avokatura · 2014. 7. 4. · 2 _____ avokatura buletin i odës së avokatëve të kosovës viti:...

AVOKATURA VITI:VII, nr. 11 / 2011

Buletin i Odës së Avokatëve të Kosovës

2

____________________________

AVOKATURA

Buletin i Odës së Avokatëve të Kosovës

VITI: VII - nr. 11 / 2011 Botohet çdo gjashte muaj

Kryeredaktor Adem Vokshi

Redaktor Qemajl Juniku

Sekretar i redaksisë Yll Zekaj

__________________________________________________________________ Oda e Avokatëve të Kosovës, rr.Qamil Hoxha,10/3,Tel&Fax 038/244-586 E-mail: [email protected] ; Web: www.oak-ks.org

3

PËRMBAJTJA: Artikuj Dr.Sc. Hazër SUSURI, avokat GJYKATA KUSHTETUESE E REPUBLIKËS SË KOSOVËS........................7 Ma.sc.Flamur Hyseni,ass PROCEDURA E NXJERRJES, MIRATIMIT DHE HYRJES NE FUQI TE LIGJEVE NE REPUBLIKEN E KOSOVES...............................................21 Sylejman Nuredini, avokat KONTRATAT PËR SHITJEN E MALLRAVE............................................35 Ibrahim Z. DOBRUNA, avokat NDËRTIMI I POLITIKËS GJYQËSORE NJË PREJ SFIDAVE NË GJYKATAT E KOSOVËS...................................................................................51 Teki Bokshi, avokat INKOMPETENCA E ORGANEVE SERBE PËR PROCESUIMIN E KOSOVARËVE PËR KRIME LUFTE KINSE TË KRYERA NË KOSOVE......55 Mr.sc. Qemajl Juniku, avokat KUPTIMI I KOMPENSIMIT TË DREJTË PËR PRONËN E PALUAJTSHME TË SHPRONËSUAR.......................................................61 MA.cand.Florent Muçaj ASPEKTE KUSHTETUESE KRAHASIMORE TË FORCAVE TË ARMATOSURA........................................................................................67 Artan Qerkini, avokat NDIHMA JURIDIKE NDËREKOMBËTARE NË ÇËSHTJET CIVILE......87

Ma. Sc. Bahrie Besimi - avokate SFIDAT NË ZHVILLIMIN EKONOMIK DHE SOCIAL TË KOSOVËS.....95 Bekë Lajçi, avokat NDERMJETESIMI NE KOSOVE....................................................................111 Musa Xh.DRAGUSHA, avokat PROFESIONI LIGJOR NE FRANCE - PERTEJ ORGANIZIMIT - përvojat nga një vizite studimore.............................................................................143

5

Artikuj

7

Dr.Sc. Hazër SUSURI, avokat GJYKATA KUSHTETUESE E REPUBLIKËS SË KOSOVËS 1. Parimet e përgjithshme për kontrollin dhe mbrojtjen e kushtetutshmërisë Aspekti teorik empirik se Kushtetuta është akti më i lartë juridik me të cilin garantohen liritë dhe të drejtat e njeriut dhe të shtetasit, është i përcaktuar në shumicën e kushtetutave në botë. Prandaj edhe në kushtetutat e shteteve në botë paraqiten instrumente të ndryshme të kontrollit dhe të mbrojtjes së kushtetutës, përkatësisht i kontrollit të sistemit të kushtetutshmërisë së ligjeve të miratuara dhe i akteve të tjera të cilat i nënshtrohen kontrollit. Kontrolli i kushtetutshmërisë dhe i ligjshmërisë ndikon në aspektin juridik në sistemin dhe shoqërinë e një vendi sepse e kontrollon harmonizimin dhe zhvillimin e marrëdhënieve shoqërore në përputhshmëri me kushtetutën e vendit, me të drejtat dhe detyrimet kushtetuese të cilat burojnë nga ajo sikurse në kryerjen e obligimeve e po ashtu edhe në realizimin e të drejtave të parapara në kushtetutë si garantuese e tyre. ”Për të garantuar epërsinë e Kushtetutës një mjet i rëndësishëm është ekzistenca e një drejtësie kushtetuese, që bën të mundshme realizimin e kërkesës që edhe shteti t’u nënshtrohet normave më të larta.”1 Objekti i kontrollit gjyqësor nga gjykatat për kontroll gjyqësor të kushtetutshmërisë në kushtetutat e shumicës së shteteve demokratike në Evropë dhe në botë kryesisht është ligji, përkatësisht aktet nënligjore të organeve ekzekutive e të administratës shtetërore, marrëveshjet ndërkombëtare, rregulloret dhe përgjegjësia e bartësve të funksioneve të pushtetit shtetëror kur drejtpërsëdrejti e cenojnë kushtetutën në kryerjen e funksioneve të tyre, pastaj procedura e zgjedhjeve dhe programet e partive politike. ”Bashkërisht me parimin e ndarjes së pushteteve, kontrolli gjyqësor i kushtetutshmërisë, në aspektin teorik dhe institucional paraqet pikën kryesore në teorinë për përkufizimin e pushteteve në kuadër të së drejtës.”2 Kontrolli i kushtetutshmërisë si institut kushtetues juridik, përkatësisht si gjyqësi dhe drejtësi kushtetuese, përcaktohet mbrojtës si dhe kontrolli i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë në një shtet, dhe kështu është organ i pavarur i institucionalizuar me kushtetutë për të mbrojtur interesin shtetëror nëpërmjet aktit të tij më të lartë juridik, të kushtetutës. Në bazë të Kushtetutës, Gjykatës Kushtetuese i është institucionalizuar dhe “besuar” mbrojtja e vullnetit të kushtetutshmërisë dhe të ligjshmërisë. Gjyqësia kushtetuese me funksionin e saj kushtetues në procedurën e përcaktuar ligjore kontrollon

1 Prof. Luan OMARI & prof.dr. Aurela ANASTASI, E drejta kushtetuese, Shtëpia botuese ABC, Tiranë, 2008, faqe 376 2 Savo KLIMOVSKI, Ustavno pravo i politički sistem, II izdanie, Prosvetno delo AD, Skopje 2006

faqe 523

8

3 Abedin FEROVIQ, E drejta kushtetuese II, Novi Pazar, ZAM Grafika 2007, faqe 262 4 Mr.sc. Hazër SUSURI, E drejta Kushtetuese –I -, (Ligjërata të autorizuara), Universiteti i Prizrenit, Prizren, 2006/2007, faqe 74. 5 Dispozitat e Nenit 112-118, Kushtetuta e Republikës të Kosovës,

http://www.kushtetutakosoves.info/repository/docs/Kushtetuta 6 Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës / Prishtinë: viti VI/ Nr. 46/15 /, janar 2009 7 Neni 112, Kushtetuta e Republikës së Kosovës,

http://www.kushtetutakosoves.info/repository/docs/Kushtetuta 8 Aktgjykimi i Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës Lënda nr. KO 01/09, Qemajl Kurtishi

dhe Kuvendi Komunal i Prizrenit , Prishtinë 18 Mars 2010, Ref. Nr. AGJ 07/10 dhe Urdhëresa e Kryetarit të Gjykatës Kushtetuese të Kosovës date 7 Qershor 2010 Ref. Nr. KK 107/10, http://www.gjk-ks.org/repository/docs/

