ULUSLARARASI .. .. .

TURK DUNYASI INANÇ . . .

MERKEZLERI KONGRESI . .

BILDIRILERI

23-27 EYLÜL 2002

MERSİN

ANKARA - 2004

BİR İNAı~Ç DAGITIM :MERKEZi :

İSTANBUL STUDİOS MANASTIRIC~)

Dr. Yılmaz BÜKTEL('~*)

Konunun Tanımı

Kavimlerin kavşak noktası olarak kabul edilen Anadolu'da, Tarih önce­

sinden bugüne, çok tannlı dönemlerden tek tannlı dönemlere kadar nice

inançlar ve inanç sistemleri boy vermiştir. Bir sanat tarihçisi, arkeolog yada

meraklı bir insan olarak Anadolu 'yu bu açıdan dolaşmaya kalkarsanız nere­

deyse adım başında yeşermiş olan bir inanç ki.iltünün izlerini, izienimlerini bulur-görürsünüz.

Çok tanrılı dönemlerin inanç merkezleri farklı tannlara adannuştır, tek

tanrılı dönemlerin inanç merkezleri ise farklı ad ve yöntemlere sahip olsa da

-Museviler; Hıristiyanlar; Müslümanlar- tek bir tannnın öğretisini ve insan

sevgisini yaymaya çalışırlar. Ancak kuşkusuz her inanç sisteminin temelinde

Evreni, Di.inyay,ı ve özellikle İnsanoğlunun yaşamımn göz önünde olan gö­

ri.inmezlerini anlama - bilinmeyen sorulara yanıt bulma çabası yatıyor olma­lıdır.

Studios Manastın aşağıdaki bölümlerde tanımlamaya çalışacağımız üze­

re İstanbul'un fethi öncesinde Hıristiyanlık öğretilerini yakın ve uzak çevre­

sin_e yayma uğraşılannın, zaman zaman içinde barındırdığı din adamlannın

yaşarnlarıyla ödendiği önemli bir merkezdir. İstanbul'un fethi sonrasında ise

aynı merkez İslami bir nitelik kazanarak bu kez İslamiyet öğretilerini yayıl­

dığı bir merkez olarak iki farklı sisteme hizmet etmiştir. Çalışma ilgi alanla­

nmız ger~ği bu iki farklı hizmet devresinin daha çok ilk bölümü üzerinde du­racağız.

* Studios Manasım ile ilgili daha geniş bilgi için bkz. "Studios Manastırı Bazilikasının Üst

Örrii Problemi" Yılmaz Biiktel, istanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii yayınlan­mamış doktora tezi, İstanbul 1995

** Yrd.Doç.Dr. Trakya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakiiiresi Sanat tarihi Bölüm Başkanı.

E-mail ybuktel@trakya.edu.tr

287

Studios Manastırının Bugünü

"Eski İstanbul 'un bir ucunda, ôeniz sudanna ve Yedikule Hisanna yakın

bir yerde kurulu bu bina, çatısı çökmüş haliyle zavallı bir harabe göriiniimi.in­

dedir. Çevresi demir parmaklıklada kuşatılmış basit bir platform üzerine ku­

rulmuş minare de aynı bakımsızlığın izlerini taşır. Ancak zaman zaman müs­

lümanları namaza çağıran mi.iezzinin sesi, sessizliği bozmakta ve mürninler

avludaki mermer şadırvana aptes almaya gelmektedirler. Etrafındaki yuvar­

lak oturma yerleriyle bu çeşme, çevresindeki Türk mezarlığının mezar taşla­

n, yaşlı ağaçlar ve sarmaşıİdar bu avluya serin ve etkileyici bir görünüm ve­

rirken İstanbul'un bu sakin köşesinde İslamiyet'in kendini kuvvetle hissettir­

diği görülür. Bununla beraber burası bir Hıristiyan bazili.kasının ~triumu­

dur. "( 1 l

Yirminci yüzyılın başında Fransız Jean Ebersalt Studios Manastırının

bazilikasım böyle tanımlıyor. Yüzyılın sonunda, şadırvan, mezar taşlan yaş­

lı ağaçlar ve sarmaşıklar Bazilikanın atriumunda yine serin ve etkileyici bir

göriinüıp oluşturur ama cami ya da mescit olma özelliğini tümden bırakmış

olan bu yerde bakımsızlığın izleri daha fazla görülürken, burayı bekleyen

bekçi v~ ailesinin bireyleri ile zaman zaman yohınu şaşırmış ya da aksine bü­

yük güçlükler sonucu arayarak bulabiimiş 3-5 turistin sesleri bu avlunun ye­

gane seslerini oluşturmaktadır. Genellikle hakim olan ise büyük bir sessizlik­

tir.

