1980 sonrası türk mil

8/8/2019 1980 sonras trk mil

1/113

T.C.KOCAEL NVERSTES* SOSYAL BLMLER ENSTTS

1980 SONRASI DEEN TRK MLLYETL

YKSEK LSANS TEZ

FATH BALKAYA

ANABLM DALI: SYASET BLM VE KAMU YNETM

KOCAEL- 2009

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
http://www.pdffactory.com/http://www.pdffactory.com/http://www.pdffactory.com/


2/113

T.C.KOCAEL NVERSTES* SOSYAL BLMLER ENSTTS

1980 SONRASI DEEN TRK MLLYETL

YKSEK LSANS TEZ

FATH BALKAYA

ANABLM DALI: SYASET BLM VE KAMU YNETM

PROGRAMI: SYASET VE SOSYAL BLMLER

DANIMAN: DO. DR. YILMAZ BNGL

KOCAEL-2009



3/113



4/113

NSZ

Milliyetilik konusu karmak olduu kadar, ok boyutlu bir nitelie sahiptir.

Karmakl; etnik topluluk/ etnisite, rk, din gibi konularn milliyetilik ile olan

ilikisinden kaynaklanmaktadr. Baka bir deyile; milliyetilik bu kavramlardan hareketle

deiik ekillerde tanmlanarak saf bir milliyeti dncenin olumasn engellemitir.

Ayrca; toplumlarn iinde bulunduu toplumsal koullarn farkllklar da genel bir

milliyeti dncenin olumasn engellemitir.1980 sonrasnda global lekte yaanan deimelerden milliyetilik ve Trk

milliyetilii de nasibini almtr. Dnya leinde mikro-milliyeti hareketler hz

kazanmaya balarken; Trkiyede i ve d koullar milliyeti dnceyi deiime

zorlamtr. Avrupa Birliine yelik sreci ve kreselleme gibi d faktrler ile siyasal

demokratikleme ve Krt sorunu gibi i faktrler, Trk milliyetiliini deiime zorlam,

dier bir ifadeyle Trk milliyetiliinde etno-kltrel temelden civic(sivil)-territoryal

temele doru evrilme eilimi gzlenmitir. 1980 ncesi ve sonras Trk milliyetiliinin

deiim ieriini inceleyen bu almann balca amac; 1980 sonrasnda Trk

milliyetiliinin neden deitiini ve nasl bir ekle brndn incelemektir.

Danmanm sayn Do. Dr. Ylmaz Bingle bana yol gsterici dnce ve

fikirlerinden dolay ve almann ierii ve ekli ynndeki nerilerinden dolay kendisine

teekkrlerimi sunarm. Ayrca; alma kapsamnda civic(sivil)-territoryal milliyetilik

hakkndaki dnceleri zerinde durulan sayn Taha Akyol ve sayn Prof. Dr. Mmtazer

Trkneye, mlakatm iin bana zaman ayrp, kendileri ile grme ansn bana

sunduklar iin teekkr bir bor bilirim.

stanbul, 26.5.2009 Fatih Balkaya



5/113

II

NDEKLER

NSZ ............................................................................................................................. INDEKLER ................................................................................................................. IIZET .............................................................................................................................. IIIABSTRACT .................................................................................................................... IV

GR ................................................................................................................................ 1

1. MLLYETLK ........................................................................................................ 101.1.Temel Kavramlar ....................................................................................................... 101.1.1. Millet ..................................................................................................................... 101.1.2. Etnik Topluluk/ Etnisite ......................................................................................... 141.1.3. Milliyetilik ........................................................................................................... 151.2. Temel Kuramlar ........................................................................................................ 191.2.1. lki(Primordialist) Yaklam ................................................................................. 191.2.2. Modernist Yaklam ............................................................................................... 201.2.3. Etno-Sembolist Yaklam ....................................................................................... 211.3. Milliyetilik Trleri .................................................................................................. 211.4. Kta Avrupasnda Milliyetiliin Geliimi ............................................................... 24

2.TRKYEDE MLLYETLN GELM........................................................... 292.1. II.Merutiyetin Miras: Trklk ............................................................................ 29

2.2. Resmi Milliyetilik: Kemalist Milliyetilik ............................................................... 342.3. Irk Milliyetilik: Hseyin Nihal Atsz ve evresi ................................................... 432.4.Anadolucu Milliyetilik:Nurettin Topu ve evresi ................................................... 462.5. Trk-slam Sentezi: Osman Yksel Serdengeti ve brahim Kafesolu ..................... 482.6. Liberal-Muhafazakar Milliyetilik: Mmtaz Turhan-Erol Gngr ............................ 512.7.lkclk ve Milliyeti Hareket Partisi ..................................................................... 55

3. ETNO-KLTREL MLLYETLKTEN CVC(SVL) MLLYETLEGE ............................................................................................................................. 613.1. 1980 Sonras Siyasal Ortam ...................................................................................... 613.2. 1980 Askeri Mdahalesi Sonras Milliyeti Hareket Partisi ....................................... 63

3.3. 1980 Sonras Deien Trk Milliyetilikleri .............................................................. 663.4. Trk Milliyetiliini Deiime Zorlayan Faktrler .................................................... 693.4.1. D Faktrler .......................................................................................................... 693.4.2. Faktrler ............................................................................................................ 763.5.Civic (Sivil)- Territoryal Milliyetiliin ki Temsilcisi: Taha Akyol ve MmtazerTrkne ........................................................................................................................... 793.5.1 Taha Akyol ............................................................................................................. 793.5.2. Mmtazer Trkne ............................................................................................... 88

SONU VE DEERLENDRME ................................................................................... 94

KAYNAKA ................................................................................................................ 100



6/113

III

ZET

Trkiyede milliyetilik dncesinin kkenleri II. Merutiyet dnemine dek

gtrlebilir. Kltr temelli bir anlayla ortaya kan Trklk; Osmanlclk ve

slamclk akmlar ile birlikte dalan bir imparatorluu kurtarma hedefine odaklanmtr.

Bu hedefe ynelik eitli oluumlar halinde rgtlenen Trklk hareketi, Trkiye

Cumhuriyetinin kuruluu ile birlikte yeni kurulan devletin resmi ideolojisi haline

gelmitir.

Resmi milliyetiliin yannda ona eletirel bir yaklam gelitiren milliyetilik

akmlar da ortaya kmtr. Biyolojik milliyetilik, Anadolucu milliyetilik, Trk- slam

sentezi anlay, liberal- muhafazakar milliyetilik gibi akmlar milliyetilik alannda

fikirsel oulculuu da beraberinde getirmilerdir.1980lerden sonra gelien i ve d koullardan Trk milliyetilii de etkilenmi ve

kendisini yeniden tanmlama gereini hissetmitir. 1980lere dek kendisini etno-kltrel

bir temelde tanmlayan Trk milliyetilii, 1980 sonrasnda civic- territoryal bir nitelie

brnmtr. Taha Akyol ve Mmtazer Trknenin fikirleri bu balamda, civic (sivil)-

territoryal milliyetilii vurgulamalar bakmndan olduka nemlidir.



7/113

IV

ABSTRACT

The origins of nationalism in Turkey can be traced back until the Constitutional

Period II. Turkism emerging on the base of an approach of cultural mean, focused on the

target of saving a crumbling empire with the trends in Ottomanism and slamism. For the

direction of this target, Turkist movement organising with the help of various formations,

has become to the official opinion of the new state with building of Republic of Turkey.

Beside the official nationalism, nationalist movements which developed a critical

approach for it has emerged. Like trends of biological nationalism, Anatolian nationalism,

synthesis of Turk and Islamic movements, liberal- conservative nationalist movements,

brought the plurality of ideas in the area of Turkish nationalism.

Also Turkish nationalism has been effected by the internal and external

developments after the 1980s. Turkish nationalism which described itself on the etno-cultural base until the 1980s, wrapped to the quality of civic-territorial mean. Ideas of

Taha Akyol and Mumtazer Turkone in this regard is very important because of their

emphasies of civic- territorial nationalism.



8/113

GR

Durkheim'a gre toplumsal olgu, birey zerinde dtan bir bask uygulamaya

muktedir olan ya da bireysel tezahrlerden bamsz, kendine zg bir varl olup,

belirli bir toplum erevesinde genellik tayan, sabit ya da sabit olmayan

edimlerdir1. Ksaca; toplumsal olgu bireyin ierisinde yer ald toplum tarafndan

empoze edilen, bireyi ekillendiren fenomenlerdir. Bu fenomenler bireyin

toplumsallamasna ve toplumsal hayata eklemlenmesine yardmc olur.

Bu balamda milliyetilik de; bir toplumsal olgu nitelii tamaktadr. nk;

milliyetilik ats olan ulus-devlet ile birlikte bireyi toplumsal bir kiilik(yurtta)

haline getirirken, ona bir kalpta ekil vermeyi ve o kaba uygun hale getirmeyi

amalar. Bu anlamda; her toplumsal olgu gibi milliyetilik de trde bir nitelik tar.

Trdelikten kast; bireyin iinde bulunduu grup(millet) ierisindeki aidiyeti ile ayn

kimlie sahip olmas ve bu kimliin kendisi iin baat bir nitelik tamasdr. Ancak;

tarihin de gsterdii gibi bireyin kendi kimliini tanmlamas sre ierisindeki

dalgalanmalara bal olarak deiiklie uramtr. rnein; imparatorluk ierisinde

tebaa kimliine sahip olan bir kii, ulus-devlet ierisinde sekler-laik nitelikli yurtta

kavram ile tanmlanm olmaktadr.

Grld gibi; millet nosyonuna dayanan milliyetilik dncesi de

farkllaan/deien srelerin bir rndr. Bu balamda; "modern" dilimin bir

rn olan milliyetilik, pre-modern dnemden modern dneme geite, modernliin

alt yapsn hazrlayan bir unsur olmutur.

Bu alma; modernist bir srecin rn olan milliyetiliin, kreselleme

olgusunun yol at normlar erevesinde kazand kimlii konu edinmektedir. Bu

balamda ise; genel olarak u sorulara yant aranacaktr: Millet, ulus-devlet, ulusal

egemenlik gibi kavramlarn kreselleme ierisindeki yeri ve anlam nedir? Post-

modernizm milliyetilii nasl etkilemitir? Daha da geriye gidildiinde

modernleme nedir ve milliyetilie nasl bir ierik ve anlam kazandrmtr?

Bir tezi ne srerken, o tezi ekillendiren kavramlarn tanmnn doru ve

yerinde yaplmas gerekmektedir. Kavramlarn tanmnn yerli yerinde ve o hipoteze

uygun bir ekilde yaplmas, zihinsel bakmdan birok zorluu, kafa karkln,

1 Emile Durkheim, Sosyolojik Metodun Kurallar,ev. Enver Aytekin, stanbul: Sosyal Yaynlar,1994, s. 49



9/113

2

anlam buulanmasn nleyebilecei gibi, tezin ulalmas istenen hedefe doru yol

almasna yardmc olur.

Bu dorultuda; ncelikle modernleme ve milliyetilik kavramsallarnn

tanmlarnn yaplmas hem almann kapsamn belirlemesi asndan hem de

almaya yn vermesi asndan nem tamaktadr. Anthony Giddens'a gre

modernleme; on yedinci yzylda Avrupa'da balayan ve sonralar neredeyse btn

dnyay etkisi altna alan toplumsal yaam ve rgtlenme biimlerine iaret

etmektedir2. Ernest Gellner ise, toplumlarn geirdii aamalar, tarm ncesi, tarm

ve sanayi dnemleri olarak snflandrm ve modernlemenin sanayi toplumunun bir

sonucu olduunu ifade etmitir3.

