บทท 2 เอกสารและงานวจยทเกยวของ

ในการศกษาคนควาครงน ผศกษาไดคนควาเอกสารรวมทงบทความงานวชาการตางๆและงานวจยทเกยวของดงน 1. เอกสารทเกยวของกบวฒภาวะทางอารมณ ความหมายและความเปนมาของวฒภาวะทางอารมณ หากกลาวถงวฒภาวะทางอารมณอาจเปนทสบสนของคนทวไปวาจะเปนอะไรกนแนระหวาง IQ และ EQ คงจะไมสามารถชชดลงไปไดวา คอไอควหรออคว แตทงนทงนนวฒภาวะกคงเปนวฒภาวะทเปนตวเชอมระหวาง ไอควกบอควใหอยในสมดลทสามารถเกดขนตงอยด าเนนไปอยางเปนปกตและเปนเลศในการด าเนนชวต อนจะเปนพลวตทจะขบเคลอนวถการด าเนนชวตของผคนไดอยางสมดลนนเอง หากจะกลาววาอารมณกบวฒภาวะคงจะเนนไปในทางอคว เพราะเปนอารมณความรสก ทเปนภาวะหรอสภาพทเจรญแลว ดงจะไดน าเสนอตามเอกสารและงานทางวชาการทเกยวของกบ วฒภาวะและอารมณ ดงตอไปนคอ

สชา จนทนเอม (2540, หนา 44) ไดอธบายไววา ค าวาวฒภาวะ (Maturity) ตามทศนะของคนทวๆ ไป หมายถงภาวะทบคคลเจรญเตบโตโดยสวนรวมทงตว เจรญเตบโตเตมท ทงทางกายภาพและจตภาพ คอ เปนผใหญเตมตวเหมอนผลไมทสกเตมทแลว สวนในทางจตวทยามไดหมายถงการเจรญเตมทเปนผใหญเตมตวแตอยางเดยว แตบคคลนนอาจจะมวฒภาวะเมออายเทาไรกได เมอการเจรญเตบโตในขนนนๆ เหมาะแกพฤตกรรมทจะกระท า เชน เดกอาย 7 เดอนพลกตนเองไดตามล าพง 8 เดอนถง 10 เดอน คอยๆ คบคลานได 14 เดอน ยนได 15 เดอน เดนเองได แตยงไมมวฒภาวะพอทจะวง กระโดด ปนขนตนไมไดอยางผใหญ เมอมอายสวยหนมสาวโดยปกตจะตองมวฒภาวะทกดาน ความเจรญทางรายกาย จตใจ และทางดานอารมณเจรญเตมทแลว แตกมบคคลทไมเปนไปตามปกตธรรมดา กลาวคอเปนหนมเปนสาวแลวยงพงตนเองไมได ตดสนใจอะไรเองไมได ยงท าตวเปนเหมอนเดกเลก คนประเภทนเปนพวกทไมมวฒภาวะสมบรณ อาจมาจากทางรางหรอทางอารมณและจตใจ บางคนอาจเปนตลอดไปกม ศรเรอน แกวกงวาน (2536, หนา 188) กลาวถงบคลกภาพวฒนะ หรอเรองวฒภาวะวานกจตวทยาตงแตกลางศตวรรษท 20 เปนตนมา ไดพยายามศกษาและเนนกระบวนการวธพฒนาบคลกภาพวฒนะมากกวาทจะศกษาวเคราะหอธบายบคลกภาพของคนผดปกตและคนปกต อลลพอรท กเชนเดยวกน ส าหรบเขาแลวบคลกภาพวฒนะคอความมวฒภาวะ (Maturity) ซงเขา

8

ไดอธบายคณสมบตของบคคลทมบคลกภาพวฒนะ มวฒภาวะไว 6 ประการดงจะน ามาเสนอดงน 1. มปรชญาชวตหรอคานยมของชวต ซงท าใหบคคลผนนใชชวตอยางมงมนบากบน มจดมงหมาย 2. มจตเพอบคคลอนและเพอสงคมสวนรวม สามารถรวมสงสรรคแบงปนความร ความคด ทกขสขกบบคคลในครอบครว เพอนนอกวงงานและเพอนรวมงาน รวมทงมจตใจ เพอสงคมสวนรวม (Social concern) 3. สามารถสรางไมตรกบผ อนได ไมอจฉาหรอรสกเปนเจาขาวเจาของบคคล วตถต าแหนง อยางหลงใหล (Crippling Possessiveness) รจกเปนผให ผ รบ และผ รจกปลง 4. กลาเผชญกบทกอยางของชวตได 5. มอารมณทไมขนลงรวดเรวและรนแรง มอารมณขนมความยดหยน 6. กลาเผชญและยอมรบทงความดอยและความเดนของตน ของบคคลอน และสงคม คนทเหนตวเองและคนอนดอยหรอเดนสด ชวสด หรอดสดคอคนทยงคดแบบเดก ๆ ศรเรอนยงไดกลาวแนวคดของอลลพอรทไววา ไมมมนษยคนใดหรอใครจะมวฒภาวะเตมเปยม แตละคนมระดบของวฒภาวะแตกตางกนไป เขาอธบายเพมวา บคคลแตละคนมความเปนเอกลกษณไมมใครเหมอนใคร เขาปฏเสธทจะแบงบคลกภาพของคนเปนแบบนนหรอเปนแบบน (Typologies) อาร ตณฑเจรญรตน (2546, หนา 203) ไดใหความหมายของ วฒภาวะหรอภาวะความเปนผใหญวา วฒภาวะ (Maturation) หมายถงการเจรญเตบโตถงขดสดในแตละระดบอาย อนมผลตอการฝกใหเกดความสามารถหรอประสบการณอน ๆ วฒภาวะหรอการเรยนรมความสมพนธกนอยางใกลชด เนองจากวฒภาวะเปนเสมอนทนทจะตองน าไปใชในการฝกตนเอง เพอใหเกดการเปลยนแปลง แตหากเดกไมเคยเหนไมมประสบการณมากอนกจะไมเกดการเรยนรในการตอบสนองตามวยทสงขนได ดงทเพยเจต (Piaget) กลาววา วฒภาวะเปนความพยายามทกระดบของสงทมชวตในการจดระบบประสบการณเพอน ามาใชใหเกดประโยชน การเรยนรเปนการเพมประสบการณใหมๆ เขาในระบบทจดไวเทานน อาจกลาวไดวา วฒภาวะทางรางกาย (Maturation) น าไปสการเกดอารมณสอดคลองกบทฤษฎเกยวกบอารมณ อาร ตณฑเจรญรตน (2551, หนา 296) ไดกลาวถงทฤษฎอารมณของเจมสและของลางเง (Jame-Lange Theory) ไววา ทง 2 ทานเนนวา การเปลยนแปลงทางรางกายซงน าไปส

9

การเกดอารมณ เชน เราจะกระท าการอยางใดอยางหนงกอน จงจะเกด ความกลว ความโกรธขน ภายหลงการกระท าทเปนเชนนแลว อาจขดกบสามญส านกในตวเรา แตกอาจมขนไดในบางโอกาส เชน เรานงรถไป รถจะชนกหกหลบจนตกถนน แลวเรากเกดความตนเตน เขาออน หมดแรงภายหลง ศรเรอน แกวกงวาน (2549, หนา 28) อธบายไววา วฒภาวะคอคณสมบตทส าคญตอการใชชวตรวมกบผ อน และเปนรากฐานส าคญส าหรบ ความสขและความส าเรจทยงยน เรามกไดยนค าวาวฒภาวะทางอารมณ วฒภาวะในการด ารงชวต วฒภาวะในการตดสนใจ วฒภาวะในความเปนผน า วฒภาวะในความเปนผใหญฯลฯ วฒภาวะหมายถงอะไร บางคนอาจคดวาหมายถงคนสงอายแตเราทราบดวาไมใชแนนอน ผสงอายควรจะมวฒภาวะในการแสดงออก ไมวาจะเปนความคดน าประสบการณตางๆ ทไดเรยนร มาแลวสรางวฒภาวะใหกบตนเอง แตนาเสยดายทมนไมไดเปนเชนนนเสมอไป บคลกภาพประการหนงทแสดงออกถงความเปนผ มวฒภาวะคอ ความตระหนกในความรบผดชอบ ผ มวฒภาวะเปนผ มความรบผดชอบสงในทกดาน เชน ความรบผดชอบในหนาท การงานทท าอยความรบผดชอบตอชวตตนเองไมผลกภาระหนาททเปนของตนไปใหผ อน ความรบผดชอบตอสงคม ความรบผดชอบตอครอบครว ความรบผดชอบตอความเปนศาสนก ฯลฯ ซงในสวนของความรบผดชอบตอความเปนศาสนกชน อลลพอรท (ศรเรอน แกวกงวาน 2536,หนา 189-190) ศาสนาทกศาสนาท าใหมนษยมจตใจเขมแขง ผอนปรนความตงเครยดของชวต เปนมรรควธหนงในการพฒนาวฒภาวะและบคลกภาพวฒนะ ชวยลดความวตกกงวลและความสนหวงในชวต ท าใหมนษยท าตวรวมหนวยกบธรรมชาตและจกรวาล เขามความ เหนวา แนวคดจตวทยามขดจ ากดเครองมอท าธรกจสวนตวและสวนสงคม เพราะไมใชความมงหมายของศาสนาใดๆเลย ศรเรอน แกวกงวาน (2549, หนา 28 - 29) กลาวถงแนวคดของอารโนลด เกเซลล ทส าคญประการหนงของเขาคอ ค าอธบายเรองวฒภาวะใน “ทฤษฎวฒภาวะ” จากการศกษาพบวา พฒนาการและการเรยนรเกดขนไมได ถาบคคลยงไมมวฒภาวะในเรองนนๆ การพยายามสรางบรรยากาศแหงการเรยนรใหแกเดกทยงไมมวฒภาวะในเรองใดเรองหนงเปนการลงแรงและลงทนทสญเปลา เชน เดกแตละคนม “ยน” (gene) อนเปนมรดกทางกรรมพนธรบจากพอแมเปนปจจยแรกเรมในการสรางลกษณะทางกายภายและลกษณะอนๆ ดวย ยนมความส าคญตอกระบวนการพฒนาเพราะเปนตวตง หมายก าหนดโครงสรางทางรางกายใหเปลยนแปรไปตางๆ ในรางกาย จนบรรลถงความพรอมทจะเรยนรพฤตกรรมใหมๆ การบรรลถงความพรอมน เรยกวา

10

“วฒภาวะ” ถอกนวาภาวะนเปนไปตามธรรมชาตไมเกยวกบการฝกฝนเลย วฒภาวะมประโยชนในการเตรยมความพรอมทจะรบการเรยนรใหมๆ เชน การเรยนเขยนหนงสอ สมองภาคทควบคมการเขยนตองบรรลวฒภาวะทสามารถบงคบกลามเนอแขน มอ และนว ใหจดดนสอขดเขยนลงไป ณ จดทตองการดนสอใหเคลอนทไปตามทศทางทตองการเปนตน เกแซลลเขายงเชอวาการเรยนรใหม ๆ ของมนษยไมใชเฉพาะดานรปธรรมเทานนทตองอาศยวฒภาวะทางกายเปนฐานเบองตน พฒนาการและการเรยนรดานนามธรรมกอยภายใตกฎเกณฑเดยวกน เชน เดกทไมมวฒภาวะทางสมองดานการคดเรองนามธรรม จะไมสามารถเรยนคณตศาสตรได เกแซลลเชอวาวฒภาวะมขนตอนของการพฒนาเปนระเบยบแนนอน ไมมการขามล าดบขน แนวคดของเกแซลลใหความส าคญกบสงแวดลอมเปนอนดบรอง ไดรบการโตแยงจากนกจตวทยาปจจบนบางกลมวา แมเรองวฒภาวะมความเปนจรงอยมาก แตอทธพลของวฒภาวะทเหนอสงแวดลอมและการเรยนรนนเปนไปไดจรงในระดบหนงเทานน มนษยสามารถจดการกบสงแวดลอมเพอชวยสงเสรมวฒภาวะและพฒนาการการเรยนร รวมทงพฒนาการดานตาง ๆ โดยเสรมอตราความเรวและคณภาพของพฒนาการโดยไมจ าเปนตองปลอยใหพฒนาการไปตามกระแสของวฒภาวะเพยงอยางเดยว เอยมศร ววธศร (2527, หนา 33, อางองใน จงกล หงสศร และคณะ, 2551, หนา 11) ยงไดสนบสนนค ากลาวของ ศรเรอน แกวกงวาน โดยใหความหมายของ วฒภาวะวา หมายถง การบรรลถงขนสดยอดของความเจรญงอกงามเตมทในระยะใดระยะหนง และพรอมทจะประกอบกจกรรมอยางหนงไดพอเหมาะสมกบวย วฒภาวะสามารถแยกพจารณาได 2 ดาน คอ วฒภาวะทางกาย (maturation) และวฒภาวะทางอารมณ (Emotional Intelligence) วฒภาวะทางกาย (Maturation) คอความเจรญเตบโตทางกายจนบรรลถงความพรอมทจะท างานตามหนาท (Function) ใหส าเรจเปนพฤตกรรมใหมๆ ขนได พฤตกรรมใหมทเกดขนนน บางครงเปนไปไดเองตามธรรมชาตแทๆ เชนการถบเตะ การกลบหวของเดกออนในครรภมารดา สวนพฤตกรรมขนสงตองอาศยวฒภาวะทางอารมณ วฒภาวะทางอารมณ (Emotional Intelligence) อนไดแก การใชอารมณประกอบกบปญญาหรอใชปญญาในการพจารณาอารมณของบคคลนนๆ แลวจงกระท าพฤตกรรมนนๆ ออกมา อาร ตณฑเจรญรตน (2551, หนา 108) ยงไดกลาววาบคคลทมวฒภาวะทางอารมณ จะมคณลกษณะดงน

1. ยอมรบความผดทตนท าไปไมเขาขางตนเอง 2. ยอมรบกฎเกณฑของสงคม

11

3. ตดสนใจเองได 4. ยอมรบความเปนอยในปจจบนและมองดอนาคตดวยความหวง 5. มอารมณมนคง 6. เขาใจผ อน ไมยดตนเองมากเกนไป 7. มมนษยสมพนธทด 8. เปนอสระจากมารดาบดา รบผดชอบตวเองได 9. มเหตผล ฟงเหตผลจากคนอน

วฒภาวะทางอารมณตามแนวพทธ มศว. โลกทศน (2552, เวบไซด) ในบทความไดเขยนถงอควแนวพทธวา ค าวา "ปรชาเชงอารมณ" มาจากการก าหนดศพทของทานพระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) ความหมายตามพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2525 เปนดงน "ปรชา" หมายถง ปญญาสามารถ ความรอบรจดเจน สวน "อารมณ" หมายถง เครองยดหนวง ความคดความรสกทเปลยนแปลงไปเรอยๆ ค าวา ปรชาเชงอารมณ ในภาษาองกฤษคอ emotional intelligence (EI) หรอ emotional quotient (EQ) ส าหรบในภาษาไทยใชเรยกกนหลายชอ แตชอทไดยนกนบอยทสดคอ อคว ในบทความนใช 2 แบบ คอปรชาเชงอารมณ ตามทใชภายในสถาบนวจยพฤตกรรมศาสตร และอคว ดงนนปรชาเชงอารมณตามแนวพทธศาสนา จงสามารถเรยกงายๆ วา "อควแนวพทธ" ปรชาเชงอารมณหรออคว หมายถง การมปญญาควบคมความคด ความรสก หรอนสยใจคอทมปญญาก ากบ ถาใครมปรชาเชงอารมณในระดบสงเทาไร โอกาสทจะเปนคนเจาอารมณกจะยงนอยลง ปรชาเชงอารมณตามแนวพทธศาสนา (อควแนวพทธ) อารมณคอสภาพของจต กอนจะพดถงปรชาเชงอารมณตามแนวพทธศาสนา (หรออควแนวพทธ) เราตองมาท าความรจกกบชอปรชาเชงอารมณกอน ปรชาหมายถงปญญาหรอความ รอบร สวนอารมณนนหมายถงความรสก นสยใจคอ ซงตรงกบความหมายทางพทธวา "สภาพของจต" หรอ "อาการของจต" หรอเรยกวา "เจตสก" "จต" เปนสภาพรสงตางๆ หรอสภาพทนกคด เมอ "จต" เกดขนรบรสงใด "สภาพของจต" หรอ "เจตสก" ยอมเกดขนควบคไปดวยเสมอ เชน จตเกดขนรบร (เหน) ภาพทางตา ขณะนนสภาพของจตทเกดขนควบคกบจตเหนอาจเปนความรสกดใจ เสยใจ หรอเฉย ๆ หรอเมอจตเกดขนรบร (ไดยน) เสยง ขณะนนกจะมสภาพจตเกดควบคกบจต เชน เดยวกน ยกตวอยาง เมอเดกมองเหนแม (จตรทางตา) ยอมเกดความรสกดใจ (สภาพของจต

12

ทเกดควบค) หรอเดกชาย ก ไดยนเสยงสนขเหา (จตรทางห) ยอมเกดความรสกกลว (สภาพของจตทเกดควบค) สภาพของจต หรอเจตสก มทงหมด 52 ชนด แบงออกไดเปน 3 กลม คอ 1. ฝายกลาง ม 13 ชนด เชน ความเพยร ความตงใจ การคด ความรสก เปนตน 2. ฝายด (กศลเจตสกหรอโสภณเจตสก) ม 25 ชนด เชน ความไมโกรธ ไมโลภ การมสต (ระลกไดในกศลตาง ๆ) หรโอตตปปะ (รงเกยจและเกรงโทษของอกศล ศรทธาเลอมใสในกศลธรรม) เปนตน 3. ฝายชว (อกศลเจตสก) ม 14 ชนด เชน ความโกรธ ความรษยา (เหนใครไดดทนไมได) ความโลภ ความหลง เปนตน อารมณหรอความรสกหรอสภาพจตจงมทงฝายด (กศล) ฝายกลางและฝายชว (อกศล) เชนเดยวกน แตเรามกสนใจอารมณฝายดหรออารมณฝายชว เชน ความเมตตา (ปรารถนาใหผ อนมความสข) ความกรณา (ปรารถนาใหผ อนพนทกข) เปนอารมณฝายด สวน ความโกรธ ความโศกเศรา ความรษยาเปนอารมณฝายชว ซงทางพทธศาสนาเรยกวา กเลส ในทางพทธศาสนาถอวาจต (หรอใจ) เปนใหญ เปนประธาน ถาสภาพจตใจดงาม การกระท าหรอพฤตกรรมทางกายและทางวาจากดงามไปดวย เนองจากเจตนา (ความตงจตคดหมาย) เปนตวก าหนดพฤตกรรม ดงนนแนวคดเบองตนในการพฒนาปรชาเชงอารมณ (อคว) คอการพฒนาสภาพจตฝายด (กศล) ใหเกดมากขน และควบคมสภาพจตฝายชว (อกศล) ใหลดลง โดยอาศยพลงของฝายกลาง เนองจากอารมณฝายกศลเปนคณประโยชนและประกอบดวยปญญา น าไปสพฤตกรรมทเกอกลและสรางสรรค เชน เดกชาย ก เหนคนตาบอดจะเดนขามถนน เกดความเมตตา จงไปชวยจงใหขามถนน ซงเปนพฤตกรรมเออเฟอ สวนอารมณฝายอกศลไมประกอบดวยปญญาและไมเกอกล น าไปสพฤตกรรมทเปนปญหา เชน เดกชาย ข เหนเพอนมปากกาสวยถกใจ อยากไดมาเปนของตว จงไปขโมยเมอเพอนเผลอ การกระท านเปนพฤตกรรมเบยดเบยนและกอใหเกดปญหา พฤตกรรมหรอการกระท า ค าวาพฤตกรรมในทางพทธศาสนาหมายรวมการกระท าทงทางกาย วาจา และใจ ซงอาจมทงดและชว ในตารางขางลางนเปนการแสดงใหเหนถงพฤตกรรมทางกาย วาจา และใจ ทงทเปนฝายดและฝายชว พฤตกรรมฝายชว (ทจรต) เกดจากกเลส ตวอยางของพฤตกรรมฝายด เชน การไมลกขโมย (ทางกาย) การพดความจรง (ทางวาจา) และไมคดพยาบาท (ทางใจ) สวนตวอยางของ

13

พฤตกรรมฝายชว ไดแก การฆาสตว (ทางกาย) การพดค าหยาบ (ทางวาจา) และการคดอยากไดของผ อน (ทางใจ)

การพฒนาพฤตกรรม จตใจ ปญญา พฤตกรรมมเจตนาเปนตวน า เจตนาคอความจงใจ ตงใจ ขวนขวายทจะกระท า เจตนาน เปนสภาพจตชนดหนง ซงอาจเปนเจตนาในทางด (กศล) หรอในทางชว (อกศล) กได การทจะพฒนาเจตนาในทางกศลตองอาศยปญญา (เจตสก) ผลของเจตนาในทางกศลกคอพฤตกรรมทดงาม หลกในการพฒนามนษยตามแนวพทธศาสนาจงตองพฒนาใหครบองคประกอบ 3 ประการ ซงบรณาการกนหรอเปนปจจยหรอชวยเหลอประสานแกกนและกน คอ พฤตกรรม จตใจ และปญญา หรอ คอ ศล สมาธ และปญญา ในไตรสกขานนเอง การพฒนาพฤตกรรม (ศล) การแสดงออกของคนทวไปไมวาจะเปนดานกายหรอวาจา ในขนตนสามารถควบคมหรอพฒนาไดโดยใชระเบยบวนย หรอประเพณวฒนธรรม ซงจะท าใหเกดพฤตกรรมทเคยชนทด เชน การเขาควซอของ การพดขอบคณ การไมแสดงออกซงอารมณมากไป การไมพดกาวราว เปนตน อยางไรกดการฝกใหท าตามระเบยบวนยอยางเดยวอาจเกดความเกบกดได จงตองมการพฒนาจตใจและปญญาควบคไปดวย การพฒนาจตใจเพอใหจตมคณสมบตทด คอการพฒนาอารมณหรอสภาพจตฝายด เชน ความเมตตา กรณา เปนตน ซงเรยกวา คณธรรม