Studios Manastınnın, Yedikule-Aksaray yolu ile Marmara surlan arasın­

da kalan geniş bir alanı kapladığı, aynı adlı bazilika tarzı kilisesinden başka

yanı başında bir sarnıcı ve ona bitişik bir ayazması, tarlalan, bahçeleri,bağla­

n, su değirmeııleri, hayvanlan, yük(kayık) iskelesi, atölyeleri(özellikle bir el­

yazma atölyesi), mezarlığı ve deniz kenannda bir yemekhane bin~sı olduğu

biliniyor. Manastır keşişlerinin i badetle uğraşaııların dışında kalaniann tarla­

larda, atölyelerde çalıştığını, balık tutup Çobanlık yaptıklannı da biliyoruz.

Kısacası Manastır ve halkı kendi kendine yeten bir topluluk olmasının dışın­

da dış dünyaya da üretim yapan niteliği taşıyordu .

1- J.Ebersolt-A.Thiers "Les Eglises Constuntinople", Puris 1913. s.3

288

Bugün yukanda 'saydığımız yapılardan yalnızca ilk üçü kalmıştır.(resim

1) Manga'nun tarihlernesi ile(2) İstanbul'un ayakta olan en eski kilisesi(454)

olduğu anlaşılan üst örtüsü çökerek ortadan kalkmış bir bazilika(Resim 2); 30

yıl öncesine kadar boya imalathanesi olarak kullanılan ve geçirdiği yangın

sonrası üst örtüsi.i çökerek harabey~-· dönen bir sarnıç; sarruç ile bağlantılı ol­

duğu kalan izlerden anlaşılan ve ·bugün şarap ve sirke imalathanesi olarak

kullanılan küçük bir ayazma. Bunların dışında Manastırla bağlantılı görülen

bir eser de kompleksindenize açılan kapısı olma niteliği taşıyan, Marmara

surlan üzerindeki sur kapılarından biri olan Narlıkapı'dır.

Manastırın Sahip Olduğu Rölikler

Studies Manastırının, Bizans için bir dönüm noktası sayılan İkonoklaz­

ma döneminde inancı savunmak için oynadığı rol, daha önce yaptığımız bir

çalışmanın konusunu oluşturmuştu(3). Manastır sakinleri olan keşişler The­

odore Studites'in önderliğinde sahip olduklan ikonlar(dini resimler) ve rölik­

leri(kutsal kalıntılar) korumak gayesiyle yaşamlarını ortaya koymuşlardır.

Manastır sahip olduğu röliklerle, tüm Bizans döneminde İstanbul'un en ünlü

dini kunıluşu olup sahip olduğu en önemli rölik, kuruluşunun da nedeni olan

Vaftizci Yahya(İoannes)'nın başı ve vücut aksamına dair kemiklerdir.

Du Cange ve ondan aktararak Ebersoıt(4) Vaftizcinin başının Justini­

anus(527-565) döneminde Emese'de bulunduğunu ve Hebdomon(Bakırköy)

kilisesine getirildiğini söylerler. Daha sonra ortadan kaybolan bu değerli rö­

lik İkonoklazma dönemi boyunca ortada görülmezken bu dönemin sonunda

m:Mikhael(842-867) ile birlikte yeniden. ortaya çıkıyor.İmparatorun Vaftiz­

cinin başım bulması, bir başka imparator

2- Cyril Mango "The Date of the Studius Bıısilica at Istanbul" Byzantine and Modem Grek

Studies, vol u me 4, ı 978, s. ı 20- ı 22

3- "lkonoklazına Döneminde Studios Manastınnın RoiU" Dr. Yılmaz BUktel,

Sanat ve Inanç Sempozyumu, 13- 15 Kasım 2000, Mimar Sinan Üniversitesi istanbul

4- Du Cange. "Constantinopolis Christiana seu Descriptio Urbis Constantinopolitane Qualia

Exltil fııb Imparatoribus Chritiania ek Vaıiis Scriptoribus Cotexta et Adornata", Paris 1680(tıpkı basım Bruxelles 1964), lV.kitap. s.229

