1918-ci il qırğınları. tarixi araşdırmalar

7/29/2019 1918-ci il qrnlar. Tarixi aradrmalar

1/59

Q an y a d d a

VAQF ARZUMANLI,

VL HBBOLU,KAML MUXTAROV

1918-ci ilQIRINLARI

Bak YRTMN 1995


2/59

84.3

A 75

Redaktoru: Cavad Zeynal

A 75 V. Arzumanl, V. Hbibolu, K. Muxtarov.1918-ci il qrnlar. Tarixi aradrmalarB.: yrtmn. 1995. 90 sh.

srin vvlind xalqmzn soyqrmna mruz qalmasndan, mahallarmzn,razilrimizin ialndan, hmin qanl siyast nticsind qurban gedn yzminlrl soydamzn faci-flaktlrindn bhs edn bu kitab hr bir ks ndr:kiik oxumaldr-glcy hazrlanmas n; yeniyetm oxumaldr - tarixini

bilmsi v mbarizlr hazr olmas n; byk oxumaldr-bu facilriunutmamas n; analar oxumaldr- hmin hadislri beik banda krplrindanmalar n-yalnz bu halda milli yaddamz zn qayda bilr.

A 470202400

84,3yrtmn1995


3/59

N S 3

Xalqmza qarsrimizin vvllrind iki df soyqrm siyastinin hyatakeirilmsin baxmayaraq, bugnk nsil yaxn vaxtlara qdr bu tarixi facilrbard, demk olar, he n bilmirdi. Son illrin demokratik i soykkmzqar evrilmi bu mnfur siyastin ac hqiqtlri zrin z ziyasn sald,mtbuat shiflrind 1905 v 1918-ci illrd olmu qrnlar bard yazlargrnmy balad.

Sovet hakimiyyti illri rzind bu tarixi facilr bard danmaq qeyri-mmkn idi. Xalqn soykknn mhvin, Azrbaycan torpaqlarnn zbtedilmsin aid mqallr drc etdirmk, kitablar buraxmaq qanunla qadaan

olunurdu. Bu ii grmy chd edn ayr

-ayr

xslr inzibati orqanlar trfindntqib edilirdi, onlarn bu vtnprvrlik faliyyti o dvrd partiyann irli srdybeynlmillilik siyasti il uyun glmirdi.

El hmin dvrd he bir partiya v dvlt siyastin mhl qoymayanermnilr xalqmza qar, btvlkd trk dnyasna qar hyata keirtdiklrisoyqrm siyasti illaqdar olaraq hali arasnda tbliat ilri aparr, yeni nslisrf ermni milltiliyi ruhunda trbiy etmy alrdlar. Mhz buna gr dyaxn vaxtlara qdr, yni Dalq - Qaraba problemi meydana xana qdr hr

bir ermni gnci trk nifrt ruhunda bym, 1905-1918-ci illrd olmuermni-mslman qrnlar bard tarixi hqiqtlr bard uydurulmu, iirdilmitsvvrlr malik idi. Azrbaycanda is bamza alan msibtlri yazmaqqadaan edildiyindn gnclrimiz z yaxn kemiind ba vermi facilri yrn

bilmmidi, baqa szl desk, soykkmz, razimiz, torpaqlarmza,tariximiz qar evrilmi bu facidn sni surtd mhrum olmudu.

1993-c ild 1918-ci ilin ermni-mslman qrnndan 75 il kedi. Dz 75il vvl ermni quldur dstlri Azrbaycan trklrin qar tarixd grnmmi

bir vhilik etdi. Bakda, amaxda, Qubada, Naxvanda, Qaraba v Zngzurda,habel Azrbaycann digr hr v kndlrind, qdim ouz yurdu rvantorpaqlarnda yz minlrl Azrbaycan trk ignc il ldrld, evlr qart

edildi, yandrld. Danak silahl dstlri dinc haliy qar el vhiliklr ttbiqetdilr ki, bu gn hmin tarixi facilr bard shbt aanda adamn nbzi dayanr.Ermni vhilri qocalar, qadnlar, uaqlar qlncdan keirir, bu gn olduu kimi,1918-ci ild d azrbaycanllarn yaay yerlrini yandraraq l zona yaratmaaalrdlar. Hmin dvrd danak hrbi qvvlrinin vasitsil tkil edilmi busoyqrmn bada Stepan aumyan olmaqla ermni boleviklri vtndamharibsi kimi qlm vermy v bununla da sl tarixi hqiqti rt-basdretmy alrdlar.

Lakin zaman hr eyi z yoluna qoydu. Ermni boleviklrinin sl simas

mlum oldu. Xalqmzn soyqrmna susam bu vhilr z tarixi cinaytlrinigizld bilmdilr.1918-ci ilin mart soyqrm gn vaxtil Azrbaycan Demokratik


4/59

Respublikas hkumti trfindn milli matm gn kimi keirildi. Bu matm ikiil, yni 1919 v 1920-ci illrd Azrbaycanda milli matm kimi qeyd edildi.

Azrbaycan Elmlr Akademiyasnn Milli Mnasibtlr nstitutununmkdalar trfindn hazrlanan bu kitab hmin sahd ilk tbbs hesab olunur.Mlliflr 1918-1920-ci illrd Azrbaycann btn razisind Bak, Quba,

amax, Gnc, Qaraba, Naxvan v Zngzurda, elc d qdim ouzlarnyaay mskni olan rvan torpanda soykkmz qar dvlt sviyysindhyata keiriln soyqrm hadislrini faktik materiallar sasnda thlil edrkmmildirib oxuculara atdrma zlrin borc bilmilr.

bhsiz ki, adlar kiln hrlrd v razilrd trdiln soyqrmbard daha byk hcmli kitablar yazmaq mmkndr. Yqin ki, tarixilrimizbu iin hdsindn layiqinc glcklr. ndiki halda is, bu soyqrm hadislriniznd geni ks etdirn kitabn olmamasn nzr alaraq onun tezlikl nrolunub oxuculara atdrlmasn vacib bilmirik. nki bu soyqrm hr bir

Azrbaycan vtnda

n

n, xsusil bymkd olan gn nslin qan yadda

ndamhkmlnmlidir.

BAKI QIRINI

1918-ci il martn sonu, aprelin vvlind Bakda ermniprst bolevikrhbrliyinin iradsi v fal itirak il milli zmind trdilmi dhtli qrnntisind dinc azrbaycanlhalidn minlrl adam lm v yaralanm, thqirv ignclr mruz qalmdr. Tarix Mart facisi kimi daxil olmu bu qanlhadis tezlikl Bak hdudlarndan ox-ox knara xm, Lnkarann, amaxnnv Qubann tutulmas, talan edilmsi v yandrlmas, dinc halinin amanszcasnamhv edilmsi il nticlnmidi. Bu mqsdynl talanlar, qrnlar zaman nqocaya, n cavana, nd krplr aman verilmmi, adamlar vhicsin qtlyetirilmlri un onlarn mslman, azrbaycanl olmalar tamamil kafi hesabedilmidir.

Bu dhtli cinaytlrin tkilatlar crbcr vasitlrl Leninin rbt vetimadn qazanmaumyann balq etdiyi Bak boleviklri, balca icralaris danak hrbi hisslri olmudur.

Bel bir sual ortaya xa bilr ki, bu cr qanl cinaytl atmaq, yaxud da

ona gz yummaq mgr boleviklr oxmu grk idi? Ax, onlar artq be aydanartq idi ki, hakimiyyti l keirmidilr. Mgr onlar dnmrdlrmi ki,trtdiklri qanl cinaytlrdn tr, n vaxtsa cavab vermli olacaqlar?

Bu suallara cavab vermk n boleviklrin Bakda hakimiyyt glmlri,hans ictimai-siyasi qvvlr trfindn mdafi olunmalar, yerli haliy-azrbaycanllara, onlarn ictimai-siyasi tkilatlarna mnasibti msllrini birqdr genirh etmk lazmdr.

Tarixdn yax mlumdur ki, hr yerd olduu kimi, Bakda da boleviklrinhakimiyyt glmsi he vaxt demokratiknnlrsaslanmam, yni genihali

ktlsinin onlar mdafi etmsinin nticsi olmamdr. Sadc olaraq, Bakboleviklri Rusiyada 1917-ci il oktyabr evrilii rfsind yaranm qarqlqzaman zlrin xas olan demoqoqluq mhartlrini ustalqla i salaraq el hmin


5/59

ayn 13-d Bak Sovetinin craiyy Komitsini istefa vermy mcbur etmi,oktyabrn 15-d is Bak Soveti il mdn-zavod komissiyalar konfransnn birgiclasn keirrk mvqqti geni Bak Soveti yaradlmasna nail olmudular.Hmin dvrd boleviklrin Bak proletariat arasnda nfuzuna glinc,gstrmk olar ki, onlar bu msld tkc zlrini tamam hrmtdn

salm meneviklri arxada qoya bilmidilr. Qalan partiyalarla, xsusnMsavat partiyas il mqayisd onlarn nfuzundan he danmanadymzdi. Szlrimizin tsdiqi n 1917-ci il oktyabrn 22-d Bak Sovetinkeirilmi yeni sekilrin nticlrin nzr salaq. Hmin nticlr gr partiyalararasnda seicilrin sslri aadak qaydada myynldirilmidi:

Msavat - 9617ssBoleviklr - 3623 ssEserlr - 6305 ss

Meneviklr - 687 ssDanaksutyun - 5288 ss.

Grndy kimi, sekilr zaman digr partiyalarla mqayisd boleviklrintoplad sslr xeyli miskin nzr arpr. Bunun tam ksin olaraq, Msavatnoxmilltli proletar Baksnda mumi sslrin 40 faizini toplamas bu partiyannreytinqinin yksk olduunu gstrirdi. Lakin mhz Msavatn Bak Sovetininv onun craiyy Komitsinin trkibin daxil olmaqdan imtina etmsi eser vdanaklarla mumi dil tapmaqda tinlik kmyn boleviklrin iini xeyliynglldirmidir. gr bura, demoqoq arlarla Bak proletariatnn iqtisadivziyytinin tezlikl dzlcyini byan edn vdlri dlav etsk,o zaman aydnolar ki, niy Rusiyada 1917-ci il oktyabr evriliindn az sonra-oktyabrn 31-dBak Soveti Bak rayonunda btn hakimiyytin Sovetlrin lin kemsini zrurisayan bolevik qtnamsini qbul etmi, noyabrn 2-d is hr razisind S.aumyann bal il Sovet hakimiyyati elan edilmsin ss vermidi. Bellikl,22 oktyabr sekilrinin ziddin olaraq, sslrin he 15 faizini d qazanmam birpartiya, slind, Bak hrind real hakimiyyt sahib olmudu. Bs n gclmxalift partiyas olan Msavatn hadislrin bu mcrada cryan etmsinmnasibti nec idi? Bu suala partiyann lideri M..Rsulzadnin szlri il cavab

verk: Msavat partiyas hakimiyytin Sovetlr verilmsin prinsipc etirazetmir, lakin Bak Soveti demokratik saslarla seilmdiyindn, hminin, ondakndlilr tmsil olunmadndan Msavat hakimiyytin gstriln Sovetverilmsin etiraz edir v onun craiyy Komitsin daxil olmayacaqdr.

lbtt, vvllr, Msavatn geni ktllr, xsusil d Azrbaycankndlilri arasndak byk nfuzundan qorxaraq, onun mvqeyin sakityanamaa stnlk vern, daha ox hakimiyyti z llrind cmldirmkqaysna qalan boleviklr, zaman kedikc, z narahatlqlarn bruz vermy

balayrdlar. Msavatn, demk olar ki, gndn-gn artan nfuzu onlarn

hakimiyytd mhkmlnmk arzusunun gerklmsi yolunda ciddi maneyevrilmidi. Bunu S.aumyan da etiraf etmy mcbur olmudu. O, gstrmidi ki,vvllr Zaqafqaziyada n zif partiya saylan Msavat Rusiyada fevral


6/59

inqilabndan bir il kedikdn sonra Zaqafqaziyann n gcl siyasi partiyasnaevrilmidi.

1918-ci il noyabrn 15-d S.aumyann V..Lenin trfindn Qafqaznfvqlad komissar tyin olunmas v ona rus qounlarnn ial etdiyi TrkiyErmnistann muxtariyyt v istiqlaln tmin etmk n frman tqdim edilmsi

vziyyti sasl surtd dyidi. ndi arxasnda Leninin nfsini duyan aumyanMsavata qar daha srt mvqedn x etmy balad. Hadislrin sonrakgedii d bu mnasibtlri kskinldirmy bilmzdi.

Hl 1917-ci il noyabrn 9- 12-d Msavatn rhbrliyi il Zaqafqaziyamslman milli komitlrinin Bakda keirilmi konfransnda azrbaycanllarn zmqddratn tyinetm hququnu realladrmaq v Azrbaycann muxtariyytinnail olmaq mqsdil Milli Mssislr Mclisini armaq haqqnda qraraumyann qzbin sbb olmaya bilmzdi. nki o, bura Bak neftinin qeyd-rtsiz Rusiyaya axdlmasna nail olmaq v Trkiy, torpaqlarnda ermnilrin

muxtariyyti mslsini hll etmk n glmidi.Milltilik mrzin tutulmu bu adam Azrbaycan sz bard eitmkbel istmirdi. O, he cr baa dmk istmirdi ki, Azrbaycan adlrazi, onunyerli halisi vardr, bu mstqil bir xalqdr v onun da z mqddratn tyinetmhqunu tmin edilmlidir.

Msavatla Bakdak oyuncaq Sovet hakimiyyti arasnda dmniliyiartran ikinci gcl hadis 1917-ci il noyabrn 26-28-d Zaqafqaziyada MssislrMclisin keiriln sekilr oldu. Sekilrd itirak etmi 2455274 nfr seicidn615816 nfri Msavata, 159270 nfri is Mslman Sosialist Blokuna ssvermidi. Boleviklr is btn Zaqafqaziyada yalnz 95581 ss toplaya

bilmidilr. Sekilrin nticlri bir daha tsdiq etmidi ki, boleviklrZaqafqaziyada ox zif ictimai bazaya malikdirlr v yalan vdlr hesabnahakimiyyt gldiklri Bak rayonundan baqa digr he bir yerd nfuza malikdeyildilr. aumyann balq etdiyi Bak Sovetinin v onun craiyy KomitsininBaknn znd d mvqeyinin kifayt qdr mhkm olmadn is bel birfaktdan aydn grmk olar ki, boleviklrin 5 aylq hakimyytlri dvrnd(1918-ci il mart facisin qdr) onlarhrdki vziyyt tam nzart etmy nailola bilmmidilr. Sovet hakimiyyti kapitalistlrin mqavimtini qra bilmmi,hr dumasnn v milli uralarn faliyytini dayandrmam, milli qoun

hisslrini trkisilah etmmidi. hr dumas maliyy ilrin rhbrliyi lindsaxlayr, kaz pullar buraxmaqda davam edir, hr nqliyyatna nzarti hyatakeirirdi.

Demli, real hakimiyyt yiylnmk n Bak Soveti, onun craiyyKomitsi birinci nvbd ciddi siyasi qvv olub, qsa mddtd tkcazrbaycanllar arasnda deyil, digr mslman xalqlar arasnda da byk nfuzqazanm Msavat z yolundan knar etmliydi.

