ENERJ SEKTRNDE YAP-LET-DEVRETMODELNN RDELENMES

ANALYSIS OF THE BUILT-OPERATE-TRANSFERMODEL FOR THE ENERGY SECTOR

Erdem ARIOLU* Ergin ARIOLU**

ZET

Yap-ilet-devret modeli uygulamalar dnyada snrl sayda olup, sonu alnm uygulamalarhenz mevcut deildir. Modelin lkemiz ekonomisi asndan doru ileyebilmesi, dorukararlar kmas iin iaret edilmesi gereken hususlar bu alma kapsamnda vurgulanmayaallmtr. Yap-ilet-devret modelinin ana unsurlar tantlarak, ksa tarihesi verildiktensonra, modelin avantajlar ile dezavantajlar hem devlet, hem de yatrmc asndanirdelenerek, modelin baarl olabilmesi iin salanmas gereken nartlar belirli ayrntiinde incelenmitir. lkemizde elektrik sektrnn bugne kadarki durumu ile ilgili saysaldeerlendirmeler yaplarak sektrn problemleri gznne serildikten sonra, gndemde olanve YD modeli ile yaplmas planlanan santrallerle ilgili deerlendirmeler yaplmtr.

ABSTRACT

Built-operate-transfer model applications to date are very limited in the world and its resultsare not obtained yet. In order for this model to be applicable in Turkish economy and tofacilitate positive decisions be taken by the authorities, some very important issues are raisedto attention in this study. The study is concerned with the investigation of the applicability ofthe built-operate-transfer model in the energy sector, with particular reference to theadvantages and disadvantages and, the conditions under which the model is expected tosucceed. Elements and the current legislative body of the model is introduced and historicalbackground and previous experience related to the model are summarized. Additionally,current status of the energy sector in Turkey is numerically analyzed in order to state itsproblems and an evaluation of the plant investment capital is made comparatively with theother plants being planned with the turn-key model.

* naat Yksek Mhendisi, Doktora rencisi, Boazii niversitesi, naat Mhendislii Blm, stanbul** Prof. Dr. Mh., .T.. Maden Mhendislii Blm, Maslak, stanbul ve TMMOB Maden Mhendisleri Odas, stanbul ubesi Bakan

1. GR

Enerji, gelimekte olan lkelerde ekonomik bymeyi salkl ekilde gerekletirenbir ilev grrken, sanayilemi lkelerde ise "gelimilik dzeyi"ni srekli biimde arttranbir grev stlenir. rnein, lkemizde 1960-1980 dneminde milli gelirdeki her bir yzdebyme 0,25 puanlk bir istihdam salad ve 1970-1989 dneminde genel enerji tketimartnn byme hzna orannn ortalamasnn yaklak %1,08 olduu dikkate alnrsa,nmzdeki dnemlerde igc orannn en az %2 mertebesinde bulunmas koulundanhareketle, gerekletirilmesi gereken byme hz %8 ve enerji tketim hz ise kabaca %8 x1,08 = %8,64 dzeyde olmaldr. Bu artn, ulusal ekonomimizin tm snr koullar dikkatealnarak en aklc, srekli ve ekonomik biimde temini gerekmektedir. Ayrca; artan evreistekleri de gznnde tutulduunda gereken birincil enerji tketim-retim art hedefineulamak iin olaanst titizlikle hazrlanm bir ulusal enerji politikasna ve uygulamalarnaiddetle gereksinme vardr. Uygulanmakta olan politika yakndan incelendiinde, 1990ylnda birincil enerji ithalatnn pay %45,8 iken, ayn oran 2000'de %56,7 ve 2010'da ise%66,7'ye ykselecei projekte edilmelidir. Daha ak bir anlatmla, enerji temininde "dabamllk" oran dndrc lde artmaktadr. Bu bamlln bedeli -ham petroldnda- (takmr + buhar kmr + doalgaz) 1990 ABD $ olarak 2000 yl iin 2,217milyar kestirilmektedir. Bu byklk ise 1990 yl ihracatmzn %17'si ve d ticaretdengesinin yaklak %23' olmaktadr [1].

Trkiyenin, kalknma planlarnda belirtilen ekonomik byme hzlarn tutabilmesiiin 2010 ylna kadar her yl 1400 MWlk g santral yatrmnn iletmeye alnmasgerekmektedir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, belirtilen bu yatrmlarngerekletirilmesini drt farkl ekilde yapmay ngrmektedir:

Kamu yatrmlar, Yap-let-Devret (YD) Modeli erevesinde zel sektr tarafndan yaplacak

yatrmlar, Otoprodktr Modeli yatrmlar, Mevcut santrallerin iletme haklarnn zel sektre devri karlnda zel

iletmeciler tarafndan yaplacak g artmlar.

ngrlen sistemlerden de anlalaca gibi Bakanlk yatrmlarn byk lde zelsektr katksyla yaptrmay planlamaktadr. Bu artlar altnda YD Modelinin lkegereklerine uygun, doru ve hzl olarak iletilebilmesi yeni yatrmlarn yaplabilmesiasndan ok byk nem kazanmaktadr. Gelecek 14 ylmzn ekonomik bymesiniendekslediimiz YD Modelinin esas, ortaya k sebepleri, faydalar ve sakncalar,Modelin baarl olmas iin gereken faktrler ve Modelin Trkiye enerji sektrnde mevcutkanunlar erevesinde ileyii bu tebide belirli bir ayrnt ile ele alnmtr.

2. YAP-LET-DEVRET (YD) MODEL

2.1. Modelin Tanm [15]

Yap-let-Devret (YD) Modeli, bir kontrat erevesinde belirli bir sre iin, kanunensahip olunan bir rant hakknn, yeni bir tesis yatrm yaplmas karlnda, yatrm yapmataahhdnde bulunan baka bir tarafa devredilmesidir. Modelin temeli, tesisin ilk yatrm iinyaplacak olan yatrmn makul bir kar oran ile birlikte, yatrmc tarafndan tesisin belirli birsre iletilmesiyle geri alnmas prensibidir.

Gnmzde, YD Modelini her trl kesim her eit yatrmn gerekletirilmesiamacyla kullanmakta ise de, bu teblide Modelin kamu idareleri tarafndan altyap yatrm vehizmetlerinin zel sektr yatrmc irketler eliyle yaptrlmas amacyla sz konusu tesisleriniletim haklarnn yatrmc zel sektr irketlerine devredildii uygulamalar ele alnacaktr.

2.2. Ana Kavramlar [15]

YD Modelinin temeli aada belirtilen ana kavramlara dayanmaktadr:

i) zelletirme (zel Sektr Katks): Model, esas itibaryla, kanunlarla belirlendiiekliyle kamu tarafndan gerekletirilmesi gereken altyap hizmetlerinin hem ilkyatrmlarnn hem de iletilmelerinin zel sektrn katlmyla salanmas amacyladzenlenmitir. zelletirme YD Modelinin en nemli ana temasdr. Aslnda, ilgili idare ileyatrm yapmay stlenecek zel irket arasndaki anlamaya dayanarak, tesisin belli biriletme sresi sonunda tekrardan idareye devri, zelletirme kavram ile eliiyor gibigzkse de sistemin z altyap yatrmlarna zel sektr kaynakl fon yaratmak ve iletmedneminde de dinamik giriimci ruhunu korumaktr. Modelin belirli bir sre ilesnrlandrlm olmas yatrmcnn snrl sre iinde daha efektif hizmet vermesini teviketmek ve devir sresi sonunda rekabet yaratarak tesisin yenilenmesi seeneini salamakiindir.

Ayrca, devir tarihinden nce kontrat sresinin uzatlmas seenei dnyadaki tmYD Modellerinde uygulanmaktadr. Yani kamu idaresinin devir tarihinde tesisi geri alpkontrat sonulandraca pek ak deildir.

almamzn ilerleyen blmlerinde deinilecei gibi, dnyada YD Modelinin eitliynetimler tarafndan spesifik proje uygulamalarnda bir ok trevleri de kullanlmaktadr. Buyan modellerin kukusuz en nemlisi zel sektr tarafndan yaplacak olan tesisin mlkiyethakknn da yatrmcya verildii Yap-Sahip ol modelleridir. Bu modellerde tesisin belirli biriletim sresi sonunda ilgili kamu kurumlarna devir edilip edilmeyecei yaplan kontrat ilebelirlenir.

lkemizde, sz konusu altyap tesislerinden enerji santrallerinin kamuya geridevredilmedii Yap-Sahip ol-let (YS) Modelinin uygulanmasna izin veren kanundeiiklii 1996 ylnda yaynlanarak yrrle girmitir.

ii) Kontratsal baz: YD Modeli, ilgili kamu idaresi ile yatrmc firma arasndayaplan bir szleme ile erevelenir. Modelin genel bir kanun erevesinde kontrat bazndabatlanmas deiik projeler, idareler ve modelin trevlerinin uygulanmas asndanesneklik salar. Modelin en gl yanlarndan birisi phesiz bu esnekliidir.

iii) Uzun vadeli iliki: YD Modeli uygulanarak yaplacak altyap yatrmlar geneldebyk apl ve riskli yatrmlar olduu iin ilgili kamu idaresi ile yaplacak szlemeler, zelyatrmclarn ilgisini ekecek yeterli bir getirinin salanabilmesi amacyla, uzun sreliolurlar. Genellikle grevlendirme sresi yaynlanan ereve kanun ile snrlanr. Dnyada 99yllk maksimum grevlendirme srelerine rastlanmakla beraber, genel uygulama kanunlarlabu sreyi 49 yl ile snrlamaktr.