9 Prof. Luan OMARI & prof.dr. Aurela ANASTASI, E drejta kushtetuese, Shtëpia botuese ABC, Tiranë, 2008, faqe 398 10 Aktgjykim, Lënda nr. KI 47/10 Naim Rrustemi dhe 31 deputetët të tjerë të Kuvendit të Republikës

së Kosovës Vs. Shkëlqesisë së tij, Fatmir SEJDIU, President i Republikës së Kosovës, e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës, Prishtinë, 28 Shtator 2010, Nr. Ref.: AGJ 43/10, ( http://www.gjk-ks.org/repository/docs/)

11 Neni 113, Kushtetuta e Republikës të Kosovës, http://www.kushtetutakosoves.info/repository/docs/Kushtetuta

12 Ligji nr. o3/L-121 Për Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Kosovës,Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës / Prishtinë: viti VI/ Nr. 46/15 /, janar 2009

13 Ligji nr. o3/L-121 Për Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Kosovës, 14 Aktgjykim, Lënda nr. KI 47/10 Naim Rrustemi dhe 31 deputetët të tjerë të Kuvendit të Republikës

së Kosovës Vs. Shkëlqesisë së tij, Fatmir SEJDIU, President i Republikës së Kosovës, e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës, Prishtinë, 28 shtator 2010, Nr. Ref.: AGJ 43/10,

(http://www.gjk-ks.org/repository/docs/) 15 Neni 112 § 1, Kushtetuta e Republikës së Kosovës,

http://www.kushtetutakosoves.info/repository/docs/Kushtetuta, 16 Aktgjykimi i Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës Lënda nr. KO 01/09, Qemajl Kurtishi

dhe Kuvendi Komunal i Prizrenit , Prishtinë 18 Mars 2010, Ref. Nr. AGJ 07/10 dhe Urdhëresa e Kryetarit të Gjykatës Kushtetuese të Kosovës date 7 Qershor 2010 Ref. Nr. KK 107/10, http://www.gjk-ks.org/repository/docs/

17 Aktgjykimi i Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës Lënda nr. KO 01/09, Qemajl Kurtishi dhe Kuvendi Komunal i Prizrenit , Prishtinë 18 Mars 2010, Ref. Nr. AGJ 07/10 dhe Urdhëresa e Kryetarit të Gjykatës Kushtetuese të Kosovës date 7 Qershor 2010 Ref. Nr. KK 107/10, http://www.gjk-ks.org/repository/docs/

18 Aktgjykimi i Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës Lënda nr. KO 01/09, Qemajl Kurtishi dhe Kuvendi Komunal i Prizrenit , Prishtinë 18 mars 2010, Ref. Nr. AGJ 07/10 dhe Urdhëresa e Kryetarit të Gjykatës Kushtetuese të Kosovës date 7 qershor 2010 Ref. Nr. KK 107/10,

http://www.gjk-ks.org/repository/docs/ko_01_09_vendimi_al.pdf 19 Neni 113, § 2-10, Kushtetuta e Republikës të Kosovës,

http://www.kushtetutakosoves.info/repository/docs/Kushtetuta & Ligji nr. 03/L-121 Për Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Kosovës,Gazeta Zyrtare e

Republikës së Kosovës /Prishtinë: viti VI/ Nr. 46/15/, Janar 2009, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës/ Prishtinë: viti VI/ Nr. 46/15/, janar 2009.

20 Aktgjykim, Lënda nr. KI 47/10 Naim Rrustemi dhe 31 deputetët të tjerë të Kuvendit të Republikës së Kosovës Vs. Shkëlqesisë së tij, Fatmir SEJDIU, President i Republikës së Kosovës, e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës, Prishtinë, 28 Shtator 2010, Nr. Ref.: AGJ 43/10, (http://www.gjk-ks.org/repository/docs/)

9

organin ligjvënës dhe organet e tjera të pushtetit shtetëror, të cilët po ashtu nxjerrin akte nënligjore për zbatimin e ligjeve, për ta parandaluar dhe shmangur cenimin e kushtetutës me funksionin e tyre ligjvënës apo nënaktvënës, për të mbrojtur kushtetutën dhe dispozitat e saj si akt më i lartë juridik brenda shtetit, të cilët janë të detyruar t’i përmbahen dhe detyrimisht ex consitutionem t’i nënshtrohen. Kështu, gjyqësia kushtetuese me realizimin e funksionit të saj të kontrollit të kushtetutshmërisë e të ligjshmërisë kontribuon në realizimin e plotë të institucionit të shtetit juridik dhe të parimit të sundimit të shtetit. ”Megjithëse gjykata kushtetuese emërtohet ”gjyq”, ajo ndodhet jashtë sistemit gjyqësor dhe nuk mund të përfshihet në asnjë sistem të pushtetit ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor. Ajo nuk gjendet në asnjërën prej këtyre sistemeve as në pikëpamje organizative, e as funksionale. Gjykata kushtetuese drejtpërsëdrejti paraqitet në korrelacion me pushtetin ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor. Funksioni і saj është që ta mbrojë Kushtetutën. Ajo është përgjegjëse që t’i fusë korekcionet e domosdoshme me qëllim të ruajtjes së balansit të përgjegjësisë dhe të funksionimit integral të pushtetit shtetëror.”3 Gjykata kushtetuese, si institucion dhe organ i pavarur kushtetues për kontrollin e kushtetutshmërisë, e krahasuar me kontrollin e kushtetutshmërisë nga gjykatat e zakonshme, është institucion relativisht i ri në praktikën e të drejtës dhe të praktikës kushtetuese, dhe në atë drejtim nuk ka përvojë të begatshme, por gjendet në periudhën e sprovimit të saj kushtetues. Por përvoja e re e aplikuar nga gjykatat kushtetuese për kontrollin e kushtetutshmërisë si

21 Gjykata Kushtetuese e Republikës së Kosovës, Rasti KI-70/1, i zonjës Fatime Kabashi nga Prizreni

(kontest pune). 22 Neni 113, Kushtetuta e Republikës së Kosovës,

http://www.kushtetutakosoves.info/repository/docs/Kushtetuta 23 Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës / Prishtinë: viti IV / Nr. 46/ 15 janar 2009 24 Neni 6, Ligji nr. 03/L-121 për Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Kosovës, Gazeta Zyrtare e

Republikës së Kosovës / Prishtinë: viti IV / Nr. 46 / 15 janar 2009. 25 Dispozitat Neni 152, Kushtetuta e Republikës të Kosovës,

http://www.kushtetutakosoves.info/repository/docs/Kushtetuta 26 Neni 152, Kushtetuta e Republikës të Kosovës,

http://www.kushtetutakosoves.info/repository/docs/Kushtetuta 27 Kristaq Traja, Drejtësia Kushtetuese, Fondacioni SOROS, Shtëpia botuese ”Luarasi,” Tiranë 2000, faqe 78 28 Kristaq Traja, Drejtësia Kushtetuese, Fondacioni SOROS, Shtëpia botuese ”Luarasi”, Tiranë 2000, faqe 97 29 Vendim, (Masë e përkohshme /MP/: Rasti KI. 11/09, Tomë Krasniqi vs RTK et Al) e Gjykatës