ฝาย พฤตกรรมทาง

กาย วาจา ใจ

ด

กายสจรต : เวนฆาสตว ลกทรพย ประพฤตผดในกาม

วาจาสจรต : พดความจรงพดสมานสามคค พดไพเราะ พดมประโยชน

มโนสจรต : ไมคดเอาของคนอนมาเปนของตน ไมคดใหคนอนพนาศ สมมาทฐ (ความเหนถก)

ชว

กายทจรต : ฆาสตว ลกทรพย ประพฤตผดในกาม

วาจาทจรต : พดปด พดสอเสยด (ยยงใหแตกกน) พดค าหยาบ พดเพอเจอ(เปลาประโยชน)

มโนทจรต : โลภะ(โลภ)โทสะ(โกรธ)โมหะ (หลง) คดเอาของคนอนมาเปนของตนคดใหคนอนพนาศ เหนผดจากท านองคลองธรรม(มจฉาทฐ)

14

และพฒนาสภาพจตทเปนกลาง เชน ความเพยร การคด เปนตน นเรยกวา สมรรถภาพของจต ซงจะท าใหเกดความสขใจ ความพอใจ เปนตน ซงประการหลงคอสขภาพจต เชน เมอเดกไดชวยเหลอคนตาบอดขามถนนแลวเขามความสขใจ ปลาบปลมใจในการท าความด ความรสกนจะหนนน าใหเขาท าความดอกในโอกาสหนา โดยรวมการพฒนาจตใจมงหมายเพอใหมคณธรรม สมรรถภาพจต และสขภาพจต และนอกจากนนกคอการพฒนาปญญา (การรถกตองตามความเปนจรง) เชน การคดไตรตรองเพอใหเขาใจเหตผลของการกระท าหรอสงตางๆ ทเกดขน มความเหนถกตอง เชน เหนวาการพดปด การแสดงวาจากาวราวเปนสงไมด การขโมยของผ อนจะท าใหเขาเดอดรอน เปนตน จตทพฒนาดแลวจะไดสมดล ไมกระสบกระสาย จะเออตอการใชปญญาในการคดพจารณา ท าใหมองเหนทางเลอก และเปนอสระ และยงชวยเกอหนนใหมพฤตกรรมทดงาม ในท านองเดยวกนปญญา (หรอการคดด) จะสงผลใหสภาพจตใจดและน าไปสพฤตกรรมทด จตและปญญาท างานรวมกนโดยมสต (สภาพทระลกได) เปนตวเชอม สตเปนสภาพจตฝายด เปนการระลกได หรอ ดงจตไวกบสงทรบร เพอใหโอกาสจตไดพจารณาใหเขาใจถกตอง (สมปชญญะ) เชน ความโกรธเกดขน สตเกดขน ท าใหจตรบรความโกรธ จะเปนโอกาสใหไดพจารณาเหตและผลของความโกรธ โดยอาศย โยนโสมนสการ (การคดไตรตรอง) เมอเกดปญญา ความโกรธจะหายไป จงแสดงพฤตกรรมทเหมาะสม แตถาเรายงสนใจสงทท าใหโกรธ หรอสตเกดแลวไมพจารณา เรากยงคงโกรธตอไปและแสดงพฤตกรรมทไมเหมาะสม การพฒนาสภาพจตหรออารมณฝายดสามารถท าได 2 แนวทาง การพฒนาสภาพจตหรออารมณฝายดสามารถท าได 2 แนวทาง คอ 1. แนวทางแรก เรยกวา สมถะ 2. สวนแนวทางทสองคอ วปสสนา สมถะหมายถงความสงบจากอกศล การอบรมจตใหสงบจากอกศลในชวตประจ าวนอาจเปนการขมอารมณฝายไมดไมใหมบทบาท พรอมกนนน กปลกฝงจตใหเคยชนกบสภาพจตทดๆ จตจะมความโนมเอยงเชนนน เชน คนทมอะไรกระทบแลวโกรธงายบอย ๆ จตจะเคยชนเชนนน แตถาสรางสภาพจตใหมเมตตา ใหมความเหนอกเหนใจผ อน จตกมความโนมเอยงทจะมสภาพเชนนน ในเรองสมถะน จตจะแนวแนเปนสมาธอยกบสงหนงๆ ไมสายไปทอน อยางไรกตามวธนจตจะเปนกศลชวขณะเทานน การทจตจะสงบจากอกศลและพฒนาขนไดเรอยๆ และสามารถมหลกทจะสอนตวเองและชวยแนะน าคนอนไดดวยนนตองประกอบดวยปญญา หรอการรบรความเปนจรงของธรรมชาต (วปสสนา) ทมาทส าคญของปญญาเกดจากการพจารณาไตรตรอง หรอเรยกวา โยนโสมนสการ การรและเขาใจความเปนจรง (รถกเขาใจถก) จะท าใหเขาใจชวตของตนเองและของผ อน สภาพจตจะเปนสข และเปนอสระจากกเลส

15

โยนโสมนสการ (การไตรตรอง) โยนโสมนสการ หรอ การคดไตรตรอง คดพจารณา การรจกคด การคดเปน หรอการคดถกวธ จะชวยใหเขาใจความจรงและเหนแงมมทเปนประโยชนของสงตาง ๆ ตวอยางเชน เมอเราไดรบการบานจากครแลวเราคดถกคดเปน เราจะมองเหนประโยชนของการท าการบานวาท าใหเราเขาใจสงทเรยนไปไดละเอยดยงขน เมอเราคดเปนเรายอมท าการบานดวยความเตมใจและเ ปนสขใจ แตถาเราคดไมถกคดไมเปน เราอาจมองวาการบานท าใหเราเสยเวลาเลนเกมส เราจงไมเตมใจท าการบานและเปนทกข การคดเปนหรอคดถกวธจะชวยขมสภาพจตดานอกศลและเสรมสรางสภาพจตดานกศลใหเขมแขงขนเรอย ๆ เปนฐานของปญญา และน าไปสปญญาเหนชอบ (มองเหนทางเลอกทางออก มองเหนประโยชนจากทกเหตการณไมวาดหรอราย) ซงเปนประโยชนทงดานจตใจ (มความสข ความผองใส) และพฤตกรรมทดงาม (เชน การชวยเหลอผ อน) กลาวโดยสรป พฤตกรรมทดงามยอมมาจากการคดถก คดเปน และเกดความรสกในทางทดมสข จงเหนไดวาทงสามสวน (พฤตกรรม การคด และความรสก) เปนสงทองอาศยกนและกน บคคลหนง ๆ อาจพฒนาสวนใดสวนหนงกอนกได ดงนน เมอมองปรชาเชงอารมณในแนวทางพทธศาสนาหรออควแนวพทธ จงควรมองในลกษณะบรณาการของจตใจ ปญญา และพฤตกรรม (แทนดวยความรสก การคด และการกระท า) เนองจากทงสามองคประกอบนลวนมความส าคญและมบทบาทรวมกน องอาศยกนและกน เมอบคคลพฒนาไดครบทกองคประกอบจะท าใหบคคลพฒนาขนเรอย ๆ จนถงการเปนอยดวยปญญาหรอปญญาควบคมอารมณ และผลทแสดงออกคอพฤตกรรมทเกอกลและสรางสรรค (เปนมตรตอตนเอง/เพอนมนษยและสงแวดลอม) นยามของปรชาเชงอารมณตามแนวพทธ (อควแนวพทธ) ความหมายของค าวาปรชาเชงอารมณตามแนวพทธ (อควแนวพทธ) คอ ความสามารถของบคคลทจะใชปญญาในการรกษาและพฒนาสภาพจตทดงามหลงจากรบรสงใดแลว และแสดงออกดวยพฤตกรรมทเกอกลและสรางสรรค การใชปญญา หมายถง การคดไตรตรองเหตผล การคดเปน การคดถกวธหรอโยนโสมนสการ สภาพจตทดงาม หมายถง อารมณฝายด (กศล) อนไดแก เมตตา กรณา อารมณทสงบ และเบกบาน พฤตกรรมเกอกลและสรางสรรค หมายถง พฤตกรรมเสยสละ ชวยเหลอเออเฟอเผอแผและเปนประโยชนตอสงคมและสภาพแวดลอม

16

โครงสรางของปรชาเชงอารมณตามแนวพทธ (อควแนวพทธ) การพจารณาปรชาเชงอารมณตามแนวพทธในชวตประจ าวน ดทผลทมตอชวต 3 ดาน คอ มความสขในตนเอง สามารถอยรวมกบผ อนไดด และสามารถท างานประสบความส าเรจ เนอหาแตละดานมลกษณะยอยดงน 1. ตนเองมความสข ประกอบดวยคณลกษณะสวนบคคลดงน อารมณด สขภาพจตด มองโลกในแงด ใจคอหนกแนน เมตตา กรณา มทตา ควบคมตนเองได มนใจในตนเอง และปรบตวยดหยน 2. สามารถอยรวมกบผ อนไดด ประกอบดวยคณลกษณะทส าคญในความสมพนธเกยวของกบผ อนดงน ชวยเหลอผ อน มน าใจ จรงใจ ไมดถกผ อน สามคค กตญญ เอาใจเขามาใสใจเรา และรจกใหอภย 3. ท างานไดประสบความส าเรจ ประกอบดวยคณลกษณะทส าคญในการท างานรวมกบผ อนดงน ตรงตอเวลา วางแผนการท างาน ซอสตย สงานอดทน เหนแกสวนรวม รวมมอในการท างาน เสยสละเพอสวนรวมในการท างาน รบฟงความคดเหนของผ อน มองการณไกล มฉนทะในการท างาน กลาคด กลาแสดงออก และใฝร กลาวโดยสรปปรชาเชงอารมณตามแนวพทธหรออควแนวพทธมความหมายครอบคลม 3 ดาน คอความรสก (จตใจ) ความคด (ปญญา) และการกระท า (พฤตกรรม) ของบคคล ในสถานการณ 3 สถานการณ ไดแก ตนเอง (มความสข) การอยรวมกบผ อน (ไดด) และการท างาน (ประสบความส าเรจ) คนทมปรชาเชงอารมณ (อคว) สง ยอมเปนคนทมความสขในตนเอง สามารถอยรวมกบผ อนไดด และท างาน (รวมทงการเรยน) ประสบความส าเรจ วรชย โกแวร, (2552, เวปไซด) กลาววา ค าวา วฒภาวะ ตรงกบภาษาองกฤษ Maturity แปลความวา ภาวะทไดรบการพฒนาเตมบรบรณ คนนนมคณสมบต คณภาพเตมตวในดานบคลกภาพและพฤตกรรมดานอารมณ สวนในภาษาไทย ค าวา "วฒ" แปลวา ภมร ความเจรญ ความงอกงาม ความเปนผใหญ และค าวา "ภาวะ" แปลวา ความม ความเปน ความปรากฏ ฉะนนในความหมายของค าวา วฒภาวะ พอสรปไดวาคอ ความม ความเปน ความปรากฏ ทเปนภมร ความเจรญ ความงอกงาม ความเปนผใหญทางบคลกภาพและพฤตกรรม ทางอารมณ วกพเดย สารานกรมเสร (2552, เวบไซต) ไดใหความหมายของวฒภาวะคอความ สามารถในการยบยงชงใจ หรอควบคมอารมณความตองการของตนเอง ถาพดตามภาษาวยรนคอ ความสามารถทสมองสวนคดท างานมากกวาสมองสวนอยาก เพราะฉะนนการฝกเดกตองฝกตอนสมองท างานเชน เมอลกอยากไดอะไรตองพดคยกนวาจ าเปนหรอไม ถาสงนนไมใชสงจ าเปนใน

17

การด ารงชวต ตองยอมรบวาไมควรไดไมควรม หากจ าเปนตองมใหหาทางอนเพอตอบสนองเทาทท าได ถาไมมเงนกไมจ าเปนตองซอหามาเปนเจาของเสมอไป เราสามารถเชาหรอใชบรการจากแหลงบรการมากมายทมในสาธารณะ ถาจ าเปนตองมตองไดกอยาเพงซอในทนท ตองฝกใหเดกรจกการรอ (Delay –Immediate Gratification) หรอตงเงอนไขเปนการใหรางวล คอ เปนการฝกวนยในตนเอง (Self Discipline) ถาหากลกอยากไดอะไรแลวพอแมตอบสนองทนทเดกจะไมรจกเรยนรทจะรอคอย เขาเคยชนตอการตอบสนองความตองการของตนเอง แลวพอแมจะตอบสนองหามาใหทนท เดกจะไมรจกเรยนรทจะรอคอย เขาเคยชนตอการตอบสนองความตองการของตนเอง ในทสดเดกเมอควบคมความตองการของตนเองไมได แลวจะหวงใหเขายบยงใจเรองเพศไดอยางไร พอแมหลายคนปรนเปรอลกดวยวตถหรอการเสพ สาเหตทมการพบบอย คอ 1. ไมตองการใหลกเผชญความผดหวงซงเคยเกดกบตวพอแมในวยเดก อยากไดอะไรกไมเคยได 2. ชดเชยความรสกผดทมเวลาใหลกนอยไป จงตอบแทนเดกดวยของเลน เงนทอง ผใหญจ าเปนตองเปนตวอยางของการด าเนนชวตอยางมสต ไมถกครอบง าดวยกระแสบรโภคนยมเสยกอน ไมถกชกจงงายจากสอโฆษณา เดกจงจะเรยนรแบบของการใชชวตทไมเนนการแสวงหาวตถเพอสรางความสขแกจตใจ สรปความหมายเกยวกบวฒภาวะวา เชาวนปญญาหรอไอควเปนเรองทางโครงสรางของรางกาย สมอง พนธกรรม แตเรองของวฒภาวะ เชน วฒภาวะทางอารมณ เปนเรองทเกดขนโดยการเลยงด ความรก ความอบอนในครอบครว การพร าสอน พร าอบรม ของบคคลแวดลอม ตงแตวยทารกไปจะกระทงเตบโต หากจะกลาวไปแลว ทงปญญาคอ ไอควและความฉลาดทางอารมณลวนเปนภาวะทตองอาศยทงทางดานพนธกรรมและสงแวดลอมคอการอบรมเลยงด ครอบครว การพร าสอนทงบาน โรงเรยนสถานศกษาวทยาลยและมหาวทยาลยตาง ๆ รวมถงประสบการณการเรยนรในการด าเนนชวต จงจะสามารถท าใหบคคลนน ๆ เปนผ ทมวฒภาวะ ทางอารมณทดได ปจจยทสงผลตอวฒภาวะทางอารมณและความส าคญของวฒภาวะทางอารมณ สมพนธภาพในครอบครวทดบคคลรจกตนเองเขาใจผ อน รจกจะรบจากผ อนและรจกทจะใหแกบคคลอนในโอกาสทสมควร อนเกดจากสถาบนครอบครว การอบรมเลยงด มความอบอน การไดรบความรกจากบคคลอนและการทจะรจกใหความรกกบบคคลอนตามสมควรแกกาลและเวลาอนเหมาะสม กระทงโรงเรยนและทท างานหรอสงคมสงแวดลอมเหลาน ลวนเปนเหต

18

ปจจยทท าใหบคคลนนๆ มความพรอมในดานวฒภาวะทางอารมณ ไมตอตานสงคม มความเปนผใหญในตนเอง ซงสอดคลองกนกบ ศรเรอน แกวกงวาน (2536, หนา 292-293) ไดกลาวอธบายไววา ผ ทรจกทจะรกผ อนและรจกทจะใหผ อนรกตนเอง เรยกวาเปนผ ทม Soul ทแปลวาจต หรอวญญาณ เมอผใดรจกจตใจของตนเองและผ อน กจะประสบความสขในชวต จะเปนผ ทมความงามอนล าเลศ จกมชวตเปนอมตะ มเทพเจาแหงความรกอยเคยงขางเปนคขวญ แยกกนไมได ดวยเหตทไซคคกบเทพแหงความรก จงขอน าความหมายของค าวา ความรก ตามทแอรค ฟรอมม (Eirick Fromm) (ศรเรอน แกวกงวาน, 2536, หนา 293) ไดอธบายวาความรกทแกไขความอางวางเดยวดาย คอ ความรกสรางสรรค (Productive love) อนประกอบดวย

- ความเอออาทรตอกนและกน - ความรบผดชอบตอกนและกน - ความนบถอซงกนและกน - ความเขาใจซงกนและกน

ความรกทเปนองคประกอบดงน มไดแคบอยเพยงมอามส คอ ความรสกทไดจากแรงขบดนระหวางเพศคนเปนคๆ เทานน ยอมไดความรกทแผไปไดถงเพอนมนษย ทกชาต ทกภาษา ทกเพศ ทกวย และทกระดบฐานะทางสงคมทางเศรษฐกจทวหนากน ผใดไรความรก ไมวารปแบบใด ชอวาไรน าจตน าใจ ไรความสขและความงาม (ทเหนดวยใจ) ถาไรรกมาก ๆ อาจเปนอนธพาล เปนโรคประสาทและโรคจตไดในทสด ศรเรอน แกวกงวาน (2536, หนา 88) กลาวถงแนวคดของแอรค ฟรอมม (Erick Fromm) ไววา ทางแกความอางวางม 2 ทาง คอ 1. สรางสมพนธภาพกบเพอนมนษยบนรากฐานความรกสรางสรรค (Production Love) ไดแก - ความเอออาทรตอกนและกน - ความรบผดชอบตอกนและกน – ความนบถอซงกนและกน – ความเขาใจซงกนและกน 2. ยอมออนนอมตอผ มอทธพลในสงคมและท าตวคลอยตามสงคม ฟรอมมมความเหนวา มนษยเราใชเสรภาพสรางสงคมใหดขนไดตามนยขอเสนอขอแรกสวนการแกความอางวางตามขอท 2 เขาเหนวาเปนการเขาสความเปนทาสแบบใหมนนเอง ในหนงสอ Escape from Freedom ทเขาเขยนใน ค.ศ. 1941 ในขณะนนลทธเผดจการนาซก าลงรงโรจน เขาชใหเหนวาลทธเผดจการเบดเสรจนนถกใจคนสวนมาก เพราะลทธนนเสนอจะใหความมนคง (แกผ รสกอางวาง) ในแนวใหม ฟรอมมไดกลาวถงแนวคดของเขาไวอกวา ความรกตนเอง

19

กบความรกผ อนไมแตกตางกนเลย ผ ทรกตนเองเทานน จงจะรจกรกคนอนได และบคคลผ รกตนเองอาจจะสละแมชวตเมอถงคราวจ าเปน แตมใชเอาชวตมาทงอยางบาบน หรอเหนเปนของ ไรคา หรอเพยงเพอตองการผลตอบแทน แตในสงคมแหงการวางอ านาจท าใหเปนการยากทคน จะรกนบถอตนเองได เพราะแมแตตนเองกปราศจากความเปนไทเสยแลว ศรเรอน แกวกงวาน (2536, หนา 103-105) ไดกลาวถงแนวคดของอบราฮม มาสโลว (Abraham Maslow) ไววา การศกษาเพอเขาใจมนษยโดยทวไป ตองศกษาจากบคคลทมสขภาพจตด มอารมณจตใจและบคลกภาพมนคง หากศกษาจากขอมลในคนทมบคลกภาพบกพรองแงใดแงหนง ซงเทากบศกษาจตวทยาพการ (Crippled psychology) เขาแสดงทศนะวา ควรศกษาจตวทยาจากบคคลผ มสขภาพจตดบคลกมนคง ประสบความส าเร จและมความสขในชวต เพอคนหาวาคณลกษณะของบคลกภาพทดนนตองมองคประกอบอะไรบาง มแนวทางพฒนาอยางไร เขายงไดจ าแนกประเภทของความตองการไวตามล าดบขนตอน Maslow ไดแบงความตองการนออกเปน 5 กลม เรยงตามล าดบ กอนหลงจากความตองการพนฐานไปส ความตองการอนสงสดของมนษยดงน

1. ความตองการพนฐานทางสรรวทยา (Physiological needs) 2. ความตองการความมนคงปลอดภย (Security needs) 3. ความตองการมสวนรวมและความรก (Belongingness and love needs) 4. ความตองการศกดศร ความภาคภมใจในตนเอง และผ อน (Self – esteem and the esteem of others) 5. ความตองการทจะไดท าเตมความสามารถและเปนตวของตวเอง (self – actualization,self –realization needs)

ดงรปล าดบขน แรงจงใจของมาสโลว ดงน 5.ความเปนมนษยโดยสมบรณ 4.ความตองการความมศกดศรจากตนและผ อน 3.ความตองการความเปนเจาของ/ไดรบรก/รกผ อน 2.ความตองการความมนคงปลอดภย 1.ความตองการทางสรรวทยา อบราฮม มาสโลว ยงไดแสดงลกษณะของบคคลทเปนมนษยโดยสมบรณ (self – actualization, self –realization needs) วา ภาวะนเปนลกษณะสงสด เปนบคลกภาพทเปน