iv) Kanuni bir hakkn devri (grevlendirme): Daha ncede bahsedildii gibi,genellikle, YD Modeli nezdinde zel sektr yatrmclarna aktarlan iletme hakk kanuni

olarak kamuya verilmitir. Ayrca, geleneksel olarak da sz konusu hizmetlerin kamuirketleri tarafndan yerine getirilmekte olmas YD Modelinin belki de en zayf ynnoluturmaktadr. Modelin baaryla uygulanabilmesi iin genellikle son kullanc olan vededii kullanm bedelleriyle sistemi ayakta tutan halkn Modeli kabul etmesi gerekmektedir.Halkn Modeli kabul byk lde grevlendirme ihalesinin aklna ve tarafszlna,yaplacak tesisin gerekliliine, Modelin uygulanabilecek en iyi alt seenek olmasna ve yerelgeleneklerin modele uygunluuna bal olmaktadr.

v) Proje nakit ak: Projenin nakit akmnn uygunluu YD Modelininuygulanabilmesi asndan en nemli husustur. Zira, projenin yarataca nakit akmnnyeterli olmamas durumunda, yatrmc ilgili kamu kuruluundan destek isteyecek ve Modelinolurluluunu zora sokacaktr. Altyap yatrmlarnn dsallk (externality) etkileri sebebiylegerek sosyal deerlerinin ya da sosyal maliyetlerinin finansal proje nakit aklarnayanstlamamas dier byk bir sorunu yaratmaktadr.

2.3. Modelin Dnyada Geliimi

YD Modelinin tarihesi ngilterede Kralie Viktorya Dnemine kadaruzanmaktadr [9]. Bu dnemde, elektrik ve su datm ebekeleri yaplmas ve yenilenmesihizmetlerinin merkezi ynetim ve yerel ynetimler eliyle, YD Modeli erevesinde zelsektr irketlerine yaptrld bilinmektedir. Ayn model 19.yyda, Almanyada ve Osmanlmparatorluunda ulam hizmetlerini de kapsayacak ekilde uygulanmtr.

19.yyn sonlarnda patlayan ve 20.yyn birinci yarsnda gittike byyen savalarnyaratt ykm ve tahribat, zel sektr irketlerini ypratm ve bu irketlerin yatrm yapmaglerini byk lde azaltmtr. Bu durum, kinci Dnya Sava sonras arlk kazananSosyal Devlet anlay ile birleip altyap hizmetlerinin zel sektr tarafndan retilmesineve datlmasna imkan veren YD Modelinin unutulmasna neden olmutur.

Aada belirtilen nedenlerin belirmesi ile Model 1970li yllarda yeniden ve hzlapoplarite kazanmtr:

Her devletin belli bir direkt borlanma limitinin olmas ve gelimekte olanlkelerin ounun bu snrl finansal imkanlar iinde gerekli olan altyaphizmetlerinin hepsine birden kaynak ayramamas;

Kamusal monopoller eliyle verilen altyap hizmetlerinin yetersiz oluu ve bu

irketlerin halk memnun etmeyen hizmet anlaylar; Teknolojik gelimelerin, altyap tesislerinin ilk yatrm tutarlarn azaltm olmas; Yerel irketlerin sz konusu altyap hizmetlerini yapabilecek finansal ve teknik

birikime sahip olmalar ile uluslararas yatrm gcne sahip kuvvetli ok uluslugruplarn varl;

Finansal marketlerin giderek globallemesi ve yaratc finansman modellerinin

hzla gelitirilebilmesi.

Yukarda saylan sebeplerin birbirleriyle etkileimi YD Modelinin geliimini daha dahzlandrmaktadr. ada anlamda, Model ilk kez 1970li yllarda Amerika BirleikDevletlerinde birka zel elektrik santralnn yaplmasnda uygulanmtr. Rekabeti azaltanzellikleri ve byk satlara imkan vermesi sebepleriyle ok uluslu irketler tarafndan

nemsenen ve uygulanmaya allan YD Modeli ksa bir srede hzla gelien Uzak Dou veLatin Amerika Blgelerinin altyap yatrmlarnn yaplmasnda yaygn olarak kullanlmayaallmtr.

Dnya enerji sektr gznne alndnda 1994 ylnda 23 adet santralin YD Modelierevesinde yapmna balanmtr. Bu say 1995 ylnda 41e ulamtr. 1996 ylnda iseYD Modeli ile yaplaca tahmin edilen g santral says 50 civarndadr.

Dnyada byk bir hzla yaygnlamakta olan serbest piyasa ekonomisi vezelletirme kavramlar etkileriyle YD Modeli son yllarda deiime urayarak Yap-Sahipol-let (YS) Modeline dnmtr. Zira, eitli kesimlerce, belli bir iletme dnemisonras kamuya transfer edilen ve servis mrnn nemli bir blm kullanlm altyapyatrmlarnn uzun vadede zelletirmeye katksnn olmayaca savunulmaktadr.

2.4. Modelin Genel Yaps [15]YD Modeli ile gerekletirilecek altyap projelerinin uygulama safhalarnda aada

belirtilen taraflarn tm ya da bazlar yeralmaktadr:

Ana Taraflar- lgili yatrmn sahibi olacak kamu idaresi- Yatrm ve belli bir sre iletimi stlenecek zel yatrmc irket- Yatrmn hizmetlerinden faydalanacak son kullanclar

Yatrmc irket ile ilgili Taraflar- Yatrmc irkete sermaye koyacak mteebbis ortaklar - Yatrmn yaplabilmesi iin oluturulacak finansman paketini verecek kredi

kurumlar- Yatrmn inaatn stlenecek mteahhit firma grubu (taaronlar dahil)- Yatrm YD kontrat boyunca iletecek iletmeci firma grubu - Yatrmn iletmesi srasnda kullanlan hammaddeleri salayan firma gruplar

Garantrler- Kreditrler tarafndan istenecek finansman garantilerini verecek kamu yada

zel garantr kurulular grubu- Yatrmc firma tarafndan idareden istenecek garantileri verecek kamu yada

zel garantr kurulular grubu

Bamsz Mavirler- Yatrmc irket adna mteahhit ve iletmeci firma gruplarn denetleyecek

bamsz mavirler- Yatrmn ortaklar adna yatrmc irketi denetleyen bamsz mavirler- lgili kamu kuruluu adna yatrmn yapmn ve iletme sresi boyunca verilen

hizmetlerin kalite ve gvenliini denetleyecek bamsz mavirler- Yatrmn yaplmas ve iletilmesi srasnda meydana gelebilecek eitli risklere

kar yatrm sigortalayacak sigortac irketler grubu

Yukarda belirtilen taraflar arasndaki ilikiler en basit ekliyle ematik olarak ekil-1 veekil-2de zetlenmitir. Projenin baarsn ve yaplabilirliini belirleyecek en nemli anahtarModelde yer alan farkl gruplarn sorumluluk ve risk paylamlarnn doruluudur. Modelinuygulanmas srasnda yatrmc firmann karlaaca riskler ve bu risklerin paylamtebliin bu blmnn 2.7. ve 2.8. alt balklarnda daha ayrntl olarak tartlmaktadr.

YATIRIMCIORTAKLAR KREDTRLER

MTYAZ FRMASI

MTEAHHT OPERATR

MTER

CRO

OPERASYONMASRAFLARI

NAAT VEYAPIM

MASRAFLARI

TEMETT

ZVARLIK KREDPAKET

ekil-1 YD Modeli Partiler Aras likiler [10] KONTRATSAL YAPI

H K M ET VEYA K AM UK URU LUU

U YG U LAM A AN LAM ASI

M TYAZ FRM ASI

B AIM SIZD AN IM AN LAR

D AN IM AN LIKAN LAM ALARI

LETM FRM ASI

M TEAH H T

N AAT VEYAPIM

K O N TRATI

D ZAYNFRM ASI

H SSED ARLARK RED T RLER

RKET S ZLEM ESHSSE ANLAM ASI

KRED ANLAM ALARI

ekil-2 YD Modeli zet Kontratsal Yap [10]

BALANTILAR

2.5. Modelin Salad Yararlar [15]YD Modelinin salad yararlar ana grup altnda toplamak mmkndr. Ana

gruplar ve bu gruplarn almlar aada ksaca zetlenmitir:

Yapsal Avantajlar- Esnek yaps sayesinde ok farkl yatrmlar iin ayn kanun erevesinde

uygulanabilir.

Devlet asndan- Devlet btesinden bamsz altyap yatrm yaplmas,- Yabanc sermaye giriinin salanmas,- Teknoloji transferi yaplmas, (?)- naat ve iletme risklerinin yatrmcya devri,- Altyap hizmetlerine zel sektr dinamizmini ve rekabeti getirmesi, (?)- ncelikli projelerin biran nce uygulanabilme imkannn yaratlmas,- Toplam yatrmlarn artmas ve istihdam art imkannn yaratlmas.

Halk asndan- Altyap hizmetine kavuma,- Daha iyi servis, (?)- Daha ucuz servis. (?)