Kushtetuese të Republikës së Kosovës, Prishtinë date 13 tetor 2009, ( http://www.gjk-ks.org/repository/docs/ko_01_09_vendimi_al.pdf)

30 Prof. Luan OMARI & prof.dr. Aurela Anastasi, E drejta kushtetuese, Shtëpia botuese ABC, Tiranë, 2008, faqe 412. 31 Savo Klimovski, Ustavno pravo i politički sistem, II izdanie, Prosvetno delo AD, Skopje 2006 faqe

540

10

gjykatë e specializuar, dhe e veçantë ka fituar në institucionalizimin e saj në kushtetutat e shumë vendeve në Evropë dhe se e njëjta është si karakteristikë dhe teori e praktikë e modelit evropian të kontrollit të kushtetutshmërisë.4 Kushtetutëzimi і Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës u përcaktua në bazë të Kushtetutës së Republikës së Kosovës, autoriteti përfundimtar në Republikën e Kosovës për interpretimin e Kushtetutës dhe të përputhshmërisë së ligjeve me Kushtetutën5. Ndërsa me Ligjin nr. o3/L-121 Për Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Kosovës më së afërmi është rregulluar kompetenca, procedura dhe çështjet të tjera të ngjashme të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës.6 2. Kontrolli gjyqësor i kushtetutshmërisë sipas Kushtetutës së Republikës së Kosovës Gjykata Kushtetuese e Kosovës e përcaktuar si autoriteti përfundimtar në Republikën e Kosovës lidhur me interpretimin e Kushtetutës së Republikës dhe të përputhshmërisë së ligjeve me Kushtetutën, përkatësisht institut i autoritetit përfundimtar i mbrojtjes gjyqësore të kushtetutshmërisë, të Kushtetutës së Republikës, të kontrollit gjyqësor të kushtetutshmërisë, dhe si organ gjyqësor i epërsisë më të lartë autoritativ lidhur me interpretimin e Kushtetutës dhe të përputhshmërisë së ligjeve me Kushtetutën e Republikës.7 Një përcaktim i tillë kushtetues me Kushtetutën e Republikës së Kosovës është bazë kushtetuese për kontrollin gjyqësor të ligjeve dhe të akteve të tjera në Republikë nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Kosovës. Gjykata Kushtetuese e Kosovës ka pozitën kushtetuese të autoritetit gjyqësor përfundimtar në Republikë për interpretimin e aktit më të lartë juridik të shtetit Kushtetutës së Republikës, si dhe të kontrollit të përputhshmërisë së ligjeve me Kushtetutën. Në këtë drejtim Gjykata Kushtetuese e Republikës ka pozitën kushtetues specifike si organ i veçantë dhe i pavarur nga organet e tjera gjyqësore, e cila si i tillë mbron edhe kushtetutshmërinë dhe ligjshmërinë. Gjykata Kushtetuese e Kosovës është plotësisht e pavarur në kryerjen e përgjegjësive të saj me autonominë e saj të plotë të gjykimit dhe të vendosjes ndaras nga pushteti gjyqësor, ekzekutiv dhe ligjvënës. Në këtë Gjykata Kushtetuese e Kosovës si autoritet përfundimtar në Republikë bën interpretimin e Kushtetutës së miratuar nga organi ligjvënës, Kuvendi i Republikës, dhe po ashtu bën kontrollin e ligjshmërisë, përputhshmërisë së ligjeve me aktin më të lartë juridik në vend, Kushtetutën e Republikës. Kështu, vendimet e Gjykatës Kushtetuese kanë fuqinë ekzekutive ndaj organeve për të cilat dhe ndaj të cilave është marrë vendimi lidhur me interpretimin, apo për kontrollin e ligjshmërisë së akteve të tyre juridike me ligjin. Vendimet e Gjykatës Kushtetuese kanë edhe efekt juridik i cili shprehet me nulimin e akteve juridike apo të pjesëve të tyre si kundërligjore dhe që nga momenti i marrjes së vendimit nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Kosovës akti i kontrolluar i organit përkatës të pushtetit shtetëror, apo të ngjashme, nuk

11

prodhon efekt juridik derisa i njëjti nuk harmonizohet me dispozitat e Kushtetutës së Republikës.8 ”Kontrolli і kushtetutshmërisë së ligjeve ose të akteve të tjera normative është një kontroll abstrakt kur çështja e përputhjes së ligjit me Kushtetutën shtrohet jashtë çdo konflikti që mund të jetë në gjykim (nga kjo vjen termi ”abstrakt” që і kundërvihet atij që quhet kontroll konkret). Si rrjedhojë, nuk është fjala për një kontroll që ushtrohet si pasojë e një prapësimi, e një objeksioni konkret për një të drejtë të caktuar që është shkelur nga ligji ose nga akti normativ. Ky kontroll abstrakt ushtrohet vetëm nga Gjykata Kushtetuese. Vendimi i marrë nga kjo gjykatë si rezultat i një kontrolli abstrakt të kushtetutshmërisë, ka gjithmonë efekt erga omnes, ndaj të gjithëve, dhe jo vetëm ndaj palëve të procesit kushtetues.”9 Në bazë të Kushtetutës së Republikës së Kosovës, mund të konkludohet se kushtetutshmëria dhe ligjshmëria janë nën mbrojtjen ekskluzive të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës, e përcaktuar si autoriteti përfundimtar në Republikën e Kosovës për interpretimin e Kushtetutës dhe të përputhshmërisë së ligjeve me Kushtetutën. Kështu që Gjykata Kushtetuese e Kosovës është instrument i kontrollit të kushtetutshmërisë e të ligjshmërisë në Republikë, kontrolluese juridike, dhe njëkohësisht garantuese e Kushtetutës, ndërsa ka në funksionin e saj kushtetues edhe interpretimin e Kushtetutës së Republikës.10 3. Juridiksioni dhe palët e autorizuara për ngritjen e rasteve pranë Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës Në bazë të Kushtetutës të Republikës11 Gjykata Kushtetuese e Kosovës si institucioni specifik për mbrojtjen e ligjshmërisë dhe të kushtetutshmërisë si dhe për interpretimin e Kushtetutës, i ka të përcaktuara kompetencat e saja kushtetuese e ligjore, të cilat si të tilla janë të karakterit specifik dhe janë juridiksion i veçantë i saj. Funksionet e saj Gjykata Kushtetuese e Kosovës i kryen në procedurën e përcaktuar në bazë të Kushtetutës e ligjit për ngritjen e rasteve pranë Gjykatës Kushtetuese. Pas miratimit të Kushtetutës së Republikës së Kosovës më 15 qershor 2008, Kuvendi i Republikës së Kosovës po ashtu miratoi edhe Ligjin nr. 03/L-21 Për Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Kosovës12 me të cilin në mënyrë më të thukët u përcaktuan funksionet, juridiksioni dhe çështjet e tjera të cilat i përkasin Gjykatës Kushtetuese të Kosovës. Në procedurën e ngritjes së rasteve pranë Gjykatës Kushtetuese të Kosovës, Gjykata Kushtetuese vendos vetëm për rastet e ngritura para gjykatës, e jo edhe për rastet e tjera të pangritura, përkatësisht sipas detyrës zyrtare, sepse institucioni i ngritjes së rasteve sipas detyrës zyrtare për Gjykatën Kushtetuese të Kosovës nuk është përcaktuar me Kushtetutën e Republikës dhe me Ligjin nr. 03/L-21 Për Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Kosovës.13 Të drejtën për ngritjen e rasteve pranë Gjykatës Kushtetuese të Kosovës e gëzon vetëm pala e autorizuar e cila e inicion rastin dhe e cila është e vetmja lëvizëse e