Yuxarda deyllnlrdn aydn olduu kimi, bunu dinc vasitlrl hyatakeirmk boleviklr n sadc olaraq imkan xaricind idi. Bel olan halda

bolevik rejimi n sciyyvi olan bir yol-zoraklq yolu qalrd. Bunun n is,n vvl dy qabiliyytli silahl qvvlr malik olmaq, sonra ismliyyatlaraznm mdafi donu geyindirmkl onun labdlyn v proletariatn


7/59

mnafeyin xidmt etdiyini sbuta yetirmk tlb olunurdu.Bs faci rfsind Bak Soveti z bdxah niyytlrini hyata keirmk

n: real silahl quvvlr malik idimi? Faktlar bu suala msbt cavab verir. Facirfsind Bak Soveti rhbrliyi znn srncamnda olan silahl qvvlrintkili v tchizat sahsind xeyli i gr bilmidi. aumyan bu mqsdl RSFSR

hkumtin mracit etmi v kifayt qdr dy srsat, gndrilmsin nailolmudu. Bak Soveti qounlarnn srncamna htta top, zirehli man vtyyarlr d gndrilmidi.

Lakin btn mslman halisini fal mdafi etdiyi msavatlara qarglck hrbi mliyyatlarda Bak Soveti qounlarnn kifayt edcyinminolmayan aumyan faci rfsind danaklarla taktiki ittifaqa girmyi dunutmamd. Onu da qeyd edk ki, hmin dvrd Bakda danaklarn say 4 minnfrdn artq olan yax silahlanm silahl qvvlri var idi. Danakstyunliderlri z nnlrin sadiq qalaraq Rusiyada mrkzi hkumt,

Grcstanda meneviklr, Bak

da is onlar

n bdi milli ehtiyaclar

nahssaslqla yanaan aumyan hkumtin eyni drcd yaltaqlqla qulluqgstrirdilr. Elaumyann z d grkmli danak liderlri il sx laqraitind ilmyi bir an bel unutmurdu. Bunun mqabilind aumyandaazrbaycanllara nifrt hissi o qdr gcl idi ki, htta bu sahd danaklar belona hsd apara bilrdilr. o yer atmd ki, aumyan mr boyu qul kimiitatind durduu Leninin d azrbaycanllarn muxtariyyti mslsin diqqtlyanamaq bardki mslhtinml etmyi mmkn saymamd. Ax, 1918-ciil martn 18-d V..Lenin v RK(b)P Mrkzi Komitsinin tapr il.V.StalininStepana, Alyoaya, baqa yoldalara mktubunda aydnca yazlmd ki,Mslmanlar muxtariyyt tlb etslr mrkzd v yerlrd Sovet hakimiyytiniszsz olaraq qbul etmk razln almaqla, onlara muxtariyyt vermklazmdr. Lakin aumyan bunlar qulaqardna vurmudu. Daha sonra, hmindvrd Bakda ran v Qrb cbhsindn qaydan 7000 nfr qdr rus sgri(bunlarn da myyn hisssi, bir ne polkun is htta rislri ermnilrdnibartdi) iliib qalm, dmir yolu bal olduu n evlrin ged

bilmmidilr. Boleviklrin tviqat da bu id z mnfur rolunu oynam vsonralar hmin sgrlrin bir oxundan mslmanlara qar hrbi mliyyatlardaistifad olunmudu. Xzr hrbi donanmasnn matroslar eserlrin tsiri altnda

olduqlarndan onlarn da gec-tez Bak Sovetinin trfind vuruaca bhdourmurdu. z nvbsind meneviklr d Bak Sovetini mdafi etdiklrinigizltmirdilr.

n dhtlisi bu idi ki, mart facisi rfsind say 6 min nfr atan BakSoveti silahl qvvlrinin, istr trkibinin, istrs d komandir heytinin myynhisssini ermni milltindn olanlar tkil edirdilr. Bunlarn arasnda Bak SovetiQzl Ordu qrargahnn risi, ar ordusunun polkovniki Danakstyun

partiyasnn zv Z.Avatisyan, 3-c briqadann komandan Amazasp, danakpartiyasnn digr zv, qzl qvardiyalarn mumi dstsinin bas, ar

ordusunun mlum polkovniki Kazarov v baqalar var idi. Buradan mlum olurduki, danak qounlarndan lav, Bakda Qzl Ordu sralarnda xidmt ednlrin dbir oxu Danakstyun partiyasnn nzartin tabe edilmidi.


8/59

Bellikl, yuxarda gstrilnlrdn aydn olduu kimi, mart facisirfsind Bakda hrbi qvvlr nisbti msavatlarn tam zrrin olmudu.Daha dorusu, bir trf mhariby yax hazrlanm znn hrbi imkanlarnhrtrfli lb-bimi, toqquma balayarsa, mttfiqlrinin kimlrdn ibartolacan dqiq myynldirmi, digr trf is, yarmq hrbi hazrlq grm

sgrlrinin oxluq tkil etmsi, hrbi mliyyatlarn gedii plannn olmamas,intizamn zifliyi, pis silahlanmalar, ar silahlarnn is, demk olar ki, olmamasucbatndan ox tin vziyyt dmd. Toqquma rfsind hr iki trfinsilahl qvvlrinin sayca brabr olmasna (hr trfdn on min nfr) dair indiyqdr tarix dbiyyatnda verilmi rqmlrin dqiqliyi bard is he shbt dola bilmz. str canl qvv, istrs d texnika sahsind hrbi stnlk BakSoveti qounlar trfind olmudur. Tsadfi deyildir ki, mart facisi rfsind

bir trf (Bak Soveti) mharibni udacana tam arxayn olduu n onu tezliklbalayb, qalibiyytl qurtarmaa can atrdsa (hrbi toqqumalarn milli mnaqi

zminin ke bilcyi bard N. Nrimanovun xbrdarl

q v yalvar

lar

nabaxmayaraq), digr trf (msavatlar) hrdki hrbi qvvlr nisbtinin onlarn lverili olmadn tamamil drk edrk hrbi-toqqumaya yol vermmk,ya da he olmazsa, onu bir qdr yubatmaa nail olmaqla, dinc halini, xsusil dqocalar, uaqlar, qadnlar hr trafnda yerldirmk n vaxt qazanmaq

bard daha ox dnrdlr.N qdr acnacaql olsa da, etiraf edilmlidir ki, msavatlar mlub

olacaqlarn sanki vvlcdn bil-bil hmin dhtli faciy clb edilmidilr.Grnr, bu msld ermni milli uras zvlrinin v danak liderlrininxyantkar rolu da az i grmmidir. Onlar msavatlar Bak Soveti il silahltqqumaya thrik etmk n zlrin mxsus riyakarlq, xainlikkeyfiyytlrindn btn sviyylrd istifad etmidilr. Onlar vvlc

boleviklrl mbarizd msavatlarla ittifaqa girmy hazr olduqlarnbildirmi, sonra is bitrf qalacaqlarna sz vermidilr. Smimilikdn uzaq olmubu adamlar zlrinin sl niyytlrini is, hmi olduu kimi, gizli saxlamdlar.ndi is facirfsind ermni liderlrinin diplomatik falln ks etdirn birne fakta nzr salaq:

...martn 18-d kemi hr risi Qaik mslmanlarn iclas keirilnslamiyy binasna glrk ermni milli uras v danakstyun partiyasnn

adndan bildirmidi ki, hrgah mslmanlar boleviklrin leyhin xsalar, ondaermni qoun hisslri mslmanlara qoular v boleviklri Bakdan qovubxarmaqda onlara kmk edr.

Ermni milli urasnn baqa bir nmayndsi Ter Zaxaryan hmin gnmslman milli uras v msavat partiyasnn binasna glrk demidi ki,danaklar msavatlarla birlikd boleviklrin leyhin xmaq nmslhtlmk istyirlr. Ter-Zaxaryan lav etmidi ki, bu mbariz siyasiqidlr stnd mbarizdir, mslman v ermni milli uralar x etmkn sazi gl bilrlr. (Sitatlar Z..brahimovun Sosialist inqilab urunda

Azrbaycan zhmtkelrinin mbarizsi (Bak, 1957) kitabndangtrlmdr).Bs mumi dmn, (Sovet hakimiyytin) qar birg x mqabilind


9/59

onlar hans rtlr irli srrdlr? Ermni milli urasnn da, danaklarn dabalca rti bundan ibartdi ki, boleviklr qovulduqdan sonra Bakda msavat-danak hkumti yaradlsn. Demli, n az, n ox, msavatlar doma hrlriolan Baknn idar olunmasnda ermnilrin d tam slahiyyti olduunu rsmiqaydada tsdiq etmli idilr. lbtt, msavatlar bel milli xyant yolunu tuta

bilmzdilr. Bunu, yqin ki, hmin qbuledilmz tklifi irli srnlr d yaxbilirdilr.Msavatlarn qti mvqeyi il rastlaan danaklar he d ruhdan

dmdilr. Onlar thrikilik mllrini davam etdirrk yeni bir tklif irlisrdlr. Hmin tklifin mahiyyti bundan ibartdi ki, msavatlarla boleviklrarasnda vurumalar balanaca tqdird danaklar bitrf qalacaqlar v guyarbt bsldiklri azrbaycanllara silah vermkl yardm gstrcklr. Bu tklifd riyakarlqdan baqa bir ey deyildi. slind is onlarn azrbaycanllara silahvermk niyytlri bel yox idi. O ki, qald, bitrf qalmaa, mart hadislrinin

btn sonrak

facili gedii bu bitrfliy ne vicdanla ml olunduunahadt vermidi. Demli, bu tklif d sonrak hadislrin bir daha tsdiq etdiyikimi, yalnz msavatlarla boleviklri toqudurmaa, msavat hrbi hisslriniBak Soveti qounlarnn li il trksilah etmy, dinc mslman halisin divantutmaa ynldilmidi.

Deyildiyi kimi, msavatlar yaxnlamaqda olan flakti grmybilmzdilr. hrd oxlu ermni silahl dstlrinin toplanmas azrbaycanlhalisinin hval-ruhiyysin son drc mnfi tsir gstrirdi, onlarn bir oxusrtl hri trk etmkd idi. Bellikl, hrdki hali tarazl pozulurdu.Msavatlar buna yol vermmk n z qzetlri Aq sz vasitsilhaliymracit edrk onlar fitnlr uymamaa, sabitli qoruyub saxlamaaarmdlar. Lakin bel bir sabitlik artq Bak Sovetinin rhbrliyini tminetmirdi. Onlar msavatlarhrin siyasi hyatndan tamamil knar etmk nox dhtli bir plan hazrlamdlar. Hmin plana gr, kiik fitnkarlqlartrtmkl siyasi urca yetimmi azrbaycanl halini cavab tdbirlrin svqetmk, sonra is hrbi qvv v texnika stnlyndn istifad edrk btn cbh

boyu hcuma kemk vlbtt, bu zaman tqsiri msavatlarn zrin yxmaqnzrd tutulurdu. Bellikl, Bakda msavatlarn siyasi rqiblr siyahsndansilinmsi n hr ey edilmi, mliyyat planlar n xrda tfrat il ilnib

hazrlanmd. Gman etmy tamamil sas vardr ki, danak hrbi hisslrininBak Soveti trfind mhariby qoulaca mslsi d hl hrbi toqqumalar

balanmazdan xeyli vvl azladrlmd. gr bel olmasayd, hl 1918-ci ilmartn ortalarnda Bak Soveti hrin mhasirsini yarmaq bhansi altnda zqounlarn Lnkrana, amax v Muan dzn gndrmy csart etmzdi.Ermni milli urasnn v Danakstyun partiyas nmayndlrinin qeyri-mqbul rtlr irli srmkl msavatlarla, baladqlar danqlar is, grnr,gz kl frmk v iz azdrmaqdan baqa birey deyilmi.

Bak facisin balamaq un bhan tapmaq ox da tin olmad. nki

Bak Sovetinin hr daxilind dzlmz amirlik mvqeyindn x etmsiningclnmsi onsuz da mslman halisi arasnda grginliyi son hdd atdrmd.Lakin Bak Soveti rhbrliyinin davakar mvqeyi hr df msavatlarn salam


10/59

dncy saslanan soyuqqanl, tmkinli mvqeyi qarsnda z mqsdin nailola bilmirdi. Bel olduqda Bak Soveti rhbrliyinin aq antaj tdbirin latmaqdan baqa arsi qalmad.

Bakda vtnda mharibsi ad altnda milli qrnn balancn qoymuhmin fitnkar tdbir bundan ibart olmudu ki, 1918-ci il martn 29-da Bak

Soveti craiyy Komitsinin srncam il Evelina gmisind Lnkrana zmyhazrlaan mslman diviziyasnn (Dikaya diviziyann azrbaycanl svaripolku nzrd tutulur. - K. M.) bir ne yz nfrlik zabit v sgri trksilahedilmidi. Bu, aq-akar meydan oxumaq, z gcn nmayi etdirmk, slamirlik hrkti idi. hrd minlrl yax silahlanm danak hrbi hisslrisrbst hrkt etdiklri halda, mslmanlarn kiik bir dstsinin trksilahedilmsi mslman halisi arasnda narazl artrm v ciddi etirazlardourmudu. nki bu tdbir, slind, stn danak hrbi qvvlri qarsndahrin azrbaycanl halisinin trksilah edilmsi tlbi idi. Digr trfdn bu

fitnkar tdbirin mntiqsizliyi orada zn gstrirdi ki, ax

, mslman hrbihisslri Bakdan gedirdilr, hr kims kmy glmirdilr.Martn 30-da shr tezdn Bak mscidlrind etiraz mitinqlrinin

keirilmsin baland. Bel bir grgin raitd Msavat partiyas rhbrliyinnnazrbaycanlhalini sakitliy vminamanla armas da arzu olunan nticnivermdi. Silahlarn geri qaytarlmas tlbinin uzanmas (grnr, N. Nrimanovunvasitiliyi il boleviklrin silahlar qaytarmaa vvlc razlamalar da onlarnnvbti fitnkarlq manevri olmudu) narazl son hdd atdrd. Gnortadansonra amax yolunda (C. Cabbarl ksi) v Tatarski ksind Qzl Ordununsvari hisssin fitnkarlarn tkil etdiyi hcum hrd minamanln brpaolunacana btn midlri pua xard. Bununla da, aumyan v danaklaristdiklrin nail oldular.

Bu hcuma bndmi kimi Qzl Ordu hisslri drhal mslmanmhlllrin soxularaq fal hrbi mliyyatlara baladlar. Sonralar hmin qanlhadislrl balaumyann etiraf mslnin sl mahiyytini drk etmk n oxhmiyytlidir. O yazmdr: Biz svari birlmlrimiz ilk silahl basqna qarhr cr hazrlq grmdk v drhal btn cbh boyu hcuma baladq.Znnimizc, bu szlrin lav izaha ehtiya yoxdur. Hqiqtn daumyana vonun hmfikirlrin ilk atin hans trfdn almas olduqca lazm idi ki,

zlrinin oxdan rklrind gzdirdiklri bdxah niyytlrini srbst hyatakeirsinlr.