2.6. Modelin Zayf Ynleri [15] YD Modelinin zayf ynleri de yine ana balk altnda toplanabilir. zet olaraksz konusu ana gruplar ve aklamalar aada belirtilmitir:

Yapsal Sorunlar:- Kamu kuruluu ile yatrmc irket arasndaki kar atmas,- Mteahhit ve letmeci Grup ile yatrmc irket arasndaki kar atmas,- Yatrmcdan kaynaklanmayan gecikmelerin karlanmasnn zorluu,- Sermaye kstlamalar ve byk finansman ihtiyac nedenleriyle Modelin rekabeti

azaltc zellikleri olmas. Devlet asndan:

- Verilen garantilerin ve teviklerin yk,- Daha sk denetim yapma gerei,- Politik basklar,- letme dnemi sonunda eski ve kullansz tesislerin devri, (?)- lkenin stratejik ve doal kaynaklarnn zel sektr tarafndan kullanlmas,- Dsallk etkilerinin ekonomik analizlere yanstlamamas ve sonuta yatrmn

topluma olmas gerekenden daha pahalya mal olmas,- Kar ve dviz transferi,- zel sektrn daha pahal borlanmas nedeniyle yatrmn daha pahalya

mal olmas,- zel sektrn daha fazla risk yklenmesi nedeniyle yatrmn topluma daha

pahalya mal olmas. Halk asndan:

- Kt ve tehlike arz eden altyap servisleri kullanmaya mecbur olmak, (?)- Daha pahal altyap hizmetlerine sahip olmak.

2.7. Yatrmcnn Riskleri [15]

YD Modelinde yatrmc aada verilen drt ana risk grubu ile kar karyakalmaktadr. Sz konusu riskler zet olarak aada verilmitir:

Politik Riskler:- Yatrma devlet tarafndan el konulma ve/veya yatrmn ilerde devletletirilmesi

riski,- Devlet politikalarnda kkl deiiklikler olma riski,- Altyap hizmetinin zel sektr tarafndan verilmesine kar halkn ar ve olumsuz

tepki gsterme riski.

Finansal Riskler:- Yatrm ve iletme dnemlerindeki borlanma maliyetlerinde anormal artlar,- Talepte beklenenin aksine dme olmas,- Enflasyon riski,- Dviz kurlar riski.

Yatrm Safhas naat Riskleri:- Yatrm bitirememe riski,- Yatrmn iletmeye alnmasnn gecikmesi,- Yatrm maliyetinin btesinden pahalya mal olma riski,

Operasyonel Riskler:- Planlanan retim verimliliinin tutturulamamas,- Rekabet ortamnn deime riski,- evre koruma ile ilgili yasalarn sklama riski.

Yukarda bahsedilen risklerin tmnn yatrmc firma tarafndan karlanmasnbeklemek Modeli kmaza sokacaktr. Zira, risk paylamnn ana kural herhangi bir riskin,riski kontrol etme gcne sahip olan tarafa stlenilmesidir. Hi kimsenin kontrol edemeyeceiriskler iin ise sigorta seenei uygulanmaldr. Bu prensiplerden yola klarak yukardabelirtilen risklerden politik risklerin tm ile finansal risklerin bir ksmnn devlet, geri kalanpotansiyel risklerin ise yatrmc irket tarafndan stlenilmesi, Modeli finanse edilebilir halegetirecektir.

Yatrmc tarafndan stlenilecek risklerin bir ksm mteahhit, iletmeci ve sigortairketlerine aktarlabilinir. Devletin stlenmesi gereken risklerin ufak bir blm de aynekilde Dnya Bankasnn sigorta kuruluu olan MIGAya sigorta ettirilebilir. 2.8. Devletin Rol [15]

Bir nceki Blmde ana hatlaryla deindiimiz risklerden bir ksmnn zellikle depolitik riskler kategorisindeki kalemlerle, enflasyon ve dviz kuruna bal risklerin devlettarafndan yatrmc ile yaplan kontrat erevesinde salanacak garantiler yoluylastlenilmesi hem daha doru hem de daha ucuz olacaktr. Bu kapsamda dnyadaki YDModeli uygulamalarnda Modelin uygulanmasn mmkn klmak iin devlet tarafndanzaman zaman uygulanan yntemler ana balklaryla aada sralanmtr:

Devlet Garantileri- Yatrmc tarafndan satlacak hizmet miktar ve bedellerinin (fiyat artlar ile

beraber) devlet tarafndan yatrm balamadan nce yaplan szlemeyle garantilenmesi,

- Yatrmcya rekabeti nleyici imtiyazlar garanti edilmesi,- Yatrmn szleme tarihi sonuna kadar devletletirilmeyecei garantisinin

verilmesi,- Yatrmc tarafndan salanacak finansal kredilerin geri deme garantilerinin

verilmesi,- Force Majeure yada beklenmedik durumlar karsnda yatrmn nceden

szleme ile belirlenen bir fiyat karlnda devlete satn alnacann garanti edilmesi (Assumption Model).

Devletin Mevcut Koullar Etkileyerek Yatrmcya Destek Vermesi- Mevcut artlarn tketimi arttracak ekilde devlete manipule edileceinin

garantisinin verilmesi (ek balant yollarn yaplmas, ehir geliim planlarnn yatrma gre deitirilmesi, v.s.)

- Devletin sahip olduu mevcut altyap datm ebekelerine yatrmn balanma garantisinin verilmesi.

Finansal Tevikler- Yatrmc irkete direkt olarak subvansiyonlar ya da hibe krediler temin

edilmesi,- Yatrmc irkete vergi ve harlardan muafiyet salanmas.

2.9. Modelin Baarl Olmas iin Gereken n artlar [15]

YD Modeli ile yaplmas planlanan bir yatrmn hem devletin hem kamunun hem deyatrmc irketin doru faydalar salayabilecei ekilde tam anlamyla baarya ulaabilmesiiin aadaki artlarn salanm olmas narttr:

i) Devlet YD Modelini uygulamakta kararl olmaldr ve bu konuda siyasi grbirlii olmaldr;

YD Modelini uygulamadaki kararllk ve gr birlii, Modelin hukuki altyapsnnhzla ve doru olarak oluturulmas iin gerekli siyasi otoriteyi salayacaktr. Ayrcadevlet tarafndan yatrmcya verilecek garantilerin yarataca politik basklarminimize edilmi olacaktr. YD Modelinin hangi Projelerin yapmnda uygulanacahususunda da siyasi otoritelerce gr birliine varlmaldr. Sz konusu Projelerinnem ve ncelikleri belirlenip bir uygulama sras oluturulmas zerinde nemledurulmas gereken ayr bir husustur. lgili kamu idareleri arasnda yeterlikoordinasyonun salanmas da gerekmektedir [11].

ii) YD Modeli ile uygulanacak Projelerin ihale ve szleme aamalarnn makulsrelerde bitirilebilmesini salayacak hukuki altyap hazrlanmaldr;

iii) lgili kamu idareleri ihale ve garanti mercileri Modelin uygulanmas, fayda vezararlar hususlarnda bilgilendirilmelidirler;

iv) Rekabet koullar tam anlamyla salanmaldr;

Modelin verimli olarak iletilebilmesi iin, Modelin ana hedeflerinden biri olanrekabeti zel sektr anlaynn varl bir nkouldur. Verimlilik ancak rekabetartlarnn varl ile gerekletirilebilir. Rekabet koullar ise Modelde en iyi ihalezamanlarnda yaratlabilmektedir. Zira ihale sreci kamu kuruluunun en gl olduuzamandr. Mmkn olduu kadar ksa iletme kontrat sreleri Modele rekabet vedolaysyla verimlilik getirmektedir. Yeterli rekabet koullarnn salanabilmesi iinaadaki artlarn yerine getirilmi olmas gerekmektedir:

- Projeye yeterli sayda yatrmcnn ilgisi ekilmelidir,- Ekonomik ve politik stabilite salanmaldr,- Yatrm ile ilgili gerekli jeolojik ve benzeri netdler kamu kuruluu

tarafndan yaplmal ve projenin fizibilitesi de ilgili kamu idaresi tarafndan yeterli detayda hazrlatlmaldr,

- Projenin fizibilitesi yatrmn YD Modeline uygunluunu aka gstermelidir,

- effaf ihale ortam salanmaldr,- halede uygulanacak seim kriterlerinin Modele uygun olarakbelirlenmesi gerekmektedir,- YD Modeline taraf olan btn gruplar arasndaki risk paylam dengeli

ve doru olarak yaplandrlmaldr.

v) Yatrm tutarnn belli bir blm yerel marketlerden salanabilmelidir [14];Yerel finans piyasalarnda tahviller gibi zellikle uzun vadeli borlanma aralarnngelitirilmesi ve ikinci el piyasalarnn oluturulmas Modelin daha hzl ve ucuz olarakfinanse edilebilmesi asndan fayda salayacaktr. lkenin para biriminin serbestedvize evrilebilir olmas (convertibility) ve yerel ekonomik piyasalardaki denge ilestabilite de Modelin baaryla uygulanabilmesi asndan gerekli nartlardandrlar.