J.Ebersolt, "Sanctuary de Byzance, Paris 1921. s.8 1-82

289

-II Basileios(976-1025)- için yapılan azizler menologionundaki(azizler takvimi) minyatürlerden birinde tasvir edilmiştir (Resim 3). Bu minyatürde Vaftizcinin kesik kafasının ortaya ÇiKaiılışı görülüyor. Olay Hıristiyanlığın ilk yıllannda geçmiş olmasına karşın rrıinyatürdeki figürler 1 l.yy giysileri içindedir. Burada çanak içinde Vaftizcinin kafası, kazma-kürekle bu çanağı topraktan çıkaran iki asker görülmektedir. Hareketli ve açık havada geçen olay monotonluktan uzaktır ve simetti görülmez. Arka planda derinliği vur­gulayan iki çıplak dağ motifi vardır. Zemin altın yaldızlıdır<5>. Rölik bu .dö­nemde Patrik lgnatios(847-858) tarafından lstanbul'a getirilip saray şapelin­de koruma altına alınıyor ama burada fazla durrnayarak, Vaftizcinin başırıın vunılduğu bir 29 Ağustos günü Studies Manastınna getirilip burada kendisi için hazırlanan bir şapele naklediliyor. II.Basileios'un bu röliğe özel bir ilgi­si vardır. Rölik 10-1 l.yylarda Manastırda korunup, İstanbul'un en üınınan,

bilinen röliği durumuna gelmiştir. Manastır'ın aynı adlı kilisesi de bu neden­le Ortaçağ'ın ünlü şahsiyetlerince saygıya değer bulunup, korunmuştur.

Janin, Manastırda korunan röliğin mahiyetinden söz ederken, Khitro­wo'dan naklen Rus hacılann, Manastır ve onun diğer röliklerine dair izlenirn­lerine de. yer verir: "1 025 Aralığında Man as tır higumeni(başkan) olan Alexis,

II.Basileios'un imparator olarak tahta çıkışında bu kutsal emaneti ona getir­miştir. 1200 yıllarındaki hac ziyaretinde Novgorodlu Antcine Manastırıo ki­lisesi içinde önemli kutsal emanetler görmüştür: Vaftizcinin kafatası, göğüs

kısmı, parmak ve dişine varıncaya kadar Studies Manastırında Aziz Theodo­re'un elindeydi. Aziz Theodore ve kard~şi Selanik Metropoliti olan Joseph kilise içinde ayın mezarda gömülüdür. Merasim günlerinde Aziz Theodo­re'un mezan üzerine, Vaftizcinin şehit edilirken giydiği gömlek -tunika- se­rilirdi. Orada Peygamber Zakharias ve Aziz Babylas'ın başları ve diğer kut­sal emanetler, keza Vaftizcinin bir resmi de vardı. 1350'ye doğru Novgorod­lu Etienne, Aziz Sabbas'ın vücudunu gördüğünü iddia eder ama Aziz The­odore'un vücudundan başka diğer kutsal emanetlerden söz etmez.( .... )

1393'te kayıt tutan Alexander. Aziz Theodore Studites'in Manastınnda Şehit Dimitri'nin yağı, bir çok kutsal azize ait emanetler vardı der. Zosimus ise Bü­yük Studies Manastın içinde Patrik Euthyme yatmaktaydı, Aziz Dimitri'nin

yağı da çerçeveli bir kutu içinde saklanıyordu der. Son olarak 15.yyın üçün-

5- Pio Franchi de Cavalieri, "Menologia di Basilio Il", Turin 1907, !evha 420

290

cü çeyreğinde İstanbul'u ziyaret adı bilinmeyen bir Rus, Manastırdan şöyle

söz eder: Orada, kilisenin içinde yatmakta olan Aziz Sabbas ve Aziz Simo­

nid'e ait el değmemiş iki kutsal emanet çerçeveli malıfazalan içinde durmak­

tadır. ( . ... ) Novgorodlu Antcine'dan sonra başka bir Rus hacısı Vaftizcinin

başından söz etmediğine göre bu ~tsal emanet, Manastırdan Latin !stilası sı­

rasında kaybolmuş olmalıdır. GerÇekten Fransa'ya mı götürülmüştü? Amiens

Katedralinde İlıtilale kadar korunmuş muydu? Yoksa mahalli dedikoduların

söylediği gibi başka bir kiliseye nakledilmiş miydi? Otantik nitelikli, garanti

veren dökümaniann eksikliği nedeniyle bunu kesin olarak söyleyebilmek

olanaksızdır. Fakat ne olursa olsun lO.yy başlanndan 1204 yılına kadar tak­

riben 300 yıl boyunca bu kutsal emanet İmparatorluğun başkentinde, Vaftiz­

cinin başının vurolduğu gün olan 29 Ağustosta, Manastıra gelen lmparator ve erkanı tarafından selarnl~ştır."(6)

Vaftizcinin başının, bu değerli röliğin II. Dünya Savaşı yıllannda bir şe­

kilde kaybolduğu açıktır ama Du Cange'ın kitabında, Vaftizciye atfedilen ve

gümüş işlemeli bir mahfaza içinde konınmakta olan bir kurukafa resmi gör­mekteyiz.<7> (Resim 4)