12

Gjykatës Kushtetuese të Kosovës për përputhshmërinë e ligjeve me Kushtetutën, dhe për interpretimin e Kushtetutës.14 Kështu që në ingjerencën e juridiksionit gjykues të Gjykatës Kushtetuese të Kosovës kemi të përcaktuar vetëm përputhshmërinë e ligjeve me Kushtetutën, e jo edhe gjykimin e amendamenteve kushtetuese në Kushtetutën e Republikës. Ky konkludim rrjedh nga Neni 112, § 1 i Kushtetutës së Republikës së Kosovës,15 dhe në këtë kuptim pa marrë parasysh se Gjykata Kushtetuese edhe pse e ushtron funksionon e interpretimit të Kushtetutës (Neni 112 § 1), ajo nuk e ka në funksionin e saj kushtetues shqyrtimin e përputhshmërisë së amendamenteve kushtetuese me Kushtetutën e Republikës, e as të Kushtetutës, sepse Kushtetuta e ruan definicionin dhe përcaktimin e saj kushtetues si akt më i lartë i shtetit dhe ajo mund të preket dhe të “gjykohet” vetëm nga Kuvendi i Republikës së Kosovës. Nga aspekti shkencor i së drejtës kushtetuese, mund të konkludohet se Gjykata Kushtetuese e Kosovës vetëm i shfuqizon aktet juridike të cilat i shqyrton dhe atë në tërësi, apo ca dispozita të saj e që me atë ajo ato akte juridike apo pjesët e dispozitave të saja i largon nga efekti juridik i veprimit të tyre në një anë, dhe në anën tjetër, e detyron organin përkatës ligjvënës, Kuvendin e Kosovës, përkatësisht atë komunal16 që t’i harmonizojë, përputhë dispozitat e shfuqizuara nga Gjykata Kushtetuese me Kushtetutën e Republikës17. I njëjti vendim urdhërues dhe detyrues i Gjykatës Kushtetuese ka të bëjë edhe me aktet nënligjore të shfuqizuara dhe në këto raste organeve të cilat i kanë miratuar ato akte nënligjore, urdhëron harmonizimin e tyre me ligj, përkatësisht me Kushtetutë18. Me një veprim të tillë të Gjykatës Kushtetuese në formën e vendimit me fuqi ligjore detyruese Gjykata Kushtetuese nuk krijon norma të reja juridike, por urdhëron, detyron krijimin e normave të reja juridike në përputhje me Kushtetutën e Republikës së Kosovës si akti më i lartë juridik e politik i shtetit, i hierarkisë më të lartë normative, i cili urdhëron harmonizimin e akteve ligjore të miratuara në bazë të tij që të jenë të përputhshme me ato. Këtë kontroll të përputhshmërisë së ligjeve me Kushtetutën e bën Gjykata Kushtetuese e Republikës së Kosovës. Si palë të autorizuara në bazë të Kushtetutës së Republikës së Kosovës për ngritjen e çështjes pranë Gjykatës Kushtetuese të Kosovës përcaktohen: Kuvendi i Kosovës; Presidenti i Republikës së Kosovës; Qeveria dhe Avokati i Popullit.19 Subjektet e përmendura janë të autorizuara për ngritjen e çështjes pranë Gjykatës Kushtetuese të Kosovës për rastet e caktuara me Kushtetutë dhe atë për përputhshmërinë e ligjeve, të dekreteve të Presidentit e të Kryeministrit dhe të rregulloreve të Qeverisë, me Kushtetutën si dhe përputhshmërinë e Statutit të Komunës me Kushtetutën. Ndërsa Kuvendi i Kosovës, Presidenti i Republikës së Kosovës dhe Qeveria e Kosovës janë të autorizuar të iniciojnë pranë Gjykatës Kushtetuese të Kosovës çështjet e konfliktit në mes të kompetencave kushtetuese të Kuvendit të Kosovës, Presidentit të Republikës së Kosovës dhe Qeverisë së Kosovës; përputhshmërinë e referendumit të propozuar me Kushtetutën;

13

përputhshmërinë e shpalljes së Gjendjes së Jashtëzakonshme dhe veprimeve të ndërmarra gjatë gjendjes së jashtëzakonshme me Kushtetutën; përputhshmërinë e një amendamenti të propozuar kushtetues me marrëveshjet e detyrueshme ndërkombëtare, të ratifikuara sipas Kushtetutës së Republikës së Kosovës, rishikimin e kushtetutshmërisë së procedurës së ndjekur dhe shkeljen e Kushtetutës gjatë zgjedhjes së Kuvendit. Komuna si subjekt i përcaktuar me Kushtetutë për ta parashtruar kërkesën pranë Gjykatës Kushtetuese po ashtu ka të drejtë të kontestojë kushtetutshmërinë e ligjeve ose të akteve të Qeverisë, të cilat cenojnë përgjegjësitë komunale ose zvogëlojnë të hyrat e komunës, në rast se komuna preket me ligj apo akt. Kontestimin e kushtetutshmërisë në bazë të Kushtetutës kanë të drejtë po ashtu ta iniciojnë dhjetë a më shumë deputetë të Kuvendit të Kosovës, dhe atë në afat prej tetë ditësh nga dita e miratimit, për të kontestuar kushtetutshmërinë e ligjit ose vendimi të miratuar nga Kuvendi. Ndërsa po ashtu tridhjetë a më shumë deputetë të Kuvendit të Kosovës janë të autorizuar që pranë Gjykatës Kushtetuese të Kosovës të ngrenë çështjen nëse Presidenti i Republikës së Kosovës ka kryer shkelje serioze të Kushtetutës20. Çështjen pranë Gjykatës Kushtetuese mund ta iniciojnë edhe individët dhe atë për shkak të shkeljeve nga autoritetet publike të të drejtave dhe lirive individuale të garantuara me Kushtetutë. Mirëpo të drejtën e inicimit të çështjes pranë Gjykatës Kushtetuese individët ligjërisht e gëzojnë pas shterjes së të gjitha mjeteve juridike ligjore. Një përcaktim i tillë në Kushtetutë nënkupton shterjen e mjeteve të rregullta dhe të jashtëzakonshme juridike, sepse mjetet e tilla janë rregullativë ligjore dhe ushtrohen pranë gjykatave të zakonshme dhe organeve kompetente pas të cilave fitohet e drejta për ngritjen e çështjes pranë Gjykatës Kushtetuese të Kosovës.21 Nga përcaktimi i funksioneve të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës22 në bazë të Nenit 113 mund të konkludohet se juridiksioni i Gjykatës Kushtetuese është i përcaktuar në: 1/kontrollin normativ të kushtetutshmërisë të ligjeve dhe akteve të tjera nënligjore, 2/në zgjidhjen e konfliktit të kompetencave kushtetuese në mes të institucioneve më të larta të Republikës, në mes të kompetencave kushtetuese të Kuvendit të Kosovës, Presidentit të Republikës dhe të Qeverisë së Kosovës, 3/zgjidhjen e çështjeve kontestuese për dhe lidhur me shkeljen e Kushtetutës gjatë zgjedhjes së Kuvendit, 4/gjykimin e Presidentit të Republikës së Kosovës nëse ka kryer shkeljen serioze të Kushtetutës, në gjykimin e bartësit të funksionit më të lartë shtetëror në Republikë, 5/zgjidhjen e çështjeve të cenimit ligjor të të drejtave dhe lirive të individëve, shtetasve të Republikës. Mirëpo edhe pse është lënë e hapur me Kushtetutën e Republikës se juridiksioni shtesë mund të rregullohet me ligj, çështja e kontesteve për kundërkushtetutshmërinë e programeve dhe të statuteve të partive politike dhe ndalimi i veprimit të tyre politik në Kosovë është dashur që të përcaktohet me dispozitat e Kushtetutës, edhe pse këto rregullohen me ligjin përkatës për partit politike në Kosovë.