3. TRKYE ENERJ SEKTRNDE YD UYGULAMALARI3.1. lkemizin Enerji Sektrnn Ksa TantmTrkiye'de enerji sektrnn ksa tantm izelge-1'de kimlik dzeninde zetlenmeyeallmtr. ekil-3'te, 1923 ylndan 1993 ylna kadarki dnemde kurulu gcn yllaritibariyle deiimi ile fert bana kurulu g ve fert bana net tketimin deiimlerigsterilmitir. ekil-4'te ise fert bana den kurulu g ve net tketim byklklerinin fertbana den milli gelirle -regresyon matematiiyle elde edilen- deiimleri sunulmutur.ekil 5'te 1980-1993 dneminde elektrik fiyatlarnn yllara gre deiim trendi regresyonmatematiiyle belirtilmitir. Ayn ekilde, elektrik fiyat art hz ile enflasyon geliimi dekarlatrmal olarak incelenmitir. (Bu almalarda kullanlan ham veriler [2] ve [3]kaynaklarndan derlenmitir.)

Bu almalar yakndan incelendiinde belli bal sonular aadaki gibi zetlenebilir:

Kurulu gcmz 1923 ylndaki 32,8 MW seviyesinden 1992'de 20 335 MW seviyesinekartlmtr. Kurulu gcn yllar itibariyle deiimi eksponansiyel bir fonksiyonla ifadeedilebilmektedir. Fert bana kurulu g ve net tketimin geliimi 1970'lere kadar belirli birart trendi ile gelirken, 1970'li yllardan itibaren tketim ivmelenerek 1313 kWh/fert'eulamtr. Fakat 1987 yl dnya ortalamas 2085 kWh/fert olduu dikkate alndndatketimin clzl ortaya kmaktadr.

izelge-1. Trkiye'nin Ksa Enerji Kimlii Birincil enerji retimi (1995) 32,8 106 tep Birincil enerji tketimi 63,5 106 tep Da bamllk oran ~ % 52 Kii bana tketim miktar 1068 Kep Elektrik enerjisi kurulu g 21202 MW

Termik % 53 (1 adet takmr+ 11 adet linyit+ 4 adet sv yakt + 2 adet doalgaz)

Hidrolik % 47 (43 adet hidroelektrik) Elektrik retim miktar 82500 GWh

Termik % 61 Hidrolik % 39

Yakt cinslerine gre kapasite kullanmoranlar, srasyla, Genel-Termik-Hidrolik % 80,7 - 76,8 - 87,6

Elektrik enerji retiminin - yakt baznda - Takmr : %2,4 Linyit: % 32,7dalm oranlar Akaryakt : %7,4 Hidrolik : %38,8

Doalgaz + jeotermal : % 18,8 Elektrik tketimi 82100 GWh Toplam net tketim 67000 GWh Elektrik enerjisi tketiminin Konutlar : % 22,8 Ticarethaneler: % 6,9

kullanm alanna gre paylar Sanayi : % 55,4 Resmi daireler : % 4,3Sokak aydnlatma : % 3,4 Dier : % 7,2

Elektrik tketimi 1313 KWh/kii Dnya ortalamas - 1987 2085 KWh/kii TEK linyit santrallerinde net (ortalama) 870,31 TL/KWh (1994)

enerji birim maliyeti Fuel oil ve hidroelektrik santrallerde net

enerji birim maliyeti, srasyla 976,92 TL/KWh ve 430,48 TL/KWh Doalgaz santralnda net enerji birim maliyeti 901,57 TL/KWh (1994) Sanayide elektrik sat fiyat 95 $/1000 KWh Teshin (mesken) elektrik sat fiyat 99 $/1000 KWh Teshin elektrik fiyatndaki art oran % 120 (talya'da %36,45, ABD'de %12)

(1986 - 1993) 1996-2010 elektrik enerjisinde ortalama g art %8,5 Bu g artn temin edecek santral saylar 16 adet termik santral (2 adet doalgaz+

ve ilk yatrm tutar (1993 ylna indirgenmi) 1 ithal kmr+ 1adet nkleer santral) -ve 106 adet hidroelektrik santral - 31,5 milyar US$

Kii bana net tketim - 2000'de 1512 KWh/kii AT ortalamas 5463 KWh/kii (1990)

Elektrik younluu - 2000 560 KWh/1000 $ katma deer (AT ortalamas 1990 yl itibariyle 300 KWh/1000 $ katma deer)

1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 20100.010.1

110

1001,000

10,000100,000

1,000,000 Termik

Hidrolik

Toplam

Yllar, Y

Kuru

lu G

,

G (

MW

)

TRKYE KURULU GCNN YILLAR TBARYLE GELM

G=15.13 e0.09 ( Y-1913+1)r = 0.997 ; n=72

0

200

400

600

800

1,000

1,200Fer

t B

an

a D

eer

ler

Fert Bana Net Tketim(kWh/kii)

Fert Bana Kurulu G (W/kii)

ekil-3 Birincil Enerji Kaynana Gre Trkiye'de Kurulu G (MWe)

0 500 1000 1500 2000 2500 30000

200

400

600

800

1,000

1,200

Kurulu G (W/fert) Net Tketim (kWh/fert)GSMH (Dolar/fert)

Fer

t B

an

a K

uru

lu G

ve

Net

Tke

tim

T = -12.24+0.35 (GSMH)r=0.957 ; n=71

G = -0.24+0.11 (GSMH)r=0.957 ; n=71

0 500 1000 1500 2000 2500 30000

200

400

600

800

1,000

1,200

GSMH (Dolar/fert)

Fer

t B

an

a K

uru

lu

G

ve N

et T

ke

tim T=38.04+0.32 (GSMH)

r=0.962 ; n=34

G=8.87+0.11 (GSMH)r=0.922 ; n=34

(1960-1993 Yllar)

BYME-ENERJ BYKLKLER LNTS

(1923-1993)

ekil-4 Fert Bana Kurulu G ve Enerji retiminin GSMH ile lintisi

1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 199413

1030

100300

1,0003,000

Yllar

Fiy

at, F (

TL/k

Wh)

ve (

Cen

t/kW

h)

0

20

40

60

80

100

120

Fiy

at A

rt

ve

E

nfla

syon

(%

)

YILLARA GRE ELEKTRK FYATLARI

EnflasyonElektrik Fiyat Art

F=1.7 e0.4 (Y-1980+1)r = 0.997 ; n=14

X = % 47.4enfl.X = % 56.3fiyat

X = 5.21 Cent/kWhort.

TL Fiyatlar

Dolar Fiyatlar

ekil-5 1980 Ylndan Bugne Trkiye'de Elektrik Fiyatlar - Fiyat Art Hz-Enflasyonlintisi

lkemizde 1992 itibariyle elektrik enerji retiminin yakt baznda dalm oranlar srasile Takmr %2,4; Linyit %32,7; Akaryakt %7,4; Hidrolik %38,8;Doalgaz+Jeotermal %18,8 pay almaktadr. Termik kurulu gcn hidrolik kurulu gledeiim trendi izlendiinde, 1923'ten 1993'e kadarki 71 yllk dnemde gler arasndaregresyon matematiiyle kartlan ifade n=72 veri iin (1913 yl da alnmtr) vekorelasyon katsays r = 0,990 ile

H = 0,78 T - 210,8 (1)

ve hidrolik g ile kat yakt (takmr+linyit) kurulu g arasnda ise ok anlaml

H = 0,86 K + 240,53 (2)

ile ifade edilen (n=72, r=0,918) bir regresyon bants kartlmtr. Bu bantlarda,H=Hidroelektrik kurulu g, T=Temik kurulu g ve K=Kat yakt santral kurulu g'tr.Bu ifadelere gre, kmr+linyit kurulu gc arttka hidrolik kurulu g artmakta,kmr+linyit kurulu gc hidrolik kurulu gcn biraz zerinde olmaktadr. Daha keskinbir anlatm ile, 1923'ten itibaren hkmetlerimizin lkede yaygn rezervleri olan linyiti veakarsu kaynaklarn hemen hemen ayn arlkta deerlendirilme abas iinde olduusylenebilir.

Fert bana kurulu g ve elektrik retimi byklkleri ile makro ekonominin en anlamlgstergesi olan milli gelir arasnda korelasyon katsays yksek (r=0,957) bir ilintikartlmtr. Aktr ki, artan milli gelir ile kurulu g lineer bir ekilde artmaktadr.Sadece bu analitik deerlendirme bile enerji sektrnn ekonomi zerindeki bire biretkisini koymak bakmndan nem kazanmaktadr. (Ayn trend planl kalknma dnemini

ieren 1960-1993 iin de aratrlm ve bulunan regresyon ifadeleri daha uzun dnemikapsayan 1923-1993'ten fark etmedii ortaya kmtr.)