Bu arada Topkapı Sarayı Yıllığında yayınlanan N. Bayraktar imzalı bir

makale<8>, rölik konusuna değişik bir boyut getirmektedir. Makalenin içeriği,

İstanbul'da Vaftizcinirr yalnızca kafatası değil, vücudunun değişik kısımla­rından oluşan başka röliklerin de olduğu ve bunların bir kısmının halen Top­

kapı Sarayı Müzesi, Hazine Dairesinde teşhire kapalı bir bölümde muhafaza

edildiğille dairdir. Yazar, Clavijo'dan naklen Vaftizcinin bir kolunun Perib­

leptos(Sulu) Manastınnda, diğerinin(sağ kol) Studios Manastırında olduğunu

belirtiyor<9> ve Studies'ta bulunan kolun malıfazası ile birlikte bugün Hazine

dairesinde bulunduğuna dikkat çekiyor. Hazine dairesinde bugün hala duran

6- B. De Khitrowo, "ltıneraires Russes en Orient", Geneve 1889, s.IOO,J21,163, 206,231. R.Janin, "Les Eglises Byzantines du Precurseur a Constantinop1e", Echos d'Orient XXXVII (1936) s.322-323

7- Du Cange. age. s.232

8- N. Bayrakıar, "Topkapı Sarayı Müzesinde Hagios loannes Prodromos'a(Vaftizci Yahya) ait Rölikler", Topkapı Sarayı Mtize.~i Yıllı~ı 1(1986). s.9-20

9- Ruy Gonzales de Clavijo(çeviri. Ömer Rıza Dogrul), "Timur Devrinde Kadis'ten Semer­kand'a Seyahat",!stanbul 1962, s.40-44

291

parmaklan takdis duruşunda olan sağ kolundışında (Resim 5) Vaftizcinin ka­fatası kemiği olduğu ileri sürülen ve biri Bizans, diğeri Sırp ve bir diğeri Os­manlı işi üç malıfazası bulunan öne~ir rölik daha vardır: "Kafa kemiğinin tuttunılduğu bu ilk altın röliker 1 lx14cm ebadındadır. Altı düz bir plaka ha­linde , üstten ise haç şeklinde bantlarla kemiğe raptedilmiştir. Altın bantlann üzerinde inci ve kırmızı seylan taşlan(yakut) monte edilmiş, zemin granüle ve telkarl teknikte bezemelerle süslenmiştir. Arkasındaki düz altın plaka üze­

rinde, yukanda haçla başlayan tek satır Yunanca 'Prodromos'un Başı' anla­mında yazı bulunur."(IO) (Resim 6) Malıfazası Bizans işi olan bu kafa kemi­

ği Bayraktar'ın tespitlerine göre Fatih döneminde saraydaydı; II. Murad'ın ölümünde kansı, Sırp kralı Brankowich'in kızı Mara Despina(1419?-1487) Fatih'in izniyle memleketine dönerken bazı kutsal emanetlerle beraber bu rö­liği de götürmüş olmalıdır. Sırpça yazılı ikinci mahfaza da bu nedenle bu devrede yapılmış olmalıdır (Resim 7); buradan Aynaros Manastırına geçen Rölik, yakın bir adada çıkan veba salgınının ortad~ kaldınlması için keşiş­lerce oraya götürülUrken Osmanlı donanmasının eline ve oradan da aslında bir devşirme olan Cezayirli Hasan Paşanın eline geçmiştir. Paşanın evinde

koruma altında olan Rölik onun ölümünde yine saray hazinesine geri dön­müştür; Osmanlı işi billur üçüncü mahfaza da bu devrede yapılmış olmalıdır (Resim 8) . Bu durumda tarihi geçmişini vermeye çalıştığımız bti kafa kemi­ği ya Amiens' e giden kafa tasının bir parçası olmalıdır ve Latin İs tilası son­rası tesadüfen bulunmuştur ya da vaftizcinin olduğu öne sürülen ikinci bir ka­fatasına ai_t olmalıdır. İlk görüşümü, Amit!ns'teki rölik kayıp olduğu için doğ­

ruhıyarnıyorum, ikincisi ise zaten rölik karmaşasının yaşandığı Bizans'ta ola­

ğan bir durum kabul edilebilir.

