1

Πειθαρχία και οριοθέτηση:

Υπάρχει άλλος τρόπος εκτός από την τιµωρία;

Νάντια Τσιλιάκου, Ψυχολόγος, Μ.Sc.

Επιστηµονική Συνεργάτης,

Ψυχολογικό Κέντρο ΆΡΣΗ

www.arsi.gr

Η πειθαρχία και η οριοθέτηση στα παιδιά περιλαµβάνει την εκπαίδευση που τα βοηθά

να αναπτύξουν κρίση, αίσθηση ορίων, αυτο-ελέγχου, αυτο-αποτελεσµατικότητας και

θετική κοινωνική συµπεριφορά. Η πειθαρχία συχνά συγχέεται µε την τιµωρία, ιδίως

από τους γονείς οι οποίοι µερικές φορές ενδέχεται να κάνουν χρήση της σωµατικής

τιµωρίας, στην προσπάθειά τους να διορθώσουν και να αλλάξουν τη συµπεριφορά

των παιδιών τους. Ωστόσο υπάρχουν αρκετές διαφορές µεταξύ πειθαρχίας και

τιµωρίας. Οι θετικές στρατηγικές για την πειθαρχία, όπως είναι η τεχνική της θετικής

ενίσχυσης, αναγνωρίζουν την ατοµική αξία του παιδιού και έχουν στόχο την

ενίσχυση της πίστης στον εαυτό του και της ικανότητάς του να συµπεριφέρεται

σωστά και να δηµιουργεί θετικές σχέσεις (Durrant et al. 2004). Η εκµάθηση των

ορίων στα παιδιά, δίχως προσφυγή στην βία αλλά µέσω της θετικής ενίσχυσης,

ωφελεί τους γονείς, και τους παιδαγωγούς ώστε να καταφέρουν την πειθαρχία των

παιδιών. Εξάλλου ένας από τους σηµαντικότερους στόχους του γονεϊκού ρόλου είναι

η άσκηση των παιδιών σε µια σειρά δεξιότητες οι οποίες τα διευκολύνουν στην

επίλυση προβληµάτων, καθώς επίσης και στην οικοδόµηση της πεποίθησης πως

αυτές τις δεξιότητες µπορεί να τις χρησιµοποιήσουν, κατά τη διάρκεια της ζωής τους.

Από την άλλη πλευρά, η τιµωρία που περιλαµβάνει σωµατικά ή

συναισθηµατικά πειθαρχικά µέτρα συχνά δεν προσαρµόζεται στην ηλικία και το

αναπτυξιακό επίπεδο του παιδιού και αντικατοπτρίζει το θυµό ή την απόγνωση του

γονέα -ή και του παιδαγωγού-, αντί µια µελετηµένη στρατηγική που αποσκοπεί στην

ενθάρρυνση του παιδιού να κατανοήσει την προσδοκώµενη συµπεριφορά. Έρευνες

όµως έχουν καταδείξει ότι αυτές οι τακτικές δεν είναι αποτελεσµατικές στην

προώθηση της επιθυµητής αλλαγής της συµπεριφοράς του παιδιού (Fromm S., 2006).

Όλα τα παιδιά χρειάζονται πειθαρχία και το καλύτερο είναι να µπορούν να

στηρίζονται στην ανάπτυξη των δικών τους κανόνων αυτο-πειθαρχίας. Μια

2

µελετηµένη στρατηγική ως εναλλακτική λύση της σωµατικής τιµωρίας που βασίζεται

στην πειθαρχία και την οριοθέτηση είναι η τεχνική της θετικής ενίσχυσης. Με απλά

λόγια η συγκεκριµένη τεχνική µέσω της ενίσχυσης των επιθυµητών συµπεριφορών

κατορθώνει να πετύχει την ενδυνάµωση και εγκαθίδρυση τους. Αντίστοιχα,

επιδεικνύοντας αδιαφορία κατά την εµφάνιση αρνητικών µορφών συµπεριφοράς

αποδυναµώνεται η επανεµφάνιση τους (Winter, 1999).