Bellikl, vvlcdn hazrlanm ssenari zr Bak facisinin hyatakeirilmsin baland. El hmin gn, yni martn 30-da boleviklrin rhbrliyiil Bak hri v onun rayonlarnn nqilabi Mdafi Komitsi yaradld.Komitnin trkibin aumyan, Korqanov, Caparidze, Nrimanov, Suxartsev (buhmin Suxartsev idi ki, mart gnlrindn sonra keiriln bolevik yncaqlarndan

birind Msavat partiyasnn bayran eyny-eyny- Trkiynin Bakcbhsi alnd-deyadln bildirmidi) daxil edilmi, sa eser Saakyan, danak

Yoliyan onun iind itirak etmk n dvt olunmudu. Komitnin srncamil danak Martikyan bolevik dstsinin komandiri tyin edilmidi. Grnr,komitnin d trkibi vvlcdn hazrlanm, son mqamda is Nrimanovun da


11/59

siyahya lav edilmsi zruri saylmd.Boleviklrin danaklar, sa eserlr v baqa anti azrbaycanl qvvlrl

lbir ildiyini bel bir faktdan da aydn grmk olar ki, nqilabi MdafiKomitsinin inqilaba sadiq qvvlr mracitindn drhal, sonra, martn 31-dbitrflr - danak hrbi hisslri v Xzr hrbi donanmas matroslar Bak

Soveti trfind vuruacaqlarn bildirmi v fal surtd hrbi mliyyatlaraqoulmudular. Hmin inqilaba sadiq qvvlrin hmryliyi sovet qounlarnael hmin gn msavatlarn qeyri-mtkkil silahl qvvlrin qar btncbh boyu qti hucuma kemy imkan vermidi. Dylrd zirehli manlardan,top v aviasiyadan istifad edilmsi azrbaycanlhali arasnda aqnlq yaratm,qorxu v tlaa sbb olmudu. Ax, kim gman ed bilrdi ki, kiik bir mnaqihr hdudlar daxilind dinc halinin gz qarsnda sl masir mharibyevrilckdir. Bak Soveti qounlarnn srncamnda olan toplarn lllri hrinmslman mhlllrin trf tuland, hrbi gmilrin toplar is hrin yuxar

mhlllrini at tutmaa balad

lar. Onlar htta tarixi binalar

, mscidlri beldatmaqdan kinmirdilr. Msavatlarn sngr etdiklri rihr trafnda,amax yolunda vhrin digr hisslrindiddtli k vurumalar baland.Dinc, hali arasnda lnlr v yaralananlar ox idi.

Dmnin stn quvvlri qarsnda mqavimt gstrmyin yalnzgnahsz qurbanlarn sayn artra bilcyini grn msavatlar martn 31-d atidayandraraq slh danqlarna balama tklif etdilr. nqilabi MdafiKomitsinin ultimatumu (Bak Soveti Hakimiyytinin qeyd-rtsiz tannmas vonun srncamlarna tam tabelik; mslman hrbi birlmlrin, bunun ardnca nsermni qvvlrinin hrdn xarlmas; Bakdan Tiflis v Petrovska dmiryolunun almas) msavat rhbrliyi trfindn qbul edildi. Bununla da gmanetmk olard ki, boleviklrl ilk hrbi toqqumada hdsiz olmasa da, xeyli qurbanvermi azrbaycanllar) yenidn dinc yaay dvrn qayda bilcklr. Lakinhadislrin sl facili davam ultimatumun qbulundan sonra, danak-bolevikittifaqnn hrin mslman hisslrind qartlr, yannlar, qtllr trtmsi ilba verdi.

Msavat hrbi blrlmlrinin hrdn xarlmasna nail olmu danakhisslri el martn 31-dhrd fitn-fsad, nizamszlq trtmy, milliqrn qzdrmaa l atdlar. Onlar hrd dinc halini talan edir v

ldrrdlr. Bellikl, nqilabi Mdafi Komitsinin irli srdy rtlrinmsavatlar trfindn imzalanmas v yerin yetirilmsi silahl toqqumalarason qoya bilmdi. Bak boleviklrinin xyantkar, ermniprst mvqetutmalar danaklarn l qolunu am, dinc azrbaycanlhaliy vhi usullarladivan tutmaq n onlara hdsiz imkanlar vermidi. Danak dstlrindn olantalanlar v soyunular zlri yandrr, dinc halini qart edib qrrdlar.Onlar uaqlar, krplri snglr taxb gy qaldrr, qadnlar salarndan

balayb k boyu lpaq qamaqa mcbur edir, qocalara rhm etmirdilr. Buinsanabnzrlr, htta adamlar ldrmkl kifaytlnmir, onlarn qulaqlarn,

burunlarn ksir, qarnlarn yrtr v sair vhiliklr trdirdilr. Bunlar bard odvr hadislrinin salamat qalm bir ox ahidlrinin syldiklrini sakitcdinlmk sadc mmkn deyildir. Bu vhiliklri z gzlri il grm bir ox


12/59

xristian hali nmayndlri da hmin qeyri-insani hrktlr bardsl hqiqtitam lpaql il qlm almlar.

Ermnilrin Bakda trtdiklri zbanalqlar dvrnd bir oxgrkmli memarlq nmunlri dadlm, yandrlm, yararsz hala salnmd.Bunlarn srasnda Xalq evini, Mslman Xeyriyy Cmiyytinin binasn,

mslman siyasi partiyalar iqamtgahlarn, qzet - redaksiyalarn (rusca xanKaspi, azrbaycanca xan Aq sz qzetlri) gstrmk olar. Baknn nbyk mscidlrindn biri top mrmilri il dlik-deik edilmidi. Bu vhiliklrinnticsi olaraq oxlu azrbaycanl Bakn v onun neft mdnlrini trk etmliolmudular. n grkmli mslman siyasi xadimlrn hbs edilmi vglllnmidi. Yerli azrbaycanl halinin rhmsizlikl mhv edilmsi v zdoma hrindn didrgin salnmas, he bhsiz, uzaq mqsdlr gdn, ermnimilltilrinin, siyasi niyytlrin xidmt edirdi. Onlar bu yolla Bakn yerlihalidn tmizlmk, onun srvtlrin sahib xmaq, hadislrin zlri n

sonrak

uurlu cryan

tqdirind is bu qdim Azrbaycan hrini Ermnistantorpa elan etmk istyirdilr. Ermni Milli uras Bak blmsinin gstrii ilazrbaycanllara qar vhiliklrd nizami ermni ordusu sgrlrinin d Bakermnilrin yaxndan yardm gstrmsi, ermni qounlarna balq ednAmazasp, Stepan Lalayan v baqalar kimi bdnam ad xarm danaklarnraitin tlblrindn, boleviklrin rbtindn istifad edrk Qzl Ordununkomandirlrin evrilmsi, ermni polklar da daxil olmaqla, btn milli qoundstlrinin Qzl Ordu sralarna clb edilmsi n qdr srsm grns d, bel

bir plann hqiqtn mvcud olduuna dlalt edir.Mslman htta bolevik olsayd bel, ona aman vermirdilr. Danaklar

deyirdilr: Biz he bir bolevik tanmrq, tkc el mslman olmankifaytdir. Onlar kefi istdiklri adam ldrr, evlri dadr, xarabaqoyurdular... Bolevizm bayra altnda danaklar mslmanlara qar hr crvhiliy yol verirdilr. Ninki kiilr, htta hamil qadnlara da rhmetmirdilr. Bu szlrin mllifi nqilabi Mdafi Komitsi zvlri srasnda adkiln Nriman Nrimanov olmudur. Onun mnaqianin ikinci dvr haqqnda

bu qeydlri sadc danaklara qzbini ifad etmirdi, hm d mslmanlarleyhin bolevik-danak ittifaqna mnfi mnasibtini bildirirdi.

Deyildiyi kimi, martn 31 - d msavatlar Bak Sovetinin ultimatumunu

qbul etdikdn sonra sanki hr orta sr qaydalar il iki gnly qaliblrinixtiyarna verilmi v bundan istifad edn silahl danaklar saysz-hesabszcinaytlr trtmidilr. Yalnz ayr-ayr yerlrd azrbaycanl halininfdakarlqla mdafi olunmas onlarn tamamil mhv edilmsinin qarsnalmd. Bellikl, azrbaycanl hali 15 min nfr itki vers d, z rfinin,lyaqtinin axra qdr tapdalanmasna yol vermmidi (itkilrin say bardrqmlr mxtlifdir).

Bolevik-danak alyansna dair baqa bir nmun, nqilabi MdafiKomitsinin, indiy qdr tarix kitablarnda oxuduumuz kimi, fal sylri

saysind guya aprel aynn 2-d Bakhrind qayda-qanun brpa olunmu vtalanlarn qars alnmd. gr ermni milli uras v danak polklarburaxlmamdsa, demli, qayke hamilrin kmyi saysind fitn-fsad


13/59

yuvalar v mnblri saxlanlmdsa, o zaman qayda-qanunun brpaolunmasndan ax nec danmaq olard?

Bel mlum olur ki, nqilabi Mdafi Komitsi yalnz 1918-ci il 18 apreltarixli mktubunda ermni milli urasndan bir hakimiyyt orqan (?!) kimi txirsalnmadan z varlna son qoyma tlb etmi v ona msadir etmk, vergi

qoymaq, hbs almaq, axtar aparmaq v baqa bu kimi hkumt vziflrini (?!)yerin yetirmyi qadaan etmidi. Bel xmrm ki, hmin talanlar v qrnlar birqdr yngl formada olsa da, aprelin 18-dk davam etdirilmidi (blk el bunagraumyan yalnz qrnn 13-c gn V..Lenin yazmd ki, Biz dylrd

parlaq nticlr ld etmiik. Dmn tamamil darmadln edilmidir). Yaxudgr etmni milli uras hkumt funksiyalarn yerin yetirirdis, bu o demkdeyildimi ki, Bakda o vaxt ikihakimiyytlilik mvcud olmudur?

Lakin Bak boleviklri 18 gn sonra verdiklri bu srncamn da yerinyetirilmsind tkid gstrmmidilr. Htta danak qoun hisslrinin yenidn

tkil edilrk Sovet qounlar

na qat

lmas

bel baa atd

r

lmam

d

. Nticddanak polklar slind mtstqil v lahidd dstlr kimi qalm, ermni milliuras is z faliyytini vvlki qaydada davam etdirmidi. Btn bunlar is birmntiqi nticy glib xmaq n tam sas verir ki, 1918-ci il aprelin 25-dtkil edilmi v faliyyt balam Bak Xalq Komissarlar Soveti il slind

bolevik-danak alyansnn icraedici orqan olmudur.El aylq hakimiyyti dvrnd onun qan v zorakla saslanm btn

faliyyti vrfsizlikl hakimiyytdn gedrk z yerini eser-menevik-danaksa alyansna thvil vermsi d bu deyilnlrin bir daha tsdiq edir.

AMAXI QIRINI

XVIII srin vllrind ermni siyastbazlar srail Ori v MinasTiqranyants Qafqaz, o cmldn, Azrbaycan l keirmk n I Pyotramxtlif iallq planlar hazrlayb tqdim edrkn, amax hrini qdimermni hri kimi qlm verirdilr. Onlar Rusiya imperatoruna gndrdiklrimktublarda bu hrin son drc strateji hmiyyt malik olduunu qeyd edir,amaxda xeyli ermni halisinin yaadn gstrirdilr. Lakin ermni

siyastbazlarnn mktublarnda amax hrinin Azrbaycann orta srlrdsiyasi-iqtisadi hyatnda oynad rol, bu qdim tarix malik yaay msknininuzun mddt rqd mrkzi hr olmas fakt bard Rusiya imperatoruna he

bir mlumat verilmirdi. Buna gr d el hmin vaxtdan balayaraq hmermnilrin, hm d Rusiya hakim dairlrinin beynin bel bir yanl fikiryeridilmidi ki, guya amax hqiqtn ermni hri olmu, sonralarazrbaycanllarn lin kemidir. Halbuki he bir rus ziyals, ermni milltisiXII, srdamax hrindn xm bir nfr bel ermni airinin, mdniyytxadiminin adna k bilmz. nki bu hrd hmin dvrd he bir ermni

yaamayb. Bu hr tarixn Azrbayan trklrinin yaay mskni olmudur.XII srdamaxdan xm bir ox grkmli airlr, o cmldn, Xaqani irvani,Flki irvani v bir ox baqa-baqa sntkarlar bu qdim yaay mskninin


14/59

yalnz Azrbaycan trklrin mxsus olduunu aydn gstrir.Ermni siyastbazlarnn amax hrini bir obyekt kimi seib burada

qrn trtmlri he d tsadfi deyildir.Azrbaycan ar Rusiyas trfindn ial olunduqdan sonra onn bir ox

hrlrind Trkiydn v randan krlm ermnilr mqsdynl kild

yerldirilmy baland. Bu dvrd arizm Azrbaycanda mstmlkiliksiyastini ial etdiklri torpaqlarda qeyri-mslman milltlrini yerldirmklhyata keirmy alrd. arizmin mhz bu mqsdynl siyasti saysindamaxhrind d xeyli ermni mskunladrld.

Tarixi faktlar aydn gstrir ki, ermnilr bu qrn hyata keirmk nvvlcdn mhkm hazrlamdlar. amaxhri d baqa iri snaye mrkzlrikimi qrn n sas obyekt seilmidi.

Xalqmzn qddar dmni olan Stepan aumyann rhbrliyi altndarespublikamzn bir ox razisind, elc damaxhrind mslman halisinin

q

r

lmas

akt

haz

rlan

b, 1918-ci ilin ilk aylar

ndan balayaraq planl

kildhyata keirilmidir. Bolevik simas altnda Azrbaycan xalqna qar soyqrmsiyastini hyata kern S.aumyan z ermni soydalar il laqy girrk bumnhus plan hazrlamd. Onun mavini Atabekov bu soyqrmn proqramnhazrladqca bolevik maskas arxasnda gizlnn danak qidli S.aumyanamlumat verir, ondan lazmi mslhtlr alrd. Atabekov mhz S.aumyannyaxndan kmyi v mslhti ilamax qza risinin kmkilri Serebryakovv Glbndov illaq saxlam, qsa mddt rzind bu regionda btn ermnihalisni qabaqcadan silahlandrmd. Cmi bir hft rzind Bakdan gndrilnxeyli pulemyot v gll il tchiz olunmuamaxnn ermni kndlri mrkzdnverilckmri gzlyirdilr.

amax qrnnn balca tkilatlar bu razid soyqrm siyastini hyatakeirmk n he d tkc ermni kndlrin arxalanmrdlar. llr boyu qonuluqraitind mehribancasna yaayan bu xalqlar birdn-bir dmk edib ayaaqaldrmaq, bir-birin qar vurudurmaq he d asan msl deyildi, httasoyqrmn tkilatlar bu id kndlilr bir o qdr d bel balamrdlar. Onlar

bu mqsdl xsusi tkil edilmi quldur dstlrin daha ox mid bslmidilr.nki bu dstlr baksn clladlardan tkil edilmidi.

Artq 1918-ci ilin vvllrindn etibarn amaxnn bir sra kndlrind

soyqrmn hyata keirilmsi zr ciddi hazrlq ilri grulmy baland.Bakdan, habel Ermanistann mxtlif nahiylrindn Mdr kndin, xeylisilahl ermni dstsi gtirildi.

nsan qanna susam bu clladlar ermni kndlilri arasnda tbliat iinigclndirir, onlarn bu siyastini rus boleviklrinin mdafi etdiklrinibildirirdilr.

Ermni silahl dstlrinin amaxda grnmsi, tbiidir ki, yerli mslmanhalisini narahat etmy bilmzdi. nki 1905-1907-ci illrd ba vermi qanlfacilrdn cmi 10-12 il keirdi. O vaxt ba vern milli facinin canl ahidlri

hl damaxda yaayrdlar. Khn facinin yenidn tkrar olunmaq thlksigz qarsnda idi.hrin mslman halisi ba verck qrnn qarsn almaq mqsdil


15/59

tcili olaraq ermnilrl danqlar aparlmasn zruri hesab etdi. Mslhtlib zaralarndan nmaynd heyti ayrdlar v Mdrs kndin gndrdilr.