Hibir toplumsal olgu, olay, arkaplan dnlmeden yorumlanamaz. Gerek

1789 Fransz Devrimi, gerek 1800'lerdeki Sanayi Devrimi, bu sreleri ortaya

kartan ve bu sreleri ateleyen dinamikler milliyetiliin ortaya kmasnda

nemli lde katkda bulunmulardr. Bundan dolay, bu olaylara iaret etmeden de

ne modernleme ne de milliyetilik olgusu anlalabilir ve yorumlanabilir. Bunun

iin de hem Fransz Devrimi'ne hem de Sanayi Devrimi'ne neden olan faktrlerin,

dinamiklerin ve etkenlerin incelenmesi, kavramlara ve almaya yn verme

asndan byk nem tamaktadr.Milliyetilik ve modernleme sreci, felsefi anlamda bir devrim

gerekletirmi, on sekizinci yzyl dnrlerinin de yardm ile birey, akl, millet

gibi eleri dnce dolamna sokmutur. leride grlecei zere, modernleme

siyasal bir birim olarak ulus-devleti tarih sahnesine karm, Josep Llobera'nn

deyimi ile "tanrsallatrmtr".

Aydnlama sreci, modernleme balamnda bal bana bir nem tamasna

karn, hem almann kapsam asndan hem de yntemsel adan bu srece zetolarak deinilecektir. Ancak; bu balamda terminolojik adan nem tayan

aydnlanma sreci/ olgusu, modernleme-gelenekilik, akl-vahiy gibi diyalektik

unsurlarn birbirleri ile olan ilikilerinde hem kilit bir rol oynam hem de bu ilikinin

tanmlanmasna yardmc olmutur.

2 Anthony Giddens, Modernliin Sonular, ev. Ersin Kudil, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2004, s.113

Ernest Gellner, Uluslar ve Ulusuluk, ev. Bra Ersanl ve Gnay Gksu zdoan, stanbul: HilYayn, 2008, s. 75



10/113

3

Tarihsel arkaplanda ise, Ortaa olarak adlandrlan dnem modernlemenin

tanmlanmas, gelenek ile olan diyalektik ilikisinin ortaya konmas, aktrlerin

belirlenmesi, bu aktrlerin hem kendi iinde birbirleri ile olan ilikisinin hem de

dier aktrler ile arasndaki ilikilerinin anlalabilmesinde byk rol oynar. Bu

nedenle aalara bakarken ormann, kk resme bakarken de byk resmin

karlmamas gerekmektedir.

Bir bitkinin tohumu topraa atldnda, belirli bir zaman dilimi ierisinde o

tohum yamur, kar, gne vb.evresel/d faktrlerin etkisi ile byr, geliir ve

biimlenir. Toplumsal olaylar da bu ekilde cereyan etmektedir. ncelikle o

toplumsal olay ortaya karacak dinamikler belirlenir, bu dinamiklerin d/evresel

faktrler ile olan ilikisi analiz edilir. Durkheim bu durumu, "sosyolojinin en temel

kural, toplumsal olaylar "ey"ler gibi ele almaktr" eklinde ifade etmitir4.

Fransz Devrimi rneinde grlebilecei gibi, ncelikle Ortaa'dan kalan

snflar birbirleri ile mcadeleye girierek, yepyeni bir dnemin sosyo-ekonomik

temelini atm, liberal dnce ile birlikte ideolojik srelerin balang izgisini

izmitir. Sava, snfsal elikiler, iktisadi, siyasi kurumlarn toplumsal dzene

yerlemesi gibi d etkenler de bu sreci besleyen d faktrler konumuna gelmitir.On yedinci yzyldan yirminci yzyln ortalarna dek sregelen modernleme

ve modernizm sreci siyasal bakmdan milliyetiliin de doumuna tanklk etmi

hatta Ernest Gellner, Anthony D. Smith, Eric Hobsbawm ve Tom Nairn gibi

milliyetilik kuramclarna gre, milliyetilii douran asli unsurlar olmutur. Bu

nedenle Umut zkrml'nn terminolojisinden hareket ile yukarda ad geen

kuramclar "modernist milliyetiler" olarak tanmlamak da mmkndr. leride

grlecei zere sanayileme ve kapitalistleme srecinin bir sonucu olanmodernleme, siyasi bakmdan homojen/tmleik bir ulus-devlet srecini douran

milliyetilie de yol aan balca unsur olmutur.

Determinist (neden-sonu ilikisine dayanan) bir yaklam ile durum ematize

edildiinde; Fransz Devrimi ve Sanayi Devrimi'nin toplumsal mobilizasyonu

beraberinde getirdii, snfsal yaplar ykt ve yeniden bambaka bir ekilde

rettii , iktisadi dzleme yepyeni bir grnm kazandrd, siyasal birlik(devlet)

olgusunu reorganizasyona tabi tuttuu ak bir ekilde gzlemlenmektedir.

4 Durkheim, a.g.e. , s. 51



11/113

4

Bu olgu ve kavramsallar nda milliyetiliin, dier bir deyi ile

milletleme serveninin detaylandrlmas bu almann ana izleklerinden biri

olacaktr. Bu dorultuda "millet" olgusunun kkeni, siyasal ve kltrel bir birim

olarak vard nokta ve Trkiye Cumhuriyeti'ndeki dnrler arasnda yaplagelen

tartmalar ele alnacaktr.

Millet olgusu, on beinci ve on altnc yzyllardan balayarak, Kara

Avrupas'nda dnya siyasetini belirleyici bir rol oynamtr. zellikle; almann

Milliyetiliin Tarihsel Arkaplan ksmnda anlatlaca gibi; Ortaa'n hakim

siyasi-iktisadi grn olan feodalizmin; sosyo-ekonomik ve snfsal dengelerin

deimesi ile birlikte yerini merkezi(niter) ulus-devletlere brakmas; millet, devlet,

toplum gibi olgulara modernist bir bak as ile yaklalmasna neden olmutur.

Bylelikle; Avrupa'da siyasi, sosyal, ekonomik, kltrel grnmler byk

bir hzla deimeye balam, gelenek yerini modernlie, adala; skolastik

dnce yerini bilime, dogmatik temelli dinsel dnceler yerini akla devretmitir.

Dnsel ok boyutluluu da beraberinde getiren modernleme olgusu, hem

milliyetilii hem de ideolojik sreci beraberinde getirmitir.

Aka anlalabilecei gibi modernleme ile milletleme sreci birbirleri ileparalel bir ekilde gelimitir. Aralarnda hem bir alveri, hem bir g birlii hem

de diyalektik bir iliki bulunmaktadr. Modernleme sreci bir yandan temelinde yer

alan akl "znelletiren" ve ycelten Aydnlanma Felsefesi ile birlikte evrensel bir

dzeni tevik etmeye alm; dier yandan ise toplumu standartlatrc bir

grnme zorlamas nedeni ile de toplumu farkllk yerine tekillie, oulluk yerine

birlie tevik etmitir. te; bu birliin dnya siyaset arenasndaki ismi milliyetilik,

baroldeki aktrleri ise ulus-devletlerdir.Alain Tourain'e gre millet; geleneklerin, greneklerin ve ayrcalklarn

yerine homojen akln gstergelerinden yola karak belirlenen yasal dzlemi ortaya

karmasndan dolay; modernliin siyasal biimidir5. Ulus-devlet ve onun bir

numaral aktr olan millet tarihsel bakmdan fonksiyonel, belirleyici, sekler-

rasyonel bir yapya sahiptir. Touraine'in kuramsal erevesine gre zne-akl

elikisi ve birliktelii modernlemenin yapsn belirlemi ve merkezine de milleti

5 Alain Touraine, Modernliin Eletirisi, ev. Hlya Tufan, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2007, s.46



12/113

5

koymutur.

ok boyutlu bir kavram olan millet, kuramsal olarak eitli ekillerde

incelemeye tabi tutulmutur. Umut zkrml'ya gre milliyetilik genel olarak

ana kuram etrafnda analiz edilmitir: lki yaklam, modernist yaklam ve bu iki

yaklamn bir sentezi olan etno-sembolist yaklam. Bu yaklamlarn detaylarna

Milliyetilik Kuramlar balnda deinilecektir. Burada; almann modernist ve

etno-sembolist yaklam etrafnda ekillenecei ifade edilmekle yetinilecektir.

Millet, ok boyutlu bir olgu olmasndan dolay etnisite, rk, etnik grup vb.

kavramlar ile yakn anlama gelecek ekilde kullanlmaktadr. Etno-sembolist

yaklamn nde gelen isimlerinden biri olan Anthony D. Smith milleti be ana unsur

etrafnda tanmlamtr. Bunlar; tarihi bir toprak (yurt), ortak mitler ve tarihi bellek,

ortak bir kitlesel kamu kltr, ortak yasal hak ve grevler ve ortak bir ekonomidir 6.

Bu be madde etrafnda Anthony D. Smith milleti, tarihi bir topra, ortak

mitleri ve tarihi bellei, kitlevi bir kamu kltrn, ortak bir ekonomiyi , ortak yasal

hak ve grevleri paylaan insan topluluu olarak tanmlamtr7. Bu tanmdan da

anlalabilecei gibi millet, kolektif benlie vurgu yapmaktadr. Tek tek bireylerin

toplamndan deil de, bu bireylerin toplumsal etkileiminden oluan kolektif benlik

modernist anlamda ifadesini millette bulmaktadr. Aslnda bu durum; milletin veyamilliyetiliin temelinde yer alan liberal felsefe ile de elimektedir. Bilindii gibi

liberal felsefe, toplum/devlet karsnda bireyin zgrln, zgnln ve

zerkliini koyarken; milliyetilik ise toplumsal bir kimlik olarak millet olgusunu n

plana karr. Milliyetiliin karlat bu sorunsal da; bu kavramn bir ideoloji

olarak nitelenip nitelendirilmemesi konusunda eitli kukulara yol amtr.

Karl Mannheim'a gre ideoloji, bireylerin veya toplumsal gruplarn dnyay

anlamlandrma, biimlendirme istekleri ile paralel olan tasarlarn ifade eder

8

.Mannheim bu balamda, ksmi ideoloji ve btnlk ideoloji olarak ikili bir ayrma

gitmitir. zellikle btnlk ideoloji bir zneyi deil bir grubu kapsar.

Bu dorultuda milliyetiliin bir ideoloji olarak kabul edilebilmesi iin:

toplumsal ve kltrel ve sosyo- ekonomik ve snfsal analizlerden yola klarak

eitli sorgulamalara gidilmesi gerekmektedir. Bu balamda ise; milliyetilik bireyin

6 Anthony D. Smith, Milli Kimlik, ev. Bahadr Sina ener, stanbul: letiim Yaynlar, 2007, s. 32

7 Anthony D. Smith, a.g.e., s. 338 Mmtazer Trkne (ed.), Siyaset, stanbul: Lotus Yaynevi, Ekim 2006, s. 119



13/113

6

temel olarak iki eilimine gre ekillenmektedir:

1. nceden belirtildii gibi; bireyin atomistik bir kimlik yerine kapsayc bir

kimlik olan milleti tercih etmesi,

2. Bireyin, iinde yer ald siyasi birimin ynetiminin kaynan rasyonel bir

ifade ile millet olgusunda grmesi.

Millet stne yaplagelen tartmalar da; milletin eitli formlarda

tanmlanmasn da beraberinde getirmitir. Tartmalarda milletin kltrel ve siyasal

boyutu n plana kartlmtr. Kltrel milliyetilik olarak adlandrlan bu yaklama

gre, milletin oluumunda, dil, din, gelenek, soy gibi kltrel eler nemli bir rol

oynamtr. Bu yaklamn nde gelen temsilcileri arasnda on sekizinci yzyln

Almanyasnda yaam olan Herder ve Fichte gibi dnrleri anmak

gerekmektedir. Herder'e gre, milli topluluun kimliini oluturan faktrler arasnda

doal evre ve dil n plandadr9. Doal evre; topluluun alma alkanlklarn,

davran biimlerini, belirler, dil ise ortak hafza ve geleneklerin bir kuaktan

dierine aktarlmasn salayan bir ara konumundadr. Bylece, bir Volkgeist (Halk

Ruhu) meydana getirilmi olur.