Manastırda Vaftizci Yabya Adına Yapılan Törenler

Manastırda bulunduğu bilinen Vaftizcinin kafatasının, yaklaşık 300 yıl boyunca her 29 Ağustos günü yapılan, imparatorlann da bizzat katıldığı din­sel törenierin aynntılanm VII. Konstantin Porfiregcnetos'un "Törenler" kita­bına atıf yaparak anlatan pek çok yazar vardır(Paspates; Grosvenor; Millin­gen; Janin; Eyice vd.): "İmparator, Vaftizcinin boyuunun vurulması yortu-

10- N. Bayraktar, agm. S.IS-19

292

sunda, Manastırda düzenlenen törene bizzat katıldı ve hizmet etti. O gün sa­balun erken saatinde devlet erkanı ve keşişlerden oluşan topluluk, Manastır­

dan şehir sur~anna uzanan yolda ve Marmara denizi layısındaki bir-iki adım­da iskeleye inilen kapının(Narlılçapı) dışında yerlerini almış Büyük Saraydan

gelecek saltanat kayığını bekliyoı:lardı. Senato üyeleri de Manastırda toplan­mıştı. Yakında karaya çıkacak olan imparatoru ellerinde yanar meşalelerle bekleyen, yolun her iki tarafına dikilmiş keşişler ve iskelede memurlar ile el­

lerinde hoş kokulu durnanlar çıkaran gümüş buhurdanlan saliayarak başlann­

daki bir rahiple diğer bir grup keşiş, yolu gözlemekteydi. Yüksek memurlar, soylular burada irnparatora saygı göstermek için biraz durduktan sonra töre­ni merak ettiklerinden, uzun bir konvoy halinde Manastıra bağlanan açık alanlardan ve üstü kapalı geçitlerden geçerek narteksin güney-doğu nihayeti­ne ulaştılar. Girişten önceki bu son noktaya gelindiğinde imparator zengin süslemeli tören elbisesini giydi ve yanar rneşalelerle Kiliseye giren papazla­n izleyerek, güney nefin doğu ucundaki yerini aldı. Binanın sağ tarafında ka­lan bu yerde tören boyunca duran imparator, Vaftizcinin tütsülenmiş başını

konıma altında tutarak törenin en önemli görevini yerine getirdi. Günün so­nunda imparator, Manastınn avlusundaki ağaçların gölgesi altında dinleneo keşişlere hizmet edip kısa bir dinlenmeden sonra aynı seremoni ile saltanat kayığına ilerledi ve binerek sarayına döndü."( ı ı)

300 yıl boyunca yinelendiği bilinen bu olayın anlatımı bize anma günü­

nün devlet protokolü ile yapıldığını gösterir ki bu durum Hıristiyanlığın ~sa'­dan sonra gelen ikinci önemli kişisi olan Vaftizci Yahyanın röliklerinin ve

adına kurulan Manastınnın öneminin somut bir göstergesi kabul edilmelidir.

Synakserlere göre Manastırda, Vaftizcinin yortusu dışında resmen tören düzenlenen iki yortu daha vardır. 20Ternrnuz Studios ve 13.yydan başlamak üzere 4 Eylül günleri düzenlenen Antalya Metropolili Aziz Babylas'ın yartu­ları ki bu sonuncunun rnezan da Manastırda bulunuyordu. Ancak Janin'e gö­re Manastırda yapılan dini törenler bunlarla sınırlı kalamazdı: "Hiç şüphe yok ki Studios Manastın, özel bir törenle onu önemli kılan diğer azizleri de kut-

ı ı - VII.Konstantin Porfiregenetos(yayınlayan. Aıbert Va~t), "Le Livre des Ceremonies", 2

ciıt, paris ı935-39, s.562-563

Alexander van Millingen, "Byzantine Churches in Constanlinople", London 1 912(upkı basım ı974) s.48-49

293

samaktaydı: Aziz Theodore ı ı Kasım; amcası Platon 4 Nisan; kardeşi Sela­nik Metropolili Joseph ı4 Ternrnuz_ve..Aziz Nicholas'ı4 Şubatta kutsuyordu.

Aynca bunlardan ilk üçünün buraya ihtişamlı bir şekilde getirilişini de 26 Ocak günü kutsuyorlardı.(l2)

İnanç Dağıtım Merkezi

Manastınn lkonoklazma döneminde oynadığı rol; sahip olduğu rölikler; Vaftizcinin röliği için 300 yıl boyunca yapılan törenler ve tek tek d~ğinme­

miş olsak da ölümden. sonraki yaşamlan için manastınn gölgeli alanlarını ter­cih eden şahsiyetlerin çokluğu Manastırın önemini gösteren belgelerdir. Bu bölümde ise Manastınn Doğu ve Batı Hıristiyan dünyalanna ihraç ettiği öğ­retiler üzerinde duracağız. Bunların başında Manastınn ürünü ilahiler ve ikonlar. Manastınn işleyiş sistemini gösteren yönetmeliği(Typicon) ve en önemlisi dinsel öğretiler içeren önemli şahsiyetlerin eserlerinin çoğaltıldığı el yazma atelyesinin disiplin ve faaliyeti gelir.