Πριν όµως από την υιοθέτηση τεχνικών θετικής ενίσχυσης θα πρέπει κανείς

να απαντήσει στο ερώτηµα: τι θέλει ως γονέας ή παιδαγωγός να µάθει στο παιδί;

Θέλει για παράδειγµα, να µάθει στο παιδί “Πώς να είναι υπάκουο; Πώς να δίνει αξία

στον εαυτό του; Πώς να αυτό-πειθαρχεί; Τη σηµασία της αυτοεκτίµησης και της

αυτοπεποίθησης;” Η καθαυτή άλλωστε εφαρµογή της θετικής ενίσχυσης

προλαµβάνει προβλήµατα πριν τη δηµιουργία τους και καλό είναι να εφαρµόζεται

από την αρχή και αταλάντευτα. Είναι σκόπιµο να τονιστεί πως η συµφωνία των

γονιών και η κοινή τους στάση σε θέµατα πειθαρχίας είναι καίρια. Όταν οι κανόνες

που θέτει ο ένας γονέας αναιρούνται από τον άλλο ή και από τον ίδιο σε άλλη στιγµή,

το παιδί αισθάνεται σύγχυση ως προς τη συµπεριφορά που πρέπει να ακολουθήσει,

οπότε και η εφαρµογή της όποιας τεχνικής δεν µπορεί να είναι αποτελεσµατική.

Ωστόσο οι διαφορετικές θέσεις ανάµεσα στους γονείς είναι επιθυµητές όταν

δηλώνονται, ώστε να µπορεί το παιδί να επιλέξει ποια θα ακολουθήσει. Η επιλογή

αυτή δίνεται όταν το παιδί δεν είναι µικρό, για παράδειγµα στην παιδική ηλικία

µπορεί να αντιληφθεί τις διαφορετικές θέσεις και να επιλέξει. Στις µικρές ηλικίες οι

κανόνες πρέπει να είναι σαφείς και από κοινού αποφασισµένοι από τους δύο γονείς.

Πρέπει επίσης να σηµειωθεί ότι όχι µόνο η επιλογή αλλά και η εγκαθίδρυση

προσδοκιών, συνεπειών και ορίων από τους γονείς, οφείλουν πάντα να συµβαδίζουν

µε το αναπτυξιακό επίπεδο στο οποίο βρίσκεται το παιδί.

Θα πρέπει λοιπόν οι γονείς εφαρµόζοντας την τεχνική της ενίσχυση της

θετικής /επιθυµητής συµπεριφοράς των παιδιών να διαχωρίσουν ποιες είναι οι

επιθυµητές συµπεριφορές που προσδοκούν από τα παιδιά τους ώστε να τις ενισχύουν

µετά την εµφάνισή τους χρησιµοποιώντας θετικούς ενισχυτές (Kazdin, 2001). Αυτό

φυσικά προϋποθέτει να µην επιβραβεύεται συστηµατικά ένα παιδί για τα αυτονόητα ή

τα ήδη κατακτηµένα από µικρότερες ηλικίες επιτεύγµατά του, καθώς κάτι τέτοιο

µπορεί να το οδηγήσει σε παλινδρόµηση σε µορφές συµπεριφοράς παιδιών

µικρότερης ηλικίας ή ακόµη και να το κάνει να νιώσει ότι υποτιµάται η νοηµοσύνη

του.

3

Είναι καλό οι γονείς να εντοπίζουν συστηµατικά την επιθυµητή συµπεριφορά

εκ µέρους του παιδιού και να του δίνουν συχνά ανατροφοδότηση, ανταµείβοντας τη

θετική του συµπεριφορά αµέσως µετά την εκδήλωσή της, ώστε να καταφέρνει το

παιδί να συνδέει την «αµοιβή» µε τη θετική του συµπεριφορά (Kazdin, 2001). Η

ανταλλάξιµη αµοιβή δεν είναι απαραίτητο να είναι κάτι υλικό π.χ. αγαπηµένο

παιχνίδι, για να µην έχει την έννοια της εξαγοράς της καλής συµπεριφοράς. Μπορεί

να είναι ένα χαµόγελο του γονιού, µια αγκαλιά, µια φράση που δηλώνει περηφάνια ή

µια βόλτα µαζί µε το παιδί.

