych i 18 rannych (tu nieścisłość gdyż pogrzebanych jest czterdziestu, możliwe, że dwóch powstańców zmarło na wskutek odniesionych ran?). Wieść o powstańczym napadzie w okolicy Łomży dotarła do Warszawy. Wyruszyły oddziały gen. Karcewa i gen. Ralla (z Warszawy), gen. Tolla (z Czyżewa) i płk. Emmanuela (z Pułtuska). Niestety starcia z wojskami carskimi były porażkami. Z raportów dowódców wynika, że w czasie bitew pod Wąsewem, a następnie Rząśnikiem i Porządziem, zginęło 87 powstańców, rannych było 36, a wziętych do niewoli 35.]

7 2

205. Zambrów – na cmentarzu parafialnym nagrobek weterana powstania 1863-64, Rafała Kamińskiego [za „gazetą Białostocką dzień dobry!” 1933.05.23, s.8: W Zambrowie zmarł w wieku 91 lat Rafał Kamiński, uczestnik powstania 1863 roku. Brał on udział w walce pod Mężeninem pod dowództwem Jasińskiego].

206. Kraków, woj. małopolskie (fot. nr 333-334) – Kopiec marszałka j. piłsudskiego na sowińcu – [za a. m.: W Sejnach z trybuny przygotowanej specjal-nie przemówił ks. prof. Wł. Kłapkowski, podkreślając znaczenie tej uroczystości, jako faktu mającego z jednej strony za zadanie wykazanie wdzięczności dla wodza narodu, a z drugiej symboliczne wzięcie udziału w sypaniu kopca, który będzie miał dla przyszłych pokoleń taką wartość historyczną, jaką mają dla nas kopiec Krakusa i Wandy i Tadeusza Kościuszki. (…) Następnie pochód udał się na ulicę Zawadzkiego, gdzie podjęto ziemię z tego miejsca, w którem w r. 1919, w czasie powstania sejneńskiego padł ugodzony kulą litewską por. Zawadzki. Stąd pochód udał się pod las, gdzie przy palącym się stosie p. major Wójcik odczytał orędzie Prezydenta Rzeczypospolitej o śmierci Marszałka i rozkaz dowódcy Korpusu Ochrony Pogranicza. Tam odbyło się dalsze podjęcie ziemi z miejsca, gdzie ginęli na szubie-nicy powstańcy 1863 r. Ziemię zawiozła do Krakowa specjalna delegacja z p. kpt. Jamką na czele”. (…) Wieczorem 16 czerwca wzdłuż całej granicy Rzeczpospolitej z Prusami Wschodnimi zapłonęły ogniska. Na terenie służby 29 baonu KOP „Suwałki” o 20. 00 z kopców granicznych „w szeregu miejscowości wzięto ziemię na kopiec” Józefa Piłsudskiego w Krakowie. Pobraną ziemię zawiozła do Krakowa delegacja baonu na czele z jego adiutantem por. Bronisławem Kwiatkowskim. (…) Pobieranie ziemi we wrześniu 1935 roku kontynuował Komitet Obywatelski Złożenia Ziemi Suwalszczyzny. Ziemię z miejsca straceń powstańców 1863 roku oraz z mogił peowia-ków i mogił nieznanych żołnierzy położonych na cmentarzu katolickim pobrano uroczyście 15 września 1935 roku. O godz. 10 uformował się pochód z orkiestrą i oddziałem Straży Ogniowej na czele. Pochód ruszył w stronę Gór Szubienicznych, gdzie przy drodze do Bakałarzewa stał krzyż, wzniesiony na miejscu trzech krzyży powstańczych, zburzonych przez Moskali, oraz późniejszego krzyża, zestrzelo-nego w czasie wojny w r. 1914. „Wokoło krzyża zajęli miejsca uczestnicy pochodu. Odegrano hymn, przemówienie wygłosił Antoni Radziukiewicz, a przewodniczący Komitetu Pobrania Ziemi sędzia Tarnowski zebrał ziemię z miejsca pod krzyżem.(…) Ziemię pochód zaniósł do gmachu starostwa gdzie złożona została do urny, przy której objęła straż honorową warta Związku Strzeleckiego. Przez całą niedzielę,