Studios Manastırında ilahibilime önem verilmiş ve Yunan kilisesinin kullandığı çok sayıda ilahi Theodore Studites ve kardeşi Joseph tarafından

oluşturulmuştur. Manastırdan yetişen iki rahip patriklik makamına erişmiş tir: Anthony(975) ve Alexius(1025). Bunlardan ikincisi Manastırıo en önemli rö­liği olan Vaftizcinin başını ölmek üzere olan II. Basileios'a (976-1025) götür-

.. tü" (13) muş .

Manastınn İkonoklazma dönemi sırasında Theodore Studites ile kazan­dığı ün onun ölümü ile sona ermez aksine İmparatorluğun son günlerine dek _Studios Manastın, başkentin manastıdan arasında hep ön sıralarda yer ala­

caktır. Özellikle I.Alexius (1081-1118) döneminde Studios Manastın ve ra­hipleri bu sıİalamanın en önündedir. Theodore Studites yönetiminin eseri olan Manastırın typiconu(l4) Doğudaki ve Batıdaki Ortodoksların dinsel ya­şamı üzerinde ciddi ·bir etki yapmış özellikle Doğu maılastırlarında büyük öl-

12- R.Janin, agm. S.324

13- Alexander van Millingen, age. s.41 -43

-14- A. Diınitrijevski, "Opisanio liturgiceskich Rukopisej I, Typica", Kiev 1895, s.224-238(görüleınedi)

294

çü de taklit edilmiştir: "Typicon 1 ı- ı 2.yylarda Rusya'ya girmiş orada da çok süratle yayılmıştır. Mount Athos'un typiconu da ioannes Tzirniskes(969-976)

döneminde burada yazılmıştır. Studios Marrastırın da boyanmış ikonlar. Rus­ya'nın en ücra köşelerine kadar. gitmiştir aynı marrastırın el yazmalannın git­tiği gibi. istanbul'u 1350'lerde Zil!aret eden Novgorodlu Etierıne 'bu manastır­dan Rusya'ya pek çok kitap, dinsel yönetmelik, triodions vb. kitaplar gönde­rilmiştir' der. Rusya'da bu kutsal metinleri kopye ile uğraşan kişiler olduğu görülmüştür."(i5) Novgorodlu Etienne'in söyledikleri Rus hacılann Manastı­

ra olan yoğun ilgisini de açıklar.

Manastırda hazırlanan ve günümüze kadar gelebilen başlıca yazmaların

katalogu, Atina'da Eleopoulos tarafından derlenmiştir. Eleopoulos ayrıca Marrastırın kütüphanesi ve kopyelerne atelyesinin fonksiyonlanna ilişkin

gözlemlerine de eserinde yer vermiştir: "Manastırın Theodore Studites tara­fından düzenlenen bir tüzük uyannca keşişlerin kullanımına açık olan çok zengin bir kütüphanesi vardı ve bu kütüphane manastırıo yüzlerce keşişinin eğitimi için çok önemliydi ayrıca onların elyazması çalışmaları, dindarlık ve iyi ahlak konusundaki çalışmalan ile eşdeğer bir öneme sahipti. Manastır tü­züğüne göre pazarlan ve çalışma olmayan günlerde keşişler zamanlarını, kü­

tüphanede ~ibliophylax olarak adlandırılan bir keşişin idaresinde okumaya ayırırlar ve kontrol _altındaki her bir keşiş aldığı kitabı akşaımn geç saatleri­ne kadar okurdu. Bibliophylax, çalışmalannda lakayt olan ve kütüphane tü­

züğünü çiğneyen keşişler için özel cezalar uygulardı. Manastır çok sayıdaki keşiş için gereken miktarda kitaba sahipti. Theodore Studites'in bu inisiyati­fi, el yazmalanmn çoğaltılması için bir kopyelerne atelyesinin organize edil­mesiyle tamamlanıyordu. Uzmanların görüşüne göre Studios Manastırı kop­yelerne atelyesine bakıldığında, burası benzerleri içinde ilk sırayı alıyor ve