Ermni silahl qvvlrinin balar z milli psixologiyalarna uyun olaraqmslmanlara yalandan vd verdilr, arxayn etdilr ki, guya onlarn yerliAzrbaycan halisi il he bir ii olmayacaqdr. Riyakarlqdan uzaq olan

azrbaycanllar ermnilrin bu vdlrin inandlar.Lakin ermni mkri ox davam ed bilmdi, danqlar hl baa atmamazn ermni quldurlar z vhi niyytlrini hyata keirmy baladlar. Tszliklamax hri top atin tutuldu. Axamst is silahl ermni dstlri hrdaxil olub, vvlcdn nzrd tutduqlar qrn hyata keirtdilr.

ki gn rzind hrd azrbaycanllarn evi yandrld, talan edildi,gnahsz insanlar amanszcasna qtl yetirildilr.

He bir silah olmayan dinc hali zn mdafi ed bilmdi.Hadisnin nc gn soyqrm mvqqti olaraq dayandrld. Vahim

iind olan hr halisi qorxudan ky

xa bilmir, mqavimt gstrmirdi.Hadislrin qarqlndan istifad edn ermnilr amaxda zlrinin yerlihkumtini yaratdlar. Qondarma ermni hkumti hamya evd oturmaq, kyxmamaq bard gstri verdi. haliy bel bir fikir aland ki, kyxmayanlara qar he bir cza tdbirlri grlmyckdir. slind is bu,qondarma ermni hkumtnin mkrli niyyti idi. Bir qdr sonra bu niyyt zxd. hr tam hakim ksildikdn, yni yiylndikdn sonra ermni silahldstlri salamat qalm, yandrlmam mslman evlrin soxuldular, silah, hdqorxu gcn soyunuluq etmy baladlar. Onlar kiilri guya idaryaparrq ad il evdn xarb ktlvi kild ldrdlr.

amax qrnnn sdas tezlikl hr trf yayld. Ermnilr Gncdnmslmanlarn silahl dstlri gln qdr z irkin faliyytlrinin davametdirir, hr yerd azrbaycanllar vhicsin ldrrdlr. Gncdn kmygln silahl dstlramaxhrini tezlikl bu qaninlrdn azad etdilr. Xalq

bu qrn zaman qtl yetirilnlri hl ayrd etmmi, dfn elmy macaltapmam Bakdan gln ermni silahl dstlrinin tzyiqi altnda Gnc silahllarhri trk etmy mcbur oldular, amax yen d ermnilrin lin amaxhalisinin bana bu df daha dhtli blalar ald. hrdn qaaazrbaycanllar qarlarna xan mslman halisin z canlarn xilas etmy,

amaxnn mrkzind ermnilrin grnmmi vhiliklr eldiuini bildirdilr.Amma - Gyaydan glmi bir nfr axund bu ayilr inanb qamama,ermnilrl danqlar aparacan v bundan sonra mslman halisin he birxtr toxunmayacan vd etdi.

Balarna min bir msibt gtiriln azrbaycanllar axundun dediyin,danqlarn bir smr vercyin inanb qamadlar. hr sakinlrinin xeylihisssi ev eiklrini trk etmyib daha bu dhtli qrna mruz qalmayacaqlarnainandlar.

Bir ne gn sonra is amax ikinci df qan ocana evrildi.

Azrbaycann baqa razilrind qrnlar trdn ermni quldurlar amaxdamisli grnmmi cinaytlr l atdlar. Onlar qadnlarn v kiilri tnasfzvlrini ksmi, krp uaqlar yer mxlam, meyidlrin bana min bir oyun


16/59

amdlar.halinin qaban ksib hrdn xmaa qoymayan, onlara irin vdlr

vern axundun z d ermnilrin qzbin dar olmudu. vvlc onun dilini,qulaqlarn, burnunu ksmi, sonra is bann drisini soymudular.

amax qrnnn balca tkilatlarndan biri Stepan Lalayev, Samson

Aspirov v Saatsazbyov il birlikd byk bir ermni silahl dstsi hrglrk yerli ermni sakinlrinin bas Glbndov v baqalarna mscidimhasiry alma taprd. S.Lalayev yax bilirdi ki, Azrbaycan halisinin

byk bir qismi-qocalar, qadnlar v uaqlar qrndan salamat qalmaq nAllahn evin-mscid pnah gtirib, burada gizlnmilr. Qanin quldurazrbaycanllar ldrmkdn hzz alrd. O, mscidi yandrma, eiy xanlaraaman vermdn gll il ldrmyi mr elmidi.

Mscid toplanm yzlrl dinc hali, xsusn qocalar, qadnlar, uaqlar,bir szl, dhtli qrndan qab canlarn xilas ed bilmyn v midlrini

Allah

n drgah

na balayan gnahs

z insanlar diri-diri bu mscidd yand

r

ld

lar.Eiy qamaq istynlr is drhal glllndilr.S.Lalayevi mri il ermni quldurlar cavan qadnlar, qzlar onun

amaxdak evin aparrdlar. Burada onlar soyunduraraq, vvlc spirtli ikiidirir, sonra da silah gcn onlar zurna altnda rqs eltdirir, el oradaca zorlayrv bir qismini ldrr, bir qismini is hndr eyvandan ky atrdlar. amaxyatrk qounlarnn glmsi il bu qadnlardan cmi 8 nfri xilas edil bildi. Ermniaznlar bu kmksiz qadnlar, qzlar z vhtlrinin, ehtiraslarnn qurbanetdikdn sonra, vhicsin ldrmdlr.

S.Lalayev amaxhalisinin lindn ox yanql idi. 1905-ci ild ba vermiermni-mslman qrn zaman onun atas v misi mslmanlar trfindnldrlmd. Hmin dvrd Atabekov is amax mslmanlarnn kmyisaysindhr komissar vzifsindn xarlmd.

Hr iki cllad bu tarixi fakt yaddan xarmayb, llrin frst dn kimiamaxhalisindn bu cr qisas aldlar, onlar minlrl gnahsz insan vhicsinqtl yetirdilr, evlrini yandrdlar, kndlrini datdlar. Bir szl, amaxhrigrnmmi facilrl qarlad.

Bu qanl hadisdn bir ne ay sonra, amax qrnndan xilas olmu HacSoltan Zamanov, Hac Mir smayl v baqalar Bakya glmi mttfiq

qounlarnn ba komandan Tomsona yazdqlar mktubda Stepan Lalayev bardbildirirdilr ki, vhilmi bu insan amaxllarn bana gtirdiyi msibtlrgr hrbi mhkmy vermk lazmdr. Mktubda gstrilir ki, S.Lalayev martaynda z quldur dstsi il amaxya glrk btn kndlri, yaaymsknlrini datm, yandrm, halisini is, demk olar, btnlklqrdrmdr. Btn kiilri hrd qlncdan keirmi, htta olan uaqlarna belrhm etmyrk ldrmlr. Kiilrin v qadnlarn gz qarsnda qadnlar,qzlar zorlamlar. hr tam soyulub talandqdan sonra yandrlm, bir mscid

bel salamat qalmamdr. hrd mvcud olan be min evdn yalnz mktbin

binas salamat qalmd. Hazrda amax hri qbiristan xatrladr. Btn bufacinin sas gnahkar yalnz S.Lalayevdir. Bel bir cllad czasz qalmamaldr.amax qrnnda tsadfn salamat qalm ahidlr bu qanl facinin


17/59

tfsilat bard el o vaxt hkumt dairlrin myyn mlumat vermidilr. Bugn limizd artq ifaedici sndlr evrilmi bu mlumatlar uzun illr boyuarxivlrd yatb qalm, xalqdan gizldilmidir.

Ermni tbliatlar bizim leyhimiz hr cr bdnam mqallr yazd,uaqlarn trklr qar nifrt ruhunda bytduy bir halda, Azrbaycanda

bamza alm msibtlri znd ks etdirn tarixi sndlr arxivlrd ztdqiqatlarnn yolunu gzlmidir. Hmin sndlrin bir nesin diqqt yetirk.amax hrinin sakini Mvsm by Sadqbyov Azrbaycan hkumti

yannda tkil edilmi fvqlad stintaq Komissiyas trfindn dindirilrknbildirmidir ki, mn hl Krdmird olduum vaxt eitdim ki, ermnilrMdrsy yanvar aynn vvllrindn balayaraq on iki, yaxud on alt araba silahgtirmilr. Bundan ehtiyat edn mslmanlar ermnilr z etirazlarn

bildirrkn, onlar znmdafi dstlri yaratmaq n hazrlq grdklrini,mslmanlara he bir xtr toxunmayacan demilr.

1918-ci il mart

n ortalar

nda hrd bel bir fikir yay

ld

ki, iki min nfryaxn ermni sgri silah, hrbi srsat yklnmi altma yaxn araba ilamaxyaglir.

Bellikl, bu xbri eidn amaxnn mslman halisi silaharabalarnn gtirilmsinin hr bir vchl qarsn almaa ald. Lakin byksilahl qvvy malik olan ermnilr btn manelr baxmayaraq, gtirdiklriyklri Mdrs kndin atdrdlar.

M.Sadqbyovun istintaqndan mlum olur ki, ermnilr ertsi gnmslman halisi il danqlar aparb slh balamlar. El bu da onlardaarxaynlq yaratmdr. Mslmanlar slh balamaqla thlknin sovuduunugman etmilr.

Lakin martn 18-d sbh tezdn ermnilr Mdrsd yerldirilmitoplardan amax hrin at adlar. Yuxudan hvlnak duran hr hli pal-

paltarn geyinmdn hara gldi qamaa balad. amaxda yaayan molokanlarda ermnilr qoularaq hrin mslman halisin qar vurudular. Demk olar,he bir silahl mqavimt rast glmyn ermnilrhrin aa hisssin daxiloldular. Onlar evlr soxulub, qabaqlarna xan mslmanlar ldrr, evlritalan etdikdn sonra yandrrdlar.

Bu hadisnin ahidi olan amax sakini Mhiyyddin fndi olu is bu

bard bel ifad vermidir: Ermnilramaxn top atin tutduqdan sonra haliky qad v grd ki, ermni silahllarhri trfdn, molokanlar is birtrfdn mhasiry almlar. Bir ne saatdan sonra ermnilrhr basqn edib,evlri yandrmaa v adamlar glllmy baladlar. Bu qrna Qavril,Qaraolanov, pot-teleqraf idarsinin risi Glbndov, Qaramanov, dllk Samvel,dllk Ovanes, Stepan Lalayev, mdrsli Sidrak v bir ox baqalar rhbrlikedirdilr.

Bu qrndan birthr canlarn qurtarb qaan azrbaycanllar Krdmird,Gncd zlrin snacaq tapmaqla amaxya ermni sirliyind qalm

mslmanlar xilas etmk n lazmi tdbirlr grrdlr. Martn 28-d smaylxan ox da byk olmayan bir dst ilamaxya daxil oldu. Ermnilr silahltoqqumadan ehtiyat edrk Qozluay kndin kildilr v burada qvv


18/59

toplamaa baladlar. smayl xan Qozluay kndindn nmaynd arb ermniquldurlarn thvil vermyi tlb etdi. Molokanlar vziyytin ox kskin kilaldn grb onlara iki gn mhlt verilmsini bildirdilr. ki gndn sonra ismolokanlar ermnilri vermycklrini v onlarla birgamaxdan gedcklrn

bard xbr gndrdilr.

smayl xan mcburiyyt qarsnda qalb Qozluaykndi zrin hcummri verdi. Lakin atma baladqdan bir qdr sonra o, ermni silahl qvvlrininona stn glcyini grb, amaxya geri kildi.

Hqiqtn, ermnilrin hrbi qvvsi smayl xann dstsindn bir nedf ox idi. smayl xann dstsi el hmin gn axamst amaxn trk eldi.Yenidn amaxnn qara gnlri baland.

Gnc silahl qvvlrinin bas smayl xan Ziyadxanov amaxdangedrkn haliyhri trk etmyi taprmd. Qozluay kndindn molokanlarnhimaysind olan ermnilr Bakdan xeyli hrbi qvv almaqlarna baxmayaraq,

yen damax

ya bir mddt hcum etmy csart elmdilr. Onlarsmay

l xanZiyadxanovun dstsinin hl orada olmasndan ehtiyat edirdilr. Gnc silahldstsi getdikdn yalnz alt gn sonra ermnilr hr daxil oldular..Ziyadxanovun szn mhl qoymayb hrd qalan halinin, demk olar ki,hams vhicsin qrna mruz qald.

ahid Siracddin fndiyevin dediyi mlumatdan aydn olur ki, ermnilrinsanlar tkc ldrmkl kifaytlnmirdilr, onlar qadn v kii meyidlrizrind xsusi vhiliklr trdirdilr, z mllrin baxb hzz alrdlar, azyaluaqlara v qadnlara paz alrdlar.

amax qrnndan salamat qalan qaqnlar Gyay qzasnn mxtlifrayon v kndlrin pnah aparmdlar. Qaqnlarn bir qismi Krdmirglmidi. Lakin bu qrndan txminn iyirmi-otuz gn sonra ermnilr Krdmird basqn edib evlri yandrdlar, halini gllboran etdilr.

hali xilas olmaq n Gyay qza mrkzin qad. Amma Qarasudeyiln bataql ke bilmdiklrindn el oradaca qalmal oldular. Qaqnlarhftlrl burada qalb, hr cr mhrumiyyt dzdlr, bataqln suyundanidiklrin gr xstlndilr. Qarasu yzlrl qaqn z auuna ald... Bellikl,qrndan xilas olub, acla, soyua, hr cr ar mhrumiyyt dzn mtantln

bu zavall qaqnlar bataqlqdan idiklri sudan ktlvi kild qrldlar.

Bu hadisnin ahidi olan S.fndiyev qeyd edir ki, amaxda meyid lindntrpnmk mmkn deyildi. Hr addmba mslmanlarn vhicsin ldrlmmeyidlrini grrdm. Bir yerd grdym dhtli mnzr he vaxt yadmdanxmayacaqdr. ki nfr insann-ldrlm kii v qadn meyidlri zrindyarya blnmu 3-4 yal uaq meyidi qoyulmudur.

Ermni clladlar ne-ne ailnin, nslin kkn bax belc ksmi, nuaa, n qadna rhm etmmidilr.

Tarixi aradrmalar gstrir ki, bu hadislrd amaxnn kndlri dahadhtli soyqrmna mruz qalmdr. amaxnn rbqdim kndind 200 nfr

kii, 100 nfr qadn, 78 nfr uaq, Dilman kndind 300 nfr kii, 235 nfrqadn, 50 nfr uaq, Tal kndind 360 nfr kii, 412 nfr qadn, 152nfr.uaq vhicsin ldrlmdr. Eyni vziyyt baqa kndlrin d bana


19/59

gtirilmidir. Btvlkd yalnz amaxnn kndlrind 5000 nfrdn ox kii vqadn, 1000 nfr yaxn uaq qtl yetirilmidir. 1918-ci ilin mart aynda aparlanhesablamalara gr amaxnn 58 kndind soyqrmnn hyata keirilmsinticsind 7 min nfrdn ox azrbaycanl ldrlmdr.

Lakin qeyd etmliyik ki, bu hmin facinin btn tam mnzrsini ab

gstrn rqm deyildir. nki amaxda v onun trafnda ermnilrin trtdiyisoyqrm sonralar da hyata keirilmidir ki, bu hadislr, qtllr o vaxt hkumtdairlri trfindn mfssl uota alnmamdr.