15 września, ze wszystkich stron naszego powiatu sztafety Związku Strzeleckiego przynosiły ziemię pobraną przez Komitety Lokalne z pobojowisk i grobów żołnierskich. Zebraną wówczas ziemię zawieźli do Krakowa uczestnicy wycieczki do Krakowa i Częstochowy w końcu września 1935 roku. (…) 22 września 1935 roku ziemię na kopiec Marszałka pobrano także w miejscowości Powstańce w gminie Szczebro-Olszanka. Zebrało się około 700 osób. Wydarzenia 1863 roku przypomniał Aleksander Dyczewski i po przemówieniu zarządził trzyminutowa ciszę w celu uczczenia pamięci Józefa Piłsudskiego. Po niej odśpiewano hymn i pobrano ziemię.] ze zbiorów a. siwka: koncepcja zagospodarowania otoczenia Kopca józefa piłsudskiego. model według projektu kpt. stanisława Koźmińskiego i arch. Franciszka mączyńskiego – pocztówka z 1935 r., wyd. wydział wykonawczy Komitetu Budowy Kopca józefa piłsudskiego oraz płyta z odznaką związku legionistów na szczycie kopca, zniszczona w 1953, zrekonstruowana w 1991 r.

207. Obchody 150. rocznicy wybuchu powstania styczniowego to niezli-czone wydarzenia, te o randze krajowej, wojewódzkiej, ale przede wszystkim lokal-nej. na mogiłach zapalono znicze, oddano hołd poległym, odsłonięto nowe pomniki i tablice. Uroczystościom towarzyszyły sesje i konferencje naukowe, konkursy wiedzy historycznej, plastyczne (m.in. w czerwonem, gm. Kolno, fot. nr 341) i fotograficzne. pod patronatem nid Dorzuć swoje (fot. nr 340), europejskie dni dziedzictwa (fot. nr 339) czy współorganizowany przez Książnicę podlaską im. Łukasza górnickiego (Bibliotekę publiczną powiatu Białostockiego), starostwo powiatu Białostockiego oraz nid otB konkurs Śladami powstańców styczniowych 1863-1864. Białystok – powiat białostocki.

208. Chomotowszczyzna (fot. nr 346-358) – rodzinny piknik historyczny, rekonstrukcja bitwy pod waliłami (por. kat. 46) oraz otwarcie Ścieżki Przyrodniczo-Historycznej (por. kat. 36), to były główne atrakcje obchodów 150. rocznicy wybu-chu powstania styczniowego w województwie podlaskim współorganizowane przez Rdlp w Białymstoku. miało to miejsce 27 i 28.04.2013 r. na uroczysku piereciosy, na terenie nadleśnictwa waliły. goście mogli wziąć udział w mszy świętej w inten-cji zmarłych, w apelu poległych, mogli również zwiedzić zainscenizowany obóz powstańczy, gdzie można było zobaczyć, jak wyglądało życie powstańców. można było wejść do środka szałasu i poznać warunki, w jakich żyli powstańcy. nie zabrakło jadła i napitków z tamtych czasów. powstał też obóz Kozaków, których na pewno

7 3

podczas tej bitwy nie było, ale chciano pokazać grupę rekonstrukcyjną, która się zgłosiła, aby przybliżyć tamte czasy, kiedy to Kozacy brutalnie wspierali tłumienie powstania. wystąpił chór Komendy wojewódzkiej policji i zespół JPM Archiwum, odbyła się też prezentacja okolicznościowych monet wybitych przez nBp. ale największą atrakcją była inscenizacja bitwy pod waliłami. wydarzenia z 1863 r. zostały odtworzone przez grupy rekonstrukcyjne z Białegostoku i przasnysza.

Uzupełnienie

209. Powiat sejneński, gm. giby, powstaniec uroczysko, nadleśnictwo pomorze, leśnictwo Rygol, oddział 943 d (fot. nr 263) – mogiła ziemna, na niej drewniany krzyż otoczony prowizorycznym płotkiem.

7 4

Spis ważniejszej literatury i skrótów do niej się odnoszących

[j. a.] j. adamski, Pamiątki związane z powstaniem styczniowym w Choroszczy i okolicach. Nekropolia choroszczańska. Cmentarz rzymsko-

katolicki i prawosławny, „gazeta w choroszczy” nr 130, styczeń-luty 2013.m. ambrosiewicz, j. Borejszo, Miejsca Pamięci cz. 1, „wigry” nr 4, 2011. m. ambrosiewicz, Powstanie styczniowe, „wigry” nr 4, 2002.[i. a.] i. aramowicz, Marzenia. Pamiętnik o ruchu partyzanckim w województwie grodzieńskim, Bendlikon 1865.[i. i w. B.] i. Batura, w. Batura, Gniazda szlacheckie – Czarnucha, w: „jaćwież” nr 17, 2002.w. Batura, a. makowski, j. szlaszyński, Dzieje Augustowa od założenia miasta do 1945 roku, suwałki 1997.i. Batura, Gniazda szlacheckie – Kolnica, „jaćwież” nr 13, 2001.i. Baturowa, Po Ziemi Sejneńskiej, suwałki 2001.i. i w. Baturowie, Po Ziemi Augustowskiej, suwałki 1997.e. Beszta-Borowski, Dzieje parafii katolickiej Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim, red. m. składanowski,