çalışkan seçkin paleograflann varlığıyla dikkat çekiyordu. Şöhreti Bizans İtalya'sınd·an Sicilya ve Rusya'ya kadar uzanmıştı. Marrastıra ait elyazmaları­nın (yaklaşık 2 düzine) incelediğimiz yazım formları, yazı ve seçkin resimle~ riyle diğerlerinden aynlır. Manastırdaki kopyecilerin(kaligraf, bibliograf) ça­

lışmaları çok beğenilirdi." Elyazmalarının hazırlanması ve bu iş içiri gereken malzemeler de aşağıda görüldüğü gibi anlatılmıştır: "ı-Malzemeler: Manas­

tırdaki bütün el yazmalann parşömen üzerine yazılmış olması burada organi-

15- R.Janin. agm. S.320

295

ze bir parşömen atelyesi ve parşömen hazırlığında çalışan keşişlerin olduğu­

nu gösteriyor. Yönetmelikte parşömenin hazırlanması aynca kağıt formlan, metin yazırnı, sayfaların düzenlenmesi için gereken aletler, sayfalann numa­ralanması ve kodeks yada retulus olarak gruplandırması yolunda açıklamalar vardır. 2- Yazım için gereken sıvı malzemeler: Yunanca metinde mürekkep hazırlanması için gereken formüller, hangi malzemenin ne renk içerdiği(si­yah, kırmızı, erguvani vb.) ve onların korunması gereken kaplar hakkında bilgiler vardır. Aynca yazım ve noktalama için uzmanlar ve özel dekcratör­ler olduğundan da söz edilmektedir .. 3- Kopyelerne gereçleri: Zorunlu gereç­ler arasında iyi yontulmuş kamış kalemler; küçük bir bıçak; kamış kalemle­rin uçlannı açmak için diğer bir bıçak; mürekkebin ıslaklığını gidermek için sünger; süngerin kurutulması için özel bir taş; cetvel ve başlıklarla baş harf­

lerin süslenmesi için kuş tü yü fırçalar sayılabilir. 4- Yazınarım hazırlanına­sı: Çalışmanın gerçekleştirilebilmesi için bir proto(şef) kalignif idaresinde çalışan çok sayıda kaligraf vardır. Bunlar parşömenlerin hazırlanmasını, ko­nınmasım ve yazıcı kaligraflara dağıtılınasını aynca küçük bir torba içinde bulunan cilt yapma gereçlerini vermeyi de üstlenirler. Kaligraf bir de mürek­kebi kıvarna yani yeterli koyuluğa getirmek için özel bir zaınk hazırlar. İşe

başl~adan önce birinci kağıdın üst bölümüne üç tane haç motifi. çizer ki bu haçlar yazmanın Studies manastınnda hazırlandığını gösteren karakteristik

bir işarettir. Kaligrafların çalışması sert cezalarla denetlenir, örneğin hazırla­dığı mürekkep gereken vasıflara uymuyorsa; defterini, orijinal kaynağını ya da ön örneğini temiz tutmuyorsa; cümleleri eksik kopye ediyor yani mot a mot yazrnıyorsa; noktalama ve vurgulara özen göstermiyorsa gibi. Parşömen­

lerine, yazım gereçlerine ve kopyecilere iş dağıtımında gereken özeni göster­mediğinde protokaligraf da çeşitli cezalara çarptırılabilir. Eserin bitiminde kopyeci bize, işin yapılışma dair yazım tarihini(gün.indüksüyon.yıl), bazen gün ve saati ile kendisinin ve Manastır higumeninin adiarım da içeren yarar­lı bir not yazar. Kopyecilerin çoğu okuyucular için böyle not yazarlar. Bu du­

rum bize yabancı yay.~arda olduğu gibi Yunan kütüphanesini oluşturan el yazmalannda da kolophon işaretlerinin bulunduğunu gösterir. Biz Studies kodlu Yunanca metinlerde kalem sahibinin imzasımn bulunmasının ilginç ve yararlı olup aşağılayıcı bir nitelik taşımadığını söylemek istiyoruz. Zaten yok­

sulluk ve aşağılanrnışlık bir keşişin özellikle Theodore Studite'nin karakteri­dir. Kopyecinin bu ifa~elerinden onun ruh halinin bir doygunluğa ulaştığını

296

anlanz. Aynca bu imzalar bize StudiosManasan higumenlerinin ve meşhur kaligraflann adlanın öğrenmemizi saglar. Bir de bu notlar bizi Manastıra ya­pılan bagışlar ve diğer olaylar konusunda da bilgilendirir. Elyazmalarda ve bunlardan söz eden kronolojilerc:!_e Bizans'ın, Dünyanın yaradılışını esas alan

tarilıleme sistemi kullanılır. Bu ,.sisteme göre tarihin başlangıcı 1 Eylül 5508'tir. Ay ve günden sonra indÜksiyon yılı (15 yıllık vergi toplama dönem­lerini belirleyen) daha sonra ise Dünyanın yaradılışından başlayan yıl işareti belirtilir. İnsanlığın varoluşunun tarih başlangıcı ise Patcik Cyrill'e göre 1628 yıllannda olmalıdır. Kitabın ciltlenmesi ve kapağın takılınası elyazmanın hazırlanriıasındaki son aşamadır. "( 16)