20

อดมคต เพองายตอคนทวไป มาสโลวไดเลอกคดบคคลส าคญในประวตศาสตร โลกและประวตศาสตรอเมรกน เชน ลนคอลน , เจฟเฟอรสน, ไอนสไตน, เปนตน ในทสดสรปไดวา คณสมบตทท าบคคลใหเปน “มนษยโดยสมบรณ” ม 16 ประการดงน คอ 1. รจกปรบตวใหเขากบความเปนจรง 2. ยอมรบตนเอง, บคคลอนและกฎธรรมชาตตามสภาพทเปนจรง 3. มความแนวแนมากเมอจะท าอะไร กท าตามความรสกอยากท าตามธรรมชาต 4. แกปญหาใดๆ โดยวางศนยกลางวจารณญาณทตวปญหาไมวางศนยกลางนนไวทตวเอง 5. ไมรสกตดพนเกนไป ตองการอยแตล าพงตวเองบาง 6. เปนตวของตวเองและรสกอสระ 7. ปลกสรางความนกนยมผคนและสรรพสงตาง ๆ ใหม ๆ ขนเสมอไมยดสงซ าซาก จ าเจนาเบอ 8. คนเหลานสวนมากมก มประสบการณตอสงลลบสกซงหรอมสภาพเปนเชงนามธรรม 9. ท าตวสนทชดเชอกบมนษยชาตทงมวล 10. สมพนธภาพระหวางเขา กบคนทเขารกใครพอใจเปนพเศษบางคน เปนอารมณลกซง ไมใชผวเผน 11. คานยมและเจตคตของเขาเปนประชาธปไตย 12. ไมเอาวธการท างานกบผลทจะไดในปลายทางของงานนนไปสบสนปะปนกน 13. มอารมณขนในเรองทคดแลวขน ไมขบขนจากเรองโลน ๆ และลอเลยนลวงเกนผ อน 14. มขมความคดสรางสรรคไมจบไมสน 15. ตอตานตอการยดรปแบบวธทขดตอความกาวหนา 16. นยมท าตนเหนอสงแวดลอม มากกวาการกระท าเพยงเขาปะทะระรานกบสงเหลานน ศรเรอน แกวกงวาน (2536, หนา 129-130) ไดกลาวถงแนวคดของคารล โรเจอร ไววา โรเจอรไดเสนอแนวคดเกยวกบความ “วฒนะ” ของมนษยไววา 1. มนษยมธรรมชาตใฝด มความปรารถนาพฒนาตนเพอเปนคนเตมสมบรณตามศกยภาพเฉพาะตน คนใฝต าไมใชเกดขนโดยธรรมชาตแตเพราะสงแวดลอมทางสงคมชกน าท าให มท าใหเปน

21

2. เดกทพอแมเลยงดดวยความรกความเอาใจใสอยางบรสทธใจจะท าใหเดกพฒนาตวตนตามทมองเหน ตวตนตามทเปนจรง และตวตนตามอดมคต 3. สวนพอแมเลยงลกแบบไมคงเสนคงวา ตงความมงหวงกบลกมากเกนไป เดกจะมความดอยวฒนะ จะพฒนาไปในทางลบ 4. บคคลทมบคลกภาพวฒนะ คอบคคลทคอยส ารวจตนเองและวพากษวจารณตนเอง โดยเฉพาะทเกยวกบคานยมทตนเองยดถออย และสามารถเปลยนแปลงปรบปรงบคลกภาพของตนไปสแบบแผนของบคลกภาพและคานยมทดกวา สงสงกวา และมนคงกวา 5. บคคลทสขสบายทงกายและใจ คอบคคลทมสตส านกรตนอยตลอดเวลา การมสตส านกรตน ไมไดเปนสงตดตวมาแตก าเนด แตเกดจากการฝกฝนอบรม ขอเขยนของเขาในบนปลายชวต ไดเนนความส าคญของการฝกฝนและพฒนาสต ความส านกรตน เขาเชอวาความมสตส านกรตนเปนมรรควธทจะน าไปสความมนคงทางจตใจ อารมณ และบคลกภาพอยางแทจรง พรรณทพย ศรวรรณบศย (2550, หนา 197) ไดกลาวไววา หากผสงอายยอมรบการเปลยนแปลงทเกดขนตามวฒภาวะ รตวและมสตในการด าเนนชวต เพอใหชวตทเหลออยมคณคา ซงหมายถงการไปสความส าเรจของชวตและด ารงชวตสงสดตามศกยภาพของตน สงทส าคญคนสงอายตองมความรบรเกยวกบตนเอง (Self-concept) ทถกตอง ใกลกบตนในความเปนจรงมากทสด ความเปน”ตน” ของมนษยนนเราอาจแยกเปน “ตน” (self) และการรบรเกยวกบตนหรอ อตมโนทศน (Self-concept) ดงจะอธบายตามแผนภมแสดงตนและอตมโนทศนดงน แผนภมแสดงตนและอตมโนทศน ตนปฏเสธ อตมโนทศน (Self-concept) (area of denial) ตน (self) ตนเกนจรง (area of fabrication) ตนและอตมโนทศนจงไมใชสงเดยวกน แตบคคลทมตนและอตมโนทศนใกลเคยงกนนนจะเปนคนทมสขภาพจตทดทสด ถาตนและอตมโนทศนหางกนมากเทาไร โอกาสทบคคลนนจะมสขภาพจตไมดกมสงมากขนเทานน ทงตนและอตมโนทศนเปลยนแปลงไดตามกาลเวลา นอกจากน ยงไดอางผลการวจยของโคหลเบรก วาจรยธรรมของแตละบคคลนนแบงไดเปน 3 ระดบ

22

ตามวฒภาวะในแตละระดบ แยกออกเปน 2 ขน (Stage) พฒนาการจรยธรรมนน ไมจ าเปนตองพจารณาควบคไปกบพฒนาการทางสตปญญา เพราะบางคนอาจจะมระดบวฒภาวะทางสตปญญาขนสงสดแลว แตจรยธรรมยงไมถงขนสงสด เชนเดยวกนกบ ความเชอพนฐาน (basic assumption) ทพรรณทพย ศรวรรณบศย (2550, หนา 125) ไดอธบายความเชอพนฐาน ของ จอง พอารเจท (Jean Piaget) ตามทฤษฎของเขาวา พฤตกรรมเกดจาก 1. วฒภาวะ (maturation) 2. ประสบการณสะสม (Experience) 3. การถายทอดจากสงคม (social transmission) 4. กฎของความสมดล (equilibration) นอกจากน ทานยงไดกลาวถงพฒนาการนนเปนผลผลตของความสมพนธระหวางพนธกรรม (nature) และสงแวดลอม (nature-nature controversy) คอค าวาพฒนาการนนเปนผลรวมของระดบวฒภาวะ ซงไดจากพนธกรรมปะทะสมพนธกนกบสงแวดลอม ฉะนนเราอาจสรปเขยนเปนสตรไดวา วฒภาวะ X สงแวดลอม = พฒนาการ กมปนาท ตนสถบตรกล (2552, เวปไซด) กลาวไววา อคว มความส าคญมากในการท างาน และด าเนนชวตประจ าวน เพราะการมอควดถอวา เปนพนฐานทางดานจตใจ เพราะอควคอความสามารถในการควบคมอารมณและความตองการของตนเอง "คนทมอควดจะสามารถยบยงชงใจในการแสดงออกทางอารมณและตอบสนองความตอง การของตนเอง อกทงยงเปนการสรางแรงจงใจใหกบตวเอง เพอน าไปสจดหมายทตงไวได และยงตดสนใจแกไขปญหาไดอยางเดดขาด ซงจ าเปนอยางยงในการด าเนนชวตทามกลางวกฤตตางๆ ในปจจบน" กมปนาท ตนสถ-บตรกล ไดแนะน าแนวทางในการปฏบตเพอฝกทกษะความฉลาดทางอารมณ วา 1. รบรถงอารมณความรสกตนเอง มากกวาการคอยกลาวโทษคนอนๆ 2. สามารถแยกแยะระหวางความคดและความรสกของตนเองได โดยการคดอยางมเหตผล 3. รจกใชความรสกบางในบางครงเพอชวยในการตดสนใจ แตถาจะใหดกควรจะควบคกบการใชสตดวย

วฒภาวะ (maturation)

สงแวดลอม (nature)

พฒนาการ (development)

23

4. นบถอในความรสกของผ อน รวมถงคนทเกงนอยกวาวาบางครงวชาการดอยแตอาจจะมประสบการณทดกวากได 5. เมอถกกระตนใหโกรธสามารถควบคมจตใจไมใหโกรธหรอการแสดงอารมณทมากเกนไป 6. รจกฝกหาคณคาในทางบวกจากอารมณในทางลบ เชน เวลาทรสกไมสบายใจเครยด ทอแท อาจจะลองตงสตทบทวนหาสาเหต เมอท าไดบอย ๆ จะเปนคนทมเหตผลมากขนและมประสบการณทเขมแขงมากขน มตรภาพและการบรรลวฒภาวะทางอารมณ ศรประภา ชยสนธพ (2552, เวบไซด) กลาวเกยวกบมตรภาพและการบรรลวฒภาวะทางอารมณวา เมอเราเหนตนเองมคา กแสวงหาความตองการขนตอไปตามธรรมดาของมนษย คอความตองการมเพอน แตการมเพอนนนท าอยางไรจงจะมเพอนไดโดยตวเองไมตองสญเสยความเปนตวของตวเอง หรออสรภาพของตนไปเชน บางคนแสวงหาเพอนดวยการวางอ านาจ กตองแสวงหาอ านาจไวเรอย ๆ เพอรกษาบรวารไว บางคนแสวงหาเพอนดวยการยอมออนใหเชนน กตองอดอดระวงตวกลวเขาจะโกรธ ท าใหขาดความรสกทเปนอสระแกตว Erick Fromm กลาววา ผ ท รกตนเอง เหนตนเองมคาจงสามารถบ าเพญประโยชนใหผ อนได การไดเพอนโดยไมตองเสยอสรภาพนนคอ การมความรกซงเปนความรกแบบผ ทมวฒภาวะทางอารมณ ท าใหเกดความรสกอบอนใจมความคดสรางสรรค รจกความดงามของชวต และมสวนหนงของผ อนมามชวตอยในตวเราใหโอกาสซงกนและกนทจะเจรญเตบโต และเปนตวของตวเองอยางเตมท มตรภาพเชนนมไดทงระหวางพอแมลก หนมสาว บคคลตางวย ตางอาชพ มตรภาพนนเรมตนในบาน ในครอบครว ถามความรก การชวยเหลอเกอกลกนในครอบครว สงเสรมใหสมาชกในครอบครวเปนตวของตวเอง เปนอสระ พงตนเอง กลาออกไปเผชญโลกภายนอก และสงเสรมใหเกดการสรางมตรภาพกบผ อนตอไป ผ ทจะสรางมตรภาพกบผ อนได และมตรภาพนนมความเจรญงอกงามตอไป จ าเปนตองมคณสมบตของการบรรลวฒภาวะทางอารมณ (emotionally mature) เปนคณสมบตส าคญหนนหลงอยดวย ไมวาบคคลจะอายมากหรอนอยกตามถามคณสมบตตอไปนกแสดงถงการบรรลวฒภาวะทางอารมณคอ 1. มความอดทน พรอมทจะรอวาระอนควร ดงสภาษตวา "อดเปรยวไวกนหวาน" มความคดรอบคอบ ไมเหนแตความสขชวแลน 2. สามารถควบคมความโกรธ รตววาโกรธตกลงกนไดในเรองความขดแยงแตกตางกนดวยความใจเยน มากกวาทจะววาม

24

3. มความมานะพยายาม สามารถตรากตร าท างาน สามารถฟนฝาสถานการณ ทงๆทเกดความผดหวง ลมแลวกลกขนมาสตอไปไมยอทอ 4. สามารถเผชญภาวะความคบของใจ ความไมสบายกายตาง ๆ ความพายแพโดย ไมทอดอาลยทอแท 5. มความออนนอมถอมตน และยอมรบผดโดยชนตาและเมอตนเปนฝายถกกไมส าทบถากถางฝายตรงขามกบตน 6. มความสามารถตดสนใจเอง แลวยนหยดอยกบการตดสนใจนน แมผดกรบเปนบทเรยน ไมกลวเสยหนา 7. มการรกษาค าพด เชอถอได พงพาได ฟนฝาวกฤตการณโดยไมโทษใครมระเบยบ ไมวนวายสบสน มความตงใจด ท าจรงดงทพดไว 8. มศลปะในการอยอยางสงบ กบสงทสดวสยไมสามารถจะเปลยนแปลงไดการบรรลวฒภาวะทางอารมณเปนสงทตองเรยนรไมใชเกดเองตามธรรมชาต สวนมากเปนการเรยนรจากในครอบครว พอแมพนอง จากโรงเรยน เมอเปนผใหญ มความรบผดชอบตอตวเองแลว กเรยนรทจะมคณสมบตเหลานไดดวยตวเอง สรปการทบคคลจะบรรลวฒภาวะทางอารมณไดชวงอายเปนองคประกอบส าคญมากโดยเฉพาะความเปนผใหญอนเกดจากพฒนาการตงแตการเกด ครอบครว โรงเรยนสภาพแวดลอมภายในภายนอก และความพรอมทางกายภาพและชวภาพเปนส าคญ ผมวฒภาวะตามทฤษฎจตวเคราะห ศรเรอน แกวกงวาน (2549, หนา 30) อธบายไววา ทฤษฎจตวเคราะหครอบทฤษฎส าคญหลายแนวคดโดยภาพรวมคอ

1. บคคลไดรบผลกระทบจากสงแวดลอมทเปนกายภาพ สงคม และวฒนธรรมอยางไร 2. ประสบการณในอดตมผลตอการพฒนาการ (วฒภาวะ) ในปจจบนและอนาคตอยางไรโดยเนนวาประสบการณวยเดกมอทธพลตอพฒนาการดานตางๆ ในวยผใหญทงบวกและลบอยางเขมขน 3. ประสบการณจตใตส านกควบคมและบงการพฤตกรรมของบคคลอยางไร และในรปแบบใด 4. พฒนาการมขนตอนของการพฒนาการ ไมมการขามขน ทกขนตอนมความส าคญและมผลกระทบตอพฒนาการล าดบขนตอไป หากพฒนาการบางลกษณะไมเกดขนในระยะทควรพฒนา (Critical period) จะสงผลตอพฒนาการและบคลกภาพในชวงวยนนและในขนตอนถดไป

25

5. ใหค าอธบายพฒนาการทไรเหตผลและทเบยงเบนจากปกตไดคอนขางชดเจน 6. ขอมลสวนใหญไดจากการศกษาบคคลทมปญหาทางอารมณ ความคด และบคลกภาพ แตกมคายงตอการแสดงภาพพฒนาการและบคลกทปกตใหชดเจนขน

ศรเรอน แกวกงวาน (2549, หนา 32) ไดกลาวถงแนวคดของฟรอยดไวอกวา 1. มนษยมพลงขบในตว ซงตดตวมาแตก าเนด คอ พลง “Libido” หรอ “พลงแหงชวต” พลงนกระตนใหมนษยประกอบพฤตกรรมตาง ๆ นานา พลงน มอทธพลเหนอสตปญญา นนคอมนษยทวไปใชความรสกมากกวาเหตผลในการด าเนนชวตประจ าวน 2. โครงสรางบคลกภาพของบคคลม 3 ประการ คอ อด (Id) อโก (Ego) ซปเปอรอโก (Supper Ego) พลงทง 3 นท างานอยางประสานสมพนธกน ดหรอขดแยงกน บคคลจะมพฒนาการของบคลกภาพอยางไร ขนกบลกษณะการปะทะสงสรรคของพลงทงสามน ฟรอยดใหความหมายของพลงทง 3 น ดงน อด (Id) คอพลงแสวงหาความพงพอใจ (pleasure seeking principles) ซงตดตวมาแตก าเนด ความตองการหลก ๆ ของพลงอดม 2 ประการคอ ความตองการทางเพศ และความกาวราว อโก (Ego) คอพลงแหงการใชเหตผลตามขอเทจจรง (reality principles) เปนสวนของความคด สตปญญา ซปเปอรอโก (Supper Ego) คอสวนแหงความดชว ความถกผด มโนธรรม จรยธรรม ทไดรบการเรยนรจากสงคมวฒนธรรมนน ๆ 3. ฟรอยดเชอวา ความตองการทางรางกายเปนความตองการตามธรรมชาตของคน ซงทดเทยมกบสตวประเภทอนๆ ความตองการนเปนพลงชวต ท าใหคนแสวงหาความสขความพอใจจากสวนตางๆ ของรางกาย (Zone) ทแตกตางไปตามวยพฒนาไปเปนขนตอนตามล าดบเรมตอนจากแรกเกดจนสนสดในวยรน พฒนาการนเรยกวา “Psychosexual developmental stage” สรปวฒภาวะตามแนวคดของฟรอยดคอ บคคลจะพฒนาหรอจะมวฒภาวะไดตองประกอบไปดวย 1. พลงชวตทบางครงอยเหนอปญญาแตใชอารมณความรสกในการด าเนนชวต 2. บคคลยงมบคลกภาพทเปนอด อดคอความดบเถอนดานเพศและความกาวราว อโกคอความคดสตปญญาตามเปนจรง และซเปอรอโก คอสวนของความดชว ถกผด ทงอดและซเปอรอโกประสานใหสมดลโดยอาศยอโก ในสวนทเปนจรงโดยผานความคดสตปญญา 3. บคคลมความตองการและแสวงหาความสขจากสวนตาง ๆ ของรางกาย เชน ปาก ทวารหนก อวยวะเพศ เปนตนอนเปนล าดบขน 5 ขนตอน บคคลทสามารถพฒนาไดในทกขนตามทฤษฎของฟรอยด ยอมไดชอวาเปนผ มวฒภาวะทางอารมณทสมบรณได

26

ไอควและอควมความสมพนธซงกนและกนเปนวฒภาวะทางอารมณ นงพงา ลมสวรรณ (2552, เวปไซด) ไดกลาวถงความเปนมาและความเปนไปของอควไววา อควคออะไร อควเปนค าคอนขางใหมเมอเทยบกบไอควแตอควสามารถดงดดความสนใจคนไดมาก ท าใหคนหนมาสนใจคณสมบตเรองอควของคนอยางมาก อควเปนค ามาจากภาษาองกฤษวา Emotional Quotient และยอวา EQ ผ เขยนหนงสอเลมนเปนชาวอเมรกนเชนกนชอ Daniel Goleman เขยนเมอป ค.ศ.1995 อควนน หมายถง ความสามารถของคนดานอารมณ จตใจ และยงรวมถงทกษะการเขาสงคมดวย ซงทจรงกคอ วฒภาวะทางอารมณ หรอ ทกษะชวต นนเอง แตคนทวไปแลว จะไมคอยเขาใจหรอไมซาบซงนกวาวฒภาวะทางอารมณนนหมายถงอะไร จงไมคอยมใครใหความสนใจมากนก จนกระทงมค าวา อคว เกดขน จงเปนค าทตดตลาดเหมอนค าวา ไอคว คนจงหนมาสนใจและใหความส าคญขนอยางมากซงนบวาเปนสงทดทเดยว อคว หมายถง ความสามารถดานตางๆ ทางจตใจ อารมณ และสงคมหลายดาน คนทม อควสงจะมคณสมบตทวๆ ไป ดงน

1. มวฒภาวะทางอารมณ

2. มการตดสนใจทด 3. ควบคมอารมณตวเองได

4. มความอดกลน

5. ไมหนหนพลนแลน

6. ทนความผดหวงได

7. เขาใจจตใจของผ อน

8. เขาใจสถานการณทางสงคม

9. ไมยอทอหรอยอมแพงาย

10. สามารถส ปญหาชวตได

11. ไมปลอยใหความเครยดทวมทบความคดไปหมดจนท าอะไรไมถก

เรองทนาสนใจอยางยงส าหรบอควและไอคว คอ อคว เปนเรองทสอนใหเกดขนได สามารถฝกฝนใหลกของเรามอควทดขนสงขน ในขณะ ทเราไมสามารถท าใหลกมไอควสงขน โดยเทยบกนระหวางไอควกบอคว ดงน 1. คนทมอควดมกจะเปนคนทมความสขในชวต ในขณะทคนมไอควดอาจมปญหาชวตมากมายได

27

2. คนทมอควด มกจะประสบความส าเรจสง ในขณะทคนทมไอควไมดกไมสามารถรบประกนไดวาคนนนจะประสบความส าเรจ มความสข ม ชอเสยงเสมอไป 3. คนทมไอควด มกประสบผลส าเรจดมากในการเรยนหนงสอ หรอท างานดานวชาการ แตเรองทไมเกยวกบวชาการ คนไอควสงอาจไมประสบผลส าเรจ เชน เรองชวตสวนตว ชวตครอบครว หรอชวตในสงคม ทงนจากเหตผลทวา การวดระดบไอควของคนทท าอยในปจจบนนนวดความสามารถ ของคนเพยงไมกอยาง การวดไอควจะวดความสามารถดานภาษา และการคดค านวณเปนสวนใหญ แตทจรงแลวความสามารถของคนนนมมากมายหลายดาน เชน ความสามารถดานตอไปน ดานดนตร ดานกฬา ดานการเคลอนไหว ดานศลปะ ดานภาษา ดานสงคม ดานการคดค านวณ ดานเครองยนตกลไก ดานตรรกะ ดานการเขาใจผ อนและดานอน ๆ ดงเชนคนทมความสามารถเดน ๆ เฉพาะทางทรจกกนดในสงคมโลก เชน Magic Johnson เปนนกบาททเกงมาก Mozart เปนนกดนตรระดบโลก Martin Luther King Jr. เปนผน าทมความสามารถมาก Sigmund Freud สามารถเขาใจเรองจตใจคนอยางดเยยม ฉะนนจงควรสงเสรมลกใหพฒนาความสามารถเฉพาะตวของเขาใหเตมท ผใหญไมควรไปขดขวางเขา แตผใหญควรชวยเขา องคประกอบของอคว ทกษะทางอารมณ หรอ อควของคนอาจจดไดเปนเรองใหญ ๆ 5 เรอง คอ

1. สามารถรอารมณตวเอง 2. สามารถบรหารอารมณตวเอง 3. สามารถท าใหตวเองมพลงใจ 4. สามารถเขาถงจตใจผ อน 5. สามารถรกษาความสมพนธกบผ อน ซงในแตละดานจะมรายละเอยดดงตอไปน

1. ดานสามารถรอารมณตวเอง คนทจะมทกษะชวตทดจะตองมคณสมบตขอน คอเปนทรตวเองก าลงรสกอยางไร หรอสามารถตดตามความรสกของตวเองไดในขณะทอารมณก าลงบงเกดขนในตวเรา เชน รสกวาเราก าลงเรมรสกโกรธ หรอเรมรสกไมพอใจแลว ฉะนนเราจงตองมการสงเกตตวเราเองอยเสมอ การรวาตวเองก าลงรสกอยางไร จะท าใหคน ๆ นนควบคมอารมณไดดขน ไมตกเปนทาสของอารมณชววบ แลวท าอะไรทมผลรายแรงดงทเราเคยไดยนเสมอ ๆ วา “เขาฆาคนตายเพราะเกดบนดาลโทสะ”