drohiczyn 2012.j. Białynia chołodecki, Dowódcy oddziałów w powstaniu styczniowym i współczesne pieśni rewolucyjne, lwów 1907.p. Borowik, a. pisanko-Borowik, Podlaska wieś Niewiarowo szkic historyczny, trzcianne 2013 – w druku.p. Borowik, Powstańcy styczniowi z parafii trzciańskiej i goniądzkiej – maszynopis.p. Borowik, Podlaska wieś Zubole – szkic historyczny, trzcianne 2010.cz. Brodzicki, d. godlewska, Łomża w latach 1794-1866, warszawa 1987.[wal. B.] w. Bujnowski, Z historią przez powiat sokólski, pisane w latach 30-ch XX w., warszawa 2009.w. Bujnowski, Monografia powiatu sokólskiego, warszawa 2009. R. Bujwicki, Janów i okolice. Moja mała ojczyzna, Białystok 2008.[H. c.] H. cederbaum, Powstanie styczniowe. Wyroki Audytoryatu polowego z lat 1863, 1864, 1865 i 1866, warszawa - lublin - Kraków 1917.F. w. czaplicki, Czarna księga 1863-1868 – powieści o Horożanie, Kraków 1869.F. w. czaplicki, Moskiewskie na Litwie rządy 1863-1869. Kraków 1869.

s. chankowski, Powstanie w Augustowskiem, warszawa 1972.s. chankowski, Z dziejów roku 1863 w Łomżyńskiem, „Rocznik Białostocki”, t. iV, Białystok 1963.a. dobroński, Powstanie styczniowe 1863-1864 r., [w:] Choroszcz i okolice, choroszcz 1993.a. dobroński, Siemiatycze pod zaborem rosyjskim (1807-1914), [w:] Studia i materiały do dziejów Siemiatycz, warszawa 1989.a. dobroński, Powstanie styczniowe 1863-1864 i jego konsekwencje, [w:] Historia województwa podlaskiego, red. a. dobroński, Białystok 2010.s. Filipowicz, Źródła do powstania styczniowego w guberni augustowskiej (w zasobie Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Wilnie),

„Rocznik augustowsko-suwalski”, t. ii, suwałki 2002.H. Filkiewicz, Powstanie styczniowe na Sokólszczyźnie „Razem chłopcy!”, „sokólski zeszyt Historyczny”, z. 4, 1992.[e. g.] e. gabrel, Suchowola. Dzieje parafii, Białystok 2001.e. gabrel, Powstanie styczniowe 1863-1864, suchowola 2003.s. góra, Partyzantka na Podlasiu 1863-1864, warszawa 1976.s. góra, Działalność powstańcza Romana Rogińskiego na Podlasiu, „Rocznik Białostocki”, t. Vi, Białystok 1966.t. jaszczołt, Gmina Grodzisk k. Siemiatycz. Dzieje ziemi i mieszkańców, grodzisk 2004.s. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, warszawa 1983.z. Kosztyła, R. Kraśko, Z dziejów powstania styczniowego na Białostocczyźnie, Białystok 1963.H. Kozak, Dzieje Czarnej Wsi Kościelnej, b. m. i r. w.s. Krzemiński, Dwadzieścia pięć lat Rosyi w Polsce (1863-1888), lwów 1892.p. Kubicki, Bojownicy kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861- 1915, cz. 2, t. 4, sandomierz 1938.m. Kuraś, Kultywowanie tradycji powstania styczniowego i jego uczestników na Podlasiu w okresie międzywojennym(1918-1939), „Radzyński Rocznik

Humanistyczny”, t. 2, 2002.w. lewoc, Kozi Rynek, sztabin 1995.s. Łaniec, Powstanie styczniowe na Litwie, olsztyn 2001.s. Łaniec, Litwa i Białoruś w dobie konspiracji i powstania zbrojnego (1861- 1864), olsztyn 2002.