Stepan Lalayevin dstsi 1918-ci ilin aprel aynda da amaxnn kndlrinbasqn etmi, qrndan canlarn birthr qurtarm azrbaycanllar nc dfsoyqrmna mruz qalmlar.

amax qzasnn Qalaybucurt kndinin sakinlri Mmmdzr Qhrmanolu, Mustafa vbdlli bdlzim olu 1918-ci il aprelin 25-d balarna alanmsibt bard bel mlumat vermilr: amax facisindn bir ne gn sonra

kndimiz 100 nfrlik bir silahl

dst gldi. Molokanlardan v ermnilrdnibart olan bu dsty Stepan Lalayev balq edirdi. Bu, dstd uxuryurdkndinin sakinlri Baros-Ovanes olu, Palanq v Semyon Qara van olu,Polovinkin v Yakov Qara val olu, Semyon Popov v Matvey Qarayev vtandmz baqa ermnilr d var idi. Stepan Lalayev zn bizim padahmzelan edib bildirdi ki, mlakmz v zmz ona mxsusuq. O, mal-qaran,mlakmz v btn varidatmz bir yer toplamaq bardmr verdi.

Sonra bizi heyvan srs kimi qabaqlarna qatb aparmaa baladlar.Mey atdqda, S.Lalayev hamn glllmkmri verdi. Yzlrl gnahsz, dinchali med amanszcasna ldrld. Bu qrndan cmi drd nfr xilas ola

bildik.Azrbaycan Demokratik Respublikas qurulduqdan sonra Bak, Quba v

amaxda ermni clladlarnn trtdiklri qrnlar thlil etmk mqsdil drhaltcili fvlad komissiya yaradld. Bu komissiya z dvrn gr xeyli igrmsin baxmayaraq, onun trtib etdiyi materiallar, sndlr, ahidlrindindirilm protokollar, ox tssf ki, vaxtnda iq z grmdi, dnyaitimaiyytinin diqqtin atdrlmad.

Lakin onu da qeyd edk ki, bu komissiya yaradlana qdr dvrn bir sraqzetlri bu faciy z qiymtini vermi, ermnilrin vhi simasn am,

trtdiklri qrnlar bardtrafl materiallar drc etmidilr.1918-ci il oktyabrn 21-d Azrbaycan qzeti bu bard yazrd ki, biz

amaxksinqilablarnn bana n gldiyini bilmirik, amma onu bilirik ki, badasosialist mirov v Lalayev olmaqla qrmz sosialist dstsi amaxda olan

btn mslman halisini ksib doram, 40-a qdr kndi datmdlar.Lalayevin amax mslmanlarna qar trtdiyi vhiliklr bu mddt rzindgrdklrimiz btn dhtlri klgd qoyur.

Bu mtndn aydn olur ki, amaxya gndriln ermni silahl dstlri guyaksinqilablar czalandrmal idilr. lbtt, bu, gzdn prd asmaq, sl hqiqti

rt-basdr etmk mqsdi dayrd. Bu dvrdamaxda ksinqilabi qvvlr yoxidi. amax kndlrin gtiriln silah arabalarna gr halinin narazl ksinqilabi xlar kimi irli srlmdr. vvlcdn planladrlm bu qrn guya


20/59

sosialist qvvlrinin ksinqilablara qar x kimi qlm verilmidi.Lakin buna baxmayaraq ermnilrin amaxda trtdiklri vhiliklr o

qdr dhtli oldu ki, htta o dvrd bolevik mtbuat orqanlar bel ba vermibu facilr z mnasibtlrini gizld bilmdi. Qddar S.Lalayevin hrktlribirc cml il ifad olundu: Dinc haliy qar da bzi haqszlqlar trdildi.

Grndy kimi, bolevik mtbuat minlrl gnahsz, dinc halininvhicsin ldrlmsin, evlrin yandrlmasna, ial edilmsin bzihaqszlq akt kimi yanamdr.

Hmin dvrd Azrbaycan qzeti bu fakta vaxtnda z mnasibtinibildirrk yazrd ki, mslman halisinin btnlkl qrna mruz qalmasna,hamil qadnlarn qarnnn crlmas, ismtlrinin ayaqlar altna atlb tapdanmas,sonra is diri-diri odda yandrlmas v sair vhiliklrin danaklarn bzihaqszl kimi qlm verilmsi n drcd dzgndr?

Ermnilr Zaqafqaziyada btn mslman kndlrinin ahalisini qrmaq n

geni proqram haz

rlam

d

lar. 1918-ci il noyabr

n 9-10-da apar

lan istintaqprotokolunda qeyd edilmidir ki, ermnilrin sas nmayndsi Stepan aumyannTiflisd niyyti uurla nticlnmdiyindn, o, Bak quberniyasnda trklr glnqdr mslmanlar qrdrmdr, amax, Quba qrnlar da mhz onun bilavasitrhbrliyi altnda hyata keirilmidir. Tsadfi deyildir ki, 1918-ci ilin noyabraynda amax qrnn thqiq edn Fvqlad Komissiyann protokolunda onunad S.Lalayev havadarlq edn birxs kimi hallanr.

1918-ci il noyabrn 29-da Bak hrind yaayan bir qrup amax sakinimttfiq qoununun ali komandan Tomsona mrait edr yazrdlar ki, bizmlum olduuna gr hazrda Stepan Lalayev hbs edilrk sizin srncamnzdasaxlanlr. Sizdn acizan xahi edirik ki, dalt v insanprvrlik namin bu vhiinsann amaxllara vurduu ziyanlara, vhiliklr gr onu hrbi mhkmyversiniz. O, mart aynda z dstsi ilamaxya glrk yol boyu btn kndlriyerl yeksan etdi, btn halini qrd.

Fvqlad Hrbi stintaq Komissiyasnn bas Kocemyako amaxhadislrindn bir qdr sonra, yni qrndan xilas olmu amaxllarnmracitin sasn qatil Stepan Lalayevi hbs etmk istrkn, o, Kocemyakonusym, el onun yanndan Stepan aumyana zng vurub hvalat ona danmdr.Bak Xalq Komissarlar Sovetinin sdri S.aumyan el oradaca Kocemyakonu

telefona arb demidi: Lalayevi hbs etmk yax i deyil, bu n demkdir?.Bellikl, S.Lalayev hbs olunmam v z mhafizilri il birg Bak

klrind yen var-gl edrk mslmanlara qar yeni cinaytlr trtmybalad. Bir ne gn sonra is hrbi stintaq Komissiyas lv edildi(Azrbaycan qzeti, 30 mart 1919-cu il).

Bu mlumatdan grndy kimi, 1918-ci ild Bak boleviklrinin rhbri S.aumyan ermni danaklarnn Azrbaycan xalqna qar trtdyi cinaytlri rt-

basdr etmi, bu qrnlarn trdicilrini, sl tkilatlarn xalq czasndanqorumu, htta hbs olunmasna bel razlq vermmidir. Mhz buna gr d

xalqmzn S.Lalayev kimi dmnlri vaxtnda z layiqli czalarna atabilmmilr.Xalqmzn byk olu, grkmli ictimai xadim Nriman Nrimanov


21/59

amaxda mart qrn barda 1918-ci ilin iyulunda rk ars il yazrd: Mnaumyana yazdm: Siz Azrbaycan xalqn gstrmlisiniz ki, mart hadislri

bizim iradmizl, yni Sovet hakimiyytinin iradsiyl ba vermyib. Bu hadislrxainlr v Sovet quruculuunun dmnlri trfindn trdilib..,. Ancaq

bdbxtlikdn, mnim szlrimhmiyyt verilmdi. (Odlar yurdu qzeti, 8-

9 aprel 1990-c il).Mdi zizbyov amax qrnn eidn kimi drhal ora getmi vdhtli facilri z gzlri il grmd. N.Nrimanov hmin mktubda buhaqda bel yazmdr: amaxdan qaydandan sonra mnim ziz yoldamM.zizbyov gz ya iindahidi olduu facini mn dand. T.mirovun vS.Lalayevin vvllr Bakda olan silahl dstlri yana v cinsin mhlqoymadan btn azrbaycanllar ldrdlr; onlar hl dnyada grnmmi

bir cinayt trtdilr, uaqlar sng v qlncdan keirir, adamlar mscidtoplayb gerosin tkb yadrrdlar. Mnim n aydn oldu ki, Bakda Sovet

hakimiyyti danaklardan, as

l

d

r. Bu da ayd

nd

r ki, ermni bandalar

trfindn azrbaycanl haliy ediln bu qdr zlmdn sonra Azrbaycanproletariatnn Sovet hakimiyytindn z dndrmy z burcuaziyasnn hamiliyialtna kerk, ondan v Trkiydn kmk gzlmy haqq, var idi. (Odlaryurdu qzeti 8-9 aprel, 1990-c il).

amax qrnndan xeyli mddt kemsin baxmayaraq, hl d onunvurduu yaralar qlblrd qvr elyir. ox tssf ki, xalqn bana alan bumsibtlr, facilr indiydk trafl tdqiq olunmayb. Ermni mslmanqrnnn qurbanlarna bu gndk he bir abid qoyulmayb.

bh yoxdur ki, tdqiqatlarmz bu qanl facidn daha geni yazlar,kitablar yazacaq, sl hqiqti olduu kimi xalqa atdracaqlar.

Bunu tarix tlb edir.

QUBA QIRINI

Rusiyann himaydarl il istdiklri mllri hyata keirn ermnilr,Qafqaza glm bir xalq olmalarna baxmayaraq, bu qdim v zngin razid yurdsalmaq, dvlt yaratmaq n hr cr yola-hiyly, fitn-fsada l atmlar.

Bu haqda rus tarixilri .Dyakonov v N.avrov bel demilr: Qdim

ermnilr, txminn bizim eradan vvl birinci minillikd, Frat aynn yuxarvadisi zonasnda meydana glmilr (.Dyakonov. Ermni xalqnn ilkin tarixi.Yerevan, 1968, s. 237). XX srin balancnda Zaqafqaziyada yaayan 1 mln.300.000 ermnidn 1 milyondan art bu rayonun yerli halisi deyildir: onlar

buraya bizim trfimizdn krlmlr (N.avrov. Zaqafqaziyada rus mnafeyin yeni thlk. Sankt-Peterburq. 1911, s. 61).

Ermnilr, sasn, mslman mlkdarlarn torpaqlarnda yerlmilr-deyn vzri-muxtar, diplomat v dramaturq A. Qriboyedovun Ermnilrinrandan bizim yaltlr kmsi -haqqnda qeydlrini oxumaq kifaytdir (A.

Qriboyedov. Seilmisrlri, II c., Moskva, 1977, s. 399-444).Ermnilrin Qafqazn aboroken xalq olmamalar bard vaxtil mncermni alimlrinin zlri d etiraf etmilr.


22/59

Tarixi B. xanyan Qafqaz xalqlar srind yazr: Antik dvrdermnilrin sl vtni olan Byk Ermnistan Kiik Asiyada, yni Rusiyadanknarda yerlirdi (B. xanyan. Qafqaz xalqlar. Petroqrad, 1916, s. 18).

Mhur alim, Ermnistan SSR EA-nn ilk prezidenti .Orbelinin qeydindiqqt yetirk: ndiki Dalq Qaraba orta srlr Albaniyasnn bir hisssi olmu,

sonradan ermni feodallar trfindn zbt edilmidir (.Orbeli. Selmisrlri.Yerevan, 1963, s. 358).Ermnilrin kim olduqlarn v harada tkkl tapdqlarn fikrimizc

onlarn tannm alimi Manuk Abeqyan daha dqiq v dzgn ifad etmidir:Ermni xalqnn sli ndir; nec v n vaxt, haradan v hans yollarla o, buraya(rvan torpaqlarna - V. A.) glib, ermni olmazdan vvl v sonra hans tayfalarlalaqd olub, onun dilin, etnik trkibin kim nec tsir gstrib? Bizim limizd

bunlar subuta yetirn aydn v dqiq dlillr yoxdur. M. Abeqyan. Ermnidbiyyat tarixi. Yerevan, 1975, s. 11.

Hans

dona, hans

cild istsn girmyi bacaran ermni danaklar

1917-ciild bel bir plan hazrlamdlar ki, istr imali Azrbaycanda, istr tarixiAzrbaycan torpaqlarnda, istrs d Qafqazn digr razilrind yaayanazrbaycanllar btnlkd mhv etsinlr. Ermnilrin sas mqsdi bir xalq vmillt kimi azrbaycanllarn n dhtli soyqrmn tkil etmk idi.

Daha dorusu, ermni danak partiyasnn liderlri 1918-ci ilin ilkaylarndan etibarn Bakdan balayaraq Tiflis qdr mskunlaan azrbaycanllarqrb Kr ayna, Qubadan Astarayadk yaayanlar is Xzr dnizin tkmyi

planladrmdlar.Hmin plana uyun olaraq 1918-ci ilin mart-may aylarnda Bakda,

amaxda, Qubada v Gyayda ermnilr yerli haliy qar ktlvi qrntdbirlrinl atdlar.

Hmin gnlrin ac hqiqtlrini qocaman mllim MmmdhseynAxundov bel xatrlayr: Ermnilr azrbaycanllar qra-qra Gyayaatmdlar. Onlar grlmmi vhiliklr trdir, hamil qadnlarn qarnnyarb ua nizy keirir, divara sancr, camaat mscid doldurub yandrr, qz vglinlrin kryin qaynar samovar balayr v baqa vhiliklr edirdilr.

1917-ci ild Rusiyada ar hkumti devrildikdn sonra alman v Avstriyacbhlrind xidmt edn minlrl ermni sgri z silahlar il (o vaxtlar rus

ordusuna azrbaycanllar hrbi xidmt arlmrd.vzind dvlt vergiverilirdi) danaklarn niyytlrini hyata keirmk n Bakda cmldilr. Htta,xatirlrdn mlum olur ki, 1918-ci ilin yanvar-fevral aylarnda zlrin oxarxayn olan danak zabit vsgrlri Baknn klrind bel bir mahn oxuya-oxuya gzirlrmi:

Bir, iki, Qafqaz oldu bizimki,Bir, iki, Bak oldu bizimki,Dnizdn dniz,

Qara dniz, Aralq dnizistlik Kirit adas.


23/59

imal srhdimiz Voronec hriPaytaxtmz Tiflis hriYaa,ox yaa Andronik paa,Andronik paa, sni ox yaa. ..

Grndy kimi, ermnilrin itahas ox byk imi. Bu da tsadfideyildi. nki onlarn Rusiyada V..Lenin kimi himaydarlar, Qafqazda isS.aumyan v A.Mikoyan kimi arxalar vard.

STEPAN AUMYANINGSTR L

1918-ci ilin mart aynn son gnlri Azrbaycan xalqnn qanl v facili

gnlri kimi tarix dmdr. Azrbaycan

n istiqlaliyyti tarixinin grkmliaradrcs Cahangir Zeynalolu mart hadislri bard bel yazr; Danakfirqsi xsusi bir proqram daxilind mntzm kild Bakda mslmanlar qrd.Bu qrna bolevik-msavat firq mbarizsi ad verildi v qtl edilnlrinmallar yama edildi v yandrld. Martn 31-d balayan bu qrn gn davameyldi... smailliyy deyiln byk v gzl milli saray yandrld. Tz pir vsair camelr d bombardman edildi, hidlrin miqdar 35 min qdr txminedilmkddir. Qtllrdn qurtulan mslmanlar traf gylr v da kildilr(Mxtsr Azrbaycan tarixi. Bak, 1992 s.110).