Κάτι άλλο, που µπορεί να υιοθετήσει ο γονιός στα πλαίσια της προσπάθειάς

του για θετική ενίσχυση της συµπεριφοράς του παιδιού, είναι το σύστηµα της

«συµβολικής πληρωµής». Στην περίπτωση της «συµβολικής πληρωµής» (token), το

παιδί κερδίζει ένα συµβολικό ενισχυτή π.χ. αυτοκόλλητο ή χάρτινο αστέρι, πόντους

σε κάποια κλίµακα, κάθε φορά που εκδηλώνει µια θετική συµπεριφορά που έχει

οριστεί και αντίστοιχα χάνει ένα για κάθε αρνητική συµπεριφορά που επίσης έχει

προκαθορισθεί. Οι αµοιβές «εξαργυρώνονται» σε «βραβεία», σε κάτι δηλαδή που

επιθυµεί πολύ το παιδί, µετά από ένα ορισµένο χρονικό διάστηµα (π.χ. ένα µήνα) ή

αφού έχει συµπληρώσει ένα ορισµένο αριθµό αµοιβών (π.χ. 10) και αυτό είναι επίσης

κάτι που µπορείτε να έχετε προσυµφωνήσει µε το παιδί.

Μέσω της θετικής ενίσχυσης το παιδί γνωρίζει και νιώθει πως το φροντίζουν

και το ενθαρρύνουν. Επίσης αντιλαµβάνεται για ποιο λόγο η συγκεκριµένη

συµπεριφορά έχει τη συγκεκριµένη συνέπεια και µαθαίνει την κατάλληλη

συµπεριφορά µε αποτέλεσµα να βελτιώνει τη συνολική του συµµόρφωσή (Kazdin,

2001). Με την αποµάκρυνση των ενισχυτών ο γονέας επιτυγχάνει την αλλαγή

συµπεριφοράς από ανεπιθύµητη σε επιθυµητή. Η τιµωρία νοείται µόνο ως εφαρµογή

ενός αρνητικού ερεθίσµατος σε κάποια/-ον/-ο, µε στόχο τη µείωση ή τον περιορισµό

µιας συµπεριφοράς. Η τεχνική της θετικής ενίσχυσης αποτελεί τη βάση για να

µπορέσει να δεχτεί το παιδί πιο «ανώδυνα» τις απαγορεύσεις, τους περιορισµούς και

τους κανόνες που θα του τεθούν.

Αυτό που θα πρέπει να προσέξουν τόσο οι γονείς όσο και οι παιδαγωγοί, είναι

να µην το παρακάνουν ενισχύοντας θετικά το παιδί για όλες του τις θετικές

συµπεριφορές, δίχως παράλληλα να του επιτρέπουν να απογοητεύεται ή και να

θυµώνει, όταν αναστέλλονται κάποιες επιθυµίες του (π.χ. ίσως να πρέπει να περιµένει

ένα 5χρονο µέχρι µεθαύριο για να αγοραστεί το αγαπηµένο του παιχνίδι, αντί να το

έχει αµέσως). Σηµαντικό καθίσταται επίσης, οι υλικοί ενισχυτές να µην υπερισχύουν

4

των µη υλικών, διότι υπάρχει το ενδεχόµενο το παιδί να περιµένει από τους γονείς

του ανταλλάγµατα για κάθε καλό που κάνει και έτσι να υπάρξουν αντιδράσεις όπως

«∆ώσε µου γλυκό, για να κλείσω την τηλεόραση!».