Milleti kltrel bir birimden ok, siyasal bir oluum olarak gren yaklamn

temelinde yatan unsur "yurttalk"tr. Bu yaklama gre, millet bir devletevatandalk balaryla bal olan insanlarn oluturduu topluluktur. Bu dncenin

fikir babas olarak grlen Jean Jacques Rousseau, bu olguyu "genel irade" kavram

ile formle etmitir. Rousseau'ya gre doa durumunda zgr olan birey, zel

mlkiyet ve bunun sonucunda eitsizliklerin ortaya kmas ile birlikte hem cann

hem de maln korumak iin dier insanlarla uzlama yoluna gitmek zorunda

kalmtr. Bu da, bireylerin kendi zgrlklerinden vazgeip, genel iradeye boyun

emelerine neden olmutur. Toplum Szlemesi'nde genel irade kavramn bu ekildeformle eden Rousseau; yurttalk konusunda ise unlar ifade etmitir:"nsann

Toplumsal Szleme ile yitirdii ey, doal zgrl ve isteyerek salayabilecei

eyler zerindeki hakknn snrszldr; kazand ise, yurttalk zgrl ve

elindekinin sahipliidir"10. Ksaca Fransz tipi bir milliyetilik Anthony D. Smith'in

"civic(sivil) milliyetilik" olarak tanmlad yurttalk temeline dayanan bir

9 Trkne, Siyaset, s. 63310

Jean Jacques Rousseau, Toplum Szlemesi, ev. Ali Alper, stanbul: Oda Yaynlar, 2008, s. 2211 Civic kelimesini Anthony D. Smith ve Ernest Gellner, etnik milliyetiliin bir etnisiteyi nekaran yaklamna kar, rk, dil, din ayrmcl yapmakszn tm bireyleri anayasal yurttalk



14/113

7

milliyetiliktir.

Milliyetilik, kendi ierisinde homojen, btnlemi, kardelik balar ile

birbirine bal total bir toplum yaps ngrmektedir. Kendi ierisindeki

standartlatrc, tektipletirici, btnlemeci ynne karn milliyetilik ok boyutlu

bir kavramdr. Yukarda da ifade edildii gibi, kltrel ve siyasal olarak tanmlanan

milliyetiliin, siyasal yn drt balk altnda toplanr:

1. Liberal milliyetilik

2. Muhafazakar milliyetilik

3. Yaylmac milliyetilik

4. Anti-emperyalist milliyetilik

Ayrntlarna almann ilerideki aamalarnda girilecek olan yukardaki

milliyetilik eitleri, ayn amaca farkl aralarla ynelmektedirler. Liberal

milliyetilik temele yurtta kavramn yerletirirken; muhafazakar milliyetilik

vatanseverlii; yaylmac milliyetilik rkl ve ovenizmi; anti-emperyalist

milliyetilik ise bamszlk sorunsaln merkeze koyar. Ama ise hepsinde ortaktr:

Tmleik, standartlatrc, btnletirici bir ulus-devlet.

Trkiye'de ise Osmanl mparatorluu'nda Tanzimat dnemi ile balayan,

sonrasnda 1908 II. Merutiyet ile devam eden sre ile birlikte eitli dnceakmlar da kendilerine bir yer edinmitir. Bu dnce akmlar; Osmanlclk,

slamclk ve Trklk'tr. Bu dnsel paradigmalarn merkezini devleti kurtarma,

onu an artlarna gre reorganize etme ve modernleme gibi konular

oluturmaktadr. Bu balamda aydnlar arasnda kimlik(aidiyet) sorunsal

erevesinde gncel siyasal olaylar analize tabi tutulmutur.

II. Merutiyet'ten Erken Cumhuriyet dnemine dek ve sonrasnda

gerekletirilen reformlar/ modernletirme hareketleri de sreklilik izgisi ierisindeele alnmaldr. zellikle yukarda belirtilen dnsel akmlardan biri olan Trklk

akm, yeni kurulan ulus-devletin( Trkiye Cumhuriyeti) hakim unsurlarndan biri

olmutur. Ziya Gkalp, Tekin Alp, Yusuf Akura gibi entelektellerin grleri ile

beslenen Trklk dncesi, Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluu ile birlikte hakim

kimlii etrafnda birletirmeyi amalayan yaklam tarz anlamnda kullanmaktadr. Kimi zamansivil kelimesi ile de anlam karl bulunmaya allan civic szc, Do .Dr. Ylmaz Binglegre medeni kelimesi ile de karlanabilir. (Bkz. Ylmaz Bingl, Krgzistann Renkli Devrimi:

Demokrasiye Gei mi? Kresel Rekabet mi?, Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler EnstitsDergisi, Say: 13, ss. 1-21) Ancak; alma kapsamnda civic kelimesinin anlam karl olaraksivil kelimesi kullanlmaktadr.



15/113

8

paradigma haline gelmitir. Yaplan modernletirici/batllatrc reformlarn

temeline bakldnda ise etnik kimlii n plana kartan, etno-sekler bir

milliyetilik (Kemalist milliyetilik) dikkati ekmektedir. Ahmet Yldz'n belirttii

gibi; etnik sylem batllatrc/modernletirici politikalar ekseninde arasal bir rol

oynamtr. Trkiyedeki milliyeti akmlar, resmi milliyetiliin yannda genel

olarak; rk milliyetilik, Anadolucu milliyetilik, Trk- slam sentezi ve Milliyeti

Hareket Partisinde cisimleen lkclk olarak kategorize edilebilir.

Trkiye'de milliyetilik dncesi, Tek Parti (Cumhuriyet Halk Partisi)

iktidar dneminde, batllama ekseninde yrtlen reform politikalar erevesinde

sekler bir nitelik tamtr. Etnisist vurgular n planda olan Tek Parti milliyetilii,

Osmanl mparatorluu'nda II. Merutiyet dneminde tohumlar atlan kltrel

temelli Trklk dncesinin bir sonucu grntsn sergilemektedir.

kinci Dnya Sava'nn da etkisi ile Trk milliyetiliinin etnisist nitelii

eitli evreler tarafndan rk bir veheye brnmtr. Bu evrelerin banda

Hseyin Nihal Atsz ve Reha Ouz Trkkan gibi isimler gelmektedir. Bu evrenin

dnceleri sekler milliyetilik balamnda resmi(Kemalist) milliyetilik ile

badarken, rk temaylleri ska ilemesinden dolay ondan farkllamaktadr.

Ayrca; dier bir ortak nokta ise, kar olunan/tekiletirilen komnizmdir.1960'l ve 1970'li yllardan itibaren resmi(Kemalist) milliyetiliin karsnda

yer alan milliyetiliklerin bulutuklar ortak nokta "din"dir. Bu sre ierisinde

slami bir renk kazanmaya balayan milliyetilikte esas sorun dinin (slam)

milliyetiliin esas unsuru mu, yoksa milliyetilii oluturan elerden biri mi

olduudur. Bu problemin zmnde brahim Kafesolu'nun Trk slam Sentezi

byk rol oynamtr. Ayrca; Nurettin Topu'nun nderliindeki HareketDergisi

erevesinde gelien Anadolucu Milliyetilik ve Necip Fazl Ksakrek izgisindekiByk Dou evresi ve Osman Yksel Serdengeti tarafndan karlan Serdengeti

dergisi milliyetiliin slam ile ayn noktada bulumasna katkda bulunmutur.

Yukarda ifade edilen rk milliyetilik ve Trk-slam sentezi ile biimlenen

milliyetiliklerin etnik kken(aidiyet) dnda bulutuklar ortak nokta anti-

komnizmdir. Komnizm; iiler arasnda bir snfuuru dourmay ve kapitalizme

kar snf dayanmasn ama edinen bir ideolojidir. En nemli (milliyetiler

tarafndan en ok eletirilen) zellii, enternasyonel (uluslar aras) bir nitelik

tamasdr. Pratikteki rnei; 1917'den 1991'e dek varln srdren Sovyet



16/113

9

Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (S.S.C.B)'dir. Ksaca; Trk milliyetileri arasnda bu

sre ierisinde tekiletirilen taraf komnizm ve Sovyet Rusya olmutur.

Trkiye'de asli milliyeti dncenin veya baka bir deyi ile milliyetiliin

bir parti adnda yer almas Milliyeti Hareket Partisi ile gereklemitir. 1946'da ok

partili siyasal hayata geilmesi, 1950'li yllarda Osman Blkba'nn liderliinde

Millet Partisi'nin sonraki yllarda Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi'nin kurulmas ve

sonrasnda bu srecin en u noktas olan Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi'nin

Alparslan Trke liderliinde Milliyeti Hareket Partisi adn almas sreci

tamamlayan motifler olmutur. MHP tarafndan savunulan Trk milliyetilii

dncesinin ayrntlarna almann ileriki aamalarnda deinilecektir.

almann esas ieriini oluturan 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalesi'nden

sonra, milliyetilik bir yandan slam ile btnlemeye balarken, dier yandan

kreselleme sreci ile birlikte "civiclemeye (sivillemeye)" balamtr. Dnya

konjonktrnde kreselleme olgusunun yerel kimlikleri n plana karc nitelikleri,

oulculuu (rk, renk, dil, din, kltr vb.) tevik etmesi, milliyetilii kendisini

anayasal yurttalk temelinde sivillemek zorunda brakmtr. Ayrca; 1989'da

Sovyetler Birlii'nin yklmas ile birlikte tekiletirilen unsur da ortadan kalkmtr.

Ancak; etnik temelde ortaya karan Krt sorunu gibi problemler nceden inkaraindirgenmi ancak zamanla sorununun anayasal yurttalk temelinde zmlenmesi

amalanmtr. Baka bir deyile, 1980 sonras Trk milliyetiliini "birletirici

milliyetilik" olarak adlandrmak mmkndr.

nceleme; ikisi de Milliyeti Hareket Partisi'nde aktif grev stlenmi olan ve

hayatna gazetecilik ve yazarlk mesleini seerek devam eden Mmtaz'er Trkne

ve Taha Akyol'un civic (sivil) milliyetilie dair grlerinin, yukarda saylan

unsurlar erevesinde oluumunu ve birbirleri ile karlkl olarak aratrmaya tabitutulmasn amalamaktadr. Bylece hem makro anlamda Trk milliyetiliinin

1980 sonrasnda yaad dnm incelenmi olacak hem de bu erevede iki

yazarn grleri dnemin konjonktrne bal olarak ele alnm olacaktr.



17/113

10

1. MLLYETLK

Milliyetilik, ok boyutlu bir kavram olmakla birlikte gcn millet

olgusundan alr. Baka bir deyile; millet ne ekilde tanmlanrsa milliyetilik

kendisini bu balamda ifade eder. Etno-kltrel bir temelde tanmlanan millet

olgusu, etno-kltrel bir milliyetilii tevik edebilir veya anayasal yurttala bal

bir tanm iinde kavramsallatrlan millet olgusu, civic bir milliyetilie yol aabilir.

Milliyetilik olgusu, gcn millet olgusundan alrken ayn zamanda

ideolojilere baml olarak da ekil kazanabilir. Bunun yannda; milliyetilik ile ilgili

retilen yaklamlar da milliyetiliin niteliini belirledii gibi iinin doldurulmasna

yardmc olur.

1.1.Temel Kavramlar

1.1.1. Millet

Millet, milliyeti ideolojinin temel yap tadr. Milliyeti dnce kaynan,

ezeli-ebedi millet dncesinden alr. Millet ve ulus kkensel balamda ayn noktay

(insan topluluu) referans gsterirken; yntem bakmndan birbirlerinden ayrlrlar.

Millet, dinsel ierii yksek bir toplumsal yapy ierikletirirken, ulus sekler/laik

nitelii daha fazla n plana kartr.

Etimolojik bakmdan natio (domak) fiilinden treyen nation (ulus/millet)

genel olarak modern bir kavramdr. Bu dorultuda; Ernest Gellner; uluslarn ancak

ulusuluk periyodu erevesinde tanmlanacan ifade ederek, milleti modern bir

ema ierisinde ele almtr. Gellner; ulusuluun uluslar yaratt dncesinden

hareketle; ideolojinin pratie dntn ifade etmektedir. Gellner'in tanmnda,

modernist izler tayan ulus kavram sadece "sanayi toplumu" ierisinde

gzlemlenebilir.