7 5

[a. mak.] a. makowski, Szczebra. Dzieje wsi od I wojny światowej do czasów współczesnych, „Rocznik augustowsko-suwalski”, t. Viii, suwałki 2008.[j. m.] j. maliszewski, Sybiracy, zesłani i internowani za udział w powstaniu styczniowym, warszawa 1930.j. maliszewski, Uczestnicy powstania styczniowego zesłani i internowani, warszawa 1931.j. maliszewski, Powstanie styczniowe. Notatki biograficzne uczestników, warszawa 1932.[j. mar.] j. marczak, Wspomnienia z partii Micewicza – powstanie styczniowe w okręgu biebrzańskim, www.grajewiak.pl.j. marczak, Potyczka w folwarku Białaszewo, www.grajewiak.pl.j. marczak, Powstanie styczniowe w piosence ludowej (Łomżyńskie, Augustowskie), www.grajewiak.pl.[a. m.] a. matusiewicz, Z powstańczej listy, [w:] Biografie suwalskie, suwałki 1993.a. matusiewicz, Cmentarz w Wiżajnach, „jaćwież” nr 14, 2001.a. matusiewicz, Szlacheckie gniazda – Wiatrołuża, „jaćwież” nr 34, 2006.a. matusiewicz, Szlacheckie gniazda – Sudawskie, „jaćwież” nr 20, 2002.a. matusiewicz, Manifestacje patriotyczne w Suwałkach w 1861 roku, „Rocznik augustowsko-suwalski”, t. ii, suwałki 2002.a. matusiewicz, Egzekucje powstańców styczniowych w Suwałkach, „Rocznik augustowsko-suwalski”, t. ii, suwałki 2002.a. matusiewicz, Upamiętnianie Józefa Piłsudskiego na Suwalszczyźnie w okresie międzywojennym, „Rocznik augustowsko-suwalski”,

t. V, suwałki 2005.Małe Miasta. Tradycje walk o niepodległość. W 150 rocznicę Powstania Styczniowego, red. m. zemło, lublin-supraśl 2013. j. maroszek, a. studniarek, Dzieje wsi Żodzie i okolic w XV–XX wieku, Białystok – Żodzie 2005-maszynopis.a. mikutowicz, Ksawery Markowski w Powstaniu Styczniowym i historia rodu w Uroczysku Dzikie, „gazeta w choroszczy” nr 130, 2013.H. mościcki, Białystok. Zarys historyczny, Białystok 1938.l. nos, Monografia gminy Michałowo, Białystok 1996.Obok Orła znak Pogoni, Powstańcy styczniowi na Białostocczyźnie, red. z. Kosztyła, Białystok 1985.

[p. p.] p. powierza, Wspomnienia z powstania 1863 roku. Testament moralny autora, oprac. l. Bokauszyn, K. Filipow, Białystok 1996.cz. parzych, Józef Konstanty Ramotowski – dowódca oddziału w powstaniu styczniowym 1863. Przebieg walki, „sztabiński zeszyt Historyczny”,

nr 2, 1995, nr 3, 1996.Polski słownik biograficzny, t. i–XlV, warszawa-Kraków 1935-2008.Pomniki Bojowników o niepodległość 1794-1863, warszawa 1929.[a. p.] a. pruszyński, Z cyklu stara fotografia – drzeworyt z francuskiego Le Monde z czerwca 1863 r. przedstawiający atak powstańców stycznio-

wych na pociąg rosyjski pomiędzy Szepietowem a Czyżewem, „gminne echa” nr 10, 2013.

Przewodnik po szlakach turystycznych i ścieżkach edukacyjnych Grzęd, pod red. e. wiatr, Bpn osowiec-twierdza 2006.Rocznik Weteranów 1863 z kalendarzem na rok 1925, red. j. a. Święcickiego, warszawa 1925.[Rok 1863,] Rok 1863. Wyroki śmierci, red. w. studnicki, wilno 1923.z. Romaniuk, Rudka. Dzieje majątku, wsi i parafii, Rudka 2002.z. Romaniuk, Bielsk i bielszczanie w czasie powstania styczniowego, [w:] Bielsk Podlaski. Studia i materiały do dziejów miasta, Bielsk podlaski

1999.[j. R.] j. Rudnicki, Zabytki ziemi łomżyńskiej, historia miast i wsi, rysunki zabytków wraz z opisami, portrety życiorysy osób zasłużonych,

t. ii, Rajgród 2001.j. Rudnicki, Zabytki ziemi łomżyńskiej, historia miast i wsi, rysunki zabytków wraz z opisami, portrety życiorysy osób zasłużonych, t. iii, Rajgród 2005.g. Ryżewski, Sztabin. Dzieje gminy Sztabin od czasów najdawniejszych do współczesności, Białystok-sztabin 2002.B. samarski, j. danieluk, Powstanie styczniowe na Białostocczyźnie w 150 rocznicę wybuchu, Białystok 2013.Słownik biograficzny białostocko-łomżyński, z. 1, Białystok 2002.Słownik biograficzny białostocko-łomżyńsko-suwalski, z. 2, Białystok 2003.Słownik biograficzny białostocko-łomżyńsko-suwalski, z. 3, Białystok 2005.z. sokołowski, Województwo Białostockie – przewodnik, warszawa 1972.p. sobieszczak, Poświętne wczoraj i dziś. Zarys dziejów parafii i gminy do końca XX wieku, Łapy 2008.

