1901 - 2001

Iain Mac an Tàilleir, 2004

Adhbharan Rannsachaidh

Tha am fiosrachadh furasta a lorg. (SCROL)

Coimeas ri rannsachadh à Èirinn. (Hindley; Ó Murchadha; NUIM/NUIG; Walsh)

An robh na mìneachaidhean a chualas roimhe a’ cleith na fìrinn?? Feumaidh sinn ar suidheachadh a thuigsinn mus gabh sinn ceum air adhart. (Hale & Hinton)

Mura bi Bile Gàidhlig bonntaichte air fìorfheumalachdan a’ chànain agus nan daoine a tha ga bruidhinn, am bi dad ann ach rud gleansach eile gun stàth? (Fishman)

Mìneachaidhean

Thathar a’ coimhead air luchd-labhairt a-mhàin.Tha ceudadan (m.e. 80%) a’ ciallachadh na tha de dhaoine ann an sgìre aig a bheil comas labhairt anns a’ Ghàidhlig.

‘S ann air na h-eileanan as motha a thathar a’coimhead, air sàilleabh ‘s gur e glè bheag asgìrean a th’ air fhàgail air tìr-mòr os cionn 10%.

Tha sgìre a’ ciallachadh paraiste chatharra, roinn dùthcha oifigeil.

Tha ceàrnaidh ga cleachdadh airson àite nas lugha air taobh a-staigh sgìre.

75% +

50-74%

25-49%

10-24%

Tha na dathan seo shìos a’ riochdachadh na bhruidhneas a’ Ghàidhlig às a’ cheud ann an sgìre sam bith.

Mar eisimpleir:Fàrr: 75% +Cill Fhinn: 50-74%Crombail: 25-49%Bràigh Mhàrr: 10-24%

1901

< 10%

Lus: < 10%

Cunntas 2001• Figearan Farsaing• “Gaidhealtachd” agus “Galltachd”• Gàidhlig anns na Sgoiltean• Fìor Ghaidhealtachd

Eadar 1901 agus 2001• Cunntasan 1901, 1921, 1971 & 2001• Coimeas tro na bliadhnaichean • An t-Eilean SgitheanachSùil Gheur air 2001• Na Sgìrean as treasa• An t-Eilean Sgitheanach• Na h-Eileanan Eile

Cunntas-sluaigh 2001

Figearan Farsaing

•Tha 58,652 daoine ann a bhruidhneas Gàidhlig.

•Tha 92,396 daoine ann a bhruidhneas no thuigeas no leughas no sgrìobhas Gàidhlig.

•Tha 3 ceàrnaidhean ann far a bheil a’ Ghàidhlig aig còrr is 80% de na daoine.

•Tha 640 Gaidheal a’ fuireach ann an ceàrnaidhean os cionn 80%.

•Tha 3,510 Gaidheil a’ fuireach ann an ceàrnaidhean os cionn 75%. >


“Gaidhealtachd” agus “Galltachd”

•Dè tha “Gaidhealtachd” a’ ciallachadh? An e àite far am bruidhnear a’ Ghàidhlig? •A bheil daoine ann an ceàrnaidhean a bha Gaidhealach ginealach air ais nas bàidheile don chànan?

•Tha 55.5% de luchd-labhairt na Gàidhlig a’ fuireach anns na sgìrean tradaiseanta.

•Tha 44.5% dhiubh a’ fuireach air a’ “Ghalltachd”.

•A bheil a’ “Ghalltachd” a’ sìor fhàs cudromach ann an saoghal na Gàidhlig?

•Tha ceàrnaidhean air a’ “Ghaidhealtachd” nach eil dad nas treasa na Coatbridge. >


Gàidhlig anns na Sgoiltean

•Tha sgeamaichean Gàidhlig ann am bunsgoiltean na sgìre.

•A bheil pàrantan ag ainmeachadh na cloinne sin mar luchd-labhairt na Gàidhlig? Thachair seo ann an Siorrachd Pheairt anns na 1980an.