Anthony D. Smith'e gre ise millet, tarihi bir topra /lkeyi, ortak mitleri ve

tarihi bellei, kitlevi bir kamu kltrn, ortak bir ekonomiyi, ortak yasal hak ve

grevleri paylaan insan topluluudur. Milliyetiliin "civic (sivil)" unsurunu n

plana karan Smith asndan ise, yukardaki tanma gre civic (sivil) bir millet

anlay milliyetiliin temelinde yer alr.



18/113

11

Milli kimliin/milletin zelliklerini be ana noktada toplayan Anthony D.

Smith civic (sivil) millet ve milliyetilik anlayn n planda tutmutur. Anthony D.

Smith'e gre ortak tarih, ortak kltr, ortak bir devlet milleti oluturmaya

yetmemekte bunun yannda iktisadi etkileimlerin ve ilikilerin ve yasal hak ve

grevlerin de ( hukuk kurallar /anayasa) tm toplumu kapsayacak ekilde geni bir

ekilde yorumlanmas gerekmektedir. Baka bir deyile; ok hukukluluun yerine

tek hukuk geerli olacak ve bu hukuk kurallar genel bir nitelik tayacak ve birey-

devlet ilikilerini belirleyen esas unsur, anayasal bir temelde ekillenen yurttalk

olacaktr. Grld gibi; Anthony D. Smith'in millet anlay da, anayasal yurttalk

temeline dayanmaktadr. leride etnisite kavram tanmlanrken, etnisite-millet

farkllamasna Anthony D. Smith'in grlerine bavurularak yer verilecektir.

Benedict Anderson ise; milleti "hayali bir cemaat olarak

kavramsallatrmaktadr. Anderson'a gre millet, kendisine hem bir egemenlik hem

de snrllk bahedilen siyasi bir topluluktur12. Hayal edilmitir nk; milletin

yeleri dier yeler hakknda hibir fikre sahip olmayacak, onlar tanmayacak

ancak; zihinlerinde birlik, beraberlik , dayanma ve kardelik duygusunu yaatmaya

devam edecektir. Bunun yannda, kendisinden baka birok milletin dnya yzeyinde

varln srdrmesinden hareketle snrl olarak hayal edilir, baka bir deyi ilemillet hayali belirli bir yurt anlay ile ekillenir. Son olarak ise; modern bir unsur

olan millet, laik anlayndan dolay, egemenlii bizzat kendi tekeline almtr.

Eric Hobsbawm da, Gellner'in kavramsallatrmasndan hareketle,

devlet=millet denkleminden yola karak milleti tanmlamaya almtr.

Hobsbawm'a gre, millet ancak belli bir modern territoryal devletle ilikilendirildii

kadaryla toplumsallar. Bu tanmda, Anthony D. Smith'in etkileri de olduka

belirgindir. Ayrca Hobsbawm, Gellner'in millet oluumundaki "tepedenoluturulma" tezini de yetersiz bulmu, milliyetiliin "sradan insanlarn" umutlar,

ihtiyalar, beklentileri gz nne alnmadan incelenemeyeceini savunmutur. Bu

noktadan hareketle Hobsbawm noktann altn izmitir13:

1. Devletlerin ve hareketlerin resmi ideolojileri , yurttalarn/yandalarn

12 Benedict Anderson, Hayali Cemaatler: Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas, ev. skenderSavar, stanbul: Metis Yaynlar, 2007, s. 20

13 E.J. Hobsbawm, Milletler ve Milliyetilik, ev. Osman Aknhay, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2000,s. 25



19/113

12

zihinlerindeki dncelerine tam olarak denk dmez.

2. Milli kimliin dier kimlikleri dlad, onlardan stn olduu varsaylamaz.

3. Milli kimlik ve ierdii unsurlar zamanla deiime urayabilir.

Son olarak, millet kavramsal etrafnda Josep Llobera'nn grlerine

deinildiinde , yukardaki gr ( Gellner, Anthony D. Smith ve Eric

Hobsbawm) sorgulayan bir anlay gze arpmaktadr. Llobera, milleti ortaan

miras olarak deerlendirerek, modernist grten sapmaktadr. Bu tezini

savunurken, tarihte Britanya, Galya, Cermenya, talya, Hispanya topraklar

evresinde yaanan milletleme srecini incelemitir. Llobera'nn bu tezini

savunurken ulat "geici" sonular u ekildedir14:

1. Ortaa milletlerinden sz etmek mmkndr.

2. Millet terimi, herkes tarafndan ayn anlamda kullanlmyordu. Baz

durumlarda doulan lkeyi, bazlarnda ortak dili ve bazlarnda ise ikamet

esasn ifade ediyordu.

3. Bu noktalardan hareketle, milletler modern snflardan nce var olduklar

iin, milletin mucidinin burjuvazi olduu ileri srlemez.

4. znde millet, zamanmzn laikletirilmi tanrsdr.

Grld gibi Llobera, Gellner, Hobsbawm ve Anthony D. Smith'in tersinemilleti pre-modern bir oluum olarak deerlendirmi, Ortaa'da bulunan etnik

topluluklar/gruplar millet stats erevesinde incelemitir. Ancak; ileride

grlebilecei gibi, millet ve etnik grup birbirlerinden farkl unsurlardr.

Tm bunlara ek olarak, millet genel olarak iki farkl adan deerlendirilir:

Kltrel bir cemaat olarak ve siyasi bir topluluk olarak. Tanl Bora'ya gre ise,

millet anlay, territoryal (toprak) esasna veya yurttalk esasna dayal millet

anlay (Bat Avrupa) ile etnik kken veya kltrel, tarihsel , dilsel millet (DouAvrupa) anlaylar arasndaki ayrmda ekillenmektedir.

Milletin, kltrel bir topluluk olarak savunulmasnda, 18. yzyl sonlarnda

Almanya'da yaayan Herder ve Fichte gibi iki dnrn nemli katks olmutur.

Herder'e gre, dil bir milleti birletiren en nemli edir15. Fichte ise, Alman

14 Josep R. Llobera, Modernliin Tanrs: Bat Avrupada Milliyetiliin Geliimi, ev. Emek

Akman ve Ebru Akman, Ankara: Phoenix Yaynevi, 2007, s. 23815 Trkne, Siyaset, s. 633



20/113

13

Ulusuna Sesleniler adl eserinde milleti, dilleri d etkilere maruz bulunan ve

birlikte yaayan insanlar olarak tanmlamtr16.

Millet olgusunun siyasi bir topluluk olarak savunulmasndan anlatlmak

istenen, territoryal (toprak) esasna veya anayasal yurttalk esasna dayanan millet

anlaydr. Bu anlaya gre millet, birbirlerine vatandalk balar ile bal

insanlarn oluturduu siyasi bir topluluktur. Bu balamda etnik ve kltrel ilikiler

ikinci planda deerlendirilmektedir. Milletlerin, siyasi bir topluluk olarak ifade

edilmesinin temelinde Jean Jacques Rousseau'nun "genel irade" kuram yer

almaktadr. Rousseau, Toplum Szlemesi adl eserinde genel irade kavramn u

ekilde aklamtr: "Her birimiz, kendimizi ve btn gcmz genel iradenin yce

ynetimine brakyor ve her yeyi btnn blnmez bir paras olarak kabul

ediyoruz"17.Cumhuriyeti bir anlay ekseninde tanmlanan genel irade kavram ile

birey dier bireyler ile yapaca toplumsal bir szleme ile bireysel zgrlnden

feragat ederek, yurttalk zgrlne sahip olmutur. Rousseau'nun

formlasyonunda "halk egemenlii" tezinin yansmalar grlmektedir.

Milletin siyasal bir topluluk olarak tanmlanmasnda 1789 Fransz

Devrimi'nin rol ok nemlidir: Llobera'ya gre18:"Fransz Devrimcileri, yeni bir millet icat

ettiler ve onu yarattklar bir yn sembol kullanarak birletirdiler: renkli bayraktan diil Franszimgelerine, yurtsever sunaklardan devrimci trenlere, La Marseillaise gibi yurtsever arklardan

azizler kltne , kulplerden festivallere...Bu yeni bir milletin yaratlmasyd ve gemiten radikal bir

kopuu temsil ediyordu" . 1791'de ise nsan ve Yurttalk Haklar Beyannamesi ile

birlikte Fransz Devrimi tarafndan retilen millet anlay hukuki bir temele oturur.

Beyannamenin 3. maddesine gre; egemenliin kayna milletedir. Hibir kurulu,

hibir kimse milletten kaynaklanmayan bir iktidar kullanamaz. 6. maddede ise,

Rousseau'nun sylemsel izleri grlmektedir. Bu maddeye gre; yasa , genel

iradenin ifadesidir. Tm yurttalar yasa nnde eit olduklarndan, yeteneklerine

gre her trl kamu grevi, rtbe ve mevkiine eit olarak kabul edilirler, bu konuda

yurttalar arasnda erdem ve yeteneklerinden baka bir ayrm gzetilmez.

16 Suavi Aydn, Modernleme ve Milliyetilik, Birinci Basm, Ankara: Gndoan Yaynlar, 1993,

s.6517 Rousseau, a.g.e., s. 1818 Llobera, a.g.e., s. 203



21/113

14

1.1.2. Etnik Topluluk/ Etnisite

Etnik topluluk/ etnisite ve millet birbirlerinden farkl kavramlardr. ou

zaman birbirlerine yakn anlamlarda kullanlmalarna ramen arada baz nanslar

bulunmaktadr. Bu nanslar( anlam farkllklar), milliyetilik ve etnik toplulukarasna kaln bir izgi ekmeyi nlemekte ve aradaki farkllamay gri bir izgi ile

ifade etmeye almaktadr.

Anthony D. Smith'in belirttii ekilde etnik bir grup, soya ait mitlerin roln

ve tarihi anlar vurgulayan, din, dil, gelenek ya da kurumlar gibi birden fazla

kltrel farklla gre tanmlanan kltrel kolektif bir tiptir. Anthony D. Smith, bu

noktadan hareketle etnik kategoriler ile etnik topluluklar arasnda ayrm yapmtr.

Etnik kategoriler, kendi dnda kalanlar tarafndan ayr bir kltrel ve tarihi grup

oluturduu dnlen insan nfuslardr. Osmanl mparatorluu'ndaki Rum veya

Ermeni cemaati bu kategoriye bir rnek olarak gsterilebilir. Anthony D. Smith,

etnik topluluun alt zelliinden sz eder19:

1-Kollektif bir zel ad

2- Ortak bir soy miti

3-Paylalan tarihi anlar

4-Ortak kltr farkllatran unsurlar

5-zel bir yurtla ba

6-Nfusun nemli kesimleri arasnda dayanma, birlik ve beraberlik duygusu

Grld gibi, etnik topluluk ile millet arasnda, Anthony D. Smith'in

belirttii grler dorultusunda ok az farkllklar bulunmaktadr. Anthony D.

Smithin formlasyonlar ile hareket edildiinde, etnik topluluklar, "devletsiz

milletler" olarak ifadelendirmek de mmkndr. Etnik topululukta da dikkati eken

bir dier zellik ise, milletin daraltlm bir ifadesini oluturmas, dier bir deyile

kitlevi bir kamu kltr, ortak bir ekonomi ve ortak yasal hak ve grevler

bakmndan millet nosyonun daha geni bir kavramsal ifade etmesidir. Bu durumu

onaylayan Anthony D. Smith de tarihsel balamda ilk milletlerin modern ncesi

etnik ekirdekler temelinde olutuunu belirtmektedir. Baka bir deyile, her milletin

temelinde etnik bir ba bulunmaktadr.

19 Anthony D. Smith, a.g.e., s. 42



22/113

15

Sosyolojik balamda Nathan Glazer ve Daniel Moynihan tarafndan ortaya

atlan etnik grup/ etnisite kavramsal bir aidiyet, kimliksel bir balanma ihtiyacnn

bir rndr. Yukarda devletsiz millet olarak da ifade edilen etnik topluluk,

uluslararas dzeyde egemen bir siyasal birime (devlete) sahip olmayan tarihsel bir

ortaklama olarak nitelendirilir. Anthony Giddens, etnik gruplar hakknda unlar

ifade etmitir: "Etnik gruplarn yeleri, kendilerini, toplumdaki teki gruplardan ayr

grrler; buna karlk toplumun dier yelerinin onlara bak da ayndr. Etnik

gruplarn birbirlerinden ayrt edilmesini salayan farkl zellikler olmakla birlikte,

bunlarn en yaygn olanlar, dil, tarih ya da atalar, din ve giyim, tak

farkllklardr"20.