28

การรวาตวเองก าลงมอารมณแบบใด นอกจากจะท าใหเราควบคมอารมณไดดขน ยงท าใหเราสามารถหลดพนจากอารมณนนไดเรวขน เพราะท าใหเรารจกไปหาทางระบายอารมณนนออกไปอยางเหมาะสมถกตอง คนทไมรจกหรอไมรสกถงอารมณตวเองมาก ๆ จะไมสามารถแสดงออก ซงอารมณ อาจกลายเปนคนเฉยเมยเปนคนไมสนกไมรสกขบขนในเรองควรขบขนคอไมมอารมณขน ซงจะกลายเปนคนนาเบอส าหรบผ อนได เพราะเปนคนจดชดไรสสน วธสอนใหลกรอารมณตวเองคอ พอแมตองคอยสงเกตอารมณลกและพดคยถามถงอารมณของลกทเปลยนไป เชน พอแมอาจถามวา “วนนดลกอารมณไมด หนมอะไรไมสบายใจหรอ?” และพอแมเองจะตองรและแสดงอารมณของตวเองใหเหมาะสมดวย เชน พดวา “วนนแมรสกหงดหงดไปหนอยนะลก” 2. ดานสามารถบรหารอารมณตวเอง ทกคนเมอมอารมณบางอยางเกดขนแลวตอง รวธทจะจดการกบอารมณทเกดขนได อยางเหมาะสม เชน เกดอารมณโกรธ อารมณไมพอใจอะไรใคร จะตองหาทางออกไมใชเกบกดสะสมอารมณเหลานไวมาก ๆ ซงจะเกดอาการทนไมไหว แลวถงจดหนงจะระเบดอารมณออกมารนแรง โดยท ารายคนอนหรอท ารายตนเอง เชน ฆาตวตาย วธบรหารอารมณหรอวธจดการกบอารมณทเกดขน คอ 1. พดระบายใหคนทพดดวยไดรบฟง ซงคนทรบฟงมกจะชวยปลอบใจไดไมมากกนอย หรอเขาอาจแสดงความเหนใจดวย 2. ท าความเขาใจอกฝายหนง โดยคดไตรตรองวาคนทท าใหเราเกดอารมณนเขาเปนอยางไร มเหตผลอะไร มเจตนารายหรอไม หรอเขามปญหาอะไร เปนตน ถาเราสามารถเขาใจเขาได เราอาจเกดความเหนใจเขา หรอใหอภยเขา ซงจะลดอารมณของเราลงได 3. หาวธผอนคลายใหตวเอง เชน อาจไปเลนกฬา รองเพลง ฟงเพลง เลนดนตร เปนการคลายเครยด 4. วธอนๆ แตละคนอาจมวธท าแตกตางไปบาง เชน บางคนอาจไปเดนเลน ไปซอของ ไปท างานอดเรกทตวเองชอบ เปนตน ในชวตประจ าวนทกคนตองหดจดการกบอารมณของตนเองอยแลว เพราะทกวนเราจะเกดอารมณตาง ๆ ขน เชน อารมณเบอ เศรา เครยด หงดหงด ร าคาญ เซง โดยทวไปควรจะหากจกรรมท า เชน ดหนง ฟงเพลง ไปเทยว ไปคยกบเพอน และอน ๆ อกมาก วธชวยใหลกมทกษะทด พอแมสามารถท าเปนตวอยางหรอแนะน าใหลกมงานอดเรกท า แนะน าใหลกเปนคนชอบอานหนงสอ คยกบเพอน และทดทสดอยางหนงคอถาเลนดนตรไดจะด

29

มาก ดนตรเปนเพอนทดมากของมนษย ถามโอกาสและลกชอบ พอแมควรสนบสนนใหลกเลอกเรยนดนตรอยางหนง อยางทสองคอ การเลนกฬา เดกควรเลอกกฬาสกอยางทชอบและสามารถเลนไปไดตลอดชวต เพราะนอกจากจะคลายเครยดยงชวยใหสขภาพแขงแรงอกดวย ซงเปนการปองกนโรคตาง ๆ ไดมาก จนมค าพดทวา “กฬาๆ เปนยาวเศษ” 3. ดานสามารถท าใหตนเองมพลง คอเปนคนทสามารถสรางแรงบนดาลใจหรอแรงใจใหอยากท าสงตางๆ ในชวต ไมเปนคนยอทอหมดเรยวแรงงายๆ หรอยอมแพโดยงายดาย สงเหลานจะเกดไดมาจากหลายๆ องคประกอบ เชน 1. พอแมปลกฝงมาใหแตเดก เชน พอแมชนชมในความส าเรจของลก ลกกจะกลายเปนคนอยากมความส าเรจ หรอพอแมคอยใหก าลงใจและคอยสนบสนนเวลาลกท าอะไรๆ 2. การมทศนคตทด เชน พอแมพดวา “ความพยายามอยทไหน ความส าเรจอยทนน” หรอมทศนคตวา คนนนตองมความพากเพยรทกสงทกอยางไมมใครไดอะไรมาอยางงายๆ 3. วฒนธรรม หลายวฒนธรรมสอนเดกใหเปนคนขยน อดทน เชน วฒนธรรมจน 4. อารมณ คนทมอารมณดจงจะมจตใจอยากท าสงตางๆ ถาเปนคนมปญหาทางจตใจมความขดแยงในชวตและครอบครวจะมกไมมก าลงใจในการท างาน 5. ความหวง คนมพลงใจท าอะไรตอๆ ไปไดตองเปนคนทมความหวงเปนตวหลอเลยงจตใจใหอยากท าตอไป 6. มองโลกในแงด คนมองโลกในแงดจะสามารถมองหาจดดๆ จากทกๆ อยางรอบตวได คนนนกจะสามารถมแรงจงใจในการท าอะไรตอไป ตวอยางทเคยไดยน เชน มสามภรรยาคหนงทะเลาะกนบอยมาก แตเวลาไมทะเลาะกนเพอนๆ จะเหนวาเขามความสขด แมวาเวลาทะเลาะกนฝายภรรยาจะคอนขางกาวราวและจะชอบเอาจานชามขวางใสสาม วนหนงเพอนสามจงถามสามวา เหนทะเลาะกนบอยๆ เหตใดจงยงมความสขได สามจงตอบเพอนวา มความสขได เพราะเวลาภรรยาขวางจานชามใสตน ถาตนหลบทน ตนกมความสข ถาตนหลบไมทนแลวโดนขวาง ภรรยาตนกมความสข 4. สามารถเขาถงจตใจผ อน ความสามารถนเปนคณสมบตของผ ทท างานเกยวกบจตใจผ อนจะขาดไมไดเลย เชน จตแพทย นกจตวทยา นกสงคมสงเคราะห แตทจรงแลวทกๆ คน เปนคนทคนอนนยมชมชอบ เปนคนทเพศตรงขามชอบ ท าใหเขากบคนอนไดด เปนคนทมเสนห และสามารถเขาสงคมไดเปนอยางด

30

ความสามารถน หมายถง เราสามารถเขาใจไดหรอรไดวาถาเราเปนเขาเราจะรสกอยางไร ซงหมายถง ความเหนใจคนอน หรอความสามรถทจะเอาใจเขามาใสใจเรานนเอง การทคนเราจะสามารถเขาใจจตใจผ อนไดเขาจะตองเขาใจตวเขาเองกอน เขาตองรจกตวเอง และมความรสกของตวเองเสยกอนวาตวเองรสกอยางไร จงจะสามารถ อานความรสกของผ อนได การทจะอานความรสกคนอนไดด จะตองเปนคนทอานภาษาทาทางไดด เพราะคนสวนใหญแลวจะแสดงอารมณเปนภาษาทาทางมากกวาการแสดงอารมณเปนค าพด เชน คนเวลาโกรธ มกจะแสดงทาทางโกรธแบบตางๆ เชน หนางอ หนาบงตง มกรยากระแทกกระทน เกนกระแทกเทาโครมๆ ปดประตปงปง เปนตน แตมนอยคนทเวลาโกรธจะใชค าพดแสดงออกมาตรงๆ วา “ฉนก าลงรสกโกรธคณมากเลย คณท าอยานไดอยางไร” การอานภาษาทาทางท าไดโดยการสงเกตการแสดงออกของ 1. น าเสยง เชน เสยงด เสยงหวาน เสยงกดฟดพด 2. สหนา เชน สหนายมแยม บดบง เฉยเมย เครงเครยด เหนอยหนาย เศรา 3. แววตา เชน แจมใส เปนประกาย เคยดแคน หมนหมอง อมทกข โศก 4. กรยาตางๆ เชน ทานง เบอนหนาหน นงหางๆ นงเขามาใกลชดเกนไป นงแบบผอนคลาย นงกระสบกระสาย 5. สามารถรกษาความสมพนธกบผ อน เปนคณสมบตทมความส าคญอกเชนกน เพราะคงไมมประโยชนทจะสรางความสมพนธกบผ อนไดด แตไมสามารถท าใหความสมพนธนนยงยนยาวนานได คอจะตอง รจกหลอเลยงความสมพนธ ทมอยใหมอยตอไป ซงเกยวของกบความสามารถในการบรหารจดการกบความรสกของผ อน โดยท าใหคนอนทอยใกลเราแลวเขาเกดความรสกทดเกยวกบตวเขาเอง และเขาเก ดความรสกทดกบเราดวย เชน เราสามารถท าใหเขารสกวาเรา

1. เหนเขาส าคญ 2. ใหเกยรตเขา 3. ยกยองเขา 4. เขาใจเขา 5. เหนเขามคณคา 6. ชวยเหลอเขา 7. เปนมตรกบเขา

31

8. หวงดตอเขา 9. รกเขา

ความสามรถในการรกษาความสมพนธกบผ อนยงขนกบวา เรานนสามารถแสดงออกถงความรสกของเราเองไดดแคไหน ไมเชนนนแลวเขาจะรสกไมเขาใจเรา ไมรจกเรา เขาไมถงเราท าใหเขาไมคอยแนใจวาเรานนเปนคนอยางไร วางใจไดแคไหน จรงใจเพยงใด เปนตน จากอควพฒนาสความเปนวฒภาวะทางอารมณ ทวศกด สรรตนเรขา (2552, เวปไซด) อธบายเรองอควไววา มาจากค าเตมวา Emotional Quotient เมอแปลเปนไทย มชอเรยกหลายแบบ เชน ความฉลาดทางอารมณ เชาวอารมณ หรอวฒภาวะทางอารมณ อควอาจไมใชเรองใหมนก แตเพงไดรบความสนใจอยางกวางขวางในชวงไมกปมาน เหตผลทส าคญอาจเปนเพราะวา ไอคว (IQ) หรอระดบสตปญญาเพยงอยางเดยว ไมสามารถตอบค าถามในเรองการท าใหบคคลประสบความส าเรจ หรอมความสขในชวตได ทวศกด สรรตนเรขา ไดอางแนวคดของแดเนยล โกลแมน ไววา นกจตวทยาจากมหาวทยาลยฮาวารด ไดเขยนหนงสอ “Emotional Intelligence” และใหความหมายของอควไววา เปนความสามารถหลายดาน ไดแก การน าพาตนเองไปสเปาหมาย การควบคมความขดแยงของตนเอง การรอคอยเพอใหไดผลลพธทดกวา มความเหนอกเหนใจผ อน การจดการกบอารมณ ความไมสบายใจตางๆ และการมชวตอยดวยความหวง เขาไดกลาวถงลกษณะของคนทมอค วสง ไวดงน

1. การตดสนใจทด 2. ควบคมอารมณตนเองได 3. มความอดทน อดกลน 4. ไมหนหนพลนแลน 5. ทนตอความผดหวงได 6. ไมยอทอ หรอยอมแพงาย 7. มพลงใจทจะฝาฟน ตอสกบปญหาในชวตได 8. จดการกบความเครยดได 9. เขาใจอารมณ ความรสกของผ อน 10. เขาใจสถานการณทางสงคม

อควดหรอไมดขนอยกบปจจยหลายอยาง ทงเรองของพนอารมณ การเลยงดและสภาพแวดลอม เดกทมพนอารมณเปนเดกเลยงงาย กเสมอนมทนส ารองของชวตตดตวมามาก

32

ทนตอแรงกระแทกกระเทอนไดมาก สวนเดกทมพนอารมณเปนเดกเลยงยาก ปรบตวยาก กเสมอนมทนส ารองตดตวมานอย มความเปราะบางมาก กตองฝกฝนมากหนอย การเลยงดทเหมาะสมตามพนอารมณของเดก จะเปนปจจยสงเสรม กลอมเกลา พฒนาใหเดกมอควทดได นอกจากน สภาพแวดลอมรอบตวเดกกมอทธพลตอการพฒนาอควเชนกน เดกทอยทามกลางความขดแยง เตมไปดวยความหวาดกลว ยอมเปนการยากทจะมการพฒนาอควทด หลกส าคญในการพฒนาอควคอ การพฒนาใหรบรและเ ขาใจอารมณ ความรสก ของตนเองสามารถจดการกบอารมณไดอยางเหมาะสม รบรและเขาใจอารมณ ความรสกของผ อน สามารถรกษาสมพนธภาพทดตอกนไวได ผ ทมอควด ยอมสงผลดตอตนเอง ครอบครว และผคนรอบขาง สามารถด าเนนชวตอยางเขาใจ และมความสข สามารถมความสมพนธทดตอบคคล รอบขาง น ามาซงความนบถอตนเอง การยอมรบจากผ อน ความรวมมอ ความส าเรจในชวต และความสงบ ความสขในจตใจ แนวทางพฒนาอารมณ 1. เขาใจพนอารมณของลก และการปรบการเลยงดใหเหมาะสม ค าถามทวา “ ท าไมเลยงลกทกคน วธเดยวกนหมด ถงมนสยแตกตางกนมากมาย ” ค าตอบหนงทพอจะตอบค าถามนได คอเรองของพนอารมณ เดกแตละคนมพนอารมณทแตกตางกน โดยหลกใหญๆ แบงไดเปน 3 แบบ คอ เดกเลยงงาย เดกเลยงยาก และเดกปรบตวยาก เมอเขาใจวาลกของเรามพนอารมณแบบใด กพยายามปรบวธการเลยงดใหเหมาะสมกบพนอารมณของเดก แตไมถงกบตองตามใจเดกทกอยาง สงแรกทตองปรบคอ ความคาดหวงของพอแมเอง ถาจะไมใหพอแมคาดหวงในตวลกเลยกคงเปนไปไดยาก แตความคาดหวงจะตองเหมาะกบตวเดก เหมาะเจาะพอดกบพนอารมณ พนอารมณของเดกไมใชปญหา แตความคาดหวงของพอแมทไมเหมาะสม การเลยงดทไมเหมาะสมกบพนอารมณ เปนสงทท าใหเกดปญหามากกวา การยอมรบ ในตวเดก เขาใจ และเลยงใหเขาเขาใจตนเอง ปรบตวใหเหมาะสม คอสงทท าใหเดกมวฒภาวะทางอารมณสง 2. สรางสงแวดลอมทเอออาทรตอการพฒนาอารมณของลก การพฒนาอารมณใหมวฒภาวะไดนน สงแวดลอมมบทบาทส าคญอยางสง ควรสรางใหเกดความรสกมนคงปลอดภยในเบองตนกอน เนองจากเปนความตองการขนพนฐานของจตใจ ถาเดกอยทามกลางความขดแยงตลอดเวลา กจะมแตความกลว ความวตกกงวล ใหการเลยงดฟมฟกอยางพอเหมาะ ไมตามใจมากเกนไป ในขณะเดยวกน ไมตองสรางเงอนไขกบเดกตลอดเวลา

33

ใชความรกเปนเครองหลอเลยงจตใจ ใหแบบอยางทด อยากลววาลกจะไมท าตามทเราสง แตจงกลววาลกจะเลยนแบบสงไมดไปจากเรามากกวา เดกมกเรยนรจากการสงเกตสงทเปนรปธรรมชดเจน ใหโอกาสเดกไดเรยนรประสบการณ รจกการดแลตนเอง พเลยงอาจจะชวยเหลอไดบาง แตอยาชวยจนเหมอนเดกเปนอมพาต ไมตองท าอะไร ใหเดกไดรจกการแบงปนเพอนฝง แทนท จะเปนฝายรบอยตลอดเวลา ใหเดกมโอกาสเผชญกบความยากล าบากบาง จะไดเขมแขง 3. ฝกฝนทกษะตาง ๆ ทจ าเปนในการพฒนาอารมณ ทกษะทางความคด ไดแก มความนบถอตนเอง มความเขาใจตนเอง มองโลกในแงด สวนทกษะดานความรสก ไดแก การแสดงออกของอารมณอยางเหมาะสม การจดการความเครยด ทกษะดานการกระท า ไดแก ทกษะการแกปญหา และแกไขความขดแยง การมวนยในตนเอง มความอดทน สามารถสรางสมพนธภาพทดได ทกษะตางๆ ททวศกด สรรตนเรขา จตแพทยเดกและวยรน ไดกลาวขางตน เปนสงทสามารถฝกฝนใหเกดไดโดยสรางสงแวดลอมทเอออ านวย มเทคนควธทเมาะสม ท าอยางตอเนอง กจะชวยใหเดกเปนคนทมอควสงได 2. งานวจยทเกยวของกบวฒภาวะทางอารมณ ผลส ารวจระดบไอควอควของเดกไทย (2552, เวปไซด) ป 2550 พบวา ไอควและอควลดลง จากการส ารวจเดมในป 2545 เหตมาจากสภาพสงคม สงแวดลอม เปลยนไปสงผลเดกม

พฒนาการลดลง เผยเดกเลกภาคเหนอมระดบไอคว อควสงกวาภาคอน แนะผปกครองใชหลก �เคลดลบ 6+8 เพม IQ EQ เสรมพฒนาการ ยกระดบสตปญญาเดกได เกยวกบผลส ารวจระดบไอควและอควของเดกไทย พรรณพมล หลอตระกล ผอ านวยการสถาบนราชานกล กรมสขภาพจต เปดเผยถงผลการส ารวจวาโดยรวมนนจะอยในเกณฑปกต แตกจะพบวาในความปกตนกจะมความแตกตางกนอย เชนเดกจะมทง ไอควสงอควต า ไอควต าอควสง หรอสงทงไอควและอคว ซงความแตกตางตรงสวนนท าใหตองมการท าการส ารวจและศกษาถงเหตปจจย เพอหาความชดเจนในการสงเสรมไมใหเกดความแตกตางเกดขน โดยพฒนาการของเดกไทยมแนวโนมทลดลง แตเปนการลดลงทอยในภาวะปกตหากวดจากผลการส ารวจในครงทผานมา จะพบวา การส ารวจเมอป 2545 เดกอาย 0-5 ขวบ จะมพฒนาการปกตทรอยละ 71.69 แตเมอส ารวจครงใหมในป 2550 พบวาลดลงอยทรอยละ 67.7 ในสวนของสขภาพจตและระดบสตปญญาของเดกในชวงอาย 3-11 ขวบ โดยใชนกจตวทยาในการเกบขอมลจากเดกทวประเทศ 7,391 คน พบวาระดบสตปญญาเฉลยท 103.09 หากแบงเปนระดบจะไดวา เดกอนบาล มระดบสตปญญาเฉลยท 110.67 เดกประถมฯ มระดบสตปญญาเฉลยท 97.31 สวนเดกผชายมระดบ

34

สตปญญาเฉลยท 102.3 เดกผหญงมระดบสตปญญาเฉลยท 103.99 ในดานความฉลาดทางอารมณ ส ารวจกบเดกวย 3-5 ขวบ ในป 2545 พบอยในเกณฑปกตท 139-202 คะแนน แตเมอส ารวจครงลาสดในป 2550 กอยในเกณฑปกตแตอยในภาวะลดลงท 125-198 คะแนน ในดานของความคด การปรบตวตอปญหา และความกระตอรอรนส ารวจจากเดกวย 6-11 ขวบ ผลส ารวจในป 2545 พบอยในเกณฑปกตเชนกนท 148-222 คะแนน แตกบการส ารวจครงน ในป 2550 กลบอยในเกณฑปกตทอยในภาวะลดลงท 129-218 คะแนน จะพบวา จากการส ารวจครงนเดกไทยกยงมสภาวะทางสตปญญาและสภาวะทางอารมณทยงอยในเกณฑปกต แตจะเหนวาในความปกตนเองจะมตวเลขทลดลงจากกรส ารวจในครงทผานมา ซงหากไมลงมอท าอะไรเชอไดวาในอนาคตเกณฑเหลานจะยงลดลง และอาจจะสงผลใหการพฒนาการทงสองดานของเดกเสอมลง และยงในปจจบนสภาพสงคมทเปลยนแปลง และสบสนอยางมากกจะเปนตวทท าใหวฒภาวะของเดกลดลง

ตามมา� ผอ.สถาบนราชานกล กลาว นอกจากนอมรวชช นาครทรรพ ผอ านวยการสถาบนรามจตต กลาวเสรมผลการวจยน อกวา ในสภาวการณปจจบนมบรบททางสงคม สงแวดลอม เปลยนไป ท าใหเดกมความแตกตางกนทงไอควและอคว และปจจยทจะเปนตวสนบสนนทสงผลตอพฒนาการท งดานไอควและอควนน

มหลายดาน ไดแก �เคลดลบ 6+8 เพม IQ, EQ ซงหมายถง 6 เคลดลบในการเลยงดลก ไดแก 1. การกอด, 2. การกลาวค าชมลก, 3. การเลนกบลก, 4. การสรางนสยรกการอาน, 5. การมสวนรวมในการรบประทานอาหารเยนรวมกน และ6. พอแมเองตองไมตดโทรทศน สวนอก 8 ขอ คอ 1. การสงเสรมการเรยนร ซงหมายถง การฝกใหเดกซกถาม , 2. ใหคดแกปญหาดวยตวเอง , 3. การเลนเกมทพฒนาความคดและฝกสงเกต, 4. การเลนเกมพฒนาการวางแผน, 5. การจด ใหมหนงสอทมคณภาพในบาน, 6. การสงเสรมใหเดกฝกเขยนบนทก, 7. ฝกใหเดกประดษฐ ของเลนเอง และ8. การทดลองวทยาศาสตรอยางงายทบาน นเปนสวนทครอบครวสามารถชวยได นอกจากน ในสวนของโรงเรยนนนจะพบวาเดกทสนใจเรยนในวชาคณตศาสตร จะมพฒนาการของไอควและอควสงซงแตกตางจากเดกทไมสนใจ และเดกทมเพอน มสงคม มความเออเฟอเผอแผชวยเหลอกน ตรงนเปนการสงเสรมในสวนของวฒภาวะทางอารมณ อกทงในระบบวธการสอนตองเนนใหเดกใชความคด มากกวาการทองจ า ซ งสวนนจะสงผลอยางชดเจน ผอ านวยการสถาบนรามจตต กลาวอกวา ในสวนทมการส ารวจจากเดกทวประเทศนนกพบอกเชนกนวาในแตละภาคระดบของไอควและอควไมไดมความแตกตางกน แตหากมองในเชงตวเลขของสถตนนจะพบวาเดกเลกทางภาคเหนอจะมระดบของไอควและอควทคอนขางสงกวาภาคอน แตถงอยางไรทกภาคกมระดบททดเทยมกนและเปนมาตรฐาน