Έχει αποδειχτεί ότι µε την τεχνική της θετικής ενίσχυσης ένα πλήθος

ανεπιθύµητων και δυσπροσαρµοστικών συµπεριφορών µειώνεται σηµαντικά ή

εξαλείφεται. Η τεχνική αυτή εµφανίζεται τόσο αποτελεσµατική όσο και η τιµωρία

στον περιορισµό της ανεπιθύµητης συµπεριφοράς, ωστόσο µέσω των ενισχυτών

καταφέρνει ο γονέας να εκπαιδεύσει το παιδί σε καινούργιες, κοινωνικά αποδεκτές

µορφές συµπεριφοράς. Είναι γνωστό ότι η αντιµετώπιση µιας µη αποδεκτής

συµπεριφοράς συχνά προσανατολίζει –γονείς και παιδαγωγούς- σε τιµωρητικές

µεθόδους δίνοντας έτσι έµφαση στις άµεσες και αρνητικές συνέπειες αυτής της

συµπεριφοράς. Είναι όµως πιο αποτελεσµατική η προσέγγισή µας αν έχουµε πάντα

ως πρωτεύοντα στόχο τον εντοπισµό των θετικών και επιθυµητών µορφών

συµπεριφοράς των παιδιών. Εστιάζοντας σε αυτές ουσιαστικά ενθαρρύνουµε και

ενισχύουµε την εκδήλωση και επανάληψή τους – αφού µια από τις βασικές ανάγκες

και επιδιώξεις των παιδιών είναι να κερδίσουν την προσοχή µας µε αυτά που κάνουν

ή αυτά που λένε.

Μελέτες έχουν αποδείξει ότι η θετική ενίσχυση είναι αποτελεσµατική ως

µέθοδος α) στη µείωση των προβληµατικών µορφών συµπεριφοράς σε ποσοστό 80%

των περιπτώσεων που εξετάστηκαν, β) έχει σηµαντικά αποτελέσµατα όταν

εφαρµόζεται σε άτοµα µε αρνητικές και προκλητικές µορφές συµπεριφοράς και γ)

βελτιώνει τη συµπεριφορά σε άτοµα µε νοητική ανεπάρκεια και αναπτυξιακές

δυσλειτουργίες (Carr, Horner, & Turnbull, 1999).

Στηριζόµενοι τόσο στην εµπειρία όσο και σε ερευνητικά δεδοµένα, οι Kazdin, &

Benjet, (2003), για την αποτελεσµατικότερη οριοθέτηση και πειθαρχία των παιδιών,

προτείνουν:

- άµεση ενίσχυση των κατάλληλων συµπεριφορών, κυρίως µε τη χορήγηση

κοινωνικών ενισχυτών π.χ. χαµόγελο, έπαινο, αναγνώριση,

- µειωµένο ενδιαφέρον και προσοχή για τις εκδηλώσεις ακατάλληλων συµπεριφορών

π.χ. αδιαφορία, παύσεις ενίσχυσης,

- χρησιµοποίηση σαφών οδηγιών για την εκπαίδευση σε κοινωνικά επιθυµητές

συµπεριφορές,

- συνεχή και εξαρτηµένη µε τη συµπεριφορά ενίσχυση των αποδεκτών µορφών

συµπεριφοράς.

5

Η θετική ενίσχυση χαρακτηρίζεται ως µια προσέγγιση, µε στόχο

µακροπρόθεσµα να µειώσει τις ακατάλληλες συµπεριφορές του παιδιού σε ένα

συγκεκριµένο πλαίσιο, προσπαθώντας παράλληλα να το εκπαιδεύσει στη

χρησιµοποίηση κατάλληλων συµπεριφορών και παρέχοντας την υποστήριξη, που

απαιτείται για επιτυχή αποτελέσµατα (ERIC, Research Connections in Special

Education, 1999). Μέσω της θετικής ενίσχυσης επιτυγχάνεται η θέσπιση ορίων στη

σχέση σας µε το παιδί και τον έφηβο, προάγεται η αυτοεκτίµηση, η πειθαρχία και η

αυτοπειθαρχία του παιδιού, δίχως καταφυγή στη τιµωρία του. Αρκεί τα όρια να είναι

σαφή, ξεκάθαρα και να υποστηρίζονται από τους ενήλικες.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

American Academy of Pediatrics (1998). “Guidance for effective discipline.”

Pediatrics, 101, 723-728.

Carr E.G., Horner R.H., & Turnbull A.P. (1999), “Positive behaviour support for

people with developmental disabilities”, Washington DC: American Association

for Mental Retardation.

Winter, 1999. “Positive Behavior Support”, ERIC Research Connections in Special

Education, ERIC Clearinghouse on Disabilities and Gifted Education.

Kazdin, A.E., & Benjet, C. (2003). “Spanking children: evidence and issues.” Current

Directions in Psychological Science, 12, 3, 99-103.

Kazdin, A.E. (2001), “Behavior modification in Applied Settings”, USA: Wadsworth

Thomson Learning.

Kazdin, A.E. & Bootzin, R.R. (1972) “The Token Economy”. An evaluative review,

Journal of Applied Journal Analysis, 5, 343-372.