•A bheil figearan a’ Chunntais-shluaigh nas àirde na bu chòir air sàilleabh seo? >


Fìor Ghaidhealtachd

Ma tha a’ Ghàidhlig aig còrr is 75% de choimhearsnachd, bithear an dùil: •gur i a’ Ghàidhlig cànan na coimhearsnachd;•gun ionnsaich clann a’ Ghàidhlig anns an dachaigh ‘s anns a’ choimhearsnachd.

Tha 13 ceàrnaidhean mar seo an Alba, agus 3,510 Gaidheil a’ fuireach annta. (Ann an 1981, bha 20,345 Gaidheil a’ fuireach ann an ceàrnaidhean os cionn 75%.)(Ann an 1901 bha còrr is 100,000 Gaidheal a’ fuireach annta.)

•A bheil luchd-labhairt na Gàidhlig a’ faighinn cothrom a bruidhinn?•Cò iad co-dhiù – fileantaich, luchd-tòiseachaidh, clann sgoile? •Ri linn in-imrich a bheil cànan na coimhearsnachd air atharrachadh no a bheil dà “choimhearsnachd” ann?

Cha ghabh na ceistean freagairt gun rannsachadh ionadail air cleachdadh cànain. >

Figearan Farsaing

Alba air fad

Bliadhna 1901

Luchd-Labhairt230,806*

230,806

* 28,106 gun Bheurla idir

1901

Muile (a tuath): 50-74%

Arainn (an iar): 50-74% Arainn (an ear): 25-49%

A h-uile eilean eile: 75% +

An costa an iar/a tuatheadar An Apainn agus Am Blàran Odhar: 75% +

Crombail: 25-49%

Blàr Athaill: 50-74%

Both Phuidir: 50-74%

Saghadal: 50-74%

Meaghrath: 50-74%

Sgìrean

Figearan Farsaing

Alba air fad

Bliadhna 1901 1921

Luchd-Labhairt230,806 158,779

158,779

*

* 9,829 gun Bheurla idir

1921

Na h-EileananTarsainn: 50-74%

Cola: 50-74%

Muile: 50-74%

Loch Aillse: 50-74%

Gleann Eilg: 50-74%

Àird Ghobhar: 50-74%A’ Mhorbhairne: 50-74%

A h-uile eilean eile: 75% + Arainn: < 25%

Cnapadal a Tuath: 25-49%

Fàrr: 50-74%Diùirnis: 50-74%

Eadar Dhà Chaolas: 50-74%

Sgìrean

Coimeas eadar 1901 agus 1921

1901 1921

Figearan Farsaing

Alba air fad

Bliadhna 1901 1921 1971

Luchd-Labhairt230,806158,779

82,620

82,620

*

* 477 gun Bheurla idir

1971

An còrr den Eilean: 50-74%

Na Roinn Ìleach: 50-74%

Cille Mhoire: 75% +

An còrr de dh’Ìle: 25-49%

Muile (a tuath): < 25%Muile (a deas): 25-49%

Steòrnabhagh: 50-74%

Beinn nam Fadhla &Uibhist a Deas: 50-74%

Cola: 25-49%Tiriodh: 50-74%

Colbhasa: 50-74% Diùra : 25-49%

A’ Chomraich: 50-74%an aon sgìre air tìr-mòros cionn 50%

Leòdhas agus Na Hearadh(gun Steòrnabhagh): 75% +Uibhist a Tuath: 75% +

Barraigh: 75% + Na h-EileananTarsainn: 25-49%

Sgìrean

Coimeas eadar 1901 agus 1971

1901 19711901

Figearan Farsaing

Alba air fad

Bliadhna 1901 1921 1971 2001

Luchd-Labhairt230,806158,779

82,62058,652

58,562

*

* ? gun Bheurla idir

2001

Leòdhas: 56%

Na Hearadh: 69%

An t-EileanSgitheanach: 31%

Muile: 13% Saoil & Luinn: 4%