35

อมรวรรณ แกวผอง (2543, หนา 93-96) ไดศกษาเปรยบเทยบผลของกจกรรมกลมและการใหค าปรกษาแบบกลมทมตอการใหเหตผลเชงจรยธรรมดานความรบผดชอบตอตนเองของนกเรยนชนมธยมศกษาปท 2 โรงเรยนวดนอยใน กรงเทพมหานคร ทมอายระหวาง 13-14 ป จ านวน 24 คน โดยแบงเปนกลมทดลอง 2 กลมๆ ละ12 คน ผลการศกษาพบวา นกเรยนทเขารวมกจกรรมกลมมการใหเหตผลเชงจรยธรรมดานความรบผดชอบตอตนเองสงขน อยางมนยส าคญทางสถตทระดบ .05 พระธรรมนญ จองค า และคณะ (2545, หนา 82) ไดศกษาเกยวกบผลการฝกพฒนาจตโดยการเจรญสตปฎฐาน 4 มผลตอความฉลาดทางอารมณ ของนกศกษาระดบประกาศนยบตรชนสง ของวทยาลยเทคนคพษณโลก พบวา การเจรญสตปฎฐาน 4 สามารถพฒนาความฉลาดทางอารมณของนกศกษาได อยางมนยส าคญทางสถตทระดบ .05 และผลการศกษายงพบวา นกศกษาทไดรบการฝกเจรญสตปฎฐาน 4 มความฉลาดทางอารมณสงกวานกศกษาทไมได ฝกเจรญสตปฎฐาน 4 ยลสรรตน มาตผล (2551, หนา 79) ไดวจยเกยวกบความภาคภมใจในตนเองของนกเรยนชนประถมศกษาปท 5 ของโรงเรยนวดจนทรสโมสร กรงเทพมหานคร ผลการศกษาวจยพบวา ความภาคภมใจในตนเองกอนและหลงการเขารวมโปรแกรมการพฒนาความภาคภมใจในตนเองของนกเรยนชนประถมศกษาปท 5 โดยรวมและรายดาน เพมสงขน อยางมนยส าคญทาง สถตทระดบ .01 จงกล หงสศร และคณะ (2551, หนา 69) ไดศกษาถงภาวะความเปนผใหญของนกเรยนชวงชนท 4 ผลพบวา ภาวะความเปนผใหญของกลมทดลองและกลมควบคมหลงการ เขารวมกจกรรมกลม มความแตกตางกนอยางมนยส าคญทางสถตทระดบ .05 ซงแสดงวาการใชกจกรรมกลมสามารพฒนาภาวะความเปนผใหญของนกเรยนไดผลจรง

36

3. เอกสารทเกยวของกบสตปฎฐาน 4 ความหมายของสตปฎฐาน 4 แมชระววรรณ ธมมจารน (2551, หนา 13) ไดใหความหมายของ “วปสสนาตามหลกสตปฏฐาน 4” ไววา ค าวา “วปสสนา” เปนชอของปญญา มความหมายตามศพทดงน “ว” แปลวา โดยประการตางๆ “ปสสนา” แปลวา หยงร หยงเหน เหนแจง ดงนน “วปสสนา” แปลวา ปญญาหยงร หยงเหน เหนแจงโดยประการตางๆ ในสภาวะลกษณะของสภาวธรรมรป สภาวธรรมนาม ตามความเปนจรงวา สภาวธรรมทงหลายไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ไมใชสตว ไมใชบคคลตวตนเราเขา อกนยหนง ค าวา “วปสสนา” แปลวา ธรรมเครองรเหนรปนามตามสภาวะแหงไตรลกษณ หมายถง ปญญา ทหยงรสภาวะ (ปรากฏการณ) ของสภาวธรรม อารมณภายในกาย ใจ หรอรปกบนาม ตามความเปนจรงวาสภาวธรรมทงหลายไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ไมใชสตว ไมใชบคคลตวตน ม 9 ประการ ไดแก อทยพพยานปสสนาญาณ ญาณตามเหนความเกด และความดบของสภาวธรรมรป สภาวธรรมนาม ภงคานปสสนาญาณ ญาณอนตามเหนความเสอมสลายไปของสภาวธรรมรป สภาวธรรมนาม ภยานปสสนาญาณ ญาณอนหยงรสภาวธรรมรป สภาวธรรมนามปรากฏเปนของนากลว อาทนวานปสสนาญาณ ญาณอนหยงรทกขโทษของสภาวธรรมรป สภาวธรรมนาม นพพทานปสสนาญาณ ญาณอนหยงรความเบอหนายของสภาวธรรมรป สภาวธรรมนาม มญจตกมยตาญาณ ญาณอนค านงใครจะพนไปเสยจากสภาวธรรมรป สภาวธรรมนาม ปฏสงขานปสสนาญาณ ญาณหยงรการพจารณาหาทางออกจากสภาวธรรมรป สภาวธรรมนาม สงขารเปกขาญาณ ญาณอนเปนไปโดยความวางเฉยตอสภาวธรรมรป สภาวธรรมนาม สจจานโลมกญาณ หรออนโลมญาณ ญาณอนเปนไปโดยอนโลมแกการหยงรอรยสจ 4 ค าวา “สตปฏฐาน” เปนศพทสมาสทมาจากศพท 2 ศพท คอ สต+ปฏฐาน “สต” แปลวา การระลกร เปนปจจบนเฉพาะหนา ค าวา “ปฏฐาน” แปลวา เขาไปตง เพราะฉะนน“สตปฏฐาน” แปลวา ธรรมเครองระลกทเปนไปอยางตอเนอง หมายถง สตทตงมน ไดแก สต เจตสก พรอมสมปยตตธรรม อกนยหนง “สตปฏฐาน” แปลวา ธรรมอนเปนทตงแหงสต หมายถง อารมณของสต ไดแก กาย เวทนา จต ธรรม วปสสนาสตปฏฐาน คอ หลกการใชสต และปญญาก าหนดร สภาวธรรมทางกาย เวทนา จต ธรรม ตามความเปนจรงวา จนหยงรถงความเปลยนแปลง แปรปรวนไปของสภาวธรรมทงหลายวา ไมเทยง เปนทกข ไมใชสตว ไมใชบคคลตวตนเราเขา จนเกดปญญา ตงแตวปสสนาญาณท 1 นามรปปรจเฉทญาณไปจนถงวปสสนาญาณท 16 ปจจเวกขณญาณ หมายถง ปญญาร รปนาม เปนไตรลกษณ จนเกดปญญาเปนขนๆ 16 อยาง พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ) (2552, เวบไซด ) ไดใหความหมายของ

37

สตปฏฐาน 4 ตามแนวทางซงพระองคทรงแสดงไวในมหาสตปฏฐานสตรไววา สตปฏฐาน หมายถง ทตงแกสต หรอจะแปลวาการมสตก าหนดรอยางจดจอกไดความหมายอยางหลง คอ ”การมสตก าหนดรอยางจดจอ” นดจะเปนความหมายทเขาใจกนโดยทวไปมากกวา 1. การมสตก าหนดรอยางจดจอในสภาวะความเปนไปของรปนาม (เวลาขยบเคลอนไหวกาย) เรยกวา กายานปสสนาสตปฏฐาน 2. การมสตก าหนดรอยางจดจอในสภาวะความเปนไปของเวทนา เรยกวา เวทนานปสสนาสตปฏฐาน 3. การมสตก าหนดรอยางจดจอในสภาวะความเปนไปของจต เรยกวา จตตานปสสนาสตปฏฐาน 4. การมสตก าหนดรอยางจดจอในสภาวะความเปนไปของสภาวะตามอน เรยกวา ธมมานปสสนาสตปฏฐาน ค าวา “ วปสสนา” แยกศพทได ๒ บท คอ “ว” บทหนง กบ “ปสสนา” บทหนง “ว” นนในคมภรสวนใหญแสดงไววา ว ววเสน อนจจาทอากาเรน โดยอาการพเศษม อนจจง ทกขง อนตตา เปนตน “ปสสนา” หมายถง ความเหนแจง ดงนน วปสสนา จงหมายถง ความเหนแจงโดยอาการพเศษมอนจจะเปนตน หากจะพดใหเขาใจงาย วปสสนากหมายถง ความเหนแจงเปนพเศษในอารมณรปนาม โดยอาการเปน อนจจะ ทกขะ อนตตะ เปนตน นนเอง พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) (2537, หนา 86-87) ไดอธบายไววา วปสสนา คอการ รเหนตามเปนจรงหรอรเหนตามทมนเปน ไมใชรเหนตามทเราคดใหมนเปน ไมใชรเหนตามทอยากใหมนเปน พระคณเจายงกลาวอกวา ฝายวปสสนา ทวามหลกการคอรเหนตามความเปนจรงนน ผลทเกดขนของมนคอ ญาณ ระวงจะสบสน สมถะผลคอฌาน สวนผลทมงหมายของวปสสนาคอญาณ ฌานของสมถะนนแปลวาการเพงพนจ แนวแนอย จตอยกบสงทตองการได แตวปสสนาท าใหเกดญาณ คอตวความรหรอความหยงร ญาณจงเปนผลทมงหมายของวปสสนา พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) (2537, หนา 94) ไดใหความหมายของวปสสนาตามแบบสตปฎฐาน 4 ไววา สตปฎฐาน 4 คอ การตงสตก าหนดพจารณาสงทงหลายใหรเหนตามเปนจรง คอ ตามทสงหลายมนเปนของมนไมใชตามความคดปรงแตงของเรา ทคดใหมนเปนหรออยากใหมนเปน คอการเอาสตมาเปนตวน า เปนตวเดน เปนตวท างาน ฯลฯ สตปฎฐาน ท างานกบทกสงทกอยาง ทเกดขนเปนไปในชวตของเราตลอดเวลานเอง ทานจงแยกสตปฎฐานออกตามประเภท

38

ของสงทชวตของเราเกยวของโดยแบงเปน 4 ขอ คอ 1. กายานปสสนา สตปฎฐาน ใชสตตามดโดยมปญญารเทาทนสภาพรางกาย 2. เวทนานปสสนา สตปฎฐาน ใชสตตามดโดยมปญญารเทาทนความรสกสขทกข หรอไมสขไมทกขทเกดขน 3. จตตานปสสนา สตปฎฐาน ใชสตตามดโดยมปญญารเทาทนสภาพจตใจ 4. ธมมานปสสนา สตปฎฐาน ใชสตตามดโดยมปญญารเทาทนเรองราวทงหลาย ทรทคดทเกดขนในใจ คณาจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย (2551 ข, หนา 72-73) ไดใหความหมายของวปสสนาไววา วปสสนาหมายความวา การเขาไปก าหนดรเหนอาการของสภาวะ ทเกดขนตามความเปนจรง โดยแยกเปน “ว” แปลวา วเศษ, แจง, ตางๆ, จรง “ปสสนา” แปลวา รเหน เปนชอของปญญา และคณาจารย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย (2551 ก, หนา 98) ไดใหความหมายของสตปฏฐาน 4 ไวคอ ธรรมอนเปนทตงแหงสต หรอขอปฏบตทใชสตเปนประธานหรอหลกในการก าหนดระลกรหรอพจารณาสงทงหลาย ใหรเหนตามความเปนจรง ของธรรมนน ๆ โดยไมถกครอบง าดวยความยนดยนรายทท าใหเหนผดไปจากความเปนจรงตามอ านาจของกเลสตณหา หรอกลาวไดวาสตปฏฐาน 4 เปนธรรมทตงแหงสต จดประสงคเพอฝกสต และใชสตนนพจารณาใน กาย เวทนา จต ธรรม เพอใหเกดนพพทา ความคลายก าหนดความยดความอยาก จากการไปรตามเปนจรงของสงนน ๆ จงเปนไปเพอน าออกและละเสยซงตณหาอปาทานความยดมนถอมนในความพงพอใจหรอสขของตวของตน ทมในสนดานอนกอใหเกดความทกขโดยตรง วปสสนาม 2 คอ สมถปพพ คมวปสสนา และ สทธวปสสนา วธแรก สมถปพพ คมวปสสนา หรอวปสสนาทน าหนาดวยสมถะนน ส าหรบผ ทมเวลา กจะเรมการปฏบตโดยการเจรญสมถะกรรมฐานอยางใดอยางหนงกอน เชน การก าหนดลมหายใจเขาออก คอ อานาปานสต เพงกสณ เพงอสภะ เจรญพทธานสสต หรอ เมตตาภาวนา เปนตน เจรญสมถะกรรมฐานอยางใดอยางหนงจนกระทงได อปจารสมาธ ซงเปนสมาธทมก าลงระดบใกลฌานจตมความตงมนสงบแลวจงเปลยนมาก าหนดในอารมณรปนามทปรากฏชดในปจจบนขณะแบบวปสสนา ดงนน เมอเปลยนมาก าหนดแบบวปสสนานนสมาธกมก าลงดอยแลว ครนเมอตามก าหนดรป หรอก าหนดนามทปรากฏชดในปจจบนขณะอยางใดอยางหนงตอเนอง กจะสามารถเหนสภาวะ อนจจง ทกขง อนตตา ได เรยกวา สมถปพพ คมวปสสนา หรอ วปสสนาทใชสมถะน าหนา วธนเหมาะส าหรบผ มเวลาปฏบตมาก วธท 2 คอ สทธวปสสนา หรอวปสสนาลวน ๆ หมายถงวธปฏบตทเรมดวยการก าหนดรปนามเลย โดยไมตองเจรญสมถะใด ๆ กอน วธนเหมาะส าหรบผ ทมเวลาปฏบตนอย

39

การเรมปฏบตนน เรมก าหนดทรปนามตามทปรากฏในปจจบนขณะเลย เมอก าหนดตอเนองเขา จตมสมาธกสามารถเหนความเกดดบของอารมณรป – นาม ทถกก าหนดนน เหนความเปนอนจจง ทกขง อนตตา ขนมา เรยกวา วปสสนาญาณ วธนเรยกวา สทธวปสสนา บคคลทปฏบตตามวธนเรยกวา สทธวปสสนายานก หรอผปฏบตตามวปสสนาลวน ๆ เปนเครองด าเนนหรอเปนยาน สวนบคคลทปฏบตตามวธแรก คอ เรมเจรญสมถะจนไดสมาธกอนแลวจงเปลยนมาก าหนดแบบวปสสนานน เรยกวา สมถยานก หรออกนยหนงวาผ มสมถะเปนยาน คอผ มสมถะเปนเครองด าเนน ผ มเวลากสามารถปฏบตแบบสมถยานกได แตผ มเวลาจ ากดการปฏบตแบบวปสสนากจะเหมาะสมกวา ล าดบตอไป การก าหนดวปสสนาสตปฏฐานนน มวธก าหนดอยางไร ก าหนดวา “เกด...ดบ เกด....ดบ” หรอไมเชนนนกก าหนดวา “อนจจง - ทกขง – อนตตา” ใชหรอไม ค าตอบคอไมใชทงสองอยาง แตพระพทธองคทรงแสดงวา “ยถาภต สมมปปญญาย ทฏฐพพ ” แปลรวมความวา พงก าหนดรในรปตามทก าลงเกดอย เปนอย เวทนา ทก าลงเกดอย เปนอย กพงก าหนดรตามทเปนจรงในปจจบนขณะนน สญญา คอความจ าทก าลงเกดอย เปนอย พงก าหนดรตามความเปนจรงในปจจบนขณะนน สงขาร คอสภาวธรรมทก าลงเกดอย เปนอย พงก าหนดรตามความเปนจรงในปจจบนขณะนน วญญาณ คอจตหรอใจทก าลงเปนอย กพงก าหนดรตามความเปนจรงในปจจบนขณะนน ๆ เชน ในขณะน รปคอกายรอนกก าหนดตามสภาวะทเปนจรงวา “รอนหนอ – รอนหนอ” ถาเยนกก าหนดวา “เยนหนอ – เยนหนอ” ตงกก าหนดตามอาการทเปนจรงวา “ตงหนอ – ตงหนอ” เมอก าลงคแขนกก าหนดวา “คหนอ – คหนอ” ขณะก าลงเหยยดแขน กก าหนดตามอาการทเปนจรงวา “เหยยดหนอ – เหยยดหนอ” การก าหนดดงน เปนการก าหนดตามวธทพระพทธองคทรงแสดงไวในมหาสต ปฏฐานสตรวา “สมญชเต ปสารเต สมปชานการ โหต” กลาวคอ ในขณะทท าการคเหยยดแขนขานน พงท าการก าหนดรอยในขณะคเขา ในขณะเหยยดออกวา “คหนอ-คหนอ” “เหยยดหนอ–เหยยดหนอ” ในท านองเดยวกน ขณะท าการยกแขน กพงก าหนดวา “ยกหนอ–ยกหนอ” ขณะก าลงยกเทาพงก าหนดวา “ยกหนอ–ยกหนอ” ขณะเหยยดแขนพงก าหนดวา “เหยยดหนอ–เหยยดหนอ” การก าหนดรใหทนปจจบนขณะตามอาการทเปนจรงของกายดงนเรยกวา สตปฏฐานวปสสนา เมอแรกปฏบตนนนกปฏบตอาจจะไมแยกแยะไดวาอารมณใดปรากฏชดหรอควรจะก าหนดอารมณใดด จงตองมฐานหลกหรออารมณ

40

หลกส าหรบการก าหนด ซงอารมณหลกนมอยคตวเสมอ จนกวาจะสนใจหรอตายไป นนคอ อาการพอง – อาการยบ ของหนาทองซงเกดจากลมหายใจเขา – ลมหายใจออกตามปกตนนเอง เมอหายใจเขานนหนาทองจะคอย ๆ ขยบ ๆ เคลอนไหวขนมาเปนอาการพอง เมอหายใจออกกจะคอย ๆ ขยบ ๆ เคลอนไหวลงไปเปนอาการยบ อาการพอง – ยบ นจะลกษณะตางกน คอ อาการตงขน หยอนลง อาการดน – ดน เคลอนไหวขน – ลง เปนตน ซงอาการทงหลายเหลานมอยเสมอคกบอาการพองอาการยบ อาศยลกษณะอาการของหนาทองทก าบงพองก าบงยบนน เปนฐานหลกหรออารมณหลกในการก าหนดรตามแบบสตปฏฐาน การใชอาการพอง – อาการยบ ของหนาทองเปนอารมณหลกในการก าหนดน พระเดชพระคณทานมหาสสะยาดอ ทานไดเรยนรมาจากสะยาดอ วดเชตะวนแหงเมองตะถง ซงทานไดพบอาการพอง – อาการยบทหนาทองน ปรากฏชด จงใชเปนอารมณหลกในการปฏบตจนประสบความกาวหนา แลวจงเผยแผสงสอนพระสงฆลกศษยทงหลายรวมทงทานมหาสสะยาดอดวย ทานมหาสสะยาดอไดปฏบตตาม จนกระทงมความกาวหนาและชอบใจวธนมาก จงไดน าไปเผยแผแดนกปฏบตอยางกวางขวางแพรหลายสบตอ ๆ กนไป อาการพองและอาการยบ การใชอาการพอง–อาการยบของหนาทองเปนอารมณหลกในการก าหนดน หมายความวา ในขณะทหนาทองก าลงพองขนมานนใหก าหนดวา “พองหนอ” ขณะยบลงไปใหก าหนดวา “ยบหนอ” “พองหนอ – ยบหนอ / พองหนอ – ยบหนอ / พองหนอ – ยบหนอ” ดงนตอเนองกนไปเรอย ๆ ในขณะทก าหนดวาพองหนอ –ยบหนอนน หากมอารมณเกดขนและปรากฏขนใหเปลยนไปก าหนดอารมณนน ๆ เชน รปปรากฏชดกเปลยนไปก าหนดรป นามปรากฏชดกเปลยนไปก าหนดนาม เมออารมณนน ๆ ถกก าหนดดบไปแลว กเปลยนกลบมาก าหนดทฐานหลกคอ อาการพอง – อาการยบทหนาทองตอไป อาการพอง – อาการยบนเกดจากวาโยธาตหรอธาตลม “วาโย ธาต วตขมภนลกขณา สมทรณรสา อภนหารปจจปปฐานา” - ลกษณะพเศษของวาโยธาตคออาการหยอนหรอตง (วตขมภนลกขณา) กลาวคออาการพองเปนอาการทตงขน อาการยบเปนอาการทหยอนลง - มการเคลอนไหวเปนหนาท (สมทรณรสา) กลาวคอ มการเคลอนไหวไปดานหนาขณะพอง เคลอนไหวไปดานหลงขณะยบ - มการน าจากทแหงหนงไปสทอกแหงหนง เปนอาการปรากฏรไดในปญญาของผปฏบต (อภนหารปจจปปฐานา) กลาวคอ เมอหายใจเขาท าใหหนาทองพองขน เมอหายใจออกท าใหลมในทองยบลง