1.1.3. Milliyetilik

Milliyetilik, millet kavramna dayanan ve milleti oluturan niteliklerin (ortak

dil, ortak tarih, ortak kltr vb.) hepsine sahip kan bir dnce biimidir. Ortak

kanya gre, milliyetilik modern dnemin bir rndr. Ancak; ileride

grlebilecei gibi ; farkl grleri savunan milliyetilik kuramlar da mevcuttur.

Yukarda belirtildii gibi, Ernest Gellner'e gre millet sanayi toplumunun bir

rndr. Baka bir deyile; sanayilemeye gei a beraberinde milliyetilik

an da getirmitir. Gellner'e gre bu a, kendini ilk defa hissettiren yeni

milliyeti zorunluluu yerine getirmek iin siyasal ya da kltrel snrlarn ya da her

ikisinin deiiklie urad yeniden uyarlanma adr. Milliyetilik, sanayi

toplumunun siyasal ya da kltrel yapsn belirleyen temel bileendir. Milleti

oluturan enin, devlet tarafndan yrtlen eitim politikalarnn sonucunda ortaya

kan yksek kltrler olmasndan hareketle milliyetilik, bylesi bir toplumsal

yapda yksek kltrlere dayanan toplumsal rgtlenmenin bir sonucudur. Bu

balamda; milliyetilik milletlerin bir rn deil; milletleri meydana getiren

milliyetiliin kendisidir. nk; milliyetilik nceden var olan tarihsel mirasn

getirdii kltrlerin iinden bir seim yapar ve onu kendi balaklnda dntrr.

Bu kapsamda l diller yeniden canlandrlr, gelenek icat edilir, mitler gndeme

gelir. Bu durum da; milletlerin ina edilmesini salar. Ancak; milletler ina edilirken

yksek kltrler halk bir sylem ile kendisini topluma, bireylere kabul ettirir ve

yaygnlar. Bu tutumu olumlayan Gellner'e gre de milliyetilik, kendisine zg

20 Anthony Giddens, Sosyoloji,, Birinci Bask, Ankara: Ayra Yaynevi,2000, s. 224



23/113

16

yerel bir kltr canlandrr ya da kendisine gre yaratr ancak; bu kltrn

gemiten bugne gelen halk kltr ile balants olduunu da iddia eder. Tm

bunlarn sonucunda Gellner; milliyetiliin "uyandrlm bir unsur" olduu kansna

varr.

Anthony D. Smith'in milliyetilik konusunda ileri srd dnceler

Gellner'in grlerinkine yakndr. Anthony D. Smith'e gre milliyetilik, yeni

milletlerin yaratlmasna yardm eder. "Grece" modern bir olgu olan milliyetilik;

an ruhunun bir unsuru olduu gibi, gemiteki dnce, duygu ve tahayyllere de

baldr. Smith, milliyetilii grece modern bir olgu olarak tanmlayarak hem

milliyetiliin modern bir olgu olduu iddiasnn evrenselliine kar km hem de

milliyetilii gemiteki pratikler ile kurulan bir kpr olarak tanmlamtr. Bu da

ileride ifade edilecei zere Anthony D. Smith'in etno-sembolist bir milliyeti

anlaya sahip olduunu kantlar.

Anthony D. Smith, milliyetilii bir milletin zerklik, birlik, kimlik

kazanmasna ve bunlar devam ettirmesine ynelik ideolojik bir duru olarak

tanmlar21. Milliyetilik kendisini, ideoloji, dil ve duygu btnselliklerinden ziyade

(kltrel); siyasi bir hareket olarak davurur. Ancak; milliyeti bir hareket ile

milliyeti bir ideoloji birbirlerinden farkl unsurlardr. nk; milliyeti bir hareketin

bulunmad yerde milliyeti bir ideoloji bulunabilir. Milliyeti ideolojinin balca

drt nermesi bulunmaktadr22:

1. Dnya her biri kendi bireysellii, tarihi ve kaderi olan milletlere blnmtr.

2. Millet, btn siyasi ve toplumsal gcn kaynadr ve millete ballk

hereyin stndedir.

3. nsanlar zgr olmak iin bir millet ile zdelemelidir.

4. Milletlerin zgr ve gvenlik iinde bulunmalar gerekir.

Grld gibi; Anthony D. Smith milliyetiliin znde ideolojik bir olgu

olarak tanmlarken onu; milliyeti bir hareketten ayrmakta ve bir ierik

yklemektedir. Bir baka deyi ile milliyetilii kapitalizm, sosyalizm, liberalizm

gibi bir ideoloji olarak yorumlayarak; "Milliyetilik bir ideoloji midir?" sorusuna

21 Anthony D. Smtih, a.g.e., s. 12122 Anthony D. Smith, a.g.e., s. 121



24/113

17

cevap getirmektedir.

Hobsbawm ise; "eii aacak byklk" kavram ile bir halkn millet adl

toplumsal birime dnebilmesi iin ana kriterin bulunduunu belirtmektedir23.

Bunlardan ilki; milletin mevcut devlet ile olan tarihsel badr. rnein Trkler;

Osmanl mparatorluu ve ncesinde kurduklar devletler ile ve son Trkiye

Cumhuriyeti Devleti ile bu noktayla benzemektedir. Dier yandan ikinci kriter ise;

yazl bir milli edebi ve idari anadile sahip olan , yerleik kltrel elitin varldr.

talyan ve Alman halklar kendilerini bu ekilde millet ile zdeletirmilerdir. Son

kriter ise; fetih yeteneidir ve Charles Darwin'in "gl olann kazanmas" teorisine

bal olan evrim kuram ile merulatrlmaya allan bir unsurdur.

Hobsbawm; eitli devletler ve milli hareketlerin arasndaki etkileimlere

bal olarak eitli ortak kimlik hislerinin baz blmlerini harekete geirebileceini

ifade ederek ; "n milli balar" kavramn ortaya atmtr. Hobsbawm'un ifade ettii

n milli balar iki ekildedir24: Bunlardan ilki; yerel-st popler kimlik biimi

dieri ise; elit topluluklarn politik balar ve szck daarlardr. Ancak; bu iki

kavram da milliyetiliin modern anlam ile rtemez nk; bu iki kriterin de

topraa bal rgtlenen siyasal birim ile (devlet) ile hibir zorunlu ilikisi yoktur.

Bu iki kriter sadece modern milliyetiliin yolunu deyen unsurlardr.

Hobsbawm, tarihsel bir analiz yaparak milliyetiliin 1870 ve 1918 tarihleri arasnda

bir dnm geirdiini ifade etmekte; 1918- 1950 yllar arasnda ise tepe noktasna

ulatn belirtmektedir. Bu dnem ierisinde yaanan en nemli gelime 1880-

1914 dnem aralnda; kendisini millet olarak tanmlayan her halkn bamsz ve

egemen devlet kurma anlamnda kendi kaderini tayin hakknn dnemin temel

referans noktas haline gelmesidir. kincisi ise; etnik kken ve dilin milleti

oluturmann baat unsuru haline gelmesidir. Baka bir deyile, kltrel

milliyetiliin yaygnlamasdr. Son olarak ise; milleti tanmlayan temel referans

noktalarnn siyasi skalann sana doru kaymasdr. Milliyetiliin, 1918- 1950

yllar arasnda zirveye ulamasnn ise Hobsbawm'a gre iki nedeni bulunmaktadr.

Bunlardan ilki; Birinci Dnya Sava sonrasnda okuluslu imparatorluklarn k

dieri ise; 1917'de Rusya'da ii snfnn nclnde gerekleen Bolevik

23

E. J. Hobsbawm, a.g.e., s. 5524 E.J Hobasbawm, a.g.e., s. 65



25/113

18

Devrimi'dir.

Josep Llobera ise, milliyetiliin geliimi zerindeki etkenleri incelerken

ncelikle kapitalizm ve milliyetilik arasndaki ilikiye deinmitir. Yukarda

belirtildii gibi Llobera'nn grleri, milletlerin Ortaa'n bir rn olduu

eklindedir. Bu noktadan hareketle de milliyetilik sadece modern dnemin bir

sonucu olan kapitalizm ile aklanamaz nk; sanayileme milliyetilii dourmaz,

"balam olan sreci sadece hzlandrr". Sanayilemenin bu kadar ok

vurgulanmasnn nedeni, Ortaa'dan beri devem eden sreklilii grmezden gelmek

ve milleti modern srecin ierisinde incelemektir.

Llobera, milliyetilii modernliin bir "tanrs" olarak yorumlarken din ile

arasndaki gerilime dikkat ekmitir. Bu balamda bireyler kendilerini ncelikle

hangi kimlie gre tanmlayacaktr? "Etnik kimlie gre mi yoksa dinsel kimlie

gre mi?" Bu soruya Llobera'nn cevab, dinin milliyetilie dnt eklindedir.

Son olarak; Llobera Fransz Devrimi'nin milliyetilik zerindeki yaratt etkiyi

incelemi ve Fransz Devrimi'nin ilk modern milliyeti devrim olduu ve dier

Avrupa lkelerindeki milliyetilikler iin bir model haline geldiini belirtmitir.

Milletleri "hayali cemaatler" olarak kavramsallatran Benedict Anderson ise

milliyetiliin kkeninde, zaman kavramnn alglan biimindeki deimenin

bulunduunu ileri srer. Bunun en nemli rnei; ezamanl gazete tketimleridir.

Gazetelerin ayn sre iinde okunmas insanlarn arasnda ortak bir bilin, ortak bir

kimlik, ortak bir zaman birliktelii yaratmtr. nsanlar arasnda birliktelik,

beraberlik ve zaman egdm salamtr. Baka bir deyile gazete, dier insanlar

ile paylalan ortak bir zamann varln kantlamtr.

Anderson, tm bunlardan hareketle milliyetiliin ilk olarak Amerika' dakismrgelerde ortaya ktn ileri srer. Genel kanya ters den bu gre gre, bu

akmlarda dil esi ikinci planda kalmakta(kltrel nitelik tamamakta) ve bu

akmlarn ncln belirli bir aydn zmresi yapmamaktadr. Anderson' gre,

Latin Amerika milliyetiliklerinde kaptan roln aslen Avrupal olmakla beraber

Amerika'da domu kiiler yani criollolar stlenmektedir. Anderson'a gre, bu

gruplarn nclnde gerekleen milliyetilik hareketlerini belirginletiren sebep

Latin Amerika'daki smrgelerin corafi, siyasi ve ekonomik nedenler ile daha

salam bir gereklik kazanmalardr.



26/113

19

Anderson, Avrupa'daki milliyetiliklerin geliimi balamnda eitli

etkenlerin bu srece damgasn vurduunu belirtir. Bunlardan ilki corafi keiflerdir.

Corafi keifler ile birlikte yeni medeniyetler, yeni kltrler tannm ve bir

farkllama hissi yaanmtr. kinci dinamik ise, Avrupallar'n dile baknda

yaanan deiimdir. nceden bu sreci nemsemeyen sekinler zamanla, kendisini

bu srecin aktif bir katlmcs olmak zorunda olduunu hissetmi ve halkn dilini ve

kltrn sahiplenmitir.

Sonu olarak; milliyetilik bile kendi ierisinde homojen bir zellik

tamamam; zaman-mekan, zaman-insan gibi unsurlar ile birlikte deiime

uramtr. Milliyetilik farkl zamanlarda farkl toplumlarda farkl bir ekilde

gelimi ve bu durum da milliyetilik iinde zorunlu bir kalbn bulunup bulunmad

sorusuna yol amtr.

1.2. Temel Kuramlar

Her toplumsal olgu, belirli neden-sonu ilikilerine dayanan , kapsaml bir

sentez ile ifadesini bulur. Bu sentez ile tanmlanr, i ve d etkenler ile ekil alr.