Yukarda ksaca deinilen olumlu gelimelerin yansra ok dndrc, ulusalekonomimiz bakmndan olumsuz etkileri olan enerji sektrnde "da bamllk oran"'nn 1989'larda %47 iken, 2000 yllarnda %53 ve 2010 yllarnda ise %60-65 dzeylerinekaca ngrlmtr [4]. 8.6 milyon ton linyit rezervi olan ve varolan akarsukaynaklarndan yeteri kadar yararlanlmayan bir lkede "da bamllk oran"'nn bu derece yksek olmas, lke geleceinin planlanmas asndan oksakncaldr. lkemizde YD modeliyle yaplmas ngrlen santrallarn byk birounluunda yakt olarak ithal takmr ve ithal doalgaz seilmitir. Bu tercihekonomik adan dikkatlice irdelendiinde doalgaz fiyatlarnn 2010-2020 yllarndakifiyat artlar ok dramatik olacaktr. rnein spanya'da 2000 ylndaki fiyat art 1 iken,2010'da 1,13, 2020'de 1,3 olarak ngrlmektedir. Btn birincil enerjisini yurt dndankarlayan Japonya'da ise, 2000 ylndadoalgaz fiyat 1 iken 2010 ylnda 1,48, 2020ylnda ise 2,19 beklenmektedir. Ayn art trendleri talya iin de geerlilikkazanmaktadr [5]. thal kmrle yerli kmr karlatrmas yapldnda ise, kmrlkesinde hi byle bir hesabn yaplmasn gerektirmeksizin, yerli kmr kullanmnnithal kmre oranla ok ucuz olduu apak ortadadr [1, 6].

1980-1993 yllar arasnda elektrik fiyatlar Trk Liras baznda eksponansiyel bir artgstermitir. Buna karn, ayn dnemdeki yl ortas dolar fiyatlar dikkate alndnda,fiyatlarn ortalama 5,21 /kWh olduu grlmektedir. Szkonusu dnemlerde elektrikfiyat art hz genelde enflasyon deiiminin ok zerinde olmutur. Enflasyon ortalamasayn dnemde %47,4 iken elektrik fiyat art hznn aritmetik ortalamas ise %56,3'tr.Buradan, sektrde retim maliyetinin yksek olduu ortaya kmaktadr.

3.2. Enerji Yatrmlarnn Mhendislik Ekonomisi

Enerji sektrnde yaplan yatrmlarn genel mhendislik zellikleri yle zetlenebilir:

Sektrde yaplan ilk yatrmlarn boyutu dier sektrlerdekiyle karlatrldnda okyksektir. rnein kmr santralleri iin kurulu g ile, yaplan yatrmlarn deiiklkeler iin ilk yatrm bedellerinin deiimleri ekil-6'da incelenmitir. Bu almadakullanlan ham veriler [5] kaynandan elde edilmitir. zlenecei zere, birim kW giin yatrm ($/kW) ile g (MW) arasnda kuvvetli bir regresyon olmamasna ramenortalama deer 1535 $/kW olmaktadr. Bunun ortalama standart sapmas ise alt deerolarak 1144 $/kW ve st deer 1927 $/kW olmaktadr. Yine kmr santralleri iin ilkyatrmn toplam enerji maliyeti iindeki pay ortalama %41, alt ve st deer olarak dasrasyla, %32 ve %50 olmaktadr. Kmrde ilk yatrmlarn olduka yksek olmasnnnedeni, deslfrizasyon tesisinin yatrm boyutunun (100 milyon dolar mertebesinde)yksek olmasndan kaynaklanmaktadr.

1970-1994 dneminde toplam yatrmn yllara gre boyutu ve milli gelirdeki paylarnndeiimi nomogram dzeninde ekil-7'de belirtilmitir. Bu eri dikkatle incelendiinde,Cumhuriyet hkmetleri elektrik retim ve datm tesislerine, ehir ebekelerine, kyebekelerine byk bir nem vermi, 1970'ten bu yana 1985'e kadar nemli artlarkaydedilmi, bundan sonra ise yatrm byklkleri neredeyse sabitlenerek 1990'dansonra azalma trendine girmitir. Ayn azalma, milli gelir iindeki yatrm boyutubakmndan da gzlenmektedir; T.C. hkmetleri 1983 ylnda yatrm milli gelirin %2'sikadar olan "yatrm younluu karakteristii" 'ni 1990'da %1'e ve 1994'te %o 1,6'yaindirmitir.

0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500500

1000

1500

2000

2500

Belika Kanada Danimarka Finlandiya Fransa Almanya talya Japonya Hollanda Portekiz spanya

sve Trkiye ngiltere ABD in ekoslavakya Macaristan Hindistan Kore Rusya*

G, G (MW )Yat

rm

, Y (

Dol

ar/k

We)

KMR SANTRALLERNN YATIRIM BEDELLER (1991 tibariyle)

e

X = 1535.75ort

X + S = 1927.27ort

X - S = 1144.23ort

* Rusya'daki fiyatlar Ruble olarak verilmitir.

ekil-6 eitli lkelerde Kmr Santrallerinin Yatrm Bedelleri (%5 Faiz iin)

1970 1975 1980 1985 1990 19950

500,000

1,000,000

1,500,000

2,000,000

Yllar

Topl

am H

arca

ma

(Yat

rm

), 1

00

0D

olar

/Yl YATIRIM HARCAMALARI

(50)

0

50

100

150

200

250 HarcamaGerekleme+Art

Ger

ekl

em

e ve

Art

(

%)

0

0.5

1

1.5

2

2.5

Topl

am H

arca

ma

GSM

Hx

100

ekil-7 Toplam Harcama (Yatrm) (retim Tesisleri + letim ve Datm, ehir ebekeleri,Ky ebekeleri, Dier) ve Gerekleme-Art Oranlarnn 1970-1994 Yllar tibariyleDeiimi - Yatrmn Milli Gelirdeki Pay (Dolar Fiyat Haziran-Yl Ortas Fiyat Kabul

edilmitir)

Enerji net retim maliyetleri lkemizdeki mevcut 17 adet termik santral iinincelendiinde, artan retim gc (GWh) ile enerji birim maliyetinin ($/kWh) stel birmodda azald grlmtr. Bu azalma, u bantlarla ifade edilebilmektedir:

Sadece kmr+linyit iin: M G= 0 30 0, ( ) ,311 (r=0,716) (3)Tm termik santraller iin: M G= 0 10 0 163, ( ) , (r=0,506) (4)Burada, M=Enerji net retim maliyeti ($/kWh), G=Net retim (GWh) ve r=Korelasyonkatsays'dr. Ayrca, TEK retim-letim ve Datm birim maliyetleri 1987-1993dneminde incelendiinde, dolar baznda, retim ve iletim maliyetleri ok deimemeklebirlikte, datm maliyetlerinin 1988'teki 1 /kWh'dan 1992'de 2,5 /kWh'a ktgrlmektedir.

3.3. YD Modelinin Ksa Tarihesi [7, 8]

1870li yllarda giriimci bir Fransz Mhendisi Eugene Henri Gavand tarafndanzamann Osmanl Sultan Abdlazizden alnm, Karaky-Pera arasnda yaplp iletilmesinedair verilen bir imtiyaz ile ina edilen Tnel metro ulam sistemi tarihimizdeki ilk YDModeli rneidir. Gavand 1871 ylnda tnelin inas ve iletmesi dahil Osmanl Sultanndan,625 000 Fransz Frang karlnda, 42 yllk bir imtiyaz hakk elde etmitir. Ulamsisteminin yatrmn ve iletmesini stlenmek zere ngilterede Temmuz 1872de 6 250 000Fransz Frang sermayeli The Metropolitan Railway of Constantinople from Galata to Peraadl bir zel irket kurulmutur. Tnel planland gibi Aralk 1874te tamamlanm ve Ocak1875te iletmeye almtr. 25 yl boyunca sistem firma tarafndan baaryla iletilmi ve1900 ylnda imtiyaz hakknn uzatlmas iin Osmanl Hkmetine bavuruda bulunulmutur.O dnemdeki bir takm siyasal nedenler yznden imtiyaz sresinin uzatlmamas kararalnmtr. Daha sonra 1911 ylnda ngiliz firma imtiyaz hakkn satla karm ve ulamsistemi o yl kurulmu olan Deraader Mlhakatnda Galata ve Beyolu Beyninde TahtelarzDemiryolu irketine devredilmi ve imtiyaz hakk 2000 ylna kadar uzatlmtr. 1938ylnda ise sistem Trkiye Cumhuriyeti Devleti tarafndan 175 000 TL bedelle satn alnarakdevletletirilmitir.

YD Modeli, Osmanl mparatorluunun o devirdeki byk siyasi ve finansalproblemleri arasnda unutulmu ve gen Trkiye Cumhuriyetinin piyasalarda gl vesrekli sermaye birikiminin olmamas nedeni ile varolan ekonominin glendirilmesi iinsrdrd devleti ve milliyeti politikalar sonunda kenarda kalmtr.

1980li yllara gelindiinde Modelin dnyada yeniden belirmesini salayan devletbtesinin ve finansman kaynaklarnn, yksek ve srekli ekonomik kalknma hz istemlerive istenen dzeyde kontrol altna alnamayan nfus art nedenleriyle beliren altyaptaleplerini karlamada yetersiz kalmas ve uzun vadeli zelletirme politikalar sebepleriyle,Trkiyede de yeni altyap tesislerinin yaplmas ve iletilmesi iin gl bir zm olaraklanse edilmitir.

Trkiyede YD Modeli, modern anlamda, ilk olarak Turgut zaln 1. BabakanlkDnemi srasnda 1984 ylnda Akkuyu Nkleer Santral Projesi yapm ihalesinde Projeninuygulama modeli olarak gndeme getirilmitir. 1984 Trkiyesinin kanuni ve politikhazrlkszl Modelin uygulanmasn imkanszlatrm ve Akkuyu Projesi iptal edilmitir[11].