Diùra: 11%

Uibhist a Tuath: 67%

Barraigh: 68%

Tiriodh: 48%

Colbhasa: 23%

Ìle: 24%

Cola: 12%

Na h-EileananTarsainn: 17%

Giogha: 14%

Liosmòr: 29%

Uibhist a Deas: 71%

Beinn nam Fadhla: 56%

Na h-Eileanan

2001Tìr-mòr

20% - Loch Aillse19% - A’ Chomraich19% - Cinn Tàile

18% - Àird nam Murchan

17% - Gleann Seile

17% - Loch Carrann

17% - Cinn Tàile MhicAoidh

16% - Geàrrloch

14% - A’ Mhorbhairne14% - Àird Ghobhar

13% - Gleann Eilg12% - Àrasaig & Mùideart

11% - Loch Bhraoin

Na sgìrean far a bheila’ Ghàidhlig aig 10%co-dhiù den t-sluagh.

Tìr-mòr 2001

Air taobh a-staigh nam paraistean catharra,tha ceàrnaidhean ann os cionn 25%.

35% - A’ Chomraich a Deas

32% - Àth Tharracail

28% - Taobh Mhealainis

28% - Bun na h-Abhann & Àird Tobha

27% - Diùirinis & An Druim Buidhe

27% - An t-Allt Beithe

27% - An Cùl-Chinn

26% - Dail Eildhe > Mìogharraidh

26% - Mealabhaig > Alltan Phàdraig

25% - Meallan Theàrlaich

25% - Àird an Arbha > Stèisean an Stròim > Acha Mòr

25% - Earbarsaig & Bada Call


Na ceàrnaidhean as treasa a thaobh dumhlachd na Gàidhlig

Sgalpaigh Na Hearadh 322 84%

Truimisgearraidh > Port nan Long 106 84%

Staoinibrig > Cill Donnain 21282%

Dalabrog & Gearraidh Sheilidh 20879%

Sgealasgro > Iorseadar > Linnseadar 66 79%

Èirisgeigh 13378%

Brù 13178%

Baghasdal 427 78%Taobh an Iar na Hearadh 14277%

Eòlaigearraidh > Àird Mhidhinis 14776%

Lacasaigh > Sòbhal 13676%

Nis 117975%

Bràgar 30175%

Gu h-iomlan 3510


Na ceàrnaidhean as treasa ‘s as laige anns na h-eileanan

Leòdhas: Sgealasgro > Linnseadar 79%Am Bràigh 41%

Na Hearadh: Sgalpaigh 84%Àth Linne > Àird Àsaig 57%

Uibhist a Tuath: Truimisgearraidh 84%Loch nam Madadh 52%

Beinn nam Fadhla: Lìonacleit & Tòrlum 74%Baile a’ Mhanaich 37%

Uibhist a Deas: Na Meadhanan 82%Mingearraidh > Àisgearnais 59%

Barraigh: An Ceann a Tuath 76%Bhatarsaigh 56%

An t-Eilean Sgith.: An Taobh Sear 61%Cealabost > Galtraigil 18%

Muile: Fisinis 25%Àros 4%

Ìle: Port na h-Abhainne 32%Goirtean Taoid 17%


Dumhlachd na Gàidhlig anns an Eilean Sgitheanach (31%)

61% - An Taobh Sear54% - Tarsgabhaig & Achadh na Cloiche48% - Cinnseaborg > Earlais47% - Cille Mhoire

46% - Arnaiseadar > Ròmasdal45% - Bràcadal

45% - Na Sgianaidean, Ròdhag, Orbost43% - Tòrabhaig > Ostaig42% - Ùige

41% - An Druim Fheàrna > Camas Cros40% - Beàrnasdal > Sgeubost

38% - Ealaghol38% - Mùigearraidh > Ùigiseadar

37% - Port Rìgh36% - Ratharsair35% - Minginis

35% - Borbh > Sgeirinis34% - An Àird, An t-Òrd, Tòcabhaig34% - Dùn Bheagain


Dumhlachd na Gàidhlig anns an Eilean Sgitheanach (31%)

33% - Am Mol & Sgonnsar33% - Grìsinis > Pàirc Bheàrnasdail

33% - Am Bràighe32% - Na Torran & Heasta32% - Bhatairnis30% - Òs > Uilinis

30% - Achadh a’ Choirce > An Leathallt30% - Gleann Dail

29% - Roisgil, Heàrrlois, Bhatan, Feòirlig29% - Breacais > An t-Àth Leathann29% - Sligeachan > Gleann Breadail29% - Armadal, Àird a’ Bhàsair, Cailigearraidh

25% - Caol Àcain23% - Lùib > Allt a’ Choire19% - Lusa > Caol Reatha18% - Cealabost > Galtraigil


Dumhlachd na Gàidhlig

ann an Leòdhas (56%)

73% - Nis agus An Taobh Siar78% - Brù75% - Nis75% - Bràgar73% - Barabhas72% - Siabost

70% - Gabhsann > Borgh69% - Siadar & Baile an Truiseil

59% - Àrnol70% - Càrlabhagh72% - Càrlabhagh

70% - Brèascleit > Loch a’ Ghainmhich68% - Tolastadh a’ Chaolais61% - Na Dailean68% - Ùig

79% - Sgealascro, Linnseadar, Iorseadar68% - Giosla > Brèinis64% - Beàrnaraigh




63% - An Loch a Tuath70% - Griais & Gleann Tholastaidh70% - Tolastadh68% - Col Uarach62% - Col & Am Bac51% - Tong

61% - Na Lochan76% - Lacasaigh - Sòbhal69% - Ceòs

68% - Cromòr & Marbhaig66% - Rànais & Crosabost

65% - Calabost, Grabhar, Leumrabhagh60% - Grimiseadar, An t-Acha Mòr57% - Liùrbost

53% - Àirigh a’ Bhruthaich, Isginn51% - Baile Ailein

50% - Gearraidh a’ Bhàird > Sìldinis




56% - An Rubha64% - An Cnoc & Suardal59% - Gàrrabost56% - Seiseadar

56% - An Àird > Port nan Giùran56% - Pabail50% - Aiginis

43% - Siadar an Rubha44% - Steòrnabhagh49% - Newmarket > Marybank

45% - Sanndabhaig & Ceann nam Buailtean44% - Steòrnabhagh

41% - Mealabost & Bràigh na h-Aoidhe


Dumhlachd na Gàidhlig anns na Hearadh (69%)

84% - Sgalpaigh77% - A’ Mhachair

72% - Hùisinis > Bun Abhainn Eadarra69% - Rèinigeadal; Urgha > An Caolas

68% - An Tòb68% - An Taobh Tuath64% - Na Bàigh64% - An Tairbeart62% - Roghadal & Srannda

57% - Àth Linne > Màraig > Àird Àsaig


Dumhlachd na Gàidhlig ann an Uibhist a Tuath (67%) is Beinn nam Fadhla (56%)

67% - Uibhist a Tuath84% - Truimisgearraidh > Port nan Long

73% - Solas71% - Griomasaigh

70% - Paibeil & Ceann a’ Bhàigh70% - Càirinis69% - An Taobh an Iar

67% - An Clachan > Am Baile Sear64% - Cladach Chirceboist63% - Beàrnaraigh62% - Loch Euphort52% - Loch nam Madadh

56% - Beinn nam Fadhla74% - Lìonacleit & Cnoc na Mòna70% - Creag Ghoraidh > Port Pheadair65% - Grìminis & Uisgeabhagh62% - Gramasdal & An t-Uachdar59% - Baile nan Cailleach37% - Baile a’ Mhanaich


Dumhlachd na Gàidhlig ann an Uibhist a Deas (71%) is Barraigh (68%)

71% - Uibhist a Deas82% - Na Meadhanan

79% - Dalabrog & Gearraidh Sheilidh78% - Èirisgeigh78% - Baghasdal70% - An t-Ìochdar

66% - Snaoiseabhal > Loch Sgioport64% - Gèirinis

60% - Loch a’ Chàrnain60% - Loch Baghasdail

59% - Gearra-Bhailteas > Àisgearnais68% - Barraigh

76% - Eòlaigearraidh > Àird Mhidhinis74% - Am Bàgh a Tuath > Brèibhig

66% - Tangasdal > Bàgh a’ Chaisteil > An Gleann62% - Cliaid > Borgh56% - Bhatarsaigh


Dumhlachd na Gàidhlig ann an Ìle (24%)

32% - Port na h-Abhainne

29% - Port Sgioba

25% - Port Asgaig & Bun na h-Abhainn

24% - Beul an Àtha

24% - Port Ìlein

24% - A’ Chill

23% - Bogha Mòr

22% - An Àird Bheag > Àird Talla

22% - Gruinneart, Cill Chomain, Àird Nèimh

22% - Bruach a’ Chladaich

20% - An Obha

18% - Baile a’ Ghràna

17% - Goirtean Taoid

11% - Diùra


Dumhlachd na Gàidhlig ann an eileanan Earra-Ghaidheal

13% - Muile

25% - Fisinis

18% - Cuidhinis

18% - An Sàilean

17% - Grùilinn

16% - Taobh Ulbha

14% - Tobar Mhoire

13% - Creag an Iubhair

11% - Bun Easain

11% - Calgarraidh

10% - Fionnphort

8% - Àird Chiabhaig

7% - Bròlas

5% - Dearbhaig

5% - Eilean Idhe

4% - Misinis

4% - Àros

48% - Tiriodh 12% - Cola

29% - Liosmòr

7% - Èisdeal

4% - Saoil

3% - Luinn


Bha na ceàrnaidhean seo ann an Cataibh ann an sgìrean os cionn 75% ann an 1901.

28% - Taobh Mhealainis 27% - An Cùl-Chinn

16% - Baile Chnuic13% - Diùirnis

13% - Cinn Tàile MhicAoidh12% - Sgeiridh11% - An Stòr9% - Ùnabol > An Druim Beag9% - Am Parbh, Hòb9% - Fàrr, Armadal9% - Port Sgeire8% - Allt a’ Phuirt8% - Am Blàran Odhar7% - Srath Nabhair7% - Lusard

7% - Ceann Loch Biorbhaigh5% - Srath Healadail5% - Sgobharaidh5% - Loch an Inbhir4% - Achadh Mhealbhaich3% - Mealbhaich, Srathaidh3% - An Leathad Mòr

16% - Am Poll Bàn15% - Achd Ille Bhuidhe15% - Àird Mhèar > Ailbhinn


35% - A’ Chomraich a Deas 27% - Diùirinis, An Druim Buidhe27% - An t-Allt Beithe

26% - Mealabhaig > Alltan Phàdraig25% - Meallan Theàrlaich

25% - Àird an Arbha, Stèisean an Stròim, Acha Mòr25% - Earbarsaig, Bada Call

23% - Camas Luinne > Camas Longairt22% - Am Ploc

22% - Taobh a Deas Loch Bhraoin21% - Àird Eilbh > Abhairnis20% - Baile Mac Ara20% - Inbhir Ìonaid19% - An Caol

18% - Gleann Eilg & Àrnasdal18% - Portaigil > An Rubha Dearg18% - Ràtagan > Leitir Fheàrna17% - Nàst > An Uaghaidh

17% - Slumba, An Stròm (taobh a tuath)17% - Loch Carrann17% - A’ Chomraich a Tuath17% - Toirbheartan

17% - An Leathad > Na h-Òbainean

Bha na ceàrnaidhean seo ann an Ros is Siorrachd Inbhir Nis os cionn 75% ann an 1901.


Bha na ceàrnaidhean seo ann an Ros is Siorrachd Inbhir Nis os cionn 75% ann an 1901.

16% - Geàrrloch16% - Cluainidh > Drochaid Sheile > A’ Mhormhaich

16% - An Dòrnaidh & Bun Dà Loch15% - Buaile na Lùib > Ormasgaig15% - Àiliginn, Diabaig

15% - Cnòideart, Loch Nibheis14% - Ceann Loch Iubh > Achadh na Sìne14% - Sannda > Mungasdal

13% - Earradal a Tuath > Sannda Mhòr13% - Srath Carrann > Achadh nan Seileach11% - Achadh na Tràghad > Ciseorn11% - Uachdar Thìre > Rèaraig

11% - Ulapul10% - Poll Iubh

10% - Am Bad Luachrach > Doire nam Muc9% - Achadh Dà Dhòmhnaill > Sgoraig8% - Loch Ma Ruibhe7% - Bruthaichean Ulapuil

7% - A’ Chathair Bheag > An Caolas5% - Am Bràigh Mòr > Leac Mhailm5% - Sìldeag > Balgaidh


Bha na ceàrnaidhean seo anns na Garbh Chrìochan os cionn 75% ann an 1901.

32% - Àth Tharracail28% - Bun na h-Abhann & Àird Tobha26% - Dail Eildhe > Mìogharraidh23% - Na Druimnean > Fionnairigh

19% - Mòrar16% - Àird nam Murchan15% - Gleann Ùige15% - Àrasaig

14% - Taobh a Deas Loch Iall14% - Sròn an t-Sìthein12% - Loch Àlainn

12% - Taobh Loch Mhòrair12% - Lìdeasdal > Inbhir Shannda

11% - Àird Ghobhar11% - Malaig11% - Port na Croise10% - Gleann Creurain

10% - Àth na h-Eilde > Rèiseapol

Tha a h-uile h-àite eile a-nis fo 10%.

Cunntas-sluaigh 2001: 100 bliadhna de chrìonadh

1901 2001


Co-dhùnadh - 1

Tha a’ Ghàidhlig a’ crìonadh uabhasach luath ach chan eil càil nàdarra mu bhàs cànain.

Cha robh iomallachd leatha fhèin gu leòr airson an cànan a chumail fallain.

Bha na mìltean ann an 1901 gun Bheurla idir, agus buaidh aca air an coimhearsnachdan.

A rèir nam figearan a-mhàin, tha àiteachan mar Sgalpaigh an ìre mhath cho làidir ‘s aa bha iad o chionn ceud bliadhna.

Thairis air an fhichead bliadhna a dh’fhalbh, tha cor na Gàidhlig air piseach iongantacha dhèanamh: foghlam, craoladh, mothachadh, inbhe. Tha deagh naidheachd ann.

Bha an costa a tuath ‘s an iar na bu treasa ann an 1901 na na sgìrean as treasa anns nah-Eileanan Siar an-diugh.

Cha robh buaidh cho uile-chumhachdach aig na mòr mheadhanan, in-imrich, siubhalagus dlùth-chruinneas ann an 1901 ‘s a th’ aca an-diugh – ach bha foghlam marbhteach.


Co-dhùnadh - 2

Tha na ceudan de chànanan ann an staid nas cugallaiche na a’ Ghàidhlig.

Chan eil na figearan ag innse dhuinn cò na 58,652 aig a bheil comas labhairt sa Ghàidhlig.

A bheil an suidheachadh tur eadar-dhealaichte a-nis ‘s gu bheil Beurla aig a h-uile duine?

Feumaidh an Riaghaltas, na h-ùghdarrasan ionadail, na buidhnean Gàidhlig agus nabuidhnean poblach planaichean cànain ciallach a dhealbhadh ‘s a chur an gnìomh.

Feumar coimhead ri eisimpleirean à dùthchannan nas adhartaiche ‘s nas proifeiseanta naAlba, m.e. Canada, a’ Chuimrigh, Èirinn, Catalòinia, Lituania agus Dùthaich nam Basgach.

Chan eil suidheachadh na Gàidhlig idir an-àbhaisteach no eadhon eu-dòchasach an tacari iomadach cànan eile air feadh an t-saoghail.

Ged nach biodh Gàidhlig fhileanta aig a h-uile duine a tha a’ nochdadh anns na figearan,dh’fhaodadh iad a bhith feumail ann an dòigh phoilitigeach, a rèir MhicFhionghain.

1901 - 2001

Documents