7 6

j. sokólska, w. załęski, Kapliczki Puszczy Knyszyńskiej-deski wotywne, „Biuletyn Konserwatorski województwa Białostockiego”, z. 3, 1997.m. sokół, w. wróbel, Kościół i parafia p.w. Bożego Ciała w Surażu, monografia historyczna do 1939r., suraż 2010.a. studniarek, p. Borowik, jaświły. z dziejów obszaru gminy w XiX i XX wieku, Białystok-jaświły 2011.t. swat, Gloria Victis. Mogiły poległych z okresu Powstania Styczniowego 1863-1864 na ziemiach polskich, pruszków 2004.Suwałki – miasto nad Czarną Hańczą, red. j. Kopciał, suwałki 2005.j. szlaszyński, Augustowski cmentarz, „jaćwież” nr 9, 2000.j. szlaszyński, Cmentarz w Krasnymborze, „jaćwież” nr 16, 2001.j. szlaszyński, Cmentarz w Szczebrze, „jaćwież” nr 17, 2002.j. szlaszyński, Powstanie styczniowe na Augustowszczyźnie, „Rocznik augustowsko-suwalski”, t. ii, suwałki 2002.j. szlaszyński, a. makowski, Augustów. Monografia historyczna, augustów 2007.K. szepiel, Bo wolność krzyżami się mierzy, „gryfita”, nr 17-18, 1998.w. tatarczyk, Powstanie styczniowe na Białostocczyźnie, Łódź 1996.[n.d.t.] n. d. tomaszewski, Historia Ciechanowca do 1947 roku, ciechanowiec 2008.j. trynkowski, Gimnazjum. Z dziejów Gimnazjum Białostockiego (1777) 1802-1915, Białystok 2002.j. waczyński, Miejsce straceń z 1863 r. zwane „Szubienicą”, „gazeta w choroszczy” nr 130, 2013.W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego, lwów 1903.s. wojczyński, Zapiska o organizacji rewolucyjnej w województwie augustowskim. [luty-marzec 1866], [w:] Materiały i dokumenty o prze-

biegu powstania styczniowego, wrocław-warszawa-Kraków 1965.[w. z.] w. załęski, 1863. Opowieści z puszczy knyszyńskiej. Zebrał je oraz graficznie opracował Wojciech Załęski. Fotografiami z tego terenu całość

uzupełnił Wiktor Wołkow. Redagował Adam Czesław Dobroński. (...), Białystok-supraśl 1993.

H. zdanowicz, Kazimierz Kobyliński – najpiękniejsza powstać powstania 1863 na obszarze guberni grodzieńskiej, „gazeta w choroszczy” nr 132, 2013.Z biegiem Biebrzy. Przewodnik historyczno-etnograficzny, red. a. gaweł,

g. Ryżewski Białystok-suchowola 2012.H. zdanowicz, Powstanie styczniowe: oddział Kazimierza Kobylińskiego, „gazeta w choroszczy” nr 133, 2013.[s. z.] s. zieliński, Bitwy i potyczki 1863-1864, na podstawie materiałów drukowanych i rękopiśmiennych Muzeum Narodowego w Rapperswilu,

Rapperswil 1913.Żywe pomniki bohaterstwa. Ostatni z 1863 roku. Na 70 lecie powstania styczniowego, pod red. władysława dunina-wąsowicza, warszawa 1933.

7 7

1

2

Fot. 1-2, Paryż (nr kat. 1)

7 8

3

4

5

6

Fot. 3-4, Augustów (nr kat. 2)Fot. 5, Augustów (nr kat. 3)Fot. 6, Augustów (nr kat. 4)

7 9

7 9 10

118

Fot. 7, Augustów (nr kat. 5)Fot. 8-9, Czarnucha (nr kat. 6)Fot. 10-11, Skieblewo (nr kat. 8)

8 0

12

13 14

Fot. 12, Monkinie (nr kat. 9)Fot. 13-14, Monkinie (nr kat. 10)

Fot. 15-18, Powstańce (nr kat. 12)

18

16

1715

8 1

8 2

19 20

21Fot. 19-21, Gruszki (nr kat. 14)