3.4. Kanuni Altyapnn Geliimi ve Mevcut Durum:Trkiyede YD Modelinin ncelikli olarak hzl kalknma iin gereken enerji

retimini salayacak santrallarnn yapmnda kullanlmas planlanmtr. Bu sebeple Modelile ilgili olarak kartlan ilk kanun Aralk 1984 ylnda kartlan 3096 sayl TrkiyeElektrik Kurumu (TEK) Dndaki Kurulularn Elektrik retimi, Datm ve Ticareti ileGrevlendirilmesi Hakknda Kanundur. Konu ile ilgili kanuni geliim aadaki kutudaksaca takdim edilmitir:

YD projeleri iin karlan ilk kanun 3096 sayl 4 Aralk 1984 tarihli sadece Elektrikenerjisi retimi, iletimi ve datm prensiplerini belirleyen hazine garantileri, elektrikenerjisi fonu gibi uygulamalar ve devretme maddeleri ieren bir yapdadr.

Ancak daha sonra 13 Haziran 1994 tarihinde daha geni kapsaml uygulamalara izin

veren 3996 sayl kanun karlmtr.Bu kanun Elektrik Enerjisi retimi, iletimi vedatmn da kapsamaktayd.

Aralk 1994 tarihinde kan 4047 sayl kanunla Enerji retimi 3996 sayl kanun

kapsamndan karlm ancak elektrik enerjisi retimini kapsayan 3096 sayl kanunatabii ilerin 3996 sayl kanunun baz maddelerinden faydalanmasna izin verilmitir.

Mart 1996 tarihinde Dantay 3996 sayl kanunun 5. maddesini iptal etmi ve yeni

hukuksal ereveyi tanmlamtr. 8 Haziran 1996 tarihinde karlan 8269 nolu kanun hkmnde kararname ile sadece

Elektrik enerjisi retmeye ynelik olarak daha ok firmalarn kendi ihtiyalar iinretecekleri enerjinin erevesini belirleyen ve byk apl projeleri (Hidroelektrik,Jeotermal ve Nkleer enerjili) kapsam dnda tutan bir dzenlemeye gidilmitir.

Son olarakta Eyll 1996 tarihinde kartlan 4180 sayl kanunla yine 3996 sayl

kanunda baz deiiklikler yaplm ve hazine garantisi kapsam geniletilmitir.

3096 Sayl Kanunun belirledii hukuki altyapya gre YD Modeli ile yaplmasplanlanan bir enerji santral Projesinde bulunan taraflarn organizasyon emas ekil-8de,Projenin uygulama aamasna gelebilmesi iin yerine getirilmesi gereken admlar ise aadazetlenmitir [12]:

1. Bakanlk uygulanacak metoda gre ya projeleri ilan eder ya da baz firmalar arr.Bu konuda DPT gr bildirebilir.

2. Bakanlk isterse firmalar arasnda bir nseim yapabilir.3. Seilen firmalardan Fizibilite Raporu % 1lik teminat mektubu ve varsa tketicilerden

satn alma taahtleri verilir.4. Bakanlk, TEA ve Yksek Planlama Kurulu gr sonras firma ile TEA arasnda

Uygulama Anlamas imzalar.5. Firma proje iin fon arayna girer. Finansman Hazine garantisi gerektiriyorsa Hazine

finansman iin inceleme yapp onayn verir.6. Firma ile hammadde temini iin gerekli uzun vadeli anlamalar imzalar.7. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl ve Elektrik Enerjisi Fon ynetimi ile fon

anlamas imzalanr.8. Bakanlk danman firma ile anlama imzalar (opsiyonel) 9. Sermaye yapsn belirleyen anlama imzalanr.

PROJENN YAPISI

ENERJ VE TABKAYNAKLAR BAKANLII HAZNE

YATIRIMCIFRMA

ENERJFONU

ENERJ SATII ANLAMASI

TEA

KONSORSYUMOPERATR

BOTA

HSSEDAR

KREDTRLER

DEME GARANTLER

FON DEMEANLAMASI

LETME VE BAKIMKONTRATI

NAAT VE YAPIMKONTRATI

YAKIT SATII ANLAMASI

HSSE KAYIT ANLAMASI

UYGULAMA KONTRATI

ekil-8 Enerji Sektr YD Modeli Uygulamas (3096'ya Gre) [13]

10. evre Bakanl iin evre Etki Deerlendirme (ED) raporu hazrlanr.11. Gerekli sigortalar yaptrlr.12. Kreditrlerin geri demelerini garantiye almak iin arac bankada emanet hesab

atrlr.

Mart 1996 tarihinde Dantayn 3996 nolu kanunun 5. maddesini, iletme haklarnnzel deil kamu hukukuna gre denetlenmesi gerektii gerekesi ile iptal etmesinden sonraYD modeli uygulamalar tamamen durmuken, 96/8269 nolu kanun hkmnde kararnameile Bakanlar Kurulu elektrik enerjisi retim, iletim ve datm ilerini birbirinden ayran vesadece retim yan iin (Nkleer, hidroelektrik ve jeotermal enerjiyle alacak olanlar hari)yeni uygulama kurallarn aklamtr.

Sz konusu kararnameye gre eer retici firma rettii enerjiyi kendisi iinkullanyorsa zel hukuk kurallar fakat eer TEA a satyorsa kamu hukuku kurallar geerliolacaktr. Bu sayede zellikle firmalarn kendi yatrmlarn yapmalarna olanak salanmakistenmi ancak YD Modelinin byk projelere uygulanmasn engelleyen hukuksal yapyadokunulmamtr.

8269 sayl kanun hkmnde karaname ile YD Modelinden farkl bir yapoluturulmu ve eer alc TEA ise enerjinin satn alnmas iin hazine garantisi verilmitir.Bu yap 3996 nolu kanunun getirdii yapdan farkldr ve tesisin belli bir iletme sresisonunda TEAa devri maddesini iermemektedir. Hukuksal anlamazlk durumunda TEAasat yoksa zel hukuk kurallar geerli olacandan Trk veya yabanc mahkemelerebavurmaya izin verilmitir. Kararname uygulama organ olarak Enerji ve Tabii KaynaklarBakanl belirlenmitir. 3.5. Gndemdeki Elektrik Santrallar

Ekim 1996 itibaryla enerji sektr ile ilgili gndemdeki YD Projeleri ile TEK eliyleyaplmas planlanan dier santrallarn yatrm maliyeti boyutlar ekil-9 ve ekil-10'daverilmitir. TEK eliyle yaplmas planlanan elektrik retim tesislerinin verilmesinin amac,karlatrma imkan salamak olup, santrallerin gc arttka yatrm maliyetlerininbeklendii gibi dt hemen grlmektedir. Ancak bunun tersine, YD modeli ileyaplmas planlanan santrallerde santrallerin gc arttka birim yatrm maliyeti deartmaktadr. Bu, YD modeli ile yaplan santrallarda yatrmcnn yapt yatrmn "faizyk" 'nn ok yksek olmasndan kaynaklanmaktadr.

ekil 9 ve 10'da deinilen ve ksmen kesinlik kazanan projelerin yansra, u projelerin deYD modeli ile yaplmas planlanmaktadr:

96/8269 a gre yaplmas planlanan projeler:- Adapazar Gaz Santrali ( 700 MW )- Gebze 1 Gaz Santrali ( 700 MW )- Gebze 2 Gaz Santrali ( 700 MW )- Ankara Gaz Santrali ( 700 MW )- zmir Gaz Santrali ( 1400 MW )- skenderun Kmr Santral ( 1000 MW )

Bakanla Bavurusu yaplm Projeler: (3996 ya gre )- 30un zerinde toplam kurulu gc 10000 MW geen Projeler

10. evre Bakanl iin evre Etki Deerlendirme (ED) raporu hazrlanr.11. Gerekli sigortalar yaptrlr.12. Kreditrlerin geri demelerini garantiye almak iin arac bankada emanet hesab

atrlr.

Mart 1996 tarihinde Dantayn 3996 nolu kanunun 5. maddesini, iletme haklarnnzel deil kamu hukukuna gre denetlenmesi gerektii gerekesi ile iptal etmesinden sonraYD modeli uygulamalar tamamen durmuken, 96/8269 nolu kanun hkmnde kararnameile Bakanlar Kurulu elektrik enerjisi retim, iletim ve datm ilerini birbirinden ayran vesadece retim yan iin (Nkleer, hidroelektrik ve jeotermal enerjiyle alacak olanlar hari)yeni uygulama kurallarn aklamtr.

Sz konusu kararnameye gre eer retici firma rettii enerjiyi kendisi iinkullanyorsa zel hukuk kurallar fakat eer TEA a satyorsa kamu hukuku kurallar geerliolacaktr. Bu sayede zellikle firmalarn kendi yatrmlarn yapmalarna olanak salanmakistenmi ancak YD Modelinin byk projelere uygulanmasn engelleyen hukuksal yapyadokunulmamtr.