14

4. Përbërja, dhe mandati i Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës Dispozitat e Nenit 114 e Kushtetutës të Republikës së Kosovës përcakton përbërjen e Gjykatës Kushtetuese të Kosovës e cila është kushtetutëzuar që të përbëhet prej nëntë gjyqtarë. Mirëpo po ashtu për nga përgatitja profesionale gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese duhet të jenë të profilit profesional, juristë të shquar. Anëtari і Gjykatës Kushtetuese duhet të jetë me personalitet dhe moral të lartë dhe të mos ketë më pak se dhjetë vjet përvojë pune profesionale përkatëse. Mirëpo, një përcaktimi і tillë і përgjithshëm normativ і kushteve për gjykatësin e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës і përcaktuar me Kushtetutën e Republikës është dispozitë kushtetuese me mangësi të dukshme, e cila nuk siguron gjyqtar të profilit profesional jurist të shquar, sepse nuk përcaktohet se i çfarë profili duhet të jetë juristi і shquar dhe me çfarë përvoje për t’u bërë gjykatës і Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës. Pra kushti i përmendur nga Kushtetuta e Republikës është і përgjithësuar me të cilin me përcaktimin e termit jurist i shquar, është kusht i përgjithësuar e jo i veçantë për kandidatin e mundshëm të gjykatësit të Gjykatës Kushtetuese të Republikës. Defektin e përmendur të kushtetutëzuar në Kushtetutën e Republikës së Kosovës të “juristit të shquar” do ta shfrytëzojnë për ta keqpërdorur partitë politike dhe Kuvendi i Republikës, si dhe të tjerët për të ndikuar në politikën kadrovike për emërimin e gjyqtarëve joprofesional dhe jo me përvojë profesionale të Gjykatës Kushtetuese të Republikës. Me këtë defekt apo dobësi të përcaktuar kushtetuese depërtojnë kandidatët për gjyqtar të cilët nuk janë të kualitetit adekuat të juristit të shquar, sepse gjykatësi і gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës duhet të ketë përvojën e punës të shumicës të institucioneve qeverisëse të Republikës së Kosovës dhe të pushtetit gjyqësor. Po ashtu kushti tjetër і cili përcaktohet me Kushtetutën e Republikës і personalitetit me moralin më të lartë, është po ashtu і përgjithësuar dhe nuk është përcaktuar as me Kushtetutë e as me Ligj se cili duhet të jenë kriteret e personalitet me moral me të lartë. Kështu që këto kritere kushtetuese janë të përgjithësuara e të pa precizuara. Defektet e ngjashme i përmban edhe Ligji për Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Kosovës.23 Megjithëse me dispozitat e Kushtetutës së Republikës së Kosovës është përcaktuar se kualifikimet e tjera përkatëse për gjyqtar të Gjykatës Kushtetuese të Republikës përcaktohen me Ligji për Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Kosovës, një veprim і tillë përcakton disa kushte kualifikuese, por në frymën e përgjithësuar sikurse ajo nga Kushtetuta e Republikës së Kosovës. Kështu, në bazë të Ligji për Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Kosovës, përcaktohet se gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese duhet të jenë shtetas të Republikës së Kosovës, juristë të shquar, me dhjetë vjet përvojë në punët profesionale dhe kështu ligjërisht vërtetohet një gjerësi e punëve të kryera profesionale të cilat e devalvojnë funksionin e lartë autoritativ për

15

gjykatës të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës. Ndaj dhe në këtë rrjedh konkludimi se doemos duhet të përcaktohen kushtet më të afërta, konkrete dhe rigoroze në drejtim të ruajtjes dhe të ngritjes së funksionit të gjyqtarit të Gjykatës Kushtetuese si autoritet përfundimtar në Republikën e Kosovës në suaza të drejtësisë kushtetuese. Gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese i emëron Presidenti i Republikës së Kosovës me propozimin paraprak në formën e shkruar dhe të arsyetuar nga ana e Kuvendit të Republikës së Kosovës. Në bazë të propozimit të Kuvendit të Republikës së Kosovës, Presidenti i Republikës merr vendim për emërimin e gjyqtarit të Gjykatës Kushtetuese për vetëm një mandat në kohëzgjatje prej nëntë vjetësh i cili nuk mund t’i vazhdohet gjyqtarit të emëruar të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës. Procedura e propozimit për gjyqtar të Gjykatës Kushtetuese të Republikës, para përcaktimit të propozimit për gjyqtar, doemos shqyrtohet në mbledhjen e Kuvendit të Republikës së Kosovës, me qëllim që parlamenti si formë e realizimit të sovranitetit të popullit, përkatësisht të qytetarëve, në mënyrë indirekte të propozojë kandidatët më të merituar, profesionalë dhe kualitativë për gjyqtarë të Gjykatës Kushtetuese të Kosovës. Propozimi i Kuvendit në formën e votuar nga deputetët është i formës së kryer për emërim, sepse Presidenti i Republikës edhe pse e ka të drejtën e emërimit të gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës, emërimin e bën në bazë të propozimit përfundimtar të përcaktuar të Kuvendit të Republikës. Pranë Kuvendit të Republikës së Kosovës zbatohet procedurë e caktuar kuvendare për të marr vendim lidhur me propozimin e gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës. Mirëpo marrja e vendimit për të propozuar të nëntë gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese të Republikës ndryshon në pikëpamje të votimit të kandidatëve në propozim për gjyqtarë të Gjykatës Kushtetuese. Në grupin e parë të kandidatëve për gjyqtarë të Gjykatës Kushtetuese të Kosovës bëjnë pjesë gjyqtarët për të cilët merr vendim Kuvendi i Republikës për të propozuar shtatë nga gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese. Ky, vendim i propozimit të tyre nga Kuvendi varet nga miratimi i dy të tretave të deputetëve të Kuvendit, të pranishëm dhe që votojnë. Në grupin e dytë të kandidatëve për gjyqtarë të Gjykatës Kushtetuese të Kosovës bëjnë pjesë dy gjyqtarët e tjerë vendimi, për të propozuar i të cilëve në Kuvendin e Republikës merret me shumicën e votave të deputetëve të Kuvendit, të cilët janë të pranishëm dhe që votojnë, por që votimi i tyre është i kushtëzuar me pëlqimin paraprak të shumicës së deputetëve të Kuvendit, të cilët i mbajnë vendet që janë të rezervuara si ulëse të garantuara për përfaqësuesit e komuniteteve që nuk janë shumicë në Kosovë. Ky lloj i marrjes së vendimit të Kuvendit të Republikës për të propozuar këtë kategori të kandidatëve për gjyqtarë të Gjykatës Kushtetuese të Kosovës është i kushtëzuar me pëlqimin e përcaktuar kushtetues për votim, pa të cilin pëlqim nuk mund të votohet propozimi për kandidatët gjyqtarë për Gjykatën