41

นกปฏบตพงเฝาตามก าหนดรอาการพอง – ยบ ตามสภาวะลกษณะทด าเนนไปดวยตวของมนเอง โดยไมแกไขหรอปรบบงคบใหเปนตามความคดความเขาใจของผปฏบต กจะสามารถรถงลกษณะทมการเคลอนไหวดงดน – ตงหยอนเหลาน ซงเกดจากวาโยธาต หรอธาตลม เปนรปอยางหนงไมใชนาม อาศยอาการพอง – อาการยบน ก าหนดไปจนกระทงเหนสภาวะของวาโยธาตนนวาเมอเกดขนแลวกดบไปไมคงอย ไมเทยง นนคอรอนจจง ทกขง เพราะวาทกพองทกยบนน เกดขนแลวกดบไปตอเนองกนไปไมขาดสาย จงบบคนใหเปนทกข คอรทกข อาการพองยบนน แทจรงแลวเปนเพยงสภาวะอยางหนง ทเปนอาการตง – อาการหยอน อาการเคลอนไหวเทานน หาใชตวเรา ของเรา หาใชสตวบคคลไม นนคอรอนตตา อนจจง - ทกขง - อนตตาน ไมสามารถจะรไดทนทเมอเรมก าหนด แตเมอการก าหนดมความตอเนองเปนเวลานานเขา จนจตมความนงสงบ และเกดสมาธทมก าลงจงจะสามารถรได การก าหนดหมายถงอยางไร หมายถงการดใหรนนเอง การเขาไปรนไมใชการรแบบสามญ แตเปนจตทไปท าการรอยางพเศษ คอดใหเหนอาการในปจจบนขณะ ดวยใหรพเศษดวย กลาวคอ 1. ในขณะทหนาทองพองขนมานน ใจจตตามประกอบรอาการทคอย ๆ กระเพอมขนมา พองขนมา โดยมอาการอนออกไปขางหนา เมอสดแลวกจะคอย ๆ ยบลงไป หยอนไป มอาการดนกลบไปขางหลง ดงนเรยกวา “การก าหนดร” 2. การทผปฏบตใชจตตามก าหนดรตาม คไปกบอาการทพองขนแลวยบลงดงน เรยกวา “วปสสนา” ในระหวางท าการก าหนดร ตามอาการพองอาการยบอยนน จตอาจเผลอคดฟ งซาน หรอหลดออกไปจากการก าหนด กละจากการก าหนดอาการพองยบไปก าหนดจตคดนนกอนวา “คดหนอ – คดหนอ” “ฟ งหนอ – ฟ งหนอ” เมอจตคดจตนกนนหายไปดบไปแลว กกลบมาก าหนดพองยบใหม ในท านองเดยวกน หากมเสยงเกดขน ไดยนชดเจนกเปลยนไปก าหนดเพยงวา “ไดยนหนอ–ไดยนหนอ” แลวกกลบมาพองยบใหม เมอไดกลนกก าหนด “กลนหนอ – กลนหนอ” แลวกกลบมาก าหนดพองยบใหม การก าหนดอรยาบถทง 4 ยน เดน นง นอน 1. กายานปสสนาสตปฏฐาน การมสตตงมนอยในการพจารณาเนองๆ ซงกายอนเปน รปขนธ คอ 1) อรยาบถปพพะม 1 ไดแก อรยาบถ 4 คอ ยน เดน นง นอน ในขณะเดน ผปฏบตพงมสตรเทาทนสภาวะเคลอนไหวของเทาแตละยางกาวดวยการก าหนดวา “เดนหนอๆ” หรอ “ยางหนอๆ” หรอ “ยกหนอ ยางหนอ เหยยบหนอ” เมอสมาธแกกลามากขน ผปฏบตจะสามารถรบรจตท

42

ตองการจะเดนไดอกโดยรวาจตทตองการเดนจะเกดขนกอนแลวจงเกดอาการเคลอนไหวตอมา ดงในมหาสตปฏฐานสตรทานแสดงไววา ปน จปร ภกขเว ภกข คจฉนโต วา คจฉามต ปชานาต , ฐโต วา ฐโตมหต ปชานาต นสนโน วา นสนโนมหต ปชานาต, สยาโน วา สยาโนมหต ปชานาต, ยถา ยถา วา ปนสส กาโย ปณหโต โหต ตถา ตถา น ปชานาต. “ดกรภกษทงหลาย ขอปฏบตอกประการหนง คอ ภกษเมอเดนอย ยอมรชดวาเดนอย เมอยนอย ยอมรชดวายนอย เมอนงอย ยอมรชดวานงอย เมอนอนอย กยอมรชดวานอนอย หรอวา ภกษตงกายไวดวยอาการอยางใดอย กยอมรชดดวยอาการอยางนน ” ความจรงคนทวไปทมไดเจรญสตปฏฐานกรวาตนเดน ใจมไดอยกบอาการเดนนน แตใจมกคดถงเรองในอดตหรออนาคตโดยมไดรบรสภาวะเดนอยางแทจรง ในบางครงแมจะรถงการเดนกมความส าคญวาเปนอตตา ตวตน เปนเราทเดนอย การเดนมความเทยงไมแปรปรวนเพราะกรยาเดนด ารงอยเหมอนเดม มไดปรากฏสภาวะเกดดบ ความรสกของคนทวไปจงม อตตสญญา คอ ความส าคญวาเปนตวตน ไมใชสตปฏฐานหรอวปสสนานกปฏบตผตามรสภาวะเดนในปจจบนขณะยอมจะมสตและปญญาแตกตางจากการรบรของคนทวไป กลาวคอ เขายอมรบรจตทตองการจะเดนกอนโดยก าหนดวา “อยากเดนหนอ”แลวสามารถตามรสภาวะเคลอนไหวอยางตอเนองตงแตเบองตนจนถงทสด เขารวาสภาวะเคลอนไหวเกดขนจากจตทสงใหเคลอนไหว และสภาวะเคลอนไหวนนกมความขาดชวงในระยะทยก ยาง และเหยยบไมปะปนกน หลงจากนนกจะหยงเหนความเกดดบอยางรวดเรวของสภาวะเคลอนไหวโดยละเอยด นกปฏบตผ เกดสภาวธรรมอยางน ยอมจะเขาใจวาไมมตวเรา ของเรา ซงเปนผ เดน มเพยงจตทสงงานและกลมรปทเคลอนไหวจากระยะหนงไปสอกระยะหนง มสภาพไมเทยงเพราะเกดขนแลวดบไป เปนทกขเพราะถกบบคนดวยความเกดดบ และไมใชตวตนทผใดอาจบงคบบญชาได เขายอมเพกถอน ความเหนผดวามบคคล ตวตน เปนเรา ของเรา และละความยดมนในตวตน

การก าหนดอรยาบถยน พระพทธองคไดตรสสอนไววา “ฐโต วา ฐโตมหต ปชานาต”ฯลฯ แปลความวา “ เมอยนอยกรวายนอย” หมายความวา ใหยนตวตรง และศรษะตงตรงไมกมหรอเงยหนาวางเทาทงสองเคยงคกน ใหปลายเทาเสมอกนและใหหางกนเลกนอย มอทงสองประสานกนไวขางหนาหรอขางหลงกได สายตามองไปหรอทอดสายตาไปขางหนาประมาณ 1 หรอ 2 เมตร ตงสตไวทกายรอาการของกายทก าลงยนตงตรงอยนน แลวก าหนดในใจวา “ยนหนอๆๆ” นเรยกวา ยนก าหนด

43

การก าหนดอรยาบถเดน พระพทธองคไดตรสสอนไววา “คจฉนโต วา คจฉามต ปชานาต” เปนตน แปลความวา“ก าลงเดนกรวาก าลงเดน” หมายความวา ใหยกเทาขวาขนชาๆ ใหพนจากพนประมาณ 1 ฝามอตะแคงของผปฏบตเอา แลวกาวเทาออกไป หรอเคลอนเทาไปขางหนาชาๆ ไมใหสนไปหรอยาวไปแลววางเทาลงบนพนชาๆ โดยวางใหเตมเทาพรอมกบสตก าหนดรตงแตเรมยกเ ทาขวาไปจนถงวางเทาขวาลงบนพนวา “ขวายางหนอ” สวนเทาซายกมวธก าหนดเชนเดยวกบเทาขวา คอยกเทาซายขนจากพนแลวกาวออกไปวางลงบนพน พรอมกบสตก าหนดรตงแตเรมยกเทาจนถงวางเทาลงพนวา “ซายยางหนอ” อยางนเรยกวา เดนก าหนด หรอเดนจงกรม คมภรวสทธมรรค และพระอรรถกถาจารยไดกลาวถง ลกษณะของธาตในขณะยกเทา การกาวเทาระยะหนง แบงออกเปน ๖ สวน ในการปฏบตวปสสนาเปรยบเทยบการเดนจงกรม 6 ระยะ คอ 1. การยกขนจากพน เรยกวา อทรณะ - ยก ทางปฏบตก าหนดวา “ยกสนหนอ”เกดจากธาตไฟเปนหลก และธาตลมคลอยตาม เพราะธาตไฟมสภาพเบากวาธาตลม ตามอาการปรากฏ (ปจจปฏฐาน) ของธาตไฟวา มททวานปปาทนปจจปฏฐานา (มการใหถงความออน/ การพงขนสงเปนเครองปรากฏ) 2. การยนเทาไปขางหนา เรยกวา อตหรณะ - ยาง ทางปฏบตก าหนดวา “ยกหนอ”เกดจากธาตลมเปนหลก ธาตไฟคลอยตาม เพราะมสภาพผลกดน ตามอาการปรากฏของธาตลมวา อภนหารปจจปฏฐานา (มการผลกดนเปนเครองปรากฏ) 3. ครนเหนตอ เหนหนาม (หรอ) เหนทฆชาต (ง) เปนตน อยางใดอยางหนงแลวกาวเทา (เลยง) ไปขางโนนและขางน เรยกวา วตหรณะ - ยาย ทางปฏบตก าหนดวา “ยางหนอ” เกดจากธาตลมเปนหลก ธาตไฟคลอยตาม เพราะมสภาพผลกดน 4. การหยอนเทาต าลง เรยกวา โวสสชชนะ - ลง ทางปฏบตก าหนดวา “ลงหนอ”เกดจากธาตน าเปนหลก ธาตดนคลอยตามเพราะธาตน ามสภาพหนกกวาธาตดน ตามลกษณะของธาตน าวา ปคฆรณลกขณา (มลกษณะไหลหรอเกาะกม) เนองดวยธาตน ามลกษณะไหลไปสทต าจงหนกกวาธาตดน 5. การวางเทาลงบนพนดน เรยกวา สนนกเขปนะ - เหยยบ ทางปฏบตก าหนดวา “ถกหนอ” เกดจากธาตดนเปนดนเปนหลก ธาตน าคลอยตาม เพราะมสภาพสมผสความแขงหรอออน ตามลกษณะของธาตดนวา กกขฬตตลกขณา (มลกษณะแขงหรอออน) และตามหนาทของธาตดนวา ปตฏฐานารสา (มหนาทตงไว)

44

6. การกดเทาลงกบพนในเวลาจะยกเทาอกขางหนงขน เรยกวา สนนรมภนะ - กดทางปฏบตก าหนดวา “กดหนอ” เกดจากธาตดนเปนหลก ธาตน าคลอยตาม การเดนจงกรม 6 ระยะ

ทาเรมเดน 1. ยนตวตรง มอทงสองปลอยตามสบายแนบล าตว สนเทาชดกน 2. ใบหนาและล าคอตงตรง ทอดสายตาลทพนพองาม โดยหางจากปลายเทาไปประมาณ 3-4 เมตร ไมกมมองปลายเทา และไมมองระดบสงไกลออกไป เพราะจะท าใหจตสงบชา 3. ยกมอซายมาวางเกบไวทหนาทองเหนอสะดอ แลวยกมอขวาตามมาวางทบมอซายนน พรอมดวยมสตคอยก าหนดพจารณากรยาอาการนน ซงมการเกดดบของรป (มอทเคลอนไหว) และของนาม (จตทบญชา) ถง 3 ระยะ คอ “ยก” “มา” “วาง” โดยใชองคภาวนาวา “ยก – หนอ” “มา – หนอ” “วาง – หนอ” (ยก หมายถง “รปทเกดขนและดบไป” หนอ กหมายถง “นามคอจตรวมท าดวย”) ก าหนดตนจต เมอก าหนดอรยาบถ ยน คอ รปยนเสรจแลว กตองมการก าหนดตนจต หรอตนใจในชวงหวตอเสยกอน กอนทจะขนอรยาบถใหม โดยเฉพาะทจะเปลยนจาก “ยน” ไปเปน “เดน” จาก “ยน” ไปเปน “กลบ” หรอจาก “ยน” ไปเปน “นง” เดนจงกรมระยะท 1 เดนจงกรมระยะท 1 น จตยงหยาบอย เลยมแค 1 “หนอ” จงไมยาก เพราะในกาวเดยวมความ “เกดดบ” ของรป (เทาทกาวไป) นาม (จตทบญชา) เพยงครงเดยว ซงใชองคภาวนาวา “ขวา – ยาง – หนอ” “ซาย – ยาง – หนอ” เพราะนยมออกเดนเทาขวาเปนกาวแรก โดยพดคอยหรอนกในใจวา “ขวา” พรอมกบท ากรยายกเฉพาะสนเทาขวาขนชา ๆ หางพนประมาณ 2 นว สวนปลายเทายงคงแตะพนอย

เดนจงกรมระยะท 2 เดนจงกรมระยะท 2 น จตเรมละเอยดขน เลยม 2 “หนอ” เพราะในกาวเดยวมความ “เกดดบ” “เกดดบ” ของรป – นาม ถง 2 ครง คอ รป – นาม ท “ยก” และรป – นามท “เหยยบ” ซงใชองคภาวนาวา “ยก – หนอ, เหยยบ – หนอ”

45

เดนจงกรมระยะท 3 เดนจงกรมระยะท 3 น จตละเอยดขนอก เลยม 3 “หนอ” เพราะในกาวเดยวมความ “เกดดบ” “เกดดบ” “เกดดบ” ของรป – นาม ถง 3 ครง คอ รป – นามท “ยก” รป – นามท “ยาง” และรป – นามท “เหยยบ” ซงใชองคภาวนาวา “ยก – หนอ, ยาง – หนอ, เหยยบ – หนอ”

เดนจงกรมระยะท 4 เดนจงกรมระยะท 4 น จตละเอยดขนโดยล าดบและเรมถขน เลยม 4 “หนอ” เพราะในกาวเดยวมความ “เกดดบ” “เกดดบ” “เกดดบ” “เกดดบ” ของรป – นาม ถง 4 ครง คอ รป – นามท“ยกเฉพาะสน” รป – นามท“ยกขนทงเทา” รป - นามท“ยาง” และรป – นามท“เหยยบ” ซงใชองคภาวนาวา “ยกสน – หนอ, ยก – หนอ, ยาง – หนอ, เหยยบ – หนอ”

เดนจงกรมระยะท 5 เดนจงกรมระยะท 5 น จตละเอยดขนกวาทกระยะทผานมา เลยม 5 “หนอ” เพราะในกาวเดยวมความ “เกดดบ” “เกดดบ” “เกดดบ” “เกดดบ” “เกดดบ” ของรป– าม ถง 5 ครง คอ รป–นามท “ยกเฉพาะสน” รป–นามท “ยกขนทงเทา” รป – นามท “ยาง” รป – นามท “ลง” และรป–นามท “ถก” ซงถกเตมฝาเทาเบา ๆ ไมใชเหยยบเตมแรงเหมอนในการเดนระยะท 4 ซงใชองคภาวนาวา “ยกสน – หนอ, ยก – หนอ, ยาง – หนอ, ลง – หนอ, ถก – หนอ”

เดนจงกรมระยะท 6 เดนจงกรมระยะท 6 น จตละเอยดทสด เลยมถง 6 “หนอ” เพราะในกาวเดยวมความ “เกดดบ” “เกดดบ” “เกดดบ” “เกดดบ” “เกดดบ” “เกดดบ” ของรป – นาม ถง 6 ครง คอ รป – นามท “ยกเฉพาะสน” รป–นามท “ยกขนทงเทา” รป–นามท “ยาง” รป–นามท “ลง” รป–นามท “ถกเฉพาะปลายเทา” และรป – นามท “กดสนเทา” ซงใชองคภาวนาวา “ยกสน – หนอ, ยก – หนอ, ยาง – หนอ, ลง – หนอ, ถก – หนอ, กดหนอ”

การก าหนดอรยาบถนง การนงก าหนดหรอนงสมาธพระพทธองคไดตรสสอนไววา “นสทต ปลลงก อาภชตวา อช กาย ปณธาย, ปรมข สต อปฏฐเปตวา” แปลความวา “นงคบลลงก ตงกายตรง ด ารงสตไวเฉพาะหนา” หมายความวา นงราบไปกบพน วางเทาขวาทบเทาซาย มอขวาวางทบมอซาย นงใหตวตร ง หลบตาหายใจตามปกต ตงสตดอาการพอง – ยบ ทองพองเพราะหายใจเขา ก าหนดรตามอาการททองพองวา “พองหนอ” ทองยบเพราะหายใจออก ก าหนดรตามอาการททองยบวา “ยบหนอ”

46

การก าหนดอรยาบถนอน พระพทธองคไดตรสสอนไววา “สยาโน วา สยาโนมหต ปชานาต” แปลความวา“เมอนอนอย กใหรวานอนอย” หมายความวา ขณะทเอนตวลงจะนอน พงก าหนดตามกรยาอาการ และทาทางของกาย จนกวาจะนอนเปนทเรยบรอยตอจากนนกใหก าหนดวา “พองหนอ ยบหนอ” จนกวาจะหลบ และหลบ เมอใดกไมตองสนใจการมสตก าหนดรตวอยเสมอดงนเปนก ารปฏบต ตามหลกสตปฏฐานสตร 2) สมปชญญปพพะม 1 ไดแก สมปชญญะ ม 4 อยาง คอ (1) ความรทเกดจากการพจารณาวา มประโยชนหรอไมมประโยชน เรยกวา สาตถกสมปชญญะ (2) ความรทเกดจากการพจารณาวา เปนสปปายะหรอไมเปนสปปายะ เรยกว า สปปายสมปชญญะ (3) ความรทเกดขนจากการพจารณาวา อารมณนนถกตองหรอไมถกตองเรยกวา โคจรสมปชญญะ (4) ความรทเกดขนจากการพจารณาวา รสกตวชดวาไมหลงลมในขณะท ากจนนๆ เรยกวา อสมโมหสมปชญญะ ในขณะกาวหรอถอย พงตามรสภาวะกาวหรอถอย ก าหนดวา “กาวหนอ” “ถอยหนอ” “เหนหนอ” “เหลยวหนอ” “คหนอ” “เหยยดหนอ” “ดมหนอ” “เคยวหนอ” เปนตน เมอวปสสนาญาณมก าลงมากขนจะรบรถงจตทตองการกาว ถอย เหน เหลยว ค เหยยด ดม เคยว พรอมทงสภาวะเคลอนไหวอยางชดเจน ปราศจากตวตน เรา ของเรา เปนตน 3) ธาตมนสการปพพะ ม 1 ไดแกการพจารณาโดยความเปนธาต 4 มสภาวลกษณะคอ

(1) ธาตดน (ปฐวธาต) มลกษณะแขงและออน (2) ธาตน า (อาโปธาต) มลกษณะไหลและเกาะกม (3) ธาตไฟ (เตโชธาต) มลกษณะรอนและเยน (4) ธาตลม (วาโยธาต) มลกษณะเคลอนไหวและหยอนตง

ปน จ ปร ภกขเว ภกข อมเมว กาย ยถาฐต ยถาปณหต ธาตโส ปจจเวกขต อตถ อมสมกาเย ปฐวธาต อาโปธาต เตโชธาต วาโยธาตต . ดกรภกษทงหลาย อกประการหนง ภกษยอมพจารณาเหนกายนแหละ ซงตงอยตามทตงอยตามปกต โดยความเปนธาตวา มอยในกายน ธาตดน ธาตน า ธาตไฟ ธาตลม

47

เสยยถาป ภกขเว ทกโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนเตวาส วา คาว วธตวา จาตมมหาปเถ วลโส ปฏวภชตวา นสนโน อสส ดกรภกษทงหลาย เปรยบเหมอน คนฆาโค หรอลกมอของคนฆาโค ผ มความช านาญครนฆาแมโคแลวช าแหละเนอแบงออกเปนชนๆ นงอย ณ ทางใหญ 4 แพรง ฉนใด เอวเมว โข ภกขเว ภกข อมเมว กาย ยถาฐต ยถาปณหต ธาตโส ปจจเวกขต อตถ อมสม กาเย ปฐวธาต อาโปธาต เตโชธาต วาโยธาตต . ดกรภกษทงหลาย ภกษกฉนนนเหมอนกน ยอมพจารณาเหนกายนแหละ ซงตงอยตามทตงอยตามปกต โดยความเปนธาตวา มอยในกายน ธาตดน ธาตน า ธาตไฟ ธาตลม อต อชฌตต วา กาเย กายานปสส วหรต , พหทธา วา กาเย กายานปสส วหรต, อชฌตตพหทธา วา กาเย กายานปสส วหรต. ภกษ ยอมพจารณาเหนกายในกายภายในบาง เฝาตามดกายในกาย ภายนอกอยบาง เฝาตามดกายในกายภายในหรอภายนอกอยบาง ดวยประการฉะน สมทยธมมานปสส วา กายสม วหรต, วยธมมานปสส วา กายสม วหรต, สมทยวยธมมานปสส วา กายสม วหรต. หรอเฝาตามดสงทเกดขนในกายอยบาง เฝาตามดสงทดบไปในกายอยบาง เฝาตามดสงทเกดขนและดบไปในกายอยบาง อตถ กาโยต วา ปนสส สต ปจจปฏฐตา โหต , ยาวเทว ญาณมตตาย ปตสสตมตตาย อนสสโต จ วหรต น จ กญจ โลเก อปาทยต . กหรอวา ภกษนนเขาไปตงสตอยวา กายมอยดงน เพยงเพอรไวเทานน เพยงเพอระลกไวเฉพาะเทานน เปนผไมมสงใดอาศยอยดวย ทงไมยดถออะไรๆ ในโลกดวย เอวมป ภกขเว ภกข กาเย กายานปสส วหรต. ดกอนภกษทงหลาย ภกษเฝาตามดกายในกายอย แมดวยประการดงกลาวน การตามรสภาวะพองยบของทองทสอนกนอยางแพรหลายในปจจบนนน จดเปนธาตกรรมฐาน เพราะสภาวะพองยบเปนลกษณะตงหยอนของลมในทองนอกล าไสทเรยกวา กจฉสยวาโย ความจรง ลมหายใจทสดเขาไปในปอด มไดเคลอนไปในทองดงทเขาใจกนโดยทวไป การหายใจนนเปนกระบวนการทเกดจากการท างานของกลามเนอกะบงลม ทรวงอกและกระดกซโครงกะบงลมกนอยระหวางชองอกและชองทอง โดยอยดานลางของปอด ตามปกตเมอเราหายใจเขา กะบงลมจะหดตวกดอวยวะในชองทองสงผลใหลมในทองพองออกมา และเมอหายใจออก