8 3

23

2422 Fot. 22-24, Krzyżyki (nr kat. 15)

8 4

25 27

28 29

26

Fot. 25-26, Powstaniec (nr kat. 17)Fot. 27-28, Rygol (nr kat. 18)Fot. 29, Rygol (nr kat. 19)

8 5

30 32

31

Fot. 30, Kozi Rynek (nr kat. 20)Fot. 31-32, Krasnybór (nr kat. 21)

33

34 35 36

8 6

8 7

37 38 39

4140

Fot. 37-38, Choroszcz (nr kat. 25)Fot. 39-41, Choroszcz (nr kat. 26)

Fot. 33-34, Białystok (nr kat. 22)Fot. 35-36, Choroszcz (nr kat. 24)

42

43 44 45

8 8

8 9

48

4746

49

Fot. 42-45, Choroszcz (nr kat. 27)

Fot. 46-49, Choroszcz (nr kat. 28)

9 0

50 5251

53

Fot. 50-51, Choroszcz (nr kat. 29)Fot. 52-53, Choroszcz (nr kat. 30)

9 1

54

55

56

57 58

Fot. 54-55, Choroszcz (nr kat. 31)Fot. 56, Choroszcz (nr kat. 32)Fot. 57-58, Choroszcz (nr kat. 33)

59 60

61 62 63

9 2

9 3

64

65 67

66

Fot. 64, Leśnictwo Budzisk (nr kat. 40)Fot. 65-66, Leśnictwo Budzisk (nr kat. 41)Fot. 67, Buksztel (nr kat. 42)

Fot. 59-60, Jezierzysk (nr kat. 37)Fot. 61, Leśnictwo Budzisk (nr kat. 38)Fot. 62-63, Leśnictwo Budzisk (nr kat. 39)

9 4

69

7068

Fot. 68-70, Jaworówka (nr kat. 43)

Fot. 71-72, Gródek (nr kat. 44)Fot. 73-74, Chomotowszczyzna (nr kat. 45)Fot. 75-76, Chomotowszczyzna (nr kat. 46)

72 74

7371 75

76

9 5

9 6

7978

8077 Fot. 77-80, Kołodno (nr kat. 47)

9 7

82 83

8481

Fot. 81, Królowe Stojło (nr kat. 48)Fot. 82-84, Królowy Most (nr kat. 49)

9 8

85

87

88

86

Fot. 85, Mostowlany (nr kat. 50)Fot. 86, Gazeta Białostocka (nr kat. 53)Fot. 87, Wyżary (nr kat. 52)Fot. 88, Płonka Kościelna (nr kat. 54)

9 9

89 90 91

92

Fot. 89, Gorbacze (nr kat. 55) Fot. 90-91, Gorbacze (nr kat. 56) Fot. 92, Nowa Wola (nr kat. 57)

1 0 0

95 96

9493

Fot. 93-94, Słomianka (nr kat. 58)Fot. 95, Słomianka (nr kat. 59)

Fot. 96, Łukawica (nr kat. 60)

1 0 1

101

98

10310297 104 105

10099

Fot. 97-105, Łukawica (nr kat. 61)

1 0 2

106

107

108

Fot. 106, Konne (nr kat. 62)Fot. 107-108, Konne (nr kat. 63)

1 0 3

111 112110109

114113 Fot. 109-114, Konne (nr kat. 64)

1 0 4

115

116 117Fot. 115-116, Kopna Góra (nr kat. 65)Fot. 117, Kopna Góra (nr kat. 66)

1 0 5

120119

118

Fot. 118-120, Kopna Góra (nr kat. 67)

1 0 6

121 123

122 124

Fot. 125, Woronicze (nr kat. 72)Fot. 126-127, Suraż (nr kat. 73)Fot. 128-129, Suraż (nr kat. 74)

Fot. 121-122, Supraśl (nr kat. 69)Fot. 123, Supraśl (nr kat. 70)Fot. 124, Supraśl (nr kat. 71)

126

128127

125

129

1 0 7

1 0 8

133130

131 132Fot. 130-132, Suraż (nr kat. 75)Fot. 133, Suraż (nr kat. 76)

1 0 9

134

136 135

Fot. 134, Suraż (nr kat. 77)Fot. 135, Suraż (nr kat. 78)Fot. 136, Gazeta Białostocka (nr kat. 79)

1 1 0

139137

138

Fot. 137-139, Horodnianka (nr kat. 80)

Fot. 140-141, Wasilków (nr kat. 81)Fot. 142, Wasilków (nr kat. 82)Fot. 143-144, Wasilków (nr kat. 83)