Bakda azrbaycanllarn ktlvi qrnndan sonra oyuncaq hkumtin(danaklarn v ermniprst komissarlarn daxil olduqlar Bak kommunasnn)

bas S.aumyan znn Ba plann (azrbaycanllarn bir millt kimi mhvibard) hyata keirmk mqsdil Quba, amax, Salyan v Gyay blglrindtrdilck qrnlar hyata keirmy balad.

Ermnilrin Bakda qazand uurlar S.aumyana qol-qanad verdi. zhrktlrin haqq qazandrmaa alan danak lideri Rusiya proletariatnn

basndan da xeyir-dua almd. O vaxtlar V..Lenin S.aumyana yazd xsusimktubda Bakda mart qrnnda S.aumyann mhkm v qti siyastin mftunolduunu bildirir v hmin siyasti davam etdirmyi mslht grrd. Daha sonra

boleviklrin rhbrlri taprrd ki, bu siyasti ox ehtiyatl bir diplomatiya ilbirldirmk unudulmamaldr. V..Leninin fikrinc bel etdikd qlbnib tminolunacana byk inam bslmk olar.

1918-ci ilin aprelind Bak hri v Bak quberniyas boleviklrin linkediyi bir vaxtda S.aumyann tapr il Quba yaltind hakimiyyti lkeirmk un tdbirlr grlmy baland.

QUBA CAMAATI BOLEVKHAKMYYTN STMR

Aprelin ortalarnda S.aumyan znn sadiq mslkda David Gelovaniniiki yz yaxn silahl sgrl (ermnilrdn ibart) Qubaya gndrir. Burada


24/59

zn Quba Qza Komissar elan edn D.Gelovank yerli haliy bildirir ki, onlarmtlq boleviklrin hakimiyytini tanmaldrlar. Vziyytin ox arolduunu drk edn quballar bu tklifl razlarlar. Bir ne gndn sonraQubada sakitliyin yarandn grn D.Gelovani yerli camaatn trksilah, edibhbsxanada saxladqlar iki yzdn artq ermnini azadla buraxdrr.

D.Gelovaninin Qubada bolevik idar sulu uzun kmir. Bir ne gndnsonra hrin znn v traf kndlrin camaat bolevik komissara silahlmqavimt gstrib onun ya Quban trk etmsini, ya da tslim olmasn tklifedirlr. Arxadan kmy gln toplu-pulemyotlu xsusi hrbi dst belD.Gelovaniy kmk ed bilmir.

D.Gelovani Quban trk etmk mcburiyytind qalr. hrdn xarkn,o, buradak ermnilri d z il aparr. Quballar bu hadislr zaman hmhrd yaayan, hm d D.Gelovaninin sgrlrindn olan ermnilrdn az daolsa Bak qrnnn hayfn xrlar.

DANAK AMAZASPIN QUBAMAHALINA HCUMU

D.Gelovani Qubadan qovulduqdan iki hft sonra xbr glir ki,boleviklrin bu mahala yeni v gcl tcavz hazrlanr.

May aynn 1-d mhur danak zabiti Amazaspn bal il ancaqermnilrdn ibart olan byk hrbi dstsi Quban mhasiry alaraq hritoplardan v pulemyotlardan at tuturlar.

Mlum olduu kimi, Amazaspn dstsi el bel adi sgrlrdn ibartolmamdr. Onlar xususi Cza dstsi ad altnda birln, vhiliklri ilseiln ermnilrdn ibart qoun hisslri idi.

Amazasp Cza dstsi il Qubaya xsn S.aumyan gndrmi v bubard o, digr komissarlarla he mslhtlmmidi. Bu dstni trtib ednyalnz hrbi komissar Qriqori Korqanov olmudur. Q.Korqanov S.aumyanntklifi il Amazaspn dstsin yalnz Danakstyun partiyasnn zv olansgrlri (iki min nfr) daxil etmi v ona qat millti Venuntsu dstkomissar, Nikolay adl hrbiini is kmki tyin etmidi.

Amazaspn Quban ial etdikdn sonra hr camaatna hd-qorxumracitind onun dstsinin bu yerlr hans mqsdl gndrildiyi aq kildifad olunur. O vaxt Amazasp demidir: Mn ermni xalqnn qhrman v onunmarann mdafiisiym. Mn buraya-Qubaya xsusi cza dstsi il ona grgndrilmim ki, iki hft vvl burada ldrln ermnilrin hayfn sizdnalm. Mn buraya qayda-qanun yaratmaq n, Sovet hakimiyytini qurmaq nglmmim.

Bu yerlrd ermnilri qrdnza gr Xzr dnizinin sahillrindn tutmuah dana qdr olan razid yaayan btn mslmanlar mhv etmk bard

mn gstri verilib. Mn sizin yurd-yuvanz yerl yeksan etmk, amaxdatrtdiklrimizi sizin d banza amaq, ermni qardalarmzn qannn intiqamnalmaq taprlb.


25/59

QUBADA ERMN VHLKLR

Amazaspn dstsi istr Qubaya glrkn btn yol boyu, istr hrgirrkn, istrs d mahaln digr razilrind olarkn ox dhtli v qansz

hrktlr etmilr. Ermnilr, qarlarna xan kndlri, obalar, yurd yerlrinidadr, yandrr, rastladqlar kiilri, qadnlar, uaqlar qddarcasna qtlyetirirdilr. Qubada bir-bir evlr girib bzn butn ailni mhv edn ermnilrhtta hamil v uaql qadnlara bel rhm etmmilr. Msln, onlar KrblayMmmd Ta olunun 14 nfrdn ibart ailsinin, Mhmmd Rsul olunun 5nfrlik ailsinin balarn ksmi, Hac Dadabala Qasm olunun arvad MdiBibixanmn v olu Abdul Qasm diri-diri oda ataraq yandrm, KrblayAbuzr Mstan olunu v iki qz - Hkumni v Bustan qucaqlarndakkrplrl birlikd tik-tik doram, Mdi Qnbr Molla Mhmmd Saleh

olunu, onun arvad

n

v be krp ua

n

aqqalam

lar.Qubann o vaxtk asaqqallarndan Molla ahbaz, Usta Mhmmd RsulBayram olu, Mdi Musa Zeynal olu, Mdi li Mdi Feyzulla olu,Krblay Dada Bar olu, Cabbar Mmmd li olu, Sfrli Mdi Talb oluv onlarca digr ail bas qtl yetirilmidir.

Hr cr vhilik v talanlarla yana, ermnilrn alaq v rzil hrktlrd l atmaqdan kinmirdilr. Bel ki, qansz ermni sgrlri hrin hrmtliasaqqallarna mr etmilr ki, onlara ylnmk n mslman qadn v qzlargtirsinlr. Bununla qti kild razlamayan lipaa Krblay Mhrrm oluv onun olu yerindc vhicsin glllnmilr. Bzn ermnilr onlarnmrlrini yerin yetirmyn kiilrin gzlrini xarm, qarnlarn xncrldoram-doram etmilr. O vaxt hrd iki mindn artq kiini ldrn aznermni sgrlri yz yaxn qadn v qz zorlam, namusuna toxunmular...

hr halisinin mlak tar-mar edilrk ourlanmdr. Tkc Qubannznd Amazaspn sgrlri drd milyon manat nd pul, xeyli qzl pul, qzl vqiymtli da-qa-v be milyon manatlq ya-mal, iyirmi-be milyon manatlqrzaq ehtiyatl keirmidilr. (Xatrladaq ki, hmin qzllarn v qzl pullarn birhisssi sonralar S.aumyan z mslkdalar il birlikd hbs edilrkn onun ykamadanlarndak 80 milyon mblindki qzl pulun irisind olmudur).

Tkc Qubann znd Amazaspn dstsi 105 ev yandrmdr. brahim byxlarlya, Mdi li Hseynova, Orucli Mmmdova, Bkir Mehrliyev,Sttar Mmmdyarova, Hidayt mirbyova, Qafar Orucova, liby Zizikliy,Rcb Orucova, Yusif by Abdulslimbyova, sgndr Abdullayev mxsus

byk mlk evlrin, hrdki mscidlrin, bir sra idar v digr inzibati binalaryandrlb kl dndrillmsi haliy olduqca ziyan vurmudur.

DAIDILMI V YANDIRILMIYAAYI MNTQLR

Amazaspn Cza dstsi Qubaya glrkn Bak-Xamaz dmiryolunun sav sol trflrind yerln kndlri datm, yandrm, mlakn qart etmi,


26/59

qab cann qurtaranla bilmynlri is qtl yetirmidi. Bzn, htta olub ki, buv ya baqa yaay mntqsind camaat ermnilrl dil tapmaa, danqlaraparmaa chd gstrmi, lakin vzind dmn glllrinin qurban olmular.Msln, Dvi icmasnn Dvi bazar v Qzlburun camaat 15 nfrdn ibartasaqqallar heytini ermnilri duz-rkl qarlamaa gndrmi, lakin

Amazaspn gstrii il onlarn hams glllnmilr.Ermnilr btn kndlrd ki, mscidlri dadaraq mqdds Qurankitablarn thqir etmk mqsdil ayaqlar altna atm v yandrmlar. BtnlklQuba mahalnda danaklar yz iyirmi kndi datm, yandrm, viran qoymular.Hmin yaay mntqlri bunlardr: Dvi, Sdan alxana, Dvzarat,Saolcan, Eynibulaq, Aasbyli, Kolan, Uqah, Nardr, Siyzn, Rhimli,urlaq, Aygnl, Qaraqurdlu, Qara, Nrcan, Xudat, Aa Buduq, Xamaz,Tz v Khn Xamaz, Mrdoba, Xaspoladoba, Babal, Mehralqlaq,Byqlaq, Canaxr, Qobuqrq, Mrslliqlaq, arx, Xrdaoymaq, Qaraall,

Yergc, Hlvl, Hsnfndi, rbqarabal

, axmaql

, C

atay, lx

, Avaran,Xuray ilgir, Hzr, cxur, Dtahir, Hsnqala, Urva, Aalik, Aa Lkr,Khn Xudat, vck, Zeyxur, Kuzunqlaq, Gdzeyxur, Yasab, Ngdi, msar,qrq, ski qrq, Dalyataq, Tky, Qmlqlaq, libyqlaq, niq, Aa Xuc,Alpan, Digah, Zizik, Mirzmmmdknd, gn, Hacqaib, Susay, Xucbala, Cimi,Rustol, Yeniknd, Glzi, ii, Shb, Nohurdz, Zrqova, Afuruca, Xlflr,Cek, Qrzdhn, Nabran, v s. O vaxtlar ermnilrin Quba mahalndayandrdqlar bir sra kndlrlixanl, rbblmmmd, rb-Xmv, qulamlar,Butbud, Tura, zizlr, Bibii, Aal, Krqlaq, Yusifqlaq, Dndlik, Xz,Friz, rb Sofu, Qrblr, bil, bsbtn dadlm, he sonralar da dirl

bilmmidir. Bzi kndlrd, msln, Nardr, Qarabulaq, Nr dz kimi qdimyaay msknlrind htta indinin znd 3-5 ev qalb. Adlar kilnmntqlrd el bizim gnlrd tz binalarn zl qazlarkn 75 il vvlermnilrin yandrdqlar binalarn kl z xr.

Danaklar Quba mahalnda yandrmaqla yana, hm d qadn v uaq daqrm yerli camaatn btn mlakn tar-mar etmilr.

QUBA QIRINI L BALIDAHA BR NE SZ

Ermnilrin Quba mahalnda trtdiklri vhiliklri z gzlri il grn,yaralanan, hm d tsadf nticsind salamat qalan adamlar da olmudur. Onlarnsyldiklri danak mllrinin nec dhtli v qansz hrktlr olduunu birdaha sbut edirdi. Sonralar Quba hri sakinlrindn, elc d mahaln digryerlrind yaayan halinin nmayndlrindn Quba hadislrinin tdqiq edn,yrnn Fvqlad stintaq Komissiyas bir sra ifadlr almdr. Hminkomissiyann zv A.Novatskinin hazrlad mruz ermni vhiliklrini kifaytqdrks etdirmidir. O, htta mruzsinin sonunda Quba qrnn trdnlrin n

ar czalara layiq olduqlarn da qeyd etmidir. Lakin bel bir qiymtli snd uzunmddt xalqdan gizldilmidir...1918-ci il hadislrinin oxu qsdn unuduldu. Xsusn imali


27/59

Azrbaycanda boleviklr hakimiyyt bana gldikdn sonra ermnilrin Bakda,amaxda v Qubada trtdiklri vhiliklr bard he danlmad da.Azrbaycanda n msul vziflr irli kiln ermnilr v ermniprstazrbaycanllar olub kenlri ox byk ustalqla rt-basdr ed bildilr.Xalqdan gizldiln hqiqtlr xatirlrdn, silindi.

Vaxtil, grkmli dibimiz zeyir by Hacbyli 1918-ci ilin mart-mayaylarnda ermnilrin qansz v vicdansz hrktlri il bal yazrd ki, grOsmanl turk qhrmanlar vaxtnda kmy glmsydilr, aznlamermnilr ninki Bakda, amaxda, Qubada, blk d btn Azrbaycanda dada st qoymazdlar... Bli, o vaxt ermni vhiliklrinin qarsna trklr Gyay

blgsind sdd kdilr, danaklarn btn dstlri darmadan edildi.Danaklar imali Azrbaycann btn blglrindn qovulub xarld.

Qardan is 28 may gn glirdi...Bakda mart hadislri, Qubada v amaxda trdiln qrnlar

tarixilrimiz trfindn bir-birin zidd mvqedn qiymtlndirilmidir.Bunun da bzi sbblri var. Hl o vaxtlar qeyri-bolevik partiyalarnksriyyti bu hadislri btnlkl milli qrn hesab edir, boleviklri, ermnimilltilrinin mslmanlara qar trtdiklri cinaytd tqsirlndirirdilr.Boleviklr is mart-may hadislrini, sasn, sinfi dmn qvvlrin qarmbariz, Sovet hakimiyytinin mhkmlndirilmsi yolunda ksinqilab zrind

byk qlb, vtnda mharibsi hesab edirdilr.Lakin bu gn-qanl facilrdn 75 il kedikdn sonra bizim n hr ey

aydnlar. Trdiln vhiliklrin, cinaytlrin babilnlri, llri qana bulanmdmnlrimiz haqqnda ox ey bilirik,

Tarix nec d tkrar olunurmu. gr 1918-ci ild yenic arizm sartindiyaxasn qurtarm azrbaycanllar ermni vhiliklrin qar mbarizd dumnqalib glmy tinlik kirdis, 1988-ci ildn balayaraq Sovetlr ttifaqnncngindn zorla qomaa nail olan, mstqillik v demokratiya yollarndaaddmlar atmaa balayan suveren Azrbaycan Respublikas da bizim gnlrdermni tcavzn qar mbarizd ox byk sxntlar keirir. Lakin an yaxibrt tarixin drslridir. gr xalqn mstqillik, suverenlik urunda mbarizy

byk inam varsa, onu he n v he kim qra bilmz. Bu gn Azarbaycanxalqnn mstqillik v demokratiya urunda mbariz ruhu, yenilmzliyi

hmikindn qat-qat gcldr, tuknmzdir.