48

กะบงลมจะยดขน สงผลใหลมในทองยบลงพรอมกบดดลมออกจากปอด ดงนน สภาวะพองยบจงเปนลมในทองทมอยเดมและเปนอารมณกรรมฐานอยางหนงตามหลกกายานปสสนา สรปกายานปสสนาสตปฏฐานตามแผนผงดงน 2. เวทนานปสสนาสตปฏฐาน พระพทธองคตรสการเจรญเวทนานปสสนาวา อธ ภกขเว ภกข สข วา เวทน เวทยมาโน สข เวทน เวทยามต ปชานาต. ทกข วา เวทน เวทยมาโน ทกข เวทน เวทยามต ปชานาต. อทกขมสข วา เวทน เวทยมาโน อทกขมสข เวทน เวทยามต ปชานาต. “ภกษในพระศาสนาน เมอเสวยสขเวทนา ยอมรชดวาเสวยสขเวทนาอย เมอเสวยทกขเวทนา ยอมรชดวาเสวยทกขเวทนาอย เมอเสวยอเบกขาเวทนา ยอมรชดวาเสวยอเบกขาเวทนาอย” การพจารณาเวทนาม 3 อยางคอ 1) สขเวทนา คอ ความรสกทางกาย ไดแก ความสบายกาย ความโลง เปนตน ผปฏบตตามก าหนดรสขเวทนาวา “สบายหนอ” “โลงหนอ” ตามความเปนจรงยอมรชดวา มเพยงสภาวธรรมทเกดขนแลวกดบไป ไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน ไมมเรา ของเรา 2) ทกขเวทนา คอ ความรสกเปนทกขทางกาย ไดแก ความเจบ ปวด เมอย ชา คน รอน เยน จกเสยด เหนอย เปนตน ผปฏบตตามก าหนดรทกขเวทนาวา “เจบหนอ” “ปวดหนอ” “เมอย

กายานปสสนาสตปฏฐาน

อรยาบถ

สมปชญญะ

ธาต

ยน เดน นง นอน

กาวไปขางหนา ถอยหลง แลไปขางหนาเหลยวไปขางหลง หรอเหลยวซาย แลขวา กรยาทคอวยวะเขา เหยยดอวยวะออก กรยาใชบาตร นงหมผาจวรสงฆาฏ การขบเคยว การดม การกน การขบถายอจจาระ การถายปสสาวะ

ดน น า ลม ไฟ ก าหนดพอง ยบ

49

หนอ” “ชาหนอ” “คนหนอ” “รอนหนอ” “เยนหนอ” “จกหนอ” “เสยดหนอ” “เหนอยหนอ” ตามความเปนจรงยอมรชดวา มเพยงสภาวธรรมทเกดขนแลวกดบไป ไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน ไมมเรา ของเรา 3) อเบกขาเวทนา คอ ความรสกเปนกลาง ไมสขไมทกข เมออเบกขาเวทนาเกดขน กรวาไมสขไมทกข คอ เฉยๆ ผปฏบตตามก าหนดร “เฉยหนอ” การพจารณาเวทนา 5 อยางคอ 1) สขเวทนา ไดแก ความรสกทางกาย 2) ทกขเวทนา ไดแก ความรสกเปนทกขทางกาย 3) โสมนสเวทนา ไดแก ความรสกทางใจไดแกความสบายใจความดใจเบกบานใจเปนตน 4) โทมนสเวทนา ไดแก ความรสกทางใจ คอ ความไมสบายใจ ความเศราโศก เสยใจ กลว รอนใจ วตกกงวล เปนตน ผปฏบตตามก าหนดวา “ไมสบายใจหนอ” “เศราหนอ” “เสยใจหนอ” “กลวหนอ” “กงวลหนอ” 5) อเบกขาเวทนา ไดแก ไมสข ไมทกข เฉยๆ การพจารณาเวทนาม 9 อยางคอ เวทนาทองกามคณ (สามสสข) หมายถง ความพอใจ และไมพอใจกบกามคณ 5 คอ รป เสยง กลน รส และสมผส ไดแก

1) เสวยสขเวทนาอย มสตระลกรชดวา ก าลงเสวยสขเวทนา 2) เสวยทกขเวทนาอย มสตระลกรชดวา ก าลงเสวยทกขเวทนา 3) เสวยอเบกขาเวทนาอย มสตระลกรชดวา ก าลงเสวยอเบกขาเวทนา 4) เสวยสขเวทนามอามสอย มสตระลกรชดวา ก าลงเสวยสขเวทนามอามส 5) เสวยทกขเวทนามอามสอย มสตระลกรชดวา ก าลงเสวยทกขเวทนามอามส 6) เสวยอเบกขาเวทนามอามสอย มสตระลกรชดวา ก าลงเสวยอเบกขาเวทนามอามส 7) เสวยสขเวทนาไมมอามสอย มสตระลกรชดวา ก าลงเสวยสขเวทนาไมมอามส 8) เสวยทกขเวทนาไมมอามสอย มสตระลกรชดวา ก าลงเสวยทกขเวทนาไมมอามส 9) เสวยอเบกขาเวทนาไมมอามสอย มสตระลกรชดวา ก าลงเสวยอเบกขาเวทนาไมมอามส

50

สรปเวทนานปสสนาสตปฏฐานตามแผนผง ดงน 3. จตตานปสสนาสตปฏฐาน สตตามก าหนดพจารณาได 16 ประการคอ

1) เมอจตมราคะเกดขน ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตมราคะ 2) เมอจตปราศจากราคะ ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตปราศจากราคะ 3) เมอจตมโทสะเกดขน ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตมโทสะ 4) เมอจตปราศจากโทสะใหเอาสตตามก าหนดรวาจตปราศจากโทสะ 5) เมอจตมโมหะเกดขน ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตมโมหะ 6) เมอจตปราศจากโมหะใหเอาสตตามก าหนดรวาจตปราศจากโมหะ 7) เมอจตหดหและทอถอย ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตหดห และทอถอย 8) เมอจตฟ งซาน ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตฟ งซาน 9) เมอจตเปนมหคคตะ ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตเปนมหคคตะ 10) เมอจตไมเปนมหคคตะ ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตไมเปน มหคคตะ 11) เมอจตมจตอนยงกวา (สอตตรจต) ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตมจตอนยงกวา 12) เมอจตไมมจตอนยงกวา (อนตตรจต) ใหเอาสตตามก าหนดร วาจตไมมจตอนยงกวา13) เมอจตสงบแลว (สมาหตจต) ใหเอาสตตามก าหนดร วาจตสงบ 14) เมอจตไมสงบ (อสมาหตจต)ใหเอาสตตามก าหนดรวาจตไมสงบ

เวทนานปสสนาสตปฏฐาน

สขเวทนา ก าหนดวา สขหนอๆๆทกขเวทนา ก าหนดวา ทกขหนอๆๆอเบกขาเวทนา ก าหนดวา เฉยหนอๆๆ

สขเวทนา ก าหนดวา สขหนอๆๆ ทกขเวทนา ก าหนดวา ทกขหนอๆๆ โสมนสเวทนา ก าหนอวา ชอบหนอๆๆ โทมนสเวทนา ก าหนดวา ไมชอบหนอๆๆ อเบกขาเวทนา ก าหนดวา เฉยหนอๆๆ

มสตระลกรในสขเวทนาทก าลงเกด มสตระลกรในทกขเวทนาทก าลงเกด มสตระลกรในอเบกขาเวทนาทก าลงเกด มสตระลกรในสขเวทนาทเจอดวยอามส มสตระลกรในทกขเวทนาทเจอดวยอามส มสตระลกรในอเบกขาเวทนาทเจอดวยอามส มสตระลกรในสขเวทนาทไมเจอดวยอามส มสตระลกรในทกขเวทนาทไมเจอดวยอามส มสตระลกรในอเบกขาเวทนาทไมเจอดวยอามส

51

15) เมอจตพนจากกเลสแลว (วมตตจต) ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตพนจากกเลส 16) เมอจตไมพนจากกเลส (อวมตตจต) ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตไมพนจากกเลส สรปจตตานปสสนาสตปฏฐานตามแผนผง ดงน

จตตานปสสนาสตปฏฐาน

1. จตมราคะ มสตระลกรวา จตมราคะ 2. จตปราศจากราคะ มสตระลกรวา จตปราศจากราคะ 3. จตมโทสะ มสตระลกรวา จตมโทสะ 4. จตปราศจากโทสะ มสตระลกรวา จตปราศจากโทสะ 5. จตมโมหะ มสตระลกรวา จตมโมหะ 6. จตปราศจากโมหะ มสตระลกรวา จตปราศจากโมหะ 7. จตหดหและทอถอย มสตระลกรวา จตหดหและทอถอย 8. จตฟ งซาน มสตระลกรวา จตฟ งซาน 9. จตเปนมหคคตะ มสตระลกรวา จตเปนมหคคตะ 10. จตไมเปนมหคคตะ มสตระลกรวา จตไมเปนมหคคตะรวา จตมจตอนยงกวา 11. จตมจตอนยงกวา มสตระลกรวา จตมจตอนยงกวา 12. จตไมมจตอนยงกวา มสตระลกรวา จตไมมจตอนยงกวา 13. จตสงบ มสตระลกรวา จตสงบ 14. จตไมสงบ มสตระลกรวา จตไมสงบ 15. จตพนจากกเลส มสตระลกรวา จตพนจากกเลส 16. จตไมพนจากกเลส มสตระลกรวา จตไมพนจากกเลส

52

4. ธมมานปสสนาสตปฏฐาน สตตามก าหนดพจารณา 1) นวรณปพพะ 5 2) อปทานขนธปพพะ 5 3) อายตนปพพะ 12

นวรณธรรม คอ ธรรมเปนเครองกน หรอหาม ไมใหบรรลกศลธรรม มฌาน เปนตน ซงมสภาวธรรมดงน 1. กามฉนทนวรณ คอ ธรรมเปนเครองกนไมใหบรรลกศลธรรม ไดแก ความพอใจในกามคณอารมณ 2. พยาปาทนวรณ คอ ธรรมเปนเครองกนไมใหบรรลกศลธรรม ไดแก การผกพยาบาท จองลางจองผลาญผ อน 3. ถนมทธนวรณ คอ ธรรมเปนเครองกนไมใหบรรลกศลธรรม มอาการหดหและทอถอยตออารมณ (งวงเหงา หาวนอน) 4. อทธจจกกกจจนวรณ คอ ธรรมเปนเครองกนไมใหบรรลกศลธรรม ไดแก ความฟ งซานและร าคาญในอารมณ (ใจตงอยไมได) 5. วจกจฉานวรณ คอ ธรรมเปนเครองกนไมใหบรรลกศลธรรม ไดแก ความสงสย ลงเลใจ ในสงทควรเชอ (มพระรตนตรย เปนตน) ขนธ 5 เปนอารมณของอปาทาน ฉะนน จงเรยกวา อปาทานขนธ 5 คอ

1. รปขนธ ไดแก รป 2. เวทนาขนธ ไดแก เวทนาเจตสก 1 ดวง 3. สญญาขนธ ไดแก สญญาเจตสก 1 ดวง 4. สงขารขนธ ไดแก เจตสกทเหลอ 50 ดวง 5. วญญาณขนธ ไดแก จต 89 หรอ 121 ดวง

อายตนะม 12 คอ อายตนะภายใน 6 อายตนะภายนอก 6 คอ 1. จกขวายตนะ 1. รปายตนะ

2. โสตายตนะ 2. สททายตนะ 3. ฆานายตนะ 3. คนธายตนะ 4. ชวหายตนะ 4. รสายตนะ 5. กายายตนะ 5. โผฏฐพพายตนะ 6. มนายตนะ 6. ธมมายตนะ

53

สวนในธมมานปสสนานน ทานแยกธรรมะทเปนอารมณมาพจารณาไวถง 5 หมวด คอ มทงกศล อกศล และอพยากฤตคอธรรมทเปนกลาง ๆ เรมตน พระพทธองคทรงสอนใหพจารณาดนวรณ 5 ตอจากนนกใหพจารณาดอายตนะ ตอจากนนกทรงสอนใหพจารณาดขนธ 5 แลวทรงสอนใหพจารณาดโพชฌงค 7 และอรยสจ 4 รวมความวา ในธมมานปสสนานน มธรรมะทยกขนสการพจารณา เพอใหเขาถงธรรมในขอนน ๆ ซงมธรรมอย 5 ชนด คอ 1. นวรณ 5

2. อายตนะ 12 3. ขนธ 4. โพชฌงค 5. อรยสจ 4

ในทน ขอกลาวถงนวรณกอน ในนวรณนนพระพทธองคทรงสอน ใหตามดนวรณโดยดใหละเอยดถง 4 ขน คอ ขนท 1 ดใหรวาขอใดขอหนงมอยในจตหรอไม

ขนท 2 ดใหรวานวรณนน ๆ มนเกดขนไดอยางไร ขนท 3 ดใหรวาจะละนวรณนน ๆ ทมนเกดขนไดอยางไร ขนท 4 ดใหรวาท าอยางไรนวรณทละไดแลว จะไมกลบมาเกดอก

ทงน กเพอจะใหรวานวรณทง 5 ประการน ยงมอยในจตใจของเราหรอเปลา เกดขนมาไดอยางไร จะดบไดโดยวธใด ทยงเหลออยนนมอะไรบาง แตละขอ หรอในขณะนจตของเรามนวรณขอใดครอบง าอย จะเปนกามฉนท พยาบาท ถนมทธะ อทธจจกกกจจะ วจกจฉา ขอใดขอหนงครอบง าจตของเราอย แลวเราจะละไดอยางไร ถามนมขน หรอถามนหมดไปแลวมนจะไมเกดขนอกไดอยางไร เราจะใชวธใด นเปนการพจารณาเรองนวรณ 5

54

สรปธมมานปสสนาสตปฏฐาน การสงเคราะหวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ 1. การปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน 4 เปนทงสมถะ และวปสสนาคอ กายานปสสนาสตปฏฐาน มอรยาบถบรรพ สมปชญญะบรรพ ธาตบรรพ เปนวปสสนา สวนอานาปานบรรพ ปฏกลบรรพ อสภบรรพ ตองเจรญสมถะเสยกอนแลวจงยกขนสวปสสนา ภายหลง สวนเวทนานปสสนา จตตานปสสนา ธรรมานปสสนาสตปฏฐาน เปนวปสสนาลวน

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน

นวรณ 5

ขนธ 5

อายตนะ 12

1. กามฉนท (ความยนดพอใจ) 2. พยาบาท (ความโกรธ) 3. ถนมทธะ (ความงวง) 4. อทธจจกกกจจะ (ฟ งซาน) 5. วจกจฉา (สงสย)

1. รปขนธม 28 รป ไดแก มหาภตรป 4 เปน รป อปาทายรป 24 เปน รป 2. เวทนาขนธ เปน นาม 3. สญญาขนธ เปน นาม 4. สงขารขนธ เปน นาม 5. วญญาณขนธ เปน นาม

อายตนะภายใน อายตนะภายนอก 1. จกขวายตนะ (ตา) รปายตนะ (สตางๆ) 2. โสตายตนะ (ห) สททายตนะ (เสยงตางๆ) 3. ฆานายตนะ (จมก) คนธารมณ (กลนตางๆ) 4. ชวหายตนะ (ลน) รสายตนะ (รสตางๆ) 5. กายายตนะ (กาย) โผฏฐพพายตนะ (เยน รอน ออน แขง ไหว ตง) 6. มนายตนะ (จต 89หรอ121) ธมมายตนะ (เจตสก 52 นพพาน เปนนาม สวนสขมรป 16 เปนรป)

เปนนาม สวนสขมรป ๑๖ เปนรป)

55

2. การปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน 4 น ไดแก ขนธ 5 หรอรปนาม นนเอง คอ กายานปสสนาสตปฏฐาน ไดแก รปขนธ เปนรปธรรม เวทนานปสสนาสตปฏฐาน ไดแก เวทนาขนธ เปนนามธรรม จตตานปสสนาสตปฏฐาน ไดแก วญญาณขนธ เปนนามธรรม ธมมานปสสนาสตปฏฐาน ไดแก ขนธทง 5 เปนทงรปธรรมและนามธรรม 3. การปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน 4 ทานวางจรตไว 2 อยาง เพอใหเหมาะกบอธยาศยของผปฏบตคอ ตณหาจรตกบทฏฐจรต ใน 2 นแยกออกไปอกจรตละ 2 อยางคอ ตณหาจรต แยกออกเปนปญญานอยกบปญญากลา และทฏฐจรตกแยกออกเปน ปญญานอยกบปญญากลา คอ การพจารณากายานปสสนาสตปฏฐาน เหมาะแกผ มตณหาจรตหยาบทมปญญานอย การพจารณาเวทนานปสสนาสตปฏฐาน เหมาะแกผ มตณหาจรตละเอยดทมปญญากลา การพจารณาจตตานปสสนาสตปฏฐาน เหมาะแกผ มทฏฐจรตออนทมปญญานอย การพจารณาธมมานปสสนาสตปฏฐาน เหมาะแกผ มทฏฐจรตกลาทมปญญากลา มหาสตปฏฐานสตรน ซงจดเปนสตปฏฐาน 4 ไดคอ 1. กายานปสสนา การพจารณาใหเหนรางกายวา กายนสกวากาย ไมใชสตว บคคล ตวตน เรา เขา เปนเพยงแตวากายเทานน ไมควรเขาไปยดมนถอมน

2. เวทนานปสสนา การพจารณาวา เวทนานสกวาเวทนา ไมใชสตว บคคล ตวตน เรา เขา 3. จตตานปสสนา การพจารณาวา จตนสกวาจต ไมใชสตว บคคล ตวตน เรา เขา 4. ธมมานปสสนา การพจารณาวา ธรรมนสกวาธรรม ไมใชสตว บคคล ตวตน เรา เขา

นคอเนอความแตโดยยอ แททจรง เนอความในพระสตรนยงมพสดารอก 4. การปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน 4 ในคมภรอรรถกถา กลาววา สตปฏฐาน 4 มงแสดงการละหรอ ท าลายวปลลาสธรรมทง 4 เปนหลกวาคอ 4.1) สภวปลลาส ท าลายไดดวยกายานปสสนา ละสภสญญา คอ เหนความส าคญวารปนามเปนของสวยงาม 4.2) สขวปลลาส ท าลายไดดวยเวทนานปสสนา ละสขสญญา คอ เหนความส าคญว ารปนามเปนสข 4.3) นจจวปลลาส ท าลายไดดวยจตตานปสสนา ละนจจสญญา คอ เหนความส าคญวารปนามเปนของเทยง

56

4.4) อตตวปลลาส ท าลายไดดวยธรรมานปสสนา ละอตตสญญา คอ เหนความส าคญวารปนามเปนตวเปนตน 5. การปฏบตสตปฏฐาน 4 เพอท าลายอภชฌา (ความยนด) โทมนส (ความยนราย) ไดนนตองรจกอารมณของสตปฏฐาน ๔ (อารมณทถกร) ไดแก กาย เวทนา จต ธรรม หรอ รปกบนาม และผก าหนดร ไดแก อาตาป (ความเพยร) สมปชาโน (ปญญา) สตมา (สต) ฉะนน องคธรรมของสตปฏฐาน ๔ ไดแก อารมณทถกร และผก าหนดร (ฐานยปจาระกลาวถงฐานคอ สภาวธรรมแตหมายถง บคคลผปฏบตทก าหนดรสภาวธรรมนน ) สรปการสงเคราะหสตปฏฐาน ๔ เขาเปนรป นาม ไดดงแผนผงดงน

สตปฏฐาน 4

กาย เวทนา จต ธรรม

ปญญา

กายา รปขนธ 28 รป รปธรรม เวทนา เวทนาขนธ นามธรรม จต วญญาณขนธ นามธรรม

ธรรม ขนธทง 5 เปนทงรปธรรม และนามธรรม

ไตรลกษณ

มรรค ผล นพพาน

57

หลวงพอจรล ฐตธมโม (2552, เวปไซด) ไดอธบายเกยวกบสตปฏฐานวา เปนชยภม คอสนามฝกตน พระพทธเจาทรงตง มหาสตปฏฐาน เปนชยภม อปมาในทางโลก การรบทพชงชยมงหมายชยชนะ จ าตองหาชยภม ถาไดชยภมทดแลว ยอมสามารถปองกนอาวธของขาศกไดด ณ ทนนสามารถรวบรวมก าลงใหญ เขาฆาฟนขาศกใหปราชยพายแพไปได ทเชนนนจงเรยกวาชยภม คอททประกอบไปดวยคายคประตหอรบอนมนคงฉนใด อปมยในทางธรรมกฉนนน ทเอามหาสต ปฏฐานเปนชยภม โดยผ ทจะเขสสงครามรบกบขาศก คอกเลส ตองพจารณากายานปสสนาสต ปฏฐาน เปนตน สตปฏฐาน 4 คอทางปฏบตทถกตอง คอ ปฏบตตามสตปฏฐาน 4 สตปฏฐาน 4 แปลใหเขาใจงาย ๆ กคอ ฐานทตงของสต หรอ เหตปจจยส าหรบปลกสตใหเกดขนในฐานทง 4 คอ 1. กายานปสสนาสตปฏฐาน คอ การพจารณากาย จ าแนกโดยละเอยดม 14 อยางคอ 1. อสสาสะปสสาสะ คอ ลมหายใจเขาออก

2. อรยาบถ 4 ยน เดน นง นอน 3. อรยาบถยอย การกาวไปขางหนา ถอยไปทางหลง คขาเขา เหยยดขาออก งอแขนเขาเหยยดแขนออก การถายหนก ถายเบา การกน การดม การเคยว ฯลฯ คอ การเคลอนไหวรางกายตาง ๆ