Teori(kuram) adn da alan bu oluum, toplumsal olgularn erevesini belirler. Bu

balamda milliyetilik de yukarda belirtildii gibi bir toplumsal olgu olmasndan

dolay belirli bir kuramsal altyap ile aklanmaktadr.

Umut zkrml'nn snflandrmasna gre balca tr milliyetilik kuram

bulunmaktadr. Bunlar: a) lki (primordialist) Yaklam, b) Modernist Yaklam, c)

Etno-sembolist Yaklam adn almaktadr25. Bu blmde bu kuramlar ele alnacaktr.

1.2.1. lki(Primordialist) Yaklam

zkrml'ya gre ilkilik bir milliyetilik kuramndan ziyade milliyetiliin

bir yorumudur. Bu adan terim; milletleri gemiten bugne dek sregelen (ezeli ve

ebedi) bir oluum olarak gren yaklam anlamlandrmak iin kullanlmaktadr.

Dier bir deyi ile ilkiler milletleri "doal yaplar" olarak nitelemektedirler.

lki yaklam, kendi ierisinde trde bir nitelik tamaz. Farkl bak

alarna gre farklekillerde yorumlanr. Bu bak alarn, "doalc", "biyolojik"

ve "kltrel" olarak zere balk altnda toplamak mmkndr.

25

Umut zkrml, Milliyetilik Kuramlar: Eletirel Bir Bak, Ankara: Dou Bat Yaynlar,2008, ss.105-237



27/113

20

Doalc gr, etnik kimlii bir veri olarak, baka bir deyi ile duyularmz,

zorunlu ihtiyalarmz gibi yadsnamaz bir olgu olarak grrler. Bu gre gre;

insanln aileler gibi birimler halinde blmlenmesi ne kadar doalsa; "byk

aileler" olarak etnik topluluklarn da yaamn srdrmesi doal dzenin bir

gereidir.

Biyolojik kkenli bak as ise, etnisite iindeki ballklar genetik

zelliklere, vcut yapsna (kafatas rnein) ve duygulanmlara gre tanmlar.

Trkiye'de milliyetiliin geliim seyri blmnde grlebilecei gibi ; bu akmn

Trkiye'de en nde gelen temsilcisinin rk grleri n plana kartan Hseyin

Nihal Atsz ve evresi olduu sylenebilir.

Son olarak; kltr arlkl yoruma gre; etnik topluluk iindeki etkileimler,

efsaneler, destanlar, akrabalk ilikileri ve kan bana dayanan bir sirklasyon iinde

ifadesini bulur. Bu durum; etnik topluluun yeleri arasna etnik toplulua olan

inancekillendirebilecei gibi; akrabalk ilikilerini de soy temelinde amlar.

1.2.2. Modernist Yaklam

Modernist yaklam, milliyetiliin 1789 Fransz Devrimi ve ngiltere'de1838'de yaanan Sanayi Devrimi'nin bir rn olarak yorumlar. Bu bak asna

gre; millet ve milliyetilik kapitalizm, sanayileme, ulus-devletlerin kurulmas,

kentleme ve laikleme gibi olaylar ile birlikte veya bu olaylarn bir sonucu olarak

ortaya kar.

Bu yaklamn en nemli argman; "milliyetiliin milleti yaratmasdr".

Grld gibi modernist yaklam; modernizmin temel bileenlerini milliyetilie

uygulamaktadr. Bu balamda; modernizmin iktisadi, siyasi ve kltrel boyutlarmilliyetilie yn vermitir. Yukarda belirtildii zere gerek Gellner'in, gerek

Benedict Anderson'n gerekse Hobsbawm'un grleri bu tezi dorular bir nitelik

tamaktadr.

Hobsbawm, Anderson ve Gellner dnda modernist kuramn savunucular

arasnda milliyetilii kapitalist ekonomi dzeninin eitsiz geliiminin bir rn

olarak yorumlayan Tom Nairn, "i smrgecilik" kavramn milliyetilik ile

badatran Michael Hechter, milliyetilii modern devletin douu ile aklayan vemilliyeti dncenin vatandal n plana kardn (Fransz tip milliyetilik)



28/113

21

vurgulayan John Breully, milliyetilik-elitisizm etkileimini n plana kartan Paul

R. Brass, milliyetilii evre ile aklayan Miroslav Hiroch gibi isimler

bulunmaktadr.

1.2.3. Etno-Sembolist Yaklam

Etno-sembolist yaklam, ilki yaklam ile modernist yaklam arasnda orta

yol bulmay amalayan bir bak asdr. Modernist yaklama bir tepki olarak

ortaya kan etno-sembolist yaklam, ilki yaklam ile modernist yaklamn bir

sentezi niteliindedir.

Etno- sembolist yaklama gre; bugn mevcut olan milletler modern ncesi

dnemin etnik topluluklarnn devam niteliindedir. Etnik kimlikler; g, istilalar,etnik topluluklar aras evlilikler vb. etkenlere ramen zlerini uzunca bir sre

korurlar. Mitler, semboller, gelenekler bugnk milliyetiliklerin iini doldururlar.

Grld gibi; belirtilen argmanlar ile ilki yaklam ile benzeen etno-sembolist

yaklam; milliyetilii "modern" bir olgu olarak kabul ederek ondan ayrlr. Ancak;

modernist bak as milleti ve milletin tarihsel geliimini aklamada tek bana

yeterli olamamakta; gemi ile bugnn sentezini yapmak gerekmektedir.

Her yaklam da milliyetilii bir "sre" olarak grmekte ve kendierevesine oturtmaya almaktadr. lki yaklam gemie nem vererek,

milliyetiliin gncel geliimini soyutlamakta; modernist yaklam; milliyetiliin

nceden altyaps bulunmayan modern sre ile birlikte "gkten inmi" gibi

yorumlamakta; etno-sembolist yaklam ise sadece gemi ve bugn

deerlendirerek gelecei yorumlamaktan kanr. Dier bir deyile; etnik kimliklerin

deiken bir yapya sahip olduunu gz ard ederler. Ancak; her yaklam da

milliyetilik ve milliyetiliin tarihsel geliimi hakknda fikir sahibi olunmasnayardmc olmaktadr.

1.3. Milliyetilik Trleri26Her dnce biimi gibi milliyetilik de kendi ierisinde oulcu bir nitelik

tar. Ama(milleti koruma, gelitirme, yceltme) ayndr ama yntem (laik,

muhafazakar, anti-emperyalist, yaylmac) farkldr. Ksacas; almada da

belirtildii gibi; milliyetilikten ziyade milliyetiliklerden bahsetmek daha uygun bir

26 Trkne, Siyaset, ss.637-648



29/113

22

yol olmaktadr.

Yukarda belirtilen kltrel ve civic(sivil) milliyetiliin dnda milliyetilik;

liberal milliyetilik, muhafazakar milliyetilik, yaylmac milliyetilik ve anti-

emperyalist milliyetilik gibi isimler altnda da snflandrlabilmektedir.

Liberal milliyetiliin temel argmanna gre; insanlk bir milletler

topluluudur ve her millet farkl bir kimlie sahiptir. Bundan dolay da her millet

egemenlik hakkna sahiptir. Genel olarak; "civic (sivil) milliyetilie" yaklaan bir

grnm sergilemektedir. Bunda "liberal" nitelik nemli bir rol oynamaktadr.

Ancak; "Birey mi toplum mu? "sorusuna "birey" cevabn veren liberal dnce ile

toplumu/grubu n planda tutan milliyetilik kolay bir ekilde eliir niteliktedir. Ayn

ekilde, liberalizmin n planda tuttuu insan haklar, zgrlk ve demokrasi gibi

nosyonlar da bu elikinin bir baka yndr.

Muhafazakar milliyetilikise vatanseverlik, kamu dzeni ve sosyal uyum ile

ifadesini bulmaktadr. Her milliyeti anlay tek tipletirici bir nitelik tamasna

ramen, muhafazakar milliyetilik buna biraz daha yakndr. "Gemi"i n planda

tutan muhafazakarlk ile "ortak tarih" kavramndan hareket eden milliyetilik bu

noktada benzemektedir. Baka bir deyile; gelenekilik, muhafazakar milliyetilie

nostaljik ve gemie dnk bir nitelik verir. Genellikle ulus-devlet olma srecini

tamamlayan lkelerde grlen bu milliyetilik tipi gcn tekiletirmelerden

alr.(Sol, gmenler, millet st kimlikler vb.)

Yaylmac milliyetilik ise; adndan da anlalabilecei gibi saldrgan,

militarist ve genilemeci bir nitelie sahiptir. ovenizm kelimesi ile de tarif

edilebilecek bir milliyetilik trdr. ovenizm kelimesi, Fransa'nn byklne ve

Napolyon'a kendisini adam olan Fransz asker Nicolas Chauvin'in ismindentremektedir. Milliyeti ovenizm ise, bir kiinin kendi grubunun-millet-

stnlne olan irrasyonel inantr. Bu balamda; yaylmac milliyetilik liberal

milliyetilik ile tam bir ztlama halindedir. Ayrca; Sosyal Darwinist modelin de

katkda bulunduu yaylmac milliyetilik bu balamda; smry de merulatrr.

"En iyi olann yaamas" mantna dayanan Sosyal Darwinizm-milliyetilik

etkileimine gre; smrgeci millet smrlen millete gre genetik bakmdan daha

stn olduu iin smrr dieri de genetik bakmdan daha aada olduu iin

smrlr . Bu bakmdan rkla yakn bir duru sergiler.



30/113

23

Son olarak anti-emperyalist milliyetilik ise; yaylmac milliyetiliin tam bir

zttdr. Smrge milletlerin; smrgeci milletlere kar kendi ulus-devletlerini ina

etme amacyla ayaklanmalar anti-emperyalist milliyetilii tanmlamaktadr.

Sosyalist bir nitelik (ezen millet-ezilen millet) de tayan anti-emperyalist

milliyetilikte esas hedef "bamszlk"tr. Bu nedenle ilk anti-smrgeci milliyeti

hareketler, milli self-determinasyon fikrini benimsemilerdir.

Anthony D. Smith de; milliyetilii "bukalemunvari" bir oluum olarak ifade

edip; rengini ieriinden aldn ifade etmitir. Bu balamda Anthony D. Smith de

milliyetilii kendi tanmlamasna gre snflara ayrmtr27: Anthony D. Smith,

kendi snflandrmas dorultusunda milliyetilikleri genel olarak territoryal

milliyetilikler ve etnik milliyetilikler olarak ikiye ayrmaktadr. Territoryal

milliyetilikleri ve etnik milliyetilikleri de kendi ierisinde bamszlk ncesi ve

sonras hareketler olarak ayran Smith bu balamda; iki milliyetilii birbirlerine zt

milliyetilikler olarak deerlendirmitir. Bu dorultuda; territoryal milliyetiliklerde

bamszlk ncesi hareketler sivil (civic) ve territoryal bir millet anlayna dayanr.

ncelikle yabanc yneticileri lkeden uzaklatrmaya ve yeni bir ulus- devlet ina

etmeye odaklanmaktadr. Bamszlk sonras hareketler de sivil (civic) ve territoryal

bir milliyetilik anlayna dayanmakla birlikte etnik farkllklar bulunan nfusu,

entegrasyoncu bir bak as ile anayasal yurttalk temelinde ifadesini bulan bir

millet haline dntrme amacn tar. Etnik milliyetilik balamnda ise;

bamszlk ncesi hareketlerde millet, etnik bir temelde tanmlanr. Bu dorultuda;

bamszlk ncesi hareketler daha byk bir siyasi birimden ayr lmaya ve onun

yerine yeni bir siyasi etno-millet kurulmas amalanr. Bamszlk sonras

hareketlerde ise; snrd milliyetiliine uygun olarak etno-milletin mevcut

snrlarnn dnda olan etnik akrabalar ve onlarn yaadklar topraklar igal etmekveya etnik ve kltrel bakmdan benzer etno- milli devletlerin birlii yoluyla daha

geni bir etno- milli devlet kurmak suretiyle yaylma amalanr.