Osmanlı Döneminde Studios Manastırımn Durumu

Studios Manastın kilisesinin, İmrahor liyas Bey tarafından kendi adıyla

camiye çevrilmesinin ardından Manastınn ayakta kalan yapılan yine aynı kişi tarafından bir zaviyeye dönüştürülür ve ilk şeyhi Caminin haziresinde gömülü olan Sümbi.il-i Halveti tarikatından Menteşeli İbrahim Efendi olur. Onu oğlu Resul Efendi ve onun oğlu Abdulhalim Efendi izler.(17)

Bizans devrinde yazma atelyesi olarak kullamldığını gördüğümüz

Manastır, camisiyle bera.ber bir zaviyeye dönüşttiğiinde bu faaliyetini İs­

lamiyet inancının öğretilerinin yayılması uğrunda sürdürmUş ve ünlü hattat ve müzehhiplerin yetiştiği bir ocak olma niteliği kazanmıştır. Osmanlı dev­

rinin de pek ünlü bu dini merkezinden camisinin de imarnlıgını yapan Seyyid Abdullah Efendi; Süleyman; Seyyid Hüseyin; Seyyid Hasan ve Seyyid Ab­dulkadir gibi değerli hattatlar yetişmiştir. ( 18)

16- N.K. Eleopoulos, "La Bibliotheque et 1' Atelier Seribal du Monastere de Studion". Yunan­ca metin. + Fransızca özet) Atina 1967. s.57-60(Fransızca özetten)

Paul Leınerle, "Le Preınier Humanisme Byzantin, notes et remarques sur enseignement et Cultura a Byzance des Origines au Xe siecle" Paris 1971, s.l21-128

17- Hafız Hüseyin Ayvansarayi(hazırlayan . lhsan Erzi). "Camilerimiz Ansiklopedisi (Hadikat-ül Cevami)". Istanbul 1987, s.41

Semavi Eyice, "İsıanbul'un En Eski Bizans Kilisesi İmrahor İlyas Bey Camii", İlgi 33( 1982). s.30

18-Semavi Eyice, agm. S.30

297

Sonsöz

Studios Manastın veya lmrahor-eaminin Bizans ve Osmanlı döneminde

bir inanç dağıtım merkezi gibi çalıştığını ortaya koymaya çalıştık. Kilisede

yapılan sondajlarda Roma evi olduğu sanılan bir yapının temel kalıntıları

bulunmuştu. Ancak daha çok örneği görüldüğü üzere Manastır yapılannın

bulunduğu alanda çok tannlı döneme ait bir tapınağın olduğunu düşünmek de

akla yakın gelmektedir.

Edirne, Ağustos 2002

298

t5 \0

.. ~

,,.. .. .. k .. ..... ..

l.. .• ~l>--... '•, ,..., ... -...~· '1 ,t-r~~·"~ l

( "'l.J.;_""1-, ........ . J .. J

,,_

~ /l;;l:,,, .....

-.,"''''lll!lllr?~t, .. 1f!J;·, ~/.

. lı

,t::= r-===::.::===~::"""""' 1 1 1 1 1 L. _________ _

ı ı ı

ı ', ',,,

Res. 1- Manastırıo vaziyet planı (Wolfgang Müller-Wiener)

' ·,. "", ' 'v·,... .... .,.", '

'· '>_...ı.., '·, ... -<,..,. '"" ............ ' .•.

',\ ,~ .. ' . ,/

' ' -< ,..J\ ,.. ,., .... \

,.,"' ·,. ,.,. < '.t' \ ' \ > \ /' \

,.,·""", , . .,·' ',

_,, ' :>. /' '

' ' ,.· ' / ' .-' .>

/

<

(X:

ı ('l

300

w o ...... Res. 3- Vaftizcinin başının bulunuşunu gösteren minyatür (Jean Ebersolt)

Res. 4- Latin lşgali sırasında Arnieiıs'e katedraline giden başın resmi (Du Cange)

302

Res. 5- Vaftizcinin sağ kol kemiği ve malıfazası (N. Bayraktar)

303

Res. 6- Vaftizcinin Topkapı sarayındaki katatası kemiği Bizans işi malıfazası ile (N. Bayraktar)

304

Res. 7- Vaftizcinin Topkapı sarayındaki kafatası kemiğinin Sırp işi

malıfazası (N. Bayraktar)

305

306

Res. 8- Vaftizcinin Topkapı sarayındaki kafatası kemiğinin Osmanlı ·İşİ malıfazası (N. Bayraktar)

Res. 9-

307

ı

o ........

308