4. ความเปนปฏกลของรางกาย (อาการ 32) 5. การก าหนดรางกายเปนธาต 4 6. ปาชา 9

2. เวทนานปสสนาสตปฏฐาน คอ การเจรญสตเอาเวทนาเปนทตง เวทนาแปลวา การเสวยอารมณ ม 3 อยางคอ 1. สขเวทนา 2. ทกขเวทนา 3. อเบกขาเวทนา เมอเวทนาเกดขน กใหมสตสมปชญญะก าหนดไปตามความเปนจรงวา เวทนานเมอเกดขน ตงอย ดบไป ไมเทยงแทแนนอน เวทนากสกแตวาเวทนา ไมใชสตวบคคล ตวตนเราเขาไมยนดยนราย ตณหากจะไมเกดขน และปลอยวางเสยได เวทนานเมอเจรญใหมาก ๆ เปนไปอยางสมบรณแลว อาจท าใหทกขเวทนา ลดนอยลง หรอไมม อาการเลยกเปนได อยางทเรยกกนวา สามารถแยก รป นาม ออกจากกนได (เวทนาอยางละเอยดม 9 อยาง) 3. จตตานปสสนาสตปฏฐาน ไดแก การปลกสตโดยเอาจตเปนอารมณ หรอเปนฐานทตงจตนม 16 คอ 1.จตมราคะ จตปราศจากราคะ 2.จตมโทสะ จตปราศจากโทสะ 3.จตมโมหะ จตปราศจากโมหะ 4.จตหดห จตฟ งซาน 5.จตยงใหญ (มหคคตจต) จตไมยงใหญ (อมหคคตจต) 6.จตยง (สอตตรจต) จตไมยง (อนตตรจต) 7.จตตงมน จตไมตงมน 8.จตหลดพน จตไมหลดพน

58

การท าวปสสนาใหมสตพจารณาก าหนดใหเหนวา จตนเมอเกดขน ตงอย ดบไป ไมเทยงแทแนนอน ละความพอใจและความไมพอใจออกเสยได 4. ธมมานปสสนาสตปฏฐาน คอ มสตพจารณาธรรมทงหลายทงปวง คอ 4.1 นวรณ คอ รชดในขณะนนวา นวรณ 5 แตละอยางมอยในใจ หรอไม ทยงไมเกด เกดขนไดอยางไร ทเกดขนแลวละเสยไดอยางไร ทละไดแลวไมเกดขนอกตอไปอยางไร ใหรชดตามความเปนจรงทเปนอยในขณะนน 4.2 ขนธ 5 คอ ก าหนดรวาขนธ 5 แตละอยางคออะไรเกดขนไดอยางไร ดบไปไดอยางไร 4.3 อายตนะ คอ รชดในอายตนะภายในภายนอกแตละอยางรชดในสงโยชนทเกดข น เพราะอาศยอายตนะนน ๆรชดวาสงโยชนทยงไมเกด เกดขนไดอยางไร ทเกดขนแลวละเสยไดอยางไร 4.4 โพชฌงค คอ รชดในขณะนนวา โพชฌงค 7 แตละอยางมอยในใจตนหรอไม ทยงไมเกด เกดขนไดอยางไรทเกดขนแลวเจรญเตมบรบรณไดอยางไร 4.5 อรยสจ 4 คอ รชดอรยสจ 4 แตละอยางตามความเปนจรงวาคออะไร สรป ธมมานปสสนาสตปฏฐานน คอ จต ทคดเปน กศล อกศลและอพยากฤต เทานน ผปฏบตสตปฏฐาน 4 ตองท าความเขาใจอารมณ 4 ประการใหถกตองคอ 1. กาย ทวรางกายนไมมอะไรสวยงามแมแตสวนเดยว ควรละความพอใจและความไมพอใจออกเสยได 2. เวทนา สข ทกข และไมสขไมทกขนน แทจรงแลวมแตทกข แมเปนสขกเพยงปดบงความทกขไว 3. จต คอ ความนกคด เปนสงทเปลยนแปลงแปรผน ไมเทยง ไมคงทน 4. ธรรม คอ อารมณทเกดกบจต อาศยเหตปจจยเกดขน เมอเหตปจจยดบไป อารมณนนกดบไปดวย ไมมสงเปนอตตาใด ๆ เลย การปฏบตวปสสนากรรมฐานนน จะมผลมากนอยเพยงใดอยทหลกใหญ 3 ประการ

1. อาตาป ท าความเพยรเผากเลสใหเรารอน 2. สตมา มสต 3. สมปชาโน มสมปชญญะ อยกบรปนามตลอดเวลาเปนหลกส าคญ

นอกจากนนผปฏบตตองมศรทธา ความเชอวาการปฏบตเชนนมผลจรง ความมศรทธาน เปรยบประดจเมลดพชทสมบรณดพรอมทจะงอกงามไดทนททน าไปปลก ความเพยรประดจน าท

59

พรมลงไปทเมลดพชนน เมอ เมลดพชไดน าพรมลงไป กจะงอกงามสมบรณขนทนท เพราะฉะนน ผปฏบตจะไดผลมากนอยเพยงใดยอมขนอยกบสงเหลานดวย

ผลหรออานสงสจากการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน 4 แมชระววรรณ ธมมจารน (2551, หนา 35-37) ไดกลาวถงอานสงสของสตปฏฐาน 4 ไววา พระผ มพระภาคทรงแสดงอานสงสของการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐานสตรไว ในตอนทายของพระสตรนวา “ดกรภกษทงหลาย กผใดผหนง พงปฏบตสตปฏฐาน 4 (วปสสนา) น อยางน ตลอด 7 วน เปนอยางนอยกหวงไดวา เขาพงหวงผลในปจจบนอยางใดอยางหนง ในจ านวนผล 2 อยาง คอ

1. จะไดบรรลอรหตตผล 2. ถายงมอปาทานเหลออย จะบรรลอนาคามผล

ดงพทธพจนทตรสวา “ดกรภกษทงหลาย หนทางนเปนทไปอนเอก เพอความบรสทธของเหลาสตวทงหลาย เพอกาวลวงโสกะและปรเทวะ เพอดบทกขและโทมนส เพอบรรลเญยยธรรม (อรยมรรค) เพอท าใหแจงพระนพพาน หนทางสายน คอ สตปฏฐาน 4 ประการ (วปสสนา)”

อานสงสแหงการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน 4 1. เมอตายจะไดสต 2. ตายแลวไมตกอบาย จะไดไปเกดในสคต โลกสวรรค 3. เปนเชอ เปนพนฐาน เปนนสสยตามสงใหไดมรรคผล นพพาน ในชาตหนาเรวขน 4. ถาปฏบตตอเนองกน 7 ปจะไดผล 2 ประการคอ

4.1 จะไดเปนพระอนาคาม 4.2 ถาอนทรยแกกลา กจะไดเปนพระอรหนตในปจจบนชาตนน

7 ปจงยกไว บคคลผ เจรญสตปฏฐาน 4 ตลอด 6 ป พงหวงไดผลอยาง 1 ใน 2 อยาง คอ อรหตตผลในปจจบน หรอเมอยงมอปาทานเหลออยกจกเปนอนาคาม 6 ปจงยกไว บคคลผ เจรญสตปฏฐาน 4 ตลอด 5 ป พงหวงไดผลอยาง 1 ใน 2 อยาง คอ อรหตตผลในปจจบน หรอเมอยงมอปาทานเหลออยกจกเปนอนาคาม 5 ปจงยกไว บคคลผ เจรญสตปฏฐาน 4 ตลอด 4 ป พงหวงไดผลอยาง 1 ใน 2 อยาง คอ อรหตตผลในปจจบน หรอเมอยงมอปาทานเหลออยกจกเปนอนาคาม 4 ปจงยกไว บคคลผ เจรญสตปฏฐาน 4 ตลอด 3 ป พงหวงไดผลอยาง 1 ใน 2 อยาง คอ อรหตตผลในปจจบน หรอเมอยงมอปาทานเหลออยกจกเปนอนาคาม

60

3 ปจงยกไว บคคลผ เจรญสตปฏฐาน 4 ตลอด 2 ป พงหวงไดผลอยาง 1 ใน 2 อยาง คอ อรหตตผลในปจจบน หรอเมอยงมอปาทานเหลออยกจกเปนอนาคาม 2 ปจงยกไว บคคลผ เจรญสตปฏฐาน 4 ตลอด 1 ป พงหวงไดผลอยาง 1 ใน 2 อยาง คอ อรหตตผลในปจจบน หรอเมอยงมอปาทานเหลออยกจกเปนอนาคาม คณาจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย (2551 ก, หนา 147) ไดกลาวถงอานสงสของการเดนจงกรมวา

1. อดทนตอการเดนทางไกลดวยด 2. อดทนตอการท าความเพยร 3. มอาพาธนอย 4. อาหารทกน ดม เคยว ลมรสแลวยอมยอยไป 5. สมาธทไดจากการเดนจงกรมอยไดนาน

และคณาจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย (2551 ก, หนา 151) ยงไดกลาวถงประโยชนของการนงตวตรงวา

1. ท าใหอาการพอง ยบ ปรากฏชดเจน 2. ไมปวดหลง ไมปวดเอว ไมปวดศรษะ เลอดลมเดนสะดวกด 3. ท าใหความเพยรและสมาธเสมอกน 4. ไมงวงนอนนงไดนาน

คณาจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย (2551 ข, หนา 89-90) ไดอธบายถงประโยชนของการปฏบตวปสสนานนมมาก แตเมอกลาวโดยสรป กคอ

1. สามารถก าจดกเลสตาง ๆ อนเปนตนเหตของความทกข ความเดอดรอนตาง ๆ ลงได2. มความทกขนอยลง และมความสขมากขน 3. คลายความยดมนในสงทงปวงลงได ไมวนวายเดอนรอนไปตามกระแสของโลก

4. มจตใจมนคง รเทาทนความเปนจรงของสงทงหลาย ไมฟขน หรอยบลงดวยอ านาจโลกธรรม

5. มความเหนแกตวนอยลง แตบ าเพญประโยชนเพอผ อนมากขน 6. จตใจมคณธรรมหรอมคณภาพสงขนตามขนของการปฏบต 7. สามารถเขานโรธสมาบต อนเปนความสขขนสงในปจจบนภพได 8. สามารถบรรลความเปนอรยบคคล อนเปนบญเขตของโลก

61

9. ยอมไดดมรสแหงอรยผล อนเกดจากการพนจากอ านาจของกเลสได 10. สามารถบรรลพระนพพานได.

4. งานวจยทเกยวของกบสตปฎฐาน 4 แมชระววรรณ ธมมจารน (งานวสทธพนธ) (2551, หนา 113-114) สรปผลการวจยเพอสนบสนนการปฏบตวปสสนากรรมฐานตามหลกสตปฏฐาน 4 จากการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน 4 เปนวธการดบทกขทางกาย ทางใจทเกดจากกเลส อนไมพงประสงคเปนการชวคราวหรอถาวร ม 2 ประการคอ เพอดบทกขใหผ ปฏบตพนจากทกข เขาถงมรรค ผล นพพาน อนไดแก โสดาปตตมรรค โสดาปตตผล สกทาคามมรรคสกทาคามผล อนาคามมรรค อนาคามผล และอรหตตมรรค อรหตตผล ถอเปนผลอนสงสดในการอบรมจตใจของมนษยทงปวงในโลก เปนเนอนาบญทสงสดไมมสงใดยงไปกวา เพราะสงผลถงโลกตตระสามารถหลดพนจากภพภมอนไดแก นรก เปรต อสรกาย เดรจฉาน มนษย สวรรคและพรหมไดโดยเดดขาด ซงเปนการดบทกขอยางถาวร แตถายงไมสามารถดบทกขอยางถาวรได ท าใหผศกษาและปฏบตมความเขาใจในหลกการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐานไดอยางถกตอง ท าใหผปฏบตมสตด ความจ าด มสมาธ มความอดทน มความพากเพยร มปญญาในการท างานสามารถแกไขปญหาเฉพาะหนาในชวตประจ าวนไดอยางมประสทธภาพ และสามารถสรางก าลงใจใหมความอดทนในการด าเนนชวตตามท านองคลองธรรมได สรปจากหลกการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน 4 ไดแก กายานปสสนา เวทนานปสสนา จตตานปสสนา ธรรมานปสสนา เมอยอแลวเหลอ 2 อยางคอ รป กบ นาม หรอกายกบใจ การจะเขาถงพทธประสงคของพระสมมาสมพทธเจานน ตองลงมอปฏบตวปสสนาตามหลกสต - ปฏฐาน 4 โดยการก าหนดสตไวท กาย (รป) เวทนา (นาม) จต (นาม) ธรรม (เปนทงรปและนาม) หรอรป นามเปนอารมณ วธปฏบตโดยการเอาสตสมปชญญะ ก าหนดจดจออยกบรปนาม ปจจบนขณะ อยางตดตอ ตอเนอง พรอม ๆ กบการปรบอนทรยของผปฏบตใหสม าเสมอกนไมใหขาดตกบกพรอง โดยพระวปสสนาจารยผช านาญ จนเกดปญญา หรอทเรยกวา ญาณ เหนความเปลยนแปลงแปรปรวนไปของสภาวธรรมรป สภาวธรรมนาม ตามความเปนจรง วา ไมเทยง เปนทกข ไมสามารถบงคบบญชาได ตามล าดบญาณตงแตญาณ 1 นามรปปรจเฉทญาณ ไปจนถง มรรค ผล นพพาน และญาณ 16 ปจจเวกขณญาณ ตามล าดบ พระธรรมนญ จองค า และคณะ (2545. หนา 82) ไดศกษาเกยวกบผลการฝกพฒนาจตโดยการเจรญสตปฎฐาน 4 มผลตอความฉลาดทางอารมณ ของนกศกษาระดบประกาศนยบตรชนสง ของวทยาลยเทคนคพษณโลก พบวา การเจรญสตปฎฐาน 4 สามารถพฒนาความฉลาด

62

ทางอารมณของนกศกษาได อยางมนยส าคญทางสถตทระดบ .05 และผลการศกษายงพบวา นกศกษาทไดรบการฝกเจรญสตปฎฐาน 4 มความฉลาดทางอารมณสงกวานกศกษาทไมไดฝกเจรญสตปฎฐาน 4 พระมหาบญชต สดโปรง (2536, บทคดยอ) วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต (ศาสนาเปรยบเทยบ) มหาวทยาลยมหดล ศกษาคณสมบตของพระอรหนตในเรองบารม อภญญา และปญญา งานวจยนพยายามชใหเหนวา ภาวะของนพพานเปนสงทมอย และสามารถปลกฝงขนไดในชวตจรง พระอรหนตเปนบคคลตวอยางทสามารถปลกฝงภาวะของนพพานไดในระดบสงสด การบรรลเปนพระอรหนตทงในอดต-ปจจบน-อนาคต ไมใชเปนสงทเกดขนโดยบงเอญ การทมนษยประสบความทกขมองเหนชวตมลกษณะ “พรองอยภายใน”จะดวยเหตผลใดกตาม นนคอ มนษยก าลงเรยกรองหาวถชวตแบบพระอรหนตอยโดยไมรสกตว แตไมใชเรยกรองดวยการออนวอนจากอ านาจภายนอก เพราะพระพทธศาสนาเปนศาสนาแหงการปฏบต (กรยาวาท) และเปนศาสนาแหงความพากเพยร (วรยะวาท) จงตองอาศยปฏบตธรรมทง สมถกรรมฐานและวปสสนากรรมฐาน ในการปลกฝงคณสมบตทางจตในระดบตาง ๆ ตงแตคณสมบตพนฐานคอ การสงสมบารม พฒนาจตขนไปเปนระดบอภญญา จนถงคณสมบตระดบพเศษยง คอ ปญญา กจะหยดเดนทางในสงสารวฏได วรยา ชนวรรโณ และคณะ (2537,เวปไซด) ศกษาวจยเรอง “ววฒนาการการตความค าสอนเรองสมาธในพระพทธศาสนาฝายเถรวาทในประเทศไทย”ศกษาในสมยกรงรตนโกสนทรตงแต พ.ศ. 2500 เปนตนไป ผลการศกษาวจยพบวา การตความค าสอนเรองสมาธ ตลอดจนการน ามาเปนแนวทางในการสอนปฏบต จะมความแตกตางกนออกไปตามลกษณะของสงทน ามาใชพจารณา แบงออกเปนสายส าคญ 5 สาย คอ 1. สายอานาปานสต คอ การพจารณาลมหายใจเขา-ออก และบรกรรมภาวนาวา “พทโธ” เปนแบบทนยมมาแตเดม ไดแก กลมพระอาจารยมน ภรทตโต 2. สายธดงคกรรมฐานอสาน มพนฐานจากสายอานาปานสต แตมลกษณะเปนพระปาตองออกธดงคดวย มมากในแถบภาคอสาน 3. สายวดมหาธาต ฯ เปนสายใหญสายหนง ทแผขยายแนวการสอนสมาธไปตามวทยาเขตของมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ไดแนวปฏบตมาจากพมา พจารณาอาการพอง-ยบของหนาทองขณะหายใจ 4. สายธรรมกาย ไดแก แนวการสอนตามแบบหลวงพอวดปากน าภาษเจรญ พจารณาดวงแกวทบรเวณศนยกลางของรางกาย

63

5. สายประยกต มการสงเคราะหแนวค าสอนในพระพทธศาสนามาใชอธบายการปฏบตและสอนสมาธ เชน ส านกสนตอโศก งานวจยยงพบวาส านกอาจารยพร รตนสวรรณ หลวงพอเทยน จตตสโภ ส านกสายตาง ๆ เหลาน มสาขาของการปฏบต กระจดกระจายตามภาคตาง ๆ ทวประเทศไทย และมอทธพลในทางความคดตอพทธศาสนกชนทยดถอแนวทางปฏบตของส านกเหลาน และแมวาแตละส านกลวนมแนวทางการปฏบตแตกตางกนออกไป แตโดยสรปแลวอาจกลาวไดวา ทกส านกตางใหความส าคญกบการฝกอบรมสมาธวา เปนการปฏบตใน 2 ลกษณะ คอ ในทางหลกการและในทางวธการ ทางหลกการ คอ เปนการอบรมเพอเขาถงธรรม สวนวธการ คอ การคดคนเทคนคและวธปฏบตตาง ๆ เพอผปฏบตสามารถบรรลผลส าเรจไดตามเปาหมายทก าหนดไว คอ การก าจดกเลสและความชวตาง ๆ ใหหมดไป พระปกเกต บญภกด (2535, เวปไซด) วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต(ศาสนาเปรยบเทยบ) มหาวทยาลยมหดล ศกษาเปรยบเทยบเจตคตตอพระพทธศาสนาโดยสมตวอยางประชากร จ านวน 600 ราย ของนสตนกศกษามหาวทยาลยของรฐกบนกเรยนทหาร 3 เหลาทพ พบวา นสตนกศกษาและนกเรยน 3 เหลาทพ มเจตคตทเหนชอบดวยตอหลกธรรมและการปฏบตตามหลกอรยสจจ 4ไตรลกษณ ปฏจสมปบาท ไตรสกขา และโอวาทปาตโมกข โดยประชากรสวนใหญมเจตคตทเหนชอบดวยอยางยงกบหลกโอวาทปาตโมกข (รอยละ 47-82) หลกธรรมในสวนทประชากรสวนใหญมเจตคตทเหนชอบดวย รอยละ 42.56 - 49.31 และนกเรยน 3 เหลาทพ มเจตคตทเหนชอบดวยกบพระพทธศาสนามากกวานสตนกศกษาจากมหาวทยาลย ของรฐ อยางมนยส าคญทางสถต ณ ระดบ .001 ผ ทเคยบวชเปนพระภกษหรอมคนในครอบครว ทปฏบตธรรมหรอเพอนทสนททปฏบตธรรมจะมเจตคตทเหนชอบดวยกบพระพทธศาสนามากกวาผ ทไมเคยออกบวช หรอไมมคนรอบขางทปฏบตธรรม อยางมนยทางสถต ณ ระดบ .001 ระดบการศกษา และการอบรมจากครอบครวและสงแวดลอม จงมผลตอการสรางเจตคตทดตอค าสอนในพระพทธศาสนามาก อรทย ทาวสน (2531, เวปไซด) วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต (ศาสนาเปรยบเทยบ) มหาวทยาลยมหดล ศกษาเปรยบเทยบวธปฏบตกรรมฐานแบบวดอโศการาม กบวดพระธรรมกาย ผลการศกษาพบวาการปฏบตกรรมฐานของวดอโศการามมการสอนและวธปฏบตขนสมถกรรมฐาน ไมเนนวธใดวธหนง ยดหลกกรรมฐาน 40 สวนใหญใชอานาปานสต กายคตาสต และพทธานสสต เนนความเครงครดในเรองศล ใหมความช านาญในการเขา-ออกสมาธถงขนวส

64

ในเรองการปฏบตวปสสนากรรมฐานใชวธการพจารณาสตปฏฐาน 4ตามมหาสตปฏฐานสตร สวนการปฏบตกรรมฐานของวดธรรมกาย การสอนอางพระไตรปฎก เนนการปฏบตตามวชาธรรมกายทางเดยวเทานนจงจะบรรลธรรม ในขนสมถกรรมฐานใชการเพงกสณลกแกวหรอพระพทธรปจนไดนมตลกแกวหรอพระพทธรปมาก าหนดไว ณ ศนยกลางกาย เกดนมตมากมายเปนกายตาง ๆ 18 กาย ตามวชาธรรมกาย ในขนวปสสนาเปนขนตอจากสมาธ โดยพจารณาขอธรรมค าสอน เชน รป นาม ขนธ 5 พระไตรลกษณ นกปฏบตทงหลายควรเรยนรเรองกรรมฐานจากพระไตรปฎกใหเขาใจกอน จะไดไมเขาปฏบตผดส านกและไดรบความคดผด ๆ จากส านกตาง ๆ แบบแผนจากพระไตรปฎกจะบอกใหทราบวาทางใดเปนทางไปสมรรคผลนพพานไดจรง