Grld gibi; Anthony D. Smith'in deyimi ile "bukalemunvari" bir ierie

sahip olan milliyetilik temelde topraa bal (territoryal-anayasal yurttalk) veya

kkensel ierie (etnik-kltrel) bal olarak birbirlerinden ayrlr. Bu balamda ise;

ar u ve tekiletirici trlerden liberal (sivil) trlere doru bir geliim seyri izlerler.

27 Anthony D.Smith, a.g.e., s. 133-134



31/113

24

Zaten bu almada da bu tez ne srlecek ve Trk milliyetiliinin 1980'lere dek

etnik ieriinden ; 1980 sonrasnda civic(sivil) ve territoryal bir nitelie doru

evrildii iddia edilecektir.

1.4. Kta Avrupasnda Milliyetiliin Geliimi

Milliyetilik, temelinde millet olgusunun yer ald bir dnce biimi, bir

ideolojidir. Her ideoloji gibi milliyetilik de belirli bir tarihsel arkaplana sahiptir. Bu

arkaplan genellikle, milliyetilik-modernleme ilikisinden hareketle, modernite

ncesi/pre-modern/feodal dnem olarak adlandrlmaktadr. Her dnem gibi feodal

dnemi de oluturan iktisadi, sosyal, kltrel ve siyasal faktrler sreci belirlemitir.

Ernest Gellner'in deyimi ile milliyetilie giden yol; tarm ncesi, tarm ve

sanayi dnemi olarak aamadan gemi ve aslnda milliyetilik, sanayi dneminin

bir rn olmutur. Ancak; sanayi dneminin koullarn anlayabilmek iin ncelikle

tarmsal/feodal dnemin koullarn anlamak gerekmektedir.

Ernest Gellner'e gre tarm toplumunu ekillendiren balca iki rgtlenme

biimi bulunmaktadr28. Bunlar; merkezi hakim otorite ile yar-zerk yerel

birimlerdir. Merkezi otoriteyi, banda en byk lord olan kraln temsil ettii

kurumlar, yerel otoriteyi ise senyrler( lordlar) temsil etmekteydi. Feodal dnem ad verilen bu sre, dua edenler (Kilise/rahipler), savaanlar (aristokrasi) ve alanlar

(kyller) olarak l bir yap sergilemekteydi29. Feodal dnemin iktisadi bir

analizini yapan Huberman'a gre; Bat ve Orta Avrupa'nn iftlik arazilerinin byk

bir ksm malikane denilen blgelere blnmt30. Malikane ad verilen alanlarda,

ekip bime faaliyetleri ile serfler(kyller) uramaktayd. Bylelikle serf-lord

ilikisi malikanelerde ekillenmitir. Huberman'a gre Latince "kle" anlamn

tayan servustan treyen serf, kleden farkldr31

. ncelikle serf, lordun iradesindenbamsz olarak ailesini bir arada bulundurma hakkna sahiptir. Dier yandan; kle

her ekilde satlabilecek bir mal iken, serf topraktan ayr olarak satlamazd. Mehmet

Ali Aaoullar ve Levent Kker' gre lord-serf ilikisi karlkl bir kar

28 Gellner, a.g.e. ,s. 8529 Leo Huberman, Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla, ev. Murat Belge, Ankara: Dost KitabeviYaynlar,1982, s. 930

Huberman, a.g.e. , s. 1031 Huberman, a.g.e., s. 13



32/113

25

ilikisidir32. Lordlar topraklarn korumak; serfler ise gvenlik iinde yaama

balamnda birbirlerine ihtiya duymaktaydlar. Ayrca; Commendatio ad verilen

lord ve serf arasndaki ilikide lord serfi korurken; serfin de lorda yardmc olma,

eitli ilerde ona danmanlk etme gibi karlkl grevleri bulunmaktayd.

Lord ve serf arasndaki ilikilerin yannda, lordun bir st lord olan ve onlarn

da en st lordu olan kralla ilikileri bulunmaktayd. Bu ast-st ilikisine vasallkad

verilmektedir. Bu ilikide kral, "primus inter pares (eitler aras birinci)"

konumundayd. Bu vasallk ilikisinin temelinde fevum, feudum ve fief olarak

biimlenen beneficium ilikisi bulunmaktayd. Beneficium, senyr tarafndan vasala

belirli bir toprak paras zerinde hak tannmas anlamna gelmektedir.

Ortaa'n/feodal dnemin siyasal dncesi ifte Kllar Kuram'nda

somutlamaktadr. Bu kurama gre; Kilise dnyevi otoriteyi yrtme, dzeni ve

adaleti salama hem de ruhani otoriteyi temsil etme yetkisine sahipti ancak; dnyevi

ileri idare eden yetkiyi krallara devretmiti. Bu durum; skolastik felsefeyi temsil

eden Kilise ile krallklar arasndaki grev paylamn gstermektedir.

Josep Llobera, etnilerin (kendi deyimi ile millet) Ortaa'n uluslar

olduunu ifade etmektedir. Llobera, tezini Britanya, Galya, Cermenya, talya ve

Hispanya rneklerinden hareketle temellendirmektedir. Llobera'ya gre , milli kimliketrafnda bir aidiyet Ortaa'da mevcuttur ancak; bu durum snrl bir topluluu ifade

etmektedir. Millet, Ortaa eitim kurumlarnda bazen doulan lkeyi, bazen ortak

dili, bazen de ikamet esas ile ekillenen topra ifade etmekteydi. Ksaca Llobera;

Milliyetilik Kuramlar blmnde grld gibi milliyetiliin icat edildii

grne kar kmaktadr. Ona gre milliyetilik Ortaa'da mevcuttur ancak;

modernleme sreci ile birlikte "modern milliyetilik" haline dnmtr. Modern

milliyetilikler de, Ortaa gerekliklerinin yeniden oluturulmu biimleridir.Josep Llobera'nn aksine Ernest Gellner, Anthony D. Smith, Eric Hobsbawm

gibi milliyetilik kuramclarna gore; millet ve milliyetilik modernleme srecinin

bir rndr. Bu olgudan hareketle, modernleme ve modernleme tarafndan

retilen milliyetilik dncesinin arkaplannda yer alan dinamiklerin

incelenmesinde fayda vardr.

32

Mehmet Ali Aaoullar ve Levent Kker, mparatorluktan Tanr Devletine, 5. Bask, Ankara:mge Kitabevi Yaynlar, 2004, s. 188



33/113

26

Modernleme srecinin arkasnda yava yava gelimeye balayan burjuva

snfnn iktisadi zerklie kavuma maceras yer almaktadr. Huberman'a gre; orta

snf olarak da adlandrlan burjuva snfnn ykselii 10.yzyldan 15. yzyln

sonuna tekabl etmektedir33. Bu balamda ticaret ile uraan burjuva snfnn en ok

ihtiya duyduu ey dzen ve gvenlikti. Bunun sonucunda merkezi bir otorite ve

ulusal bir devlete ihtiya duyulmaktayd. Bu dorultuda krallar, karlar

aristokrasinin karlar ile badamayan burjuva snfnn yannda yer almaya

balamlard. Burjuva snf iktisadi anlamda glenirken, siyasi balamda

meclislerde temsil olanan salamlar ve ciddi bir g oda haline gelmeye

balamlardr. Krallk- burjuvazi etkileiminden dolay da, ticari ilemlerin

denetimini salamak ve yerel g odaklarnn gcn zayflatmak amacyla merkezi

devletler ortaya kmaya balamt.

Yerel g odaklar karsnda, siyasi devleti kuran merkezi krallklar,

merkantilist sistem ile iktisadi devleti kurmaya abalamaktayd34. Bu balamda, i

ticareti canlandrmak iin tekeller verilmesi ve korumaclk n plana kmaktayd.

Bylelikle devlet; ticaret yoluyla byyor, bymeden de kendi payna den hisseyi

alyordu. Huberman'n deyimi ile merkantilizm, tccarilizme dnmt35.

Bylelikle, 1789 Fransz Devrimi ile ortaya kan milliyetilik ile 1838'dengiltere'de ortaya kan, buharl makinelerin retimde kullanlmas ile emek ve

sermaye snfnn doumunu hazrlayan Sanayi Devrimi'nin birleiminde Ernest

Gellner'in deyimi ile Sanayi Toplumu ortaya kmtr. Bu sre ounlukla sanayi

toplumu-modernleme-milliyetilik lemesi ile ifade edilmitir.

Anthony Giddens'n da belirttii gibi; sanayi toplumlar ulus-devletlerin ilk

rnekleridir. Bu tr toplumlarda kentleme hz yksek, okur-yazar nfus arlktadr.

Ayrca; geleneklerin yerini dnyevi dnceler alm , cemaatin yerine cemiyetgemitir. Bu dorultuda, iktisadi gelimelere baml olarak , Durkheim'n belirttii

gibi bir iblm ortaya kmtr. Ksacas; krsal ekonomiden kapitalist ekonomi

srecine gei sz konusudur. Yine ayn erevede milliyetilik de zincirleme

ilikiler iinde deien belirli bir tr iblmnden kaynaklanmtr.

Modernleme sreci; iktisadi dnmn yannda, sosyo-kltrel ve

toplumsal deiimleri de beraberinde getirmitir. Bu srete akla dayanan rasyonel

33

Huberman, a.g. e. , s. 7734 Huberman, a.g.e., s. 12635 Huberman, a.g.e., s. 138



34/113

27

dnce n plana km; akl-vahiy, uhrevi- dnyevi gibi ayrmlar belirginlemitir.

Bu durumun pratikteki yansmas seklerleme (laikleme) eklinde grlmtr.

Laikleme de milliyetilie byk katkda bulunmutur.

Ernest Gellner, ulus-devletin ortaya kt sanayi toplumunu "evrensel

yksek kltr a" olarak tanmlamtr36. Okur- yazar nfus orannn ykseklii,

insanlarn birbirleri ile srekli iletiim halinde olmas ve bu iletiimin ortak ve

standartlam konuma ve yaz dili aracl ile gerekletirilmesi bu srecin temel

bileenleridir. Yine tm bunlara paralel olarak Gellner; ulusuluu devlet tarafndan

korunan, eitim ile iselleen yksek kltrler tarafndan ekillenen yeni trden bir

toplumsal rgtlenmenin bir sonucu olarak yorumlamaktadr37. Bir baka deyile;

ulus-devlet tarafndan kitleselletirilen eitim ve retim, homojen bir kltr

yaratmaya katkda bulunmu, yaratlan milliyetilik ise milletleri meydana

getirmitir.

Josep Llobera ise, milletlerin Ortaa'da atelenen bir srecin devam

olduunu belirtmi ancak; milliyetiliin yeni bir tahayyl olduunu, milliyetiliin

geliiminde kapitalizm ve sanayilemeden ok, modernlemenin bir etkisinin

bulunduunu , devleti ulusal kimlii ekillendiren temel aktr olduunu ifade

etmitir. Ayrca; tm bu yukardakilere paralel olarak Llobera; modern zamanlardamilliyetilii ilk harekete geirenlerin aydnlar olduunu, ulusal kiliselerin

milliyetiliin geliimindeki etkisinin unutulmamas gerektiini ve milliyetiliin

znde Aydnlanma a'nn evrensel dnya grne kar bir tepki bulunduunu

belirtmitir.

Yukarda anlatlanlardan yola klarak Kta Avrupas'nda milliyetilii

ortaya karan etkenleri u ekilde sralamak mmkndr: (1) Feodal ilikilerin

zlmesi ile birlikte, kapitalist iktisat dzeni ile ekillenen sanayileme, (2) Ulus-devletlerin temel aktr konumuna gelmesi ile birlikte, eitimin devlet tekeline

alnmas, okur-yazarln artmas, devlet destekli yksek kltrlerin oluturulmas,

(3)Kentleme, sanayileme, iblm, uzmanlk gibi deerleri n plana karan

modernleme olgusu, (4) Ulus-devletin glenmesi ile birlikte yeni bir kimlik edinme

ihtiyac ve yurttalk bann tebaann yerini almas (5) Toplumsal alanda

laiklemenin getirdii akl n plana karan grlerin siyasal alandaki yansmas

36 Gellner, a.g.e. ,s. 11337 Gellner, a.g.e., s. 127



35/113

28

olan halk egemenlii dncesi. (6) Fransz Devrimi ile milliyetiliin, dier Avrupa

lkeleri iin bir model haline gelmesi.