8269 sayl kanun hkmnde karaname ile YD Modelinden farkl bir yapoluturulmu ve eer alc TEA ise enerjinin satn alnmas iin hazine garantisi verilmitir.Bu yap 3996 nolu kanunun getirdii yapdan farkldr ve tesisin belli bir iletme sresisonunda TEAa devri maddesini iermemektedir. Hukuksal anlamazlk durumunda TEAasat yoksa zel hukuk kurallar geerli olacandan Trk veya yabanc mahkemelerebavurmaya izin verilmitir. Kararname uygulama organ olarak Enerji ve Tabii KaynaklarBakanl belirlenmitir. 3.5. Gndemdeki Elektrik Santrallar

Ekim 1996 itibaryla enerji sektr ile ilgili gndemdeki YD Projeleri ile TEK eliyleyaplmas planlanan dier santrallarn yatrm maliyeti boyutlar ekil-9 ve ekil-10'daverilmitir. TEK eliyle yaplmas planlanan elektrik retim tesislerinin verilmesinin amac,karlatrma imkan salamak olup, santrallerin gc arttka yatrm maliyetlerininbeklendii gibi dt hemen grlmektedir. Ancak bunun tersine, YD modeli ileyaplmas planlanan santrallerde santrallerin gc arttka birim yatrm maliyeti deartmaktadr. Bu, YD modeli ile yaplan santrallarda yatrmcnn yapt yatrmn "faizyk" 'nn ok yksek olmasndan kaynaklanmaktadr.

ekil 9 ve 10'da deinilen ve ksmen kesinlik kazanan projelerin yansra, u projelerin deYD modeli ile yaplmas planlanmaktadr:

96/8269 a gre yaplmas planlanan projeler:- Adapazar Gaz Santrali ( 700 MW )- Gebze 1 Gaz Santrali ( 700 MW )- Gebze 2 Gaz Santrali ( 700 MW )- Ankara Gaz Santrali ( 700 MW )- zmir Gaz Santrali ( 1400 MW )- skenderun Kmr Santral ( 1000 MW )

Bakanla Bavurusu yaplm Projeler: (3996 ya gre )- 30un zerinde toplam kurulu gc 10000 MW geen Projeler

Bakanlka Fizibilitesi tetkikte olan Projeler: (3996 ya gre )- 40n zerinde toplam kurulu gc 8000 MW geen Projeler

0 200 400 600 800 1,000 1,200600

800

1,000

1,200

1,400

1,600

1,800

2,000

2,200 Linyit Yaktl

Takmr Yaktl

thal Yaktl

Nkleer

G (MW )

Bir

im Y

atr

m M

aliy

eti

(Dol

ar/k

We)

T.E.K. ADAY RETM TESSLERNN YATIRIM MALYETLER (1993)

e

Kat Yaktl Santraller iin Regresyon : Y = 1921 er=0.846 ; n=9

-0.001 G

ekil-9 TEK Tarafndan Yaplmas Planlanan Enerji retim Tesislerinin Yatrm Maliyetleri

1 2 5 10 20 50 100 200 500 1,0000

500

1000

1500

2000

2500

G, G (MW)

Bir

im Y

atr

m M

aliy

eti

(Dol

ar/k

W)

YD MODEL LE PLANLANAN SANTRALLERN YATIRIM MALYET

(1995 tibariyle)

Szleme iinMakam OnayAlnan

1 Yamula HES (Kayseri)2 Bayramhacl HES (Kayseri)3 Fethiye HES (Mula)4 Dinar HES (Afyon)

Szlemesimza Edilen

5 Birecik HES (anlurfa)6 Esenyurt Doal Gaz Santrali (stanbul)7 Dilek-Groluk HES (Rize)8 Of-Solakl HES (Trabzon)9 Konaktepe HES (Tunceli)

10 Kovada III HES (Isparta)11 Ahiky I0II HES (Sivas)

12 Gaziler HES (Kars)13 Gmbe HES (Antalya)14 Berdan HES (el)15 Mudurnu HES (Bolu)16 Adana p Santrali (Adana)17 amlca I HES (Kayseri)

na HalindeOlan

18 Stler HES (Isparta)19 Lamas-Gkler HES (el)

letmeye AlanSantraller

20 Aksu-ayky HES (Isparta)21 Hasanlar HES (Bolu)22 Ksk HES (K.Mara)

2 13

4

5

6

7

8

9

11

1012 13

14

15

16 17

18

19

20

21

22

Y = 427.88+230.81 ln(G)r = 0.725 ; n = 20

Hidroelektrik Santraller iinRegresyon

ekil-10 YD Modeli ile Yaplmas Planlanan Santrallerin G'leri ve Birim YatrmMaliyetleri

(Bunlarn dnda yatrm maliyetleri bilinmeyen makam onay alnan Afin-Elbistan TermikSantrali: 680 MW, 4500 GWh ; szlemesi imza edilen Marmara Erelisi LNG Santrali: 487

MW, 360 GWh ve ankr+Orta Termik Santrali: 250 MW, 1610 GWh de gndemdedir)

4. SONULAR

Bu almada incelenen konularda elde edilen sonular ve neriler aada belirtilmitir:

z Byk boyutlu ve risk tayan altyap yatrmlar (enerji, ulam, madencilik, haberleme,salk ve eitim sektrleri ile ilgili yatrmlar) YD Modeli uygulanarak finanse edilip,yaptrlabilir.

z Modelin uygulanaca lkenin makro ekonomik gstergeleri (d ticaret a, enflasyon,faiz hadleri, yerel kapital piyasalarnn gc, blgeler arasndaki mevcut gelir dalmlar,siyasi ve ekonomik stabilite zellikleri), hukuki altyapnn, toplumun gelenek vealkanlklarnn Modele uygunluu, politik sistemin effafl ve gvenilirlii ile mevcutzel sektr irketlerinin teknolojik ve finansal altyaplarnn gc parametreleri sisteminbaarsn arlkl bir ekilde etkilemektedir.

lkemiz asndan yukarda verilen faktrler incelendiinde aada verilen bulgularyaplabilir

makro ekonomik byklkler irdelendiinde enflasyon kroniklemitir,sanayimizin yaps dolaysyla ihracatmz ithalatmzn gerisinde kalmaktadr,yerel kapital piyasalar proje finansman salayabilecek gte deildir, zellikletahvil piyasalarnda altyap projelerine uygun uzun vadeli makul faiz oranlarylakaynak bulmak mmkn deildir, blgeler arasndaki gelir dalmlar okdengesizdir ve belki de en nemlisi Bat Trk politik sistemini stabilbulmamaktadr;

hukuki altyapmz dnyadaki teknolojik ve sosyal gelimeleri yakalayabilecekdeiimleri gerekletirememitir ve dahas YD Modeline uygun deildir;

geleneklerimiz ve alkanlklarmz asndan YD Modelinin toplum yapmzauygunluu phelidir;

politik sisteme ve zellikle politikaclara gven yoktur, ihale sistemlerimiz veanlaymz effaflk ilkesine uygun deildir;

teknolojik birikimleri yetersiz olmakla beraber, finansal ve ynetimselaltyaplarnn gc uluslararas irketler ile beraber byk altyap projelerininyatrmlarn stlenebilecek yerel zel sektr irketleri mevcuttur;

Yukarda yaplan ksa analiz, YD Modelinin teorik planda ileri srlen ekonomik vefinansal yararlarnn uzun vadede istenen dzeye ve lkenin yararna ulaamayacaphelerini yaratmaktadr. Zira, mevcut koullar altnda Modelin uygulanabilirlii ar vekapsaml devlet garantilerine dayanmaktadr. Buna karn, lkede giderek klen itasarruflarn gayri safi milli haslaya oran sonucunda yaplamayan nemli altyapyatrmlarnn YD Modeli devreye sokularak salanabilmesi sistemin getirdii en belirginyarar olarak gzkebilmektedir.

z Elektrik fiyatlar, nemli bir girdi olmas itibaryla, retilen mal ve hizmetlerinmaliyetlerini etkilemektedir. zellikle Avrupa Birlii eiindeki Trkiyenin rekabetikonumunu gelitirebilmesi ve ihracat hacmini ithalat karlayabilecek seviyelerekartabilmesi iin ucuz, yeterli ve gvenilir elektrik arzna ihtiyac vardr. Yeterlikapasitede elektrik retim tesislerinin yaplmas ve verimli olarak iletilmesi kadarelektrik konservasyonu politikalarnn etkin olarak uygulanmas ve iletim hatlarndaoluan kayp ve kaaklarn da minimize edilmesi gerekmektedir. Bu nedenle, yeniyatrmlar yapmaya yeterli kayna olmayan lkemizde yeni yatrmlarn YD Modeli de

uygulanarak yaplmas kadar retilen elektriin verimli kullandracak nlemlere ihtiyacvardr.

z YD Modelinin temel amalarndan biri olan en ileri teknolojilerin lkeye getirilmesi veteknoloji transferinin gereklemesi de hassasiyetle ele alnmas gerekli bir konudur. Zira,%100 yabanc sermayeli irketlerin elektrik retim tesislerine imkan tanyan kanunlarmzerevesinde teknoloji transferinin kendiliinden gerekleeceini beklemek yanl olur.Genellikle yabanc irketler teknoloji avantajlarn kaptrmamak iin mecbur olmadklarsrece efektif teknoloji transferi uygulamalarndan kanmaktadrlar. Yatrmlarn kamuyadevredilmedii ve yerel irketlerle ortaklk yapma zorunluluunun olmaduygulamalarda yatrmn yapld lkeye ileri teknolojiler zel anlamalarn yokluundatransfer edilmeyeceklerdir.