16

Kushtetuese të Republikës së Kosovës. Komisioni i Kuvendit të Republikës si komision i veçantë për shqyrtimin e aplikimeve të kandidatëve për gjyqtarë të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës ia paraqet listën e kandidatëve të preferuar Kuvendit të Republikës së Kosovës për të marrë vendim për ti propozuar kandidatë për emërim nga Kryetari i Republikës së Kosovës për gjyqtarë të Gjykatës Kushtetuese të Republikës.24 Mandati i gjyqtarit i cili ka përfunduar para mbarimit të mandatit të rregullt, emërimi i gjyqtarit të ri, bëhet për mandat të plotë të gjykatësit të ri pa të drejtë rizgjedhjeje. Ndërsa procedura për zgjedhjen e Kryetarit dhe Zëvendëskryetarit të Gjykatës Kushtetuese është procedurë e brëndshme e Gjykatës Kushtetuese, e që bëhet nga gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese me votim të fshehtë të tyre dhe për mandat trevjeçar të tyre dhe se mandati i tyre në funksion zgjedhës të Gjykatës Kushtetuese nuk e zgjat mandatin e gjyqtarit. Shkarkimin e gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese e bën Presidenti i Republikës së Kosovës, por me propozimin e dy të tretave të gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese në rastet e kryerjes së veprave të rënda penale ose e cenimit të rëndë të detyrave të gjyqtarit të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës. Mirëpo mandati i gjyqtarit të Gjykatës Kushtetuese të Republikës përfundon me kalimin e kohës për të cilën është emëruar nga Presidenti i Republikës, ndërprerjen e mandatit para kohe dhe atë me dorëheqje, vdekjen e gjyqtarit, humbjen e aftësisë së veprimit dhe sëmundjes së rëndë të tij. Po ashtu gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese në bazë të dispozitave të Nenit 117 të Kushtetutës së Republikës së Kosovës gëzojnë imunitet nga ndjekja penale, paditë civile dhe shkarkimi nga detyra për vendimet e marra, mendimet e shprehura dhe veprimet e marra brenda fushës së përgjegjësive si gjykatës të Gjykatës Kushtetuese. Me këtë imunitet ndaj gjykatësit të Gjykatës Kushtetuese të Republikës si autoritet përfundimtar në Republikë për interpretimin e Kushtetutës dhe të përputhshmërisë së ligjeve me Kushtetutën, garantohet me Kushtetutë, si akti juridik më i lartë i shtetit, dhe nga shteti se gjykatësit gëzojnë autonominë e plotë të vendosjes në çështjet e iniciuara pranë Gjykatës Kushtetuese pa ndërmjetësime jashtë Kushtetutës dhe ligjit. 4/a Përbërja e përkohshme e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës Në bazë të dispozitave kalimtare të Kushtetutës së Republikës së Kosovës është përcaktuar përbërja e përkohshme e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës si fazë kalimtare deri tek përbërja e përhershme e përcaktuar kushtetuese e Gjykatës. Përbërja e përkohshme e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës është përcaktuar për arsye të mbikëqyrjes, ndërkombëtare të zbatimit të Propozimit Gjithëpërfshirës për Zgjidhjen e Statusit të Kosovës, të datës 26

17

mars 2007, dhe e njëjta zgjat me përfundimin e mbikëqyrjes, por pa afat të caktuar në Kushtetutën e Republikës së Kosovës. Kështu, përbërja e përkohshme e Gjykatës Kushtetuese është përcaktuar si vijon: 1. Gjashtë nga nëntë gjyqtarët emërohen nga Presidenti i Republikës së Kosovës, me propozimin e Kuvendit. 2. Nga gjashtë gjyqtarët, dy do të shërbejnë për një mandat trevjeçar, pa mundësi të rizgjedhjes, dy do të shërbejnë për një periudhë gjashtëvjeçare, pa mundësi të rizgjedhjes, dhe dy do të shërbejnë për një periudhë nëntëvjeçare, pa mundësi të rizgjedhjes. Mandatet e gjyqtarëve fillestarë do të zgjidhen me short, nga Presidenti i Republikës së Kosovës, menjëherë pas emërimit të tyre. 3. Nga gjashtë gjyqtarët, katër votohen me votat e dy të tretave të deputetëve të Kuvendit, të cilët janë të pranishëm dhe që votojnë. Ndërsa nga gjashtë gjyqtarë të tjerë dy votohen me shumicën e votave të deputetëve të Kuvendit, pas pëlqimit të shumicës së deputetëve të Kuvendit, të cilët mbajnë vendet që janë rezervuar ose garantuar për përfaqësuesit e komuniteteve që nuk janë shumicë në Kosovë. 4. Tre gjyqtarë ndërkombëtarë nga nëntë (9) gjyqtar të Gjykatës Kushtetuese emërohen nga Përfaqësuesi Ndërkombëtarë Civil pas konsultimit me Kryetarin e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, të cilët nuk do të jenë qytetarë të Kosovës dhe as të ndonjë vendi fqinj. 5. Përfaqësuesi Ndërkombëtar Civil do të përcaktojë se kur skadon mandati i gjyqtarëve ndërkombëtarë, dhe gjyqtarët do të ndërrohen sikur është e përcaktuar me Kushtetutë.”25 Në krijimin e gjyqësisë kushtetuese, emërimi i gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës bëhet nga Presidenti i Republikës së Kosovës me propozimin e Kuvendit të Republikës së Kosovës, dhe atë për gjashtë gjyqtar nga nëntë gjyqtarë të Gjykatës Kushtetuese të Republikës. Tre gjyqtarë të tjerë të Gjykatës Kushtetuese të Kosovës në bazë të Kushtetutës së Republikës janë caktuar si gjyqtarë ndërkombëtarë të Gjykatës Kushtetuese të Kosovës, që emërohen nga Përfaqësuesi Ndërkombëtar Civil pas konsultimit me Kryetarin e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut në Strasbourg, të cilët në bazë të Kushtetutës së Kosovës dhe Ligjit për Gjykatën Kushtetuese të Kosovës, nuk do të jenë shtetas të Republikës së Kosovës e as të ndonjë vendi fqinjë26. Prandaj mund të konkludojmë se një mënyrë e tillë specifike e krijimit të gjyqësisë kushtetuese, përkatësisht të Gjykatës Kushtetuese të Kosovës, e cila vendos drejtësi kushtetuese, është rast i llojit të veçantë të emërimit të gjyqtarëve në mënyrën, formën dhe procedurën e emërimit të tyre, në kushtetutat e shteteve më të reja demokratike në Evropë dhe botë, të cilat nuk e kanë të konstituuar një mënyrë të tillë të emërimit të gjyqtarëve të gjykatës kushtetuese. Kjo mënyrë emërimit të gjyqtarëve të gjykatës kushtetuese për Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Kosovës në formë është e ngjashme me atë të Gjykatës Kushtetuese të Bosnjë e Hercegovinës, ku tre gjyqtarë janë ndërkombëtarë dhe caktohen nga Kryetari i Gjykatës Evropiane të Drejtave të