.



36/113

29

2.TRKYEDE MLLYETLN GELM

Milliyetilik, Avrupada Fransz Devrimi ile balayan srecin zirvesini

oluturmaktadr. Fransz Devrimi ile birlikte Ortaan yapsal dzeni yerini, ulus-

devletlerin ortaya kmasyla birlikte yepyeni bir yapya brakmtr. ncelikle,

burjuvazi ad verilen yeni bir snfn ortaya kmas iktisadi yapy da dntrmeye

balam ve sonucunda siyasi dzen de deimeye balamtr.

Trkiyede ise sre, II. Merutiyet dneminden itibaren gelimeye

balamtr. Srplarn ve Yunanllarn milliyetilik akmlarndan etkilenmeleri

sonucunda bamszlklarn elde etmeleri bir tepkiye yol am, bu tepki de

kendisini srasyla Osmanlclk, slamclk ve Trklk olarak ifade etmitir.

Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas ile birlikte Trklk, yeni kurulan devletin

resmi ideolojisi haline gelirken, alternatif milliyetilik trleri de ortaya kmtr.

2.1. II.Merutiyetin Miras: Trklk

Osmanlmparatorluu Tanzimattan itibaren Batllama srecine girmi ve

bu sre nedeni ile dsal faktrlerden nemli lde etkilenmitir. Tanzimat ile

birlikte Mslim-gayrimslim arasnda eitlie doru bir adm atlm nitekim; 1856

Islahat Ferman ile bu eitlik kesinlemitir. Tanzimata kadar etnik kimliklerin

zerini rten dinsel kimliin, Fransz Devriminin de etkisi ile gc zayflam , etnik

kimliklerin gcnde bir art grlmtr. Bu nedenle; Osmanl mparatorluunda

hakim bulunan cemaat( millet ) sistemi eski gcn kaybetmitir.

ok-etnili bir yapya sahip olan Osmanlmparatorluu ; Srp, Bulgar, Yunan

gibi topluluklarn bamszlklarn ilan etmesi ile beraber savunmac bir reflekse

brnm ve bunun sonucu II.Abdlhamid dneminde slami politikalara arlk

verilmesi olmutur. Erik Jan Zrchere gore38 Abdlhamid; halifelik unvan ve

sembollerini kullanarak bu politikay belirginletirmitir. Yine Zrcherin belirttii

gibi; bu durumun temel nedeni 1878deki toprak kayplarnn sonucunda nfusun

Mslmanlam ve Asyallam olmasdr.

24 Temmuz 1908de II. Merutiyetin ilan ile birlikte 1876da hazrlanan

Kanun-i Esasi (Anayasa) tekrar yrrle konulmutur. II.Abdlhamide kar olan

38

Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi,ev. Yasemin Saner Gnen, stanbul: 2005, s.120



37/113

30

ve Jn Trk ad ile anlan (daha sonra partilileip ttihat ve Terakki Cemiyeti adn

alan) grubun II.Merutiyetin ilan edilmesinde nemli bir pay vardr.

Bu dnem ierisinde mparatorluun varln koruyabilmek iin

Osmanlclk, slamclk, Trklk gibi kimlik temelli eitli dnce biimleri ileri

srlmtr. almann ana konusunu Trk milliyetilii tekil ettiinden ;

Osmanlclk ve slamclk dncelerinin ayrntlarna girilmesi incelemenin

kapsam dndadr.

Osmanlclk; dini ve etnik kimlii ne olursa olsun herkesin Osmanl

yurttal st kimlii etrafnda birletirilmesini amalayan bir dnce akmdr. Bu

amala; etnik ve dini unsurlar arka plana itilmi, sekler toplumsallama ve idari

merkeziyetilik ile birlikte; siyasi bir birim olarak devlete sadakat n plana

kartlmaya allmtr39. Ancak; bu dnce biimi fazla etkili olamam ve eitli

nedenlerden tr st dzey ynetici kimlii olarak kalmtr.

Osmanlcla oranla slamclk ve Trklk dncelerinin entelektel

temeli daha salamdr. slamclk; Osmanlclk dncesinin zayflamas ile birlikte

ortaya km ve temel sorununu dinin gnn artlarna gre yeniden tanmlanmas

olarak belirlemitir. Bu dorultuda; slamclara gre Osmanl Devletini zayflatan

etkenler arasnda Baty taklit, baskc ynetim, iktisadi gerilik, kurumlarn

yozlamas gibi etkenler bulunmaktadr40. zm itihat kapsnn almas ile

birlikte dininin gnn artlarna gre yeniden yorumlanmasnda gren slamclar, bu

konuda tam bir mutabakat ierisinde deildir.

Trklk dncesinin ortaya knda da, Bu devlet nasl kurtulur?

sorusunun cevab nemli bir rol oynamtr. Bu soruyu; 1904 te yazd Tarz-

Siyaset adl makalesi ile gndeme getiren Yusuf Akura; Trklk dncesini desu yzeyine kartan isim olmutur. Ancak; bu makaleden nce Osmanl Devletinde

Trk milliyetiliini ortaya kartan faktrlerin incelenmesi gerekmektedir.

Osmanl mparatorluunda Trk milliyetiliini ortaya kartan etkenler

arasnda ncelikle savalar, ticari ilikiler ve reform uygulamalar nemli bir rol

39 A. Tayfur Erdodu, Osmanlln Evrimi Hakknda Bir Deneme: Bir Grup( st Dzey Ynetici)Kimliinden Millet Yaratma Projesine, Dou Bat, Cilt:1, Say:45, Mays-Haziran-Temmuz 2008, s.

2840 Adem Efe, II. Merutiyet Dnemi (1908 -1925) slamclar ve adalama Grleri, DouBat, Cilt: 2, Say: 46, Austos- Eyll-Ekim 2008, s. 254



38/113

31

oynamtr41. Savalar nedeni ile kaybedilen topraklar ile birlikte Osmanlclk

dncesinin zayflamas, ticari ilikilerde Rum ve Ermeni aznlklarn klientalist bir

a ile Avrupa devletleri ile i yapmas buna karlk; Osmanl Trklerinin bu

ilikilerden aznlklar kadar fayda salayamamalar , reformlar ile birlikte Mslman

Trkler ile gayrimslimler arasnda eitliin salanmasndaki gerilimler; Trk

milliyetiliini su yzne kartan etmenler olmulardr. Dier bir deyile;

reaksiyoner bir anlay ile etki-tepki ilikisi ierisinde ekillenen bir anlay

biimlenmitir. Bunun dnda toplumsal alanda meydana gelen tarih, edebiyat ve

eitim ile ilgili dnce reformlar ve ileride belirtilecei zere eitli derneklerin

Trklk dncesinin yerlemesine katkda bulunmalar bu sreci besleyen dier

unsurlar olmulardr.

II. Merutiyet dneminde rgtlenme dzeyine erien Trk milliyetilii /

Trklk dncesi Trk Dernei, Trk Yurdu, Trk Oca, Gen Kalemler gibi

isimler altnda tekilatlanmlardr. Siyasi bir oluumdan ok kltrel bilinlenmeyi

hedef edinen bu dernekler/ kurulular dil, tarih, edebiyat, antropoloji gibi alanlarda

uzmanlamay ve toplumu bilinlendirmeyi ama edinmilerdir.

Trk Dernei, Trk milliyetilii temelinde kurulan ilk cemiyettir. Dernein

kurucular arasnda Necip Asm, Veled elebi ve Yusuf Akura gibi isimler

bulunmaktadr. Dernein kurulu amac denek ynetmeliinin ikinci maddesinde u

ekilde belirtilmektedir42: Cemiyetin amac, Trk diye anlan btn Trk kavimlerinin mazi ve

haldeki eserlerini, ilerini, durumlarn ve muhitini renmeye ve retmeye almak yani Trklerin

eski eserlerini, tarihini, dillerini, avam ve havas edebiyatn , etnografya ve etnolojisini, sosyal

durumlarn ve mevcut medeniyetlerini , Trk memleketlerinin eski ve yeni corafyasn aratrp

ortaya kararak btn dnyaya yayp tantmak ve dilimizin ak, sade, gzel, ilim dili olabilecek

ekilde geni ve medeniyete elverili bir dereceye gelmesine almak.

Trk Yurdu ise, 1911de kurulmu ve cemiyet bu balamda Trklerin zeka

ve irfanca seviyelerinin ykselmesi iin ayn adla bir gazete karmay amalamtr.

Programnda ise gazetenin, Trk rknn ounluu tarafndan anlalabilmesi iin

dilinin sade olmas, bir ideal yaratma amacnn bulunmas, Trk rknn eitli

kavmiyetlerinde doan edebiyatrkn btn fertlerine bildirecei ifade edilmitir43.

41 Fatma Mge Gcek, Osmanl Devletinde Trk Milliyetiliinin Oluumu: Sosyolojik Bir

Yaklam, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 4: Milliyetilik, stanbul, 2003, ss.65-7642 Yusuf Akura , Trkln Tarihi, Birinci Basm, stanbul: Kaynak Yaynlar, 1998, s. 16543 Akura, a.g.e., s. 168



39/113

32

Grld gibi; biyolojik-genetik kkenli rk kelimesinin kullanlmas, hem

gazetenin hitap edecei kesimin de yaygnl bakmndan(sadece Osmanl deil) ve

hem de rki motiflere gnderme yapmas ile birlikte etno-biyolojik, genetik eleri

de iermesinden dolay olduka ilgintir.

1912de kurulan Trk Oca ise, Trk Yurdu ve Trk Derneine nazaran

dini motifleri daha ok n planda tutmutur. Buna gre Trk Oca ynetmeliinin

ikinci maddesinde cemiyetin amac; slam kavimlerinin balca mhimi olan

Trklerin milli terbiye ve ilmi, sosyal, iktisadi seviyelerinin ilerleme ve ykselmesi

ile Trk rk ve dilinin olgunlamasna almaktr44.

Trklk / Trk milliyetilii dncesinin ina edilmesinde rol oynayan

dernekler, entelektel birikim anlamnda , Trklk bilincinin domasna ve

yerlemesine hizmet etmi; ynetmeliklerinde de belirtildii zere siyasi bir ama

tamaktan ok kltrel bir gaye gtmlerdir. Ancak; bu kadrolarn almalar,

Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunda Erken Cumhuriyet dneminde ina edilmeye

allan resmi milliyetiliin oluturulmasnda pay sahibi olmulardr.

Trklk dncesini programatik bir ekilde yorumlayan dnrlerden

biri olan smail Gaspral Krm kkenlidir. Dncelerini, hazrlad ve

yaymlad Tercman gazetesi ile kitlelere duyurmay amalayan Gaspral,

batllamac bir milliyetilik grne sahiptir. Milliyetilik anlayn, dilde,

fikirde, ite birlik nosyonu ile formlletiren Gaspral; Avrupa ilim, sanat, eitim

ve iktisadiyatna nem verilmesi gerektiini45 savunan ve kadn- erkek eitliini bir

gerek olarak kabul eden grleri ile birlikte batllamac bir anlay

benimsemitir.

Rusyada yaayan Trk milliyetilerinden bir dieri ise Yusuf Akuradr.Yusuf Akura, Trklk ile ilgili dncelerini 1904te kaleme ald Tarz-

Siyaset adl makalesinde sistematik bir ekilde dile getirmitir. slamclk,

Osmanlclk ve Trklk dncelerinden hangisinin Osmanl mparatorluunu

yklmaktan kurtarabilecei sorusu temelinde ekillenen makalede Osmanlcla

ans tannmazken; slamclk ve Trklk arasnda, Trklk daha ar basar.

Akuraya gre Trklk; dilleri, rklar, adetleri hatta dinleri bile ayn olan

44 Akura, a.g.e. , s. 16945 Akura, a.g.e., s. 70



40/113

33

Trklerin birleebilmelerine olanak salayacaktr46.

Yusuf Akurann millet ve milliyetilik ile ilgili dnceleri de kendi

sistematiine uygun bir i

1980 sonrası türk mil

Documents