z YD Modelinde dikkat edilmesi gereken bir baka faktr de zel sektr zvarlk paynnorandr. ereve YD Kanunu ile alt snrlama getirilen zvarlk oran ortaklar genellikleoperatr, mteahhit ya da trbin reticisi olan yatrmc irketin daha efektif iletilmesinisalayacaktr. Minimum zvarlk art ne kadar yksek tutulursa ortaklar yatrmcirketin verimli olarak almasna o denli nemseyeceklerdir. Trkiyede zvarlk oranminimum yatrm tutarnn %20si ile snrlandrlmtr. Dnyadaki uygulamalarda buorann %30lara kadar kt grlmektedir. Yatrmn finansman paketini oluturankreditrlerde ou zaman ortaklarn yapmas gereken minimum zvarlk artlarnbelirlemektedirler. Minimum zvarlk artlar yatrmn finansmann mmkn klmak veortaklarn daha verimli almalarn salamakla beraber Modelin rekabetiliini azaltanfaktrlerin banda gelmektedir. Kk ve orta boy yatrmclar minimum zvarlkartlarn salyamyacaklar iin YD Modeli ile uygulanacak proje ihalelerinekatlamamaktadrlar. Devletin belli bir ortaklk payyla yatrmc irkete ortak olmasbazen orta boy yatrmclarn da dikkatlerinin projelere ekilmesi amacyla uygulanan biryntem olmaktadr.

z YD Modeli kapsamnda enerji retim tesisleri yaptrlrken nemle zerinde durulmasgereken bir baka konuda lkenin uzun vadeli dengeli bir yakt ithal politikasnnoluturulmasdr. Trkiye elektrik santrali yaktlar asndan ok zengin bir lkeolmamakla beraber yerel kaynaklarn kullanlaca enerji santrallerine ncelik vermekdaha gereki gzkmektedir. Ayrca uzun vadeli yakt anlamalarn yapmam yatrmcirketlere yatrm izni verilmemelidir. zellikle yerel kmr kaynaklarnn kullanlacasantrallere ncelik vermek ithalat ihracat dengesini olumsuz etkilemeyecek, Hazineninykn arttrmayacak, ok byk boyutlu (8.6 milyar ton) rezervleri olan lkemizinmadencilik sektrn salkl bir ekilde geliip bymesine katk getirecektir. thal yaktkullanacak ok saydaki elektrik santral yatrmna ayn anda izin verilmesi devletinithalat - ihracat dengesini olumsuz ynde etkileyecek ve dviz rezervlerinin erimesine yolaaak ve madencilik sektrmz de olumsuz etkileyerek daraltacaktr. Ayn ekildepolitik ilikilerimizdeki hareket serbestisi de byk lde ithalat bamllmzseviyesinde etkilenecektir.

z YD Modelinin zorluklarndan birisi de kamu irketleri ile zel sektr irketlerininarasndaki deien grev ve sorumluluk paylamnn kabullenilmesidir. YD Modelinintarif ettii sistemde devlet birimlerinin rol daha ok denetim, planlama, regule etme veihaleleri yapmaktr. Yatrmlarn finanse edilmesi, inaat ve operasyon risklerininstlenilmesi ile iletim hizmetlerinin gerekletirilmesi ise zel sektrn grevleridir.Ayrca kamu idaresi ile yatrmc zel sektr firmas arasndaki iliki YD Modelinde okuzun sreli olmaktadr. Model kapsamnda yaptrlacak tesislerin ihale sistemleri Modelin

zelliklerine ve az nce bahsedilen grevlere uygun olarak dzenlenmelidir. haleyaplrken zerinde durulmas gereken en nemli konu YD Modeliyle yatrm yapmayahak kazanacak grubun mteahhitlik zellikleriyle deilde yatrmc zellikleriyleseilmesi gerekliliidir.

z Btn bunlara ramen hala yetkililer YD Modelini uygulamaya ynelmise YDModelinin baars iin ve Modelin bir smr sistemine dnmemesi iin tebliin 2.9Blmnde bahsedilen snr koullar ile yukarda belirtilen sonu ve nerilere zenleuyulmas yazarlar tarafndan tavsiye edilmektedir.

TEEKKRYazarlar almaya yaptklar deerli katkdan dolay Boazii niversitesi retim yesiProf.Dr. Semih S. Tezcan'a teekkr bor bilirler. Ayrca, almalarnda byk yardmlarngrdkleri Dr. Mh. zgr Smer KYLOLU ve Mh. Levent EKRGE 'ye de teekkrederler. almada ileri srlen gr, yorum ve sonulardan sadece yazarlar sorumludur.

KAYNAKLAR[1] Arolu, Ergin, "Linyit ve Enerji Sektrne Genel Bak", .T. Vakf Dergisi, .T..Vakf Yayn Organ, K Says, No:18, 1996.[2] Pakdemirli, E., Ekonomimizin Saysal Grnm, Milliyet Yaynlar, 1994.[3] TEA, Trkiye Elektrik retim-letim statistikleri, APK-369, 1994.[4] Ycel, F.B., EnerjiEkonomisi, Febel Ltd. ti., stanbul, 1994.[5] Aybers, N., ahin, B., Enerji Maliyeti, Yldz Teknik niversitesi Yayn, YaynNo:299, stanbul, 1995.[6] Arolu, Ergin, "Yerli Kmrlerimizin Fiyatlarnn Birim Kalorifik Deer Baznda DAlm Doalgaz ve Kmr Fiyatlaryla Karlatrlmas", 2000'li Yllara Doru LinyitSektrmzn Durumu Sempozyumu, TMMOB Maden Mhendisleri Odas, Kasm 1994,Ankara.[7] Bal, Filiz, Dnyann 3. Yeralt Metrosu; Tnelin 120 Yl, Yap Dnyas Dergisi,Temmuz 1996[8] Bal, Filiz, Dnyann 3. Yeralt Toplutam Sistemi Trkiyede, Yap DnyasDergisi, Mays 1996.[9] Kayaloff, I.J., Export and Project Finance, Euromoney Books, 1988.[10] Price, D., Thomas, R., Knowles, J.R., BOT Seminar for Wayss & Freytag Ag Hand-outs, Int. Division, 1995.[11] amlolu, S., "Setting Procedures for BOT Project Applications", Private Power inTurkey Seminar, Washington, 1996[12] Kemmer, R.J., "Exploiting Indigenous Fuel Sources in Turkish Project Development:The Konya - Ilgn Power Project", Private Power in Turkey Seminar, Washington, 1996

[13] McKeon, P., "Financing the New BOT Structures", Private Power in Turkey Seminar,Washington, 1996[14] Bond, G., Carter, L., Financing Private Infrastructure Projects - Emerging Trendsfrom IFCs Experiences, International Finance Corporation, Discussion Paper #23,Dec.1994.[15] Arolu, Erdem, Boazii niversitesi Doktora Tez almalar (Tez Danman Prof.Dr. Semih Tezcan), (devam etmekte olan alma)

BBLYOGRAFYA

Arolu, Erdem, "BOT Model", Boazii niv., BA 504 Course Presentation, 1995

Arolu, Erdem, "Application of the BOT Model for zmit Bay Crossing", Presentation forthe zmit Bay Crossing Group of Companies, 1995

BOT Investment Model in Turkey, Deloitte & Touche Tohmatsu International, 1995

Demirci, Z., "Yap-let-Devret Projeleri", Yaklam Dergisi naat zel Says, 1996

Ebarapor Dergisi eitli Saylar, stanbul

Fox, W.F., "Strategic Options for Urban Infrastructure Management", World Bank UrbanManagement Programme, 1994

International Contracting in The Far East, James R. Knowles Co., Seminar Hand-outs, Int.Division, 1995

Israel, A., "Issues for Infrastructure Management in the 1990s", World Bank DiscussionPapers #171, February 1994.

Jaspersen, F., Aylward, A., Sumlinski, M., "Trends in Private Investment in DevelopingCountries", IFC Discussion Paper, 1995

Jhirad, D., "Turkeys Power Development Market", Private Power in Turkey Seminar,Washington, 1996

Kapur, A., "Airport Infrastructure: The Emerging Role of The Private Sector", World BankTechnical Paper, 1995

Kessides, C., "Institutional Options for The Provision of Infrastructure", World BankDiscussion Paper, 1993

Nadarolu, H., Kamu Maliyesi Teorisi, 1996

Nevitt, P.K., Project Financing, Euromoney Books, 1989

Payaslolu, B., YD Nedir? Trkiyede Nasl Uygulanabilir?, 1994

Project Finance, Clifford Chance Co., IFR Publishing Ltd, 1994

enyz, D., YD Szlemesi ve Taraflarn Vergiler Karsndaki Durumlar, YaklamYaynlar, 1996

Tebahaber Dergisi eitli Saylar, stanbul

Uur, O., Yap- let- Devret Giriim Modelinin Hukuksal Yn ve Ekonomik- Mali Etkileri

Vurukaner, M., "Recent developments in Turkish Energy Sector", Private Power in TurkeySeminar, Washington, 1996

World Bank, The World Banks Role in the Electric Power Sector, World Bank PolicyPaper, 1993.

[14]Bond, G., Carter, L., FinA1.pdf[14]Bond, G., Carter, L., Fin

A1.pdf[14]Bond, G., Carter, L., Fin