QARABA FACS

Qaraba torpaqlarnn Ermnistana birldirilmsi n hl 1918-1920-ciillrd n mxtlif chdlr gstrilmi, n iyrnc vasitlr l atlmdr. Bumqsdl azrbaycanl halini qorxutmaq n oxsayl quldurluq hrktlritrdilmidi. Tbii ki, bu hrktlrin oxu cinayt xarakterli olmudur. He d

tsadfi deyildir ki, Azrbaycan Demokratik Respublikas hkumti Bakyakdkdn sonra onun ilk qrarlarndan biri Birinci dnya mharibsi balanandansonra Zaqafqaziyann mslman (azrbaycanl) halisinin bana gtirilmi


28/59

msibtlrin tdqiq edilmsi v dymi zrrin myynldirilmsi nFvqladstintaq Komissiyasnn yaradlmasndan ibart olmudur.

Snd v materiallarn nzrdn keirilmsi bir daha tsdiq edir ki, Qarabatrafnda sz-shbt hm 1918-ci ild, hm d sonrak illrd ermni liderlrininseparat hrktlri nticsind kskinlmi v hr df d Azrbaycan trfinin

drindn dnlm tdbirlri il nizama salnmdr. Hr df ermni danaklarbu diyarn azrbacyanl sakinlrini qan dryasnda bomaa chd gstrmi, lakinbu qdim torpamz Azrbbaycandan qoparb Ermnistana birldirmk arzusurklrind qalmdr. Aradrmalar gstrir ki, Rusiya Qafqaz cbhsind hrbimliyyatlar dayandrmazdan xeyli vvl cbh blmlrindn qaan oxsaylermni sgrlri Qarabadak kndlrin qaydarkn zlri il oxlu miqdardatfng, puleymyot v hr cr dy srsat gtirmidilr. Bu cinaytkar hrktlryerli ermni cmiyytlrinin nmayndlri kmk edir, rus hakimiyyt orqanlaris gz yumurdular. Qaraba azrbaycanllar is z qonularna ox

inand

qlar

ndan (1905-ci il ermni mslman toqqumalar

unudulmudu) heallarna da gtirmirdilr ki, bu silahlar n vaxtsa onlara qar evril bilr vbuna gr d ermni kndlrin silah gtirilmsinin dayandrlmas n he birtdbir grmrdlr.

Rusiyada 1917-ci il oktyabr evriliindn sonra ermni kndlrin silahdanmas aq-akar artd v el o zamandan da mehriban ermanilr birdn-birdyirk azrbaycanl haliy dmn kimi yanamaa v zoraklq etmy

baladlar. Hm d ermnilr zlrinin irkin nnlrin sadiq qalaraq mhz oyerlrd fal zorak hrktlr balayrdlar ki, orada onlar mtlq oxluq tkiledirdilr, yaxud da azrbaycanl kndlri ermni kndlrinin hatsind qalrd.Daha dorusu, ermnilr. o yerd qhrmana dnrdlr ki, orada onlara qarsilahsz azrbaycanllar dururdu. Misal n, Cavanir qzasnn Kolan kndcmiyytini gtrk. 12 azrbaycanl kndiidn ibart olan v sasn datyirazid yerln bu cmiyyt hr trfdk ermni, kndlri il hat olunmudu.Buna gr d kolanllar balca olaraq aran zonasnda yerln azrbaycanlkndlri il yalnz ermni kndlrindn kemkl laq saxlaya bilirdilr. Buvziyyt onlarn zlrini qorumaq n vaxtnda silah tdark etmk iini d xeylitinldirmidi. El bu sbbdn d ilk vvl Kolan cmiyytinin kndlriermnilr trfindn basqn v talanlara mruz qalmd. Hl 1917-ci il

dekabrndan ermni silahl quldur dstlri bu kndlr soxularaq sakinlrinevlrindn keikilr qoymaa, onlardan ermnilr tabe olma tlb etmy

balamlar. Ermnistan Respublikas yarandqdan (1918, 29 may) sonra vziyytdaha da pislmidi. Bu df d Qaraba ermnilri Qaraba Respublikasyaratmaq eqin drlr. Azrbaycan kndlrinin talan edilmsi, mal-qaranansrlb aparlmas, dinc adamlarn dylmsi, ikst edilmsi, qtl yetirilmsi vsair vhiliklr adi hal almd. Ermnilrl bara girmk sylri he bir nticvermirdi. Bellikl, kolanllar 1918-ci ilin payznadk (bzi kndlrd httadekabradk) sl mnada ermni asll, raitind yaamaa mcbur edilmi,

yalnz byk itkilr hesabna mhasirni yara bildikdn sonra birthr canlarnqurtarmdlar. Toqqumalar zaman bir ox qaqnlar, xsusil qocalar, qadnlarv uaqlar halak olmudu. Bir ne knd (mart Qrvnd, Umudlu) ermnilrin


29/59

tqibindn yaxa qurtarmaq n qarl Murovdan keilmz yollarna ztutmu v daha ox itki vermidilr.

Danqlar vaxt ermni numayndsinin hyaszlqla dediyi: bunlar ndirki, grn hl sizi qabaqda nlr gzlyir- szlri bu vhiliklrin planl qaydadaaparldna dlalt etmirdimi? Sndlrin birind oxuyuruq ... dekabrn 2-d

Glyataq ermnilrinin quldur dstsi Srxavnd kndin hcum edib, 122 baqaramal v 45 kei aparmlar. Hmin quldur dstsi Glyataq, Canyataq, Kasapetermnilrindn ibart daha l trkibl iki df Qalaylar kndin hcum etmiv 105 ba qaramal srb aparmlar, bel bir ayi gzir ki, Andronik uatrfdn z qounlar il hcuma keir, ermnilr is bu qvvlr peyda olana kimi

buralar darmadan etmkl mslmanlar dalq hissdn sxdrb ermnirayonu yaratmaq fikrinddir, bununla da buran Azrbaycandan ayrmaqistyirlr... Quldur dstsinin balar siyahsna Cavanir qzasnn nc sahsizr kemi xalq komissar (kursiv bizimdir-K. M.) Karapet, adrli Andresbek,

Moses qardalar

v sair daxil idi. Bu quldur dstlrind Andronik trfindngndrilmi Trkiy vrvan ermnilri d vard (Gnclik, 1989, 3, sh. 5-6). Bu sndd, znnimizc, hrey deyilmidir.

Qaraban aran kndlri d danaklarn quldur hrktlrindn byk ziyangrmdlr. Cavanir. qzasnda onlar Trtrsu hovuzuna tkln kiik aylarnyolunu balayaraq axarn dyimi, nticd azrbaycanl kndlrinin ninkitarlalar v balar suvarmaq n lazm olan sudan, htta imli sudan belmhrum etmidilr, su dyirmanlar dayanmd.

Ermnilr, hminin, azrbaycanl kndlrin z mal-qarasn yaylaqlaraxarmaa imkan vermmi, ua hrin v qzasna gedn yolu balayaraq aranzonasnn halini daim grginlikd saxlamdlar, tsrrfat ilri tamam

pozulmudu. Qrib d olsa, azrbaycanllar bel grgin vziyytd yaamaamcbur edn ermnilr zlri azrbaycanl kndlrindn srbst keib gedir, hrhft Trtr bazarnda ticart edir, htta azrbaycanllarn zlrindn ourladqlarmal-qaran onlara satma da unutmurdular (Azrb. EA Xbrlri, 1989, 3,sh. 132).

Cbrayl qzasnda da ermnilr inam bslnilmsi onun sakinlrini tinvziyytd qoymudu. Belki, cbraylllar hr df qonu qzalarda ermnivhiliklri bard mlumatlar alanda, burada yaayan ermnilr onlar arxayn

salrmlar. Bu arxaynlq hval-ruhiyysi 1918-ci ilin dekabrna kimi davametmidi. Dekabrda is ermnilr vahid mrkzdn veriln komanda il qzannazrbaycanl kndlrin basqnlar etmy, talanlar dzltmy, adamlarldrmy, yandrmaa, mal-qaran srb aparmaa balamdlar.

Dekabrn 2-d ermni silahl quldur dstsi Aq Mlikli kndini yandrm,knd halisinin mlakn talan etmi, mal-qarasn is srb aparmdlar;dekabrn 5-d Qarakollu kndin basqn edilmi v knd sakinlrinin qoyunlarsrlb aparlmd; dekabrn 7-d Ar kndi bel bir hcuma mruz qalmd;dekabrn 18-d Sirik kndi dadlm v yandrlmd. lbtt, bu siyahn

uzatmaq mmkndr. Lakin, znnimizc, ermni riyakarlna misal n bunlarda kifaytdir.Sndlr ermni quldurlarnn Qaraba torpaqlarnda trtdiklri qanl


30/59

cinaytlr bard d mfssl mlumat verir. Msln, Cavanir qzasnn Umudlukndind ermnilr Sleyman Qazaxaslan olunu, Mmmd Mdipaa olunu vKazm Atam olunu ldrm v tik-tik doramdlar, hmkndlilri onlar buvziyytd tapmdlar, Hac Qrvnd knd sakini Zeynb irin qznn meyididlri ksilmi halda taplmd. Srxvnd Bollu Qaya knd sakini Soltanli man

olu Qazan kndi yaxnlnda saxlanm, vhicsin ldrlm vyandrlmd; gney Qaya Srxavnd knd sakinlri rifsmayl olu v RcbNovruzli olunun balar ksilmi v aparlmd; Cbrayl qzasnamnsub Hadrutun Muxan v Noromanik kndlrinin ermnilri Balyand kndsakinlri Cfrlkbr olunu v Nsir Mhrrmolunu qart etmi, sonra isldrmdlr, lnlrin meyidlri lpaq vziyytd taplmd; Axllu kndind2 kii, 3 qadn v 1 uaq ldrlm, 1 kii yaralanmd; Evatl kndind 1 kii,Mzr kndind 6 kii, Sirik kndind is 11 kii, 10 qadn v 14 uaqldrlmud... lbtt, ermni quldurlar z arxalarnda Ermnistan Respublikas

rhbrlrinin v tayqulaq general Andronikin nfsini duymasayd

lar, bel qanl

,niytlr trtmy he vaxt sart etmzdilr. Bunu sbut edn faktlar isistniln qdrdir.

Mlumdur ki, hl 1918-ci il avqustun vvllrind Andronik zbaksnlri il qfltn Zngzur v Qaraba torlaqlarnda grnm v dincazrbayanlhaliy qanl divan tutmaa balamd. Bu mnasibtl Azrbaycanmokratik Respublnkas hkumti znn 1918-ci il 15 qust tarixli 461 -lirsmi mktubu il Erlmnistan hkumtin mracit edrk bu rsvaylqlarason qoymaa v Andronikin quldur dstsini Azrbaycan razisindn gerikmyi tlb etmidi. Ermnistan hkumti hmin mktuba cavabndariyakarlqla bildirmidi ki,...general Andronik, hm d onun dstsi artq oxdanermni qounlarnn trkibindn v siyahsndandr, bundan sonra onlarErmnistan rhbrliyin, onun vzifli xslrin tabe olmaqdan imtina etmilr.

Bellikl, general Andronik v onun dstsinin Ermnistann milliqounlar v dvlt orqanlar il he bir laqsi yoxdur v ErmnistanRespublikasnn hkumti onlarnmsuliyytsiz hrktlrin avabdeh deyildir(Gnclik, 1989, 11, sh. 5).

Bu avab hqiqtn d riyakarlq nmunsi sayla bilr. gr Androniklrsmi Ermnistan arasda dorudan da he birlaq yox idis, bs o zaman niy

Azrbayan torpaqlarna basqn edrk gnahsz adamlarn qann axdan butayqulaq quldurun azrbaycanllara ilk mraciti Ermnistan Respublikasnatabe olmaqdan ibart olurdu? Ax, sirr deyildir ki, mhz tabe olmayanlar ilknvbd thqir olunur, qtl yetirilir, yaxud da n yax halda doma yurdlarndanqovulurdular.

Digr trfdn, Azrbaycan hkumti z vtndalarnn thlksizliyinitmin etmk mqsdil mvafiq tdbirlr grmy balayan kimi, bunlarErmnistanda byk narazlqla qarlanr v onun razi hquqlarna qsd kimiqiymtlndirilirdi? Msln, 1919-cu ilin vvli n Azrbaycan hkumti z

razi btvlyn vtndalarnn hquqlarn qorumaq mqsdilua,Cbrayl v Zngzurda general-qubernatorluq tsis etmidi. Onun faliyytiermnilrin iallq v seperatlq planlar qarsnda ciddi sdd yarada bilrdi.


31/59

Vziyyti bel grn Ermnistan hkumti yubanmadan zndn mqddszabke maskasn knara atm v utanmadan adlar kiln qzalarn razisinin

byk hisssinin guya Ermnistan razisi olduu n general qubernatorluuntsis olunmasna qti etiraz etmidi. Azrbaycan hkumti z cavabnda tamamilhaql olaraq bildirmidi: Sizin hkumtli Azrbaycqn Respublikasnn Cavanir,

ua, Cbrayl v Zngzur rayonlarnda mvqqti genzral-qubernatluun tsisedilmsin etirazsaszdr. nki bu rayonlar Azrbaycann ayrlmaz, hisssidir.Ali idaretm qaydasnda Azrbaycan hkumtinin tkc hquqi deyil, httamnvi borcu qayda-qanunun brpas n l gtrmk v milliyytindn aslolmyaraq z razisind yaayan vtandalarn hyatn, lfini, mlaknmsuliyytsiz xslrin zoraklndan qorumaqdr. Buna gr d general-qubernatorluun tsis edilmsi bard bizim hkumtin qrar he cr ermnistannrazi hquqlarna l atmaq hesab edil bilmz v Sizin hkumtin bununlalaqdar etirazn bizim suverenliyimiz qsd daxili ilrimiz qarmaq chdi

hesab etmk olar. (Gnclik 1989, 11, sh. 14-15).Grrsnzm, gr 1988-ci ilin fevralnda da Dalq Qarabadak bir ovucavanturist seperatlar mdafi edn Ermnistan rhbrlrin bel qti cavabverilsydi v mvafiq tdbirlr grlsydi, yqin ki, son skkiz ild ahidolduumuz facilr bamza glmzdi...

1918-ci ild Qarabada ba verm qanl hadislrdn bhs edrkn uahaqnda ayrca danmamaq olmaz. Ax, Andronikin agentlri Qarabada ermnihalisinin qiyama thrik etdikdn sonra ua danaklar trfindn QarabaRespublikasnn (Kiik Ermnistan) paytaxt elan edilmidi. Andronik xsn df bu qalahri tutmaa chd gstrmi v hr df d burnu ovularaq bykitkilrl z yuvasna - Gorusa geri kilmy mcbur olmudu. (Bax: AydnBalayev. Azerbaydcanskoye nasionalno-demokratieskoye dviceniye. Bak, 1990,sh. 51). Bs qhrman ua hli 1918-ci ild buna nec nail olmudu?

1918-ci ilin qanl hadislri, btn Qarabada olduu kimi, uada damrkkb vziyyt yaratmd. O zaman 40 minlikua halisinin tqribn yarsazrbaycanllardan, yars is ermnilrdn ibart idi. hr hr trfdn 12 ermnikndi ilhat olunmudu. Onlarn arasnda yegan azrbaycanl kndi Malbyliidi.