18

Njeriut, si rast fillestar në praktikën dhe teorinë e drejtësisë kushtetuese për emërimin edhe të gjyqtarëve ndërkombëtarë në gjyqësinë kushtetuese, e cila vendos drejtësi kushtetuese. ”Rasti i veçantë është edhe Gjykata Kushtetuese e Bosnjë - Hercegovinës, ku tre gjyqtarë janë ndërkombëtarë dhe caktohen nga Kryetari i Gjykatës Evropiane të të Drejtave të Njeriut.”27 Në këtë lloj të përcaktimit të përbërjes së Gjykatës Kushtetuese të Kosovës, rrjedh konkludimi se Gjykata Kushtetuese e Kosovës nuk është plotësisht e pavarur në marrjen e vendimeve nga aspekti i së drejtës vendore dhe aspekti i pavarësisë së plotë të vendosjes së çështjeve, marrjes së vendimeve, sepse përkohësisht është e ndikuar nga vota dhe vendimi i gjyqtarëve ndërkombëtarë të Gjykatës Kushtetuese të Kosovës, të cilët në periudhën transitore të përbërjes së përkohshme të Gjykatës Kushtetuese do të kontrollojnë dhe vendosin për zbatimin e Propozimit Gjithëpërfshirës për Zgjidhjen e Statusit të Kosovës të datës 26 mars 2007, në dispozita të cilat i përkasin drejtësisë kushtetuese të Kosovës dhe atë deri në fund të mbikëqyrjes ndërkombëtare të Republikës së Kosovës si shtet. Kështu që kjo përbërje e veçantë karakteristike e Gjykatës Kushtetuese edhe nga tre gjyqtarë ndërkombëtarë do të zgjasë deri në fund të mbikëqyrjes ndërkombëtare për zbatimin e Pakos Ahtisaari, e cila është pjesa thelbësore e Kushtetutës së Republikës së Kosovës të vitit 2008. 5 Procedura vendimmarrëse pranë Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës dhe efekti juridik i vendimeve Procedura vendimmarrëse për çështjet e hapura pranë Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës fillohet me paraqitjen e kërkesës në Gjykatë, e cila parashtrohet në formë të shkruar në Sekretarinë e Gjykatës Kushtetuese. Kërkesa e formës së shkruar është akti iniciues i procedurës së drejtësisë kushtetuese, me të cilin dhe në bazë të të cilit Gjykata Kushtetuese zhvillon procedurën gjyqësore si procedurë e veçantë pranë Gjykatës. Prandaj kërkesa e parashtruar pranë Gjykatës Kushtetuese nga subjekti i autorizuar me Kushtetutën e Republikës dhe Ligjin për Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Kosovës, duhet të arsyetohet dhe arsyetimet e bëra në kërkesë plotësohen me bashkëngjitjen e provave përkatëse, të cilat e arsyetojnë lejueshmërinë e kërkesës për t’u shqyrtuar pranë Gjykatës Kushtetuese. Në procedimin e mëtejmë të kërkesës të palës së autorizuar për fillimin e procedurës pranë Gjykatës Kushtetuese, kjo e fundit i dorëzon nga një kopje të kërkesës palës së kundërt dhe pjesëmarrësve të tjerë në procedurën e iniciuar për shqyrtimin e ligjshmërisë. Pala kundërshtare gëzon të drejtën që në afat prej dyzet e pesë ditëve, duke e llogaritur nga dita e pranimit të kërkesës për shqyrtim të ligjshmërisë, të parashtrojë përgjigje për iniciuesin e kërkesës, duke mohuar apo pranuar kërkesën për shqyrtimin e kundërligjshmërisë e iniciuar me kërkesë. Nëse pala kundërshtare e mohon kërkesën, parashtron në përgjigje provat të cilat e provojnë mohimin e kërkesës si të pabazuar lidhur me faktet, lejueshmërinë dhe themelueshmërinë e kërkesës së ngritur pranë Gjykatës

19

Kushtetuese të Republikës së Kosovës. ”Çështjet që pranohen i nënshtrohen një studimi nga ana e një gjyqtari që quhet raporter, i cili ndihmohet nga personeli juridik dhe ndihmës. Gjykimi bëhet me dokumente dhe materiale të shkruara si dhe moralisht në seanca të hapura.”28 Gjyqtari raporter i Gjykatës Kushtetuese, i cili caktohet nga Kryetari i Gjykatës Kushtetuese, e pranon Kërkesën e parashtruar nga inicuesi dhe përgjigjen në kërkesë të parashtruar nga pala e kundërt. Gjyqtari raporter përgatit raportin paraprak lidhur me tre kushtet themelore të kërkesës dhe atë për faktet, lejueshmërinë dhe themelueshmërinë e kërkesës së iniciuar. Gjyqtari raporter vlerëson lejueshmërinë e kërkesës së iniciuar, në ç’drejtim në afat prej tridhjetë ditëve nga pranimi i kërkesës dhe përgjigjes në kërkesë gjyqtari raporter ia dërgon Kolegjit shqyrtues raportin paraprak, i cili vlerëson lejueshmërinë e kërkesës. Kolegji shqyrtues i përbërë nga tre gjyqtarë të caktuar nga Kryetari i Gjykatës Kushtetuese mund ta hedhë poshtë me propozim vendimin i cili i dorëzohet të gjithë gjyqtarëve. Kërkesën për inicimin e procedurës pranë Gjykatës Kushtetuese të Kosovës i hedhur poshtë në bazë të propozim vendimit të Kolegjit shqyrtues për shkak të mungesës së lejueshmërisë së saj, nëse në afat prej dhjetë ditëve gjykatësit të tjerë të Gjykatës Kushtetuese të cilëve iu ka dorëzuar Propozim vendimi i Kolegjit shqyrtues nuk e kundërshtojnë hedhjen e kërkesës të Kolegjit shqyrtues, Kryetari i Gjykatës Kushtetuese e shpall vendimin për hedhjen e kërkesës për moslejueshmërinë e saj. Kolegji shqyrtues, nëse konkludon se kërkesa apo nëse njëri prej gjyqtarëve që nuk ka qenë anëtar i kolegjit shqyrtues, kundërshton propozim-vendimin me të cilin hidhet poshtë kërkesa, lënda i dërgohet trupit gjykues për shqyrtim. Trupi gjykues gjatë shqyrtimit verbal shqyrton në tërësi lejueshmërinë dhe themelësinë e kërkesës dhe merr vendim për kërkesën e iniciuar pranë Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës. Në procedurën e shqyrtimit të kërkesës së iniciuar pranë Gjykatës Kushtetuese të Kosovës, Gjykata Kushtetuese vendos për çështjet e iniciuara me kërkesë edhe në rastet kur pala e tërheq kërkesën. Kjo mënyrë e vendosjes për kërkesën në rastet kur iniciuesi e tërheq kërkesën, është risi procedurale e gjyqësisë kushtetuese, e që nuk është karakteristike për gjykatat e rregullta të tjera, sepse tek gjykatat e tjera tërheqja e kërkesës, padisë apo të ngjashme e pezullon procedurën e iniciuar nga gjykata dhe me atë çështja e iniciuar mbyllet. Shqyrtimi verbal pranë Gjykatës Kushtetuese të Kosovës kryesohet nga Kryetari i Gjykatës Kushtetuese. Gjykata Kushtetuese mund të caktojë edhe masa të përkohshme sipas kërkesës së iniciuar, me qëllim të evitimit të rreziqeve e dëmeve të pariparueshme, ndërsa shpenzimet procedurale nuk i paguan pala nëse kërkesa e saj bëhet e lejueshme dhe e bazuar. Me masën e përkohshme të caktuar Gjykata Kushtetuese e Kosovës deri në përfundimin e procedurës pranë Gjykatës Kushtetuese suspendon përkohësisht veprimet apo ligjet, përkatësisht dispozitën e caktuar të ligjit, nëse konsideron me vendim se aplikimi i