140 142

141 143 144

1 1 1

1 1 2

146

148147

145

Fot. 145-146, Kamionka (nr kat. 85) Fot. 147, Studzianki (nr kat. 84)Fot. 148, Zawady (nr kat. 86)

1 1 3

149

150 151Fot. 149-151, Bielsk Podlaski (nr kat. 87)

153152

1 1 4

1 1 5

155

154

Fot. 152, Bielsk Podlaski (nr kat. 88)Fot. 153, Łubin Kościelny (nr kat. 89)

Fot. 154-155, Łubin Kościelny (nr kat. 90)

157

156

159158

1 1 6

1 1 7

160 162

161 163

Fot. 156-158, Stryki (nr kat. 91)Fot. 159, Stryki (nr kat. 92)

Fot. 160-161, Andryjanki (nr kat. 93)Fot. 162-163, Wygonowo (nr kat. 94)

1 1 8

164

166165Fot. 164-165, Brańsk (nr kat. 95)Fot. 166, Rudka (nr kat. 96)

1 1 9

167

168

170

169

171

Fot. 167-169, Strabla (nr kat. 97)Fot. 170-171, Strabla (nr kat. 98)

172 173 175

174

1 2 0

1 2 1

178

176

179

177

Fot. 172-173, Białaszewo (nr kat. 101)Fot. 174-175, Białaszewo (nr kat. 103)

Fot. 176-179, Białaszewo (nr kat. 102)

1 2 2

180 182

181

Fot. 180-182, Białogrądy (nr kat. 104)

1 2 3

185

183

186

184

Fot. 183-186, Grzędy (nr kat. 105)

1 2 4

187

188Fot. 187-188, Rajgród (nr kat. 106)

1 2 5

190

189 Fot. 189-190, Rajgród (nr kat. 107)

191 192

193Fot. 191, Rajgród (nr kat. 108)Fot. 192-193, Rajgród (nr kat. 109)

1 2 6

1 2 7

194

195

196

Fot. 194, Tama (nr kat. 110)Fot. 195-196, Szczuczyn (nr kat. 111)

1 2 8

197

198 199

Fot. 197-198, Szczuczyn (nr kat. 112)Fot. 199, Szczuczyn (nr kat. 113)

1 2 9

200

201 203

202

Fot. 200-201, Wąsosz (nr kat. 115)Fot. 202-203, Grudki (nr kat. 116)

1 3 0

207204

205 206

Fot. 204, Czeremcha (nr kat. 117)Fot. 205, Hajnówka (nr kat. 118)Fot. 206-207, Hajnówka (nr kat. 119)

1 3 1

209

210208Fot. 208-210, Leśnictwo Leśnica (nr kat. 120)

1 3 2

212

211

Fot. 211-212, Leśnictwo Topiło (nr kat. 121)

1 3 3

213

214

Fot. 213-214, Łozice (nr kat. 122)

1 3 4

215

216

217Fot. 215-217, Orzeszkowo (nr kat. 123)

1 3 5

219

220218 Fot. 218-220, Narew (nr kat. 124)

1 3 6

221

222

223

Fot. 221-223, Kolno (nr kat. 126)

1 3 7

226225

224 Fot. 224-226, Czerwone (nr kat. 128)

1 3 8

227

228

229 230

Fot. 227-228, Stawiski (nr kat. 129)Fot. 229, Stawiski (nr kat. 130)Fot. 230, Orlikowo (nr kat. 131)

1 3 9

227

228

229 230

Fot. 227-228, Stawiski (nr kat. 129)Fot. 229, Stawiski (nr kat. 130)Fot. 230, Orlikowo (nr kat. 131)

232 233

231 234Fot. 231-234, Łomża (nr kat. 132)

1 4 0

235

237

236

Fot. 235, Łomża (nr kat. 134)Fot. 236-237, Łomża (nr kat. 133)

1 4 1

238

240239

Fot. 238-239, Jankowo Młodzianowo (nr kat. 135)Fot. 240, Łojewski (nr kat. 136)

1 4 2

244241 243

242 245

Fot. 241-242, Śniadowo (nr kat. 137)Fot. 243-245, Wizna (nr kat. 138)

1 4 3

247 249

248246

Fot. 246, Dobry Las (nr kat. 139)Fot. 247-248, Gontarze (nr kat. 140)Fot. 249, Kuzie (nr kat. 141)

1 4 4

252

251

250

Fot. 250-252, Popiołki-Charubin (nr kat. 142)

1 4 5

254

253 255 Fot. 253-255, Białosuknia (nr kat. 143)