1918-ci ilin maynda Zaqafqaziyada mstqil respublikann yaranmas il

uada da ermni-azrbaycanl mnasibtlri grginldi. Ermnilr, QarabaRespublikas yaratmaq plan il azrbaycanllarn razlamasna nail olmaq nhr gln btn yollar balamdlar. sgran, vasitsil Adamla laqlrksilmidi. 4 ay rzind hrrzaq daxil olmam, hrdn xmaq istynlrglly tutulmudu. Andronikin qounlarnn hr yaxnlamas xbri uaermnilrinin xsusil hyaszlamasna sbb olmudu. Onlar silahlanm haldahrin azrbaycanl hisssin srbst glib-gedir, lakin ermni hisssin gednazrbaycanllar trksilah edirdilr. Aclq thlksi yaranrd. Ermnilr mhzacln kmyi il azrbaycanllar Qaraba Respublikasn tanmaa mcbur

etmk niyytind idilr. Bu vaxt Azrbaycan hkumti ox mdrik bir addmataraq Hsn Bsri byi uaya, Kazm byi Qaryagin (indiki Fzuli), Fxri byiis Adama komendant tyin etdi. Ermnilr komendantlarn hakimiyytini,


32/59

tanmayaraq iki hft rzind qurultay keirmi, Qaraba Respublikasnnyaradldn byan etmi v bu respublikann btn inzibati vziflrinidanaklar arasnda bldrmdlr.

Bel ar zamanda ua azrbaycanllarnn mdafi sahsindo grdy ilrxsusil tqdirlayiqdir. Onlar 4 knll dst yaratm, 15 yandan 60 yanadk

btn silah tuta biln kiilri siyahya almdlar. Gnclr dstlr clb edilmi, 45yandan yuxar olanlar is ehtiyata gtrlmd. halini silahlandrmaq nkomitlr yaradlmd. uada olan zabitlrin bal il gnclr hrbi iiyrnirdilr, bu mqsdl qrargah yaradlmd. trafdak ermni kndlrdngzlniln hcumun qarsn almaq n tdbirlr grlm, hrin azrbaycanlhisssi drd trfdn sngrlrl hat olunmudu, sngrlrd gec-gndzkeikilr qoyulmudu. hrd rzan, suyun atmad bir zamandaBaknn trk v Azrbaycan qounlar trfindn azad edilmsi xbri onunmdafiilri arasnda byk ruh ykskliyi il qarlanmd. Onlar bu byk

qlbni vziyytin btn mrkkbliyin baxmayaraq bayram kimi qeydetmidilr.Bu zaman ua azrbaycanllarn sevindirn ikinci bir hadis ba vermid.

Hmin sevinci onlara bu df ermnilr bx etmidilr. uaya yaxnlaan vtbii dayaq mntqsi olan Qaladrd ahnazaryann quldur dstsi buradauadan gln ermni dsdlri il birlmli, sonra is ua zrin yerimliidilr. Bu plan krd svarilrin mlum olmu v onlarahnazaryann dstsinhcum edrk onu prn-prn salmdlar. Bunu grn ua ermnilri tlsik geridnrk, shvn onlar azzbaycanl dstlri hesab etmi z ermnilri trfindnglly tutulmudular.

Bli, 1918-ci ild ua azrbaycanllarnn qtiyytli hrktlri hrindmn tapda altna dmsin yol vermmi, onu lyaqtl qorumudu.Tezlikluallarn bu fdakarl layiqinc qiymtlndirildi. smayl Hqqi byin

bal altnda hr yaxnlaan trk v Azrbaycan qounlar 1918-ci ilsentyabrn 25-d uan ermnilrin mhasirsindn xilas etdilr. QarabaRespublikas rhbrlrinin itat gstrmkdn v Azrbaycan dvltinitanmaqdan savay yolu qalmad. uan 4 ay mddtind qoruyub saxlammdafiilrinin fdakarl sl mrdlik nmunsi sayla bilr v he bhsiz,milli tariximizin anl shiflrindn birini tkil edir.

ZNGZUR QIRINLARI.

Azrbaycan n, doma xalqmzn msibtlri baxmndan facilrldolu bir il - 1918-ci il zli trk torpaqlar, olan Zngzur qzasndan da yantmmidir. Lakin Zngzurun facisi v blalarnn daha arl trfi budurki, bunlar tkc 1918-ci ild bitmmidir, bu v ya baqa formada sonrak illrdd davam etdirilmidir. lbtt bunlara da dzmk olard. Tki bu torpanAzrbaycan Demokratik Respublikas balarnn syi v milli ordumuzun

fdakarl saysind Azrbaycann, ayrlmaz hisssi kimi qorunaraq saxlanmasbolevik rejimi trfindn d tmin edil idi. Lakin tssf ki, bel olmad. Russilahnn gc il hakimiyyt gtiriln Azrbaycann bolevik hkumti bu


33/59

msld xyantkarcasna hrkt etdi. Xalqn qan bahasna qorunub saxlanmbu mqdds torpaqlar uf da deyilmdn Ermnistana pek edildi. Grnr,el bu alicnablmzn nticsidir ki, onsuz da zli Azrbaycan torpaqlarhesabna zlrin razi v respublika dzltmi danaklar bu gn bir daha zdilrini Azrbaycan torpaqlarna qcam v hmin xlya urunda mbarizd

hl ki, gcl hamilrin hesabna parlaq nticlr ld etmkddirlr.Zngzur torpaqlarnda danaklarn 1918-ci ild trtdiyi qanl cinaytlrinmrkzind yen d qddar cani v qatil, bu gn is rsmi Ermnistan, ermnilobbisi v diasporu trfindn ermni xalqnn milli qhrman kimi dnyaictimaiyytin tqdim ediln tayqulaq general Andronik durur. Bu cinaytlrin

balancrzurumda qoyulmu, Naxvanda, Gy mahalnda, rvanda dahaamanszlqla davam etdirilmi, Zngzur v Qarabada sl mnada vhiliksviyysin atdrlmd. Nticd on minlrl azrbaycanl, krd halisi dhtliziyytlr, mhrumiyytlr mruz qalm, hlak olmu v yaralanmd. Hlak

olanlar

n ksriyyti yaln

z azrbaycanl

, yaxud mslman olduqlar

na gr qtl,yetirilmidilr. Bu da mlumdur ki, lnlrin bykksriyytini qadnlar, qocalarv uaqlar tkil etmidi. Bli, yaxn tariximizin ac tcrbsi v hqiqtlri

beldir.ld olan snd v materiallarn htta tri d olsa nzrdn keirilmsi bel

bir ntic xarmaa sas verir ki, 1918-ci ild Azrbaycann rqind (Bak, Quba,amax, Lnkran v s.) Bakdakaumyan hkumtinin tam razl v Amazasp,Tatevos mirov v baqalar kimi danak clladlarn li il trdilmi qanlcinaytlrl, onun qrbind (Naxvan, rvan Zngzur v Qaraba) ba vermivhiliklr arasnda zvi bir laq vardr. Bu qanl cinaytlrin bir, mqsd-Byk Ermnistan srsmlmsi namin trdildiyi v vahid mrkzdn-Rusiyadan idar olunduu arxiv, sndlri iq z grdkc daha ox akara xr.ks tqdird, Trkiy Ermnistan haqqnda Rusiya Sovet hkumtinin 29dekabr 1917-ci il tarixli-dekreti il trklrin zlm altnda inlyn ermniqardalarnn dadna atmaq, Qrbi Ermnistann mxtariyyat mslsini hlletmk n htta Lenindn muvafiq mandat alm aumyan niy Bakda qalb

burada yerli sovet (slind danak-bolevik) hkumtin balq etmli idi?Mgr onu vz edck baqa bir adam yox imi? Niy Lenin aumyana hamdanox inanrd? Blk ona gr ki, o, on minlrl azrbaycanln mhv etmk

hesabna Bak neftini Rusiyaya axtmaqda davam etmidi? lbtt, aumyanvvldn d tand, onun milltilik mrzin mbtla olduunu bildiyi halla,ona Azrbaycann ryinin banda bel byk slahiyytlr vermsi, hebhsiz, qarlql, gztlr hesabna olmudu: Lenin-neft, aumyana -Byk Ermnistan.

Yaxud, tarixdn mlumdur ki, xyantin gr trkr trfindntayqulaq edilmi general Andronik 1917-ci il dekabrn 19-da ermni milliurasnn iclasnda hyasz bir byanat vermidi: gr siz mni Ermnistannolu sayrsnzsa, mn gn sabah rzuruma yola drm... turklri v

azrbaycanllar, krdlri v yhudilri qrmaq n z radtli dstmlgedrm v mni he ks dayandra bilmz (Arif Mansurov. Belyepyatna istorii iperestroyka. Bak, 1990, sh. 128). Blk el Apdronikin d dilini, aan, qulann


34/59

birinin ksik olduunu ona unutduran Trkiy v Azrbaycan torpaqlar hesabnayaradlacaq Byk Ermnistan vdi olmudur?

Mlum olduu kimi, aumyan v onun trafnda hrlnn hr cr ermnitr-tkntlri Bakda azrbaycanllarn qrnna hazrlq grmy mhz el 1918-ci ilin vvllrindn balamdlar. Andronikin mzffr yrlrinin balanc

da el hmin vaxtda qoyulmudu. Bakda danaklarn boleviklmsi prosesi dhmin dvrdn balanmd v az bir vaxtda Azrbaycan xalqna nifrtinigizltmyn oxlu danak, qisas v baqa riyakarlar birdn-bir dnbbolevik olmudular. Andronik d 1917-ci ilin oktyabrnda guya danakpartiyasndan xmd. Grnr, hadislrin lverili gedii onu dabolevikldirmidi. Halbuki briyyt qar trtdiyn cinaytlr gr nazn faist clladlar il bir crgd duran bu adam btn - mr boyu danaklarnmnfur siyastinin zyola v qddar icras olmudur. Sonra, Tiflisd el odvrd drc olunan ermni qzetlrindn birind yazlmdr ki, general Andronik

1920-ci ildk xaricd danak hkumtini tmsil etmidir. Bu fakt

n z bir dahatsdiq etmirmi ki, o, mrnn sonunadk cinaytkar danak siyastinin sadiqicras olaraq qalmdr? (Odlar yurdu qzeti, 11. iyun, 1990-c il). Bu fikritsdiq edn daha bir misal. Akadmik Ziya Bnyadov gstrir ki, AzrbaycandaSovet hakimlyyti qurulmas v XI Qzl Ordu hisslrinin Bakya daxil olmasrfsind 40 minlik Azrbaycan ordusu kimi ciddi bir thlk mvcud idi.Ordunun Bakn trk etmsin nail olmaq mqsdil A. Mikoyan khn efi,danak briqadasnn komandiri Amazaspla (Mikoyan onun yannda komissarolmudu) v hl onda Maku xannn xidmtind olan Andronikllaq yaratd vonlar z briqadalarn Zngzurdan keirib Qarabaa trf ynltdilr. Yolst,danaklar Zngzur v Qaraba kndlrind azrbaycanllar (qadnlar, uaqlar,qocalar) insafszcasna ldrrdlr. Onda Azrbaycan ordusu Bakda 2000-yaxn sgr saxlayaraq danaklarn zrin yeridi v skran yaxnlndaAmazaspda Andronikin danaklar mlub olaraq qamaa z qoydular (Elmqzeti, 1 noyabr 1988-ci il).

A. Bukann Bak kommunas - kommunarlarnn son gnlri (Bak, 1928)kitabnda verilmi Suren aumyann mhkm ifadsi d bu mnadahmiyytlidir. O, ifadsind bildirmidi: Hbsxanadan xmazdan vvl mnyolda Stepanla (BXKS-nin sdri S.aumyan nzrd tutulur.- K.M.) dana

bilmidim. O, ox fikirli halda dedi:- Sonuncu chd gstrmk istyirm, bilmirmn alnacaqdr. Mn istyirm danaklar, ingilislrin onlar aldatdna minolduqdan sonra, snlarla yenidn mkdalq haqqnda msl qaldram. Mn bunaaz inanram, lakin ola bilr ki, biz bu yolla Bakn xilas ed bilrik (ArifMnsurov, gstriln kitab, sh. 108).

Bu mqsdl o, danakstyun partiyasnn banilrindn biri, o zaman Bakdaolan Rostom Zoryann adna mktub yazmd. Ermni milli urasndan z tklifinrdd cavab alan S.aumyan tssfl demidi: Aydndr ki, onlar bizim n vmumi mqsdlr namin he n etmk istmirlr (yen orada, sh. 108).

He bhsiz, mumi mqsdlr namin mkdalq dedikdAzrbaycann hesabna Byk Ermnistan yaratmaq ideyasn davam etdirmknzrd tutulmudur.


35/59

Bundan baqa, istraumyann, istrs d Mikoyanr Andronik nec bykmidlr bsldiyi, ona nec inandqlar da yax mlumdur. Mgr Androniki xalqqhrman kimi tbrik edn v onu bu adla da Lenin tqdim edn aumyandeyildimi? aumyann hbsxanada olarkn Sentrokaspi hkumtin verdiyitkliflri bard yqin ki, oxlar bilmir. Hmin tkliflrind is aumyan

Andronikin dstsinin Bakya dvt edilmsini d irli srmd (guya Baknnmdafisi n).Yax ki, Sentrokaspi hkumtind bu hiyly uyanlar, taplmam v

mslnin ilkin mzakirsindn sonra aumyanm nmayndsi V.Sturuaya haqlolaraq bildirilmidi ki, aumyan v onun hmfikirlri Androniki Bakya dvtetmkl burada 1918-ci ilin mart hadislrini tkrar etmk, yni azrbaycanllarnqrnn davam etdirmk istyirlr, buna is he vchl yol vermk olmaz.Bellikl, aumyann Azrbaycann rqind v qrbind faliyyt gstrn danakquldur dstlrinin sylrini birldirmk chdlri xobxtlikdn ba tutmamd.

Sndlr gstrir ki, Andronikin quldur dstlrinin saxlanmas

na birbaaBakdan maliyy yardm da gstrilirmi, 1919-cu il yanvarn 29-da Qruziyaqzetind maraql bnr snd drc edilmidir. Bu, lahidd ermni zrb dstsirisinin (Andronikin) general mayor Bieraxovun adna gndrilmi 10 dekabr1918-ci il tarixli minntdarlq mktubu idi. Mktubda bildirilirdi ki, Zngzurermni milli urasnn zvlri Arak iranyan v Nikolay Osipov Bakdanqaydaraq zlri il bir milyon manat pul gtirmilr. Sndin altnda rus dilindermni zrb dstsi szlri yazlm v ikibal. qartal-tsvirli mhrvurulmudur (Azrb. EA xbrlri, tarix, flsf v hquq seriyas, 1989, 4.sh.95).

Baqa bir sndd is Azrbaycan kndlrin basqnlar edrk qanlcinaytlr trdn quldur dstlrind vaxtil bolevik hrbi dstlrind xidmtetmi ermni zabitlrinin d vuruduu gstrilir. Msln, Zngzur zrbdstsinin ldrlm zabitlrinin-Andrey Tevosovun v Bahan Komarovunadlarna verilmi sndlrdn aydn olur ki, onlar vvllr Lnkran bolevikdstsind xidmt etmilr (yen orada, sh. 146).

lbtt, bel sndlrin sayn artrmaq mmkndr. Bu sndlr istraumyann istrs d Andronikin eyni ideallara xidmt etdiyini yalnz tsdiq edirv buna olan bhlrli yoxa xarr. Mhz bel qhrman v rhbrlrini

azn faliyytlri nticsind hr df azrbaycanllarn yeni soyqrm faktlarakara xrd. N. Nrimanovun haqql olaraq gstrdiyi kimi, hr df lnlrin99% -ni yalnz myyn mlllti (yni azrbaycanllarn) nmayndlri tkiledirdi.

191

1918-ci il qırğınları. tarixi araşdırmalar

Documents