20

veprimit ose i ligjit të kontestuar ose të ndonjë dispozite të tij shkakton dëme të pariparueshme29. Afatet për ngritjen e kërkesës pranë Gjykatës Kushtetuese janë të caktuara brenda gjashtë muajve nga çasti i lindjes së konfliktit. Ndërsa vendimet e Gjykatës Kushtetuese kanë fuqi detyruese për gjyqësorin dhe të gjithë personat dhe institucionet e Republikës së Kosovës, dhe të detyruarit janë të obliguar t’i respektojnë vendimet e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës. Vendimet e Gjykatës Kushtetuese prodhojnë efekte juridike ndaj të gjithëve (erga omnes), ndërsa shfuqizimi i ligjit, i aktit ose i veprimit hyn në fuqi në ditën e shpalljes së vendimit në Gazetën Zyrtare. ”Gjykata Kushtetuese ka vetëm të drejtën e shfuqizimit të akteve që ajo shqyrton (çka nënkupton se ajo nuk mund të krijojë norma të reja juridike, qoftë edhe në formën e ndryshimit të aktit të shqyrtuar prej saj). Gjykata mund të ushtrojë vetëm një rol negativ ndaj Kuvendit.”30 Ndaj dhe mund të konkludohet se efekti i vendimeve të Gjykatës Kushtetuese është i fuqisë detyruese si për organet e pushtetit gjyqësor ashtu dhe për të gjithë personat dhe institucionet e Republikës së Kosovës. ”Vendimet e gjykatës kushtetuese kanë efekt ndaj të gjithëve (erga omnes), e jo vetëm ndaj palëve pranë gjykatës. Këto dallohen nga vendimet e gjykatave të rregullta të cilët veprojnë vetëm në mes të palëve (inter partes).”31 Nga aspekti i plotëfuqizimit të vendimeve të Gjykatës Kushtetuese, vendimet e Gjykatës janë të formës së prerë dhe ndaj tyre nuk lejohen mjetet juridike, sikurse tek vendimet e gjykatave të rregullta, por vendimi hyn në fuqi dhe vepron ndaj të gjithëve që në ditën e shpalljes së vendimit në Gazetën Zyrtare.

Ma.sc.Flamur Hyseni,ass.32 PROCEDURA E NXJERRJES , MIRATIMIT DHE HYRJES NE FUQI TE LIGJEVE NE REPUBLIKEN E KOSOVES 1. Idetë për nxjerrjen e ligjeve duke bashkëpunuar me shoqërinë civile Ligjet nxirren nga Kuvendi, por idetë për ligje të reja vijnë nga burime të ndryshme në komunitet. Ato mund të vijnë nga politikat e partive në qeveri, mund të vijnë nga idetë e anëtarëve të Kuvendit, nga departamentet e ndryshme të qeverisë ose nga grupe dhe individë në komunitet, por dhe nga shoqëria civile.33 Në fillim të çdo viti qeveria e miraton Strategjinë legjislative, ku parasheh se cilat fusha shoqërore duhet mbuluar duke nxjerrë ligje të reja, ose duke futur në kuadër të strategjisë ligje të cilat duhet ndryshuar. Këto ide mund të vijnë nga vetë Kabineti qeveritar, kjo do të thotë se mund të vijnë nga Ministritë përkatëse të cilat janë kompetente për t’i zbatuar ligjet e caktuara, po ashtu idetë për ligje të reja

32 Autori është Asistent në Katedrën e shkencave Kushtetuese – Administrative në Fakultetin Juridik

të Universitetit të Prishtinës. 33 Do të thotë nga të gjitha organizatat që nuk janë pjesë e qeverisë.

21

mund t’i futë në plan qeveria edhe duke pasur parasysh kërkesat e shoqërisë civile, por kjo zakonisht ndodhë më tepër në demokracitë e zhvilluara perëndimore, kurse tek ne dhe në përgjithësi në Ballkan nuk është shumë e njohur kjo formë e presionit demokratik që ta shtyje qeverinë t’i ketë parasysh kërkesat e shoqërisë civile për ndonjë ligj të ri. Shikuar dhe nëse e bëjmë një krahasim me format e bashkëpunimit të qeverive të shteteve të tjera perëndimore me shoqërinë civile, ku atje ka debate të mjaftueshme për iniciativa të reja legjislative, si nga shoqëria civile ashtu edhe nga komuniteti i biznesit, në përgjithësi në Ballkan bashkëpunime të tilla janë shumë të zbehta, për të mos thënë se fare nuk ka të tilla bashkëpunime. Kjo ndodhë për shumë arsye, por si arsye themelore do të kisha thënë se është mungesa e një tradite bashkëpunimi ndërmjet institucioneve, demokracia e brishtë dhe në zhvillim, gjendja ekonomike, mungesa e kushteve infrastrukturore dhe mungesa e fondeve të veçanta për bashkëpunime të tilla. Bashkëpunimi Qeveri - Shoqëri civile do të identifikonte shumë nevoja të shoqërisë të cilat do të kishin nevojë për t’u rregulluar me ligje përkatëse dhe do të lindeshin shumë ide funksionale, ku dhe do të dalin shumë rezultate pozitive në vënien në funksion të komunitetit