257

259258256

1 4 6

1 4 7

262

260 261

263

Fot. 256, Moniuszki (nr kat. 144)Fot. 257-258, Knyszyn (nr kat. 145)Fot. 257, 259, Knyszyn (nr kat. 146)

Fot. 260, Borek Sejny (nr kat. 149)Fot. 261-262, Pomorze (nr kat. 150)Fot. 263, Powstaniec (nr kat. 209)

1 4 8

267

265

266264Fot. 264, Sarnetki (nr kat. 151)Fot. 265-267, Czerwony Krzyż (nr kat. 153)

1 4 9

268

269 270

Fot. 268, Lipowy Grąd (nr kat. 154)Fot. 269, Sejny (nr kat. 155)Fot. 270, Wigrańce (nr kat. 156)

1 5 0

272

273

271

274

Fot. 271-272, Niemirów (nr kat. 157)Fot. 273-274, Niemirów (nr kat. 158)

1 5 1

275

276 278

277

Fot. 275-277, Siemiatycze (nr kat. 160) Fot. 278, Siemiatycze (nr kat. 162)

1 5 2

280 281 282

279

283

Fot. 279-280, Siemiatycze (nr kat. 163)Fot. 281, Nietupa (nr kat. 165)Fot. 282-283, Nowa Świdziałówka (nr kat. 166)

1 5 3

284

286

285

Fot. 284-286, Czuprynowo (nr kat. 167)

1 5 4

290

287

289

288

Fot. 287-288, Kowale II (nr kat. 168)Fot. 289, Kuźnica (nr kat. 169)Fot. 290, Dworzysk (nr kat. 170)

1 5 5

292

291

293

Fot. 291-292, Karcze (nr kat. 171)Fot. 293, Szyndziel (nr kat. 172)

298 299

297

1 5 6

294

295 296

Fot. 294, Domuraty (nr kat. 175)Fot. 295, Chodorówka (nr kat. 174)Fot. 296, Jatwieź Duża (nr kat. 177)

Fot. 297, Jatwieź Duża (nr kat. 176)Fot. 298, Szudziałowo (nr kat. 179)Fot. 299, Szudziałowo (nr kat. 178)

298 299

297

1 5 7

1 5 8

300 302

301 303Fot. 300-301, Suwałki (nr kat. 182)Fot. 302-303, Suwałki (nr kat. 183)

1 5 9

305

307306304

Fot. 304-306, Kaletnik (nr kat. 185)Fot. 307, Kaletnik (nr kat. 186)

1 6 0

311

310

308 309

Fot. 308-309, Krzywólka (nr kat. 187)Fot. 310, Sudawskie (nr kat. 188)Fot. 311, Wiżajny (nr kat. 189)

1 6 1

313 314 315

312

317316

Fot. 312-313, Ciechanowiec (nr kat. 190)Fot. 314, Ciechanowiec (nr kat. 191)Fot. 315, Ciechanowiec (nr kat. 192)Fot. 316-317, Czyżew (nr kat. 193)

1 6 2

321318

319

320

Fot. 318, Stare Wykno (nr kat. 194)Fot. 319, Krasowo Wólka (nr kat. 195)Fot. 320-321, Nowe Piekuty (nr kat. 196)

1 6 3

323

322 324 325

Fot. 322-323, Skłody Borowe (nr kat. 197)Fot. 324, Wysokie Mazowieckie (nr kat. 198)Fot. 325, Dąbrówka Kościelna (nr kat. 199)

1 6 4

329

328327

326

Fot. 326, Mężenin (nr kat. 201)Fot. 327, Grądy Woniecko (nr kat. 200) Fot. 328-329, Rutki (nr kat. 202)

1 6 5

332

331

330Fot. 330, Zambrów (nr kat. 203)Fot. 331-332, Zambrów (nr kat. 204)

1 6 6

334

333 Fot. 333-334, Kraków (nr kat. 206)

1 6 7

336335

337

338

Fot. 335, Nowinka (nr kat. 11)Fot. 336-338, Sokółka (nr kat. 173)

1 6 8

340

341339 Fot. 339-341, plakaty (nr kat. 207)

1 6 9

343 344

345

342

Fot. 342-345, Szlakiem Powstania Styczniowego (nr kat. 36)

1 7 0

347

348346Fot. 346-358, Chomotowszczyzna (nr kat. 208)

350

351 352 353

349

1 7 1

355

356 357

358

354

1 7 2

ISBN3-88372-50-5978-83-88372-50-6

Powiat BiałostockiBurmistrz sokółki starostwo Powiatowe w wysokiem

mazowieckiem

Powiat suwalskiPowiat grajewski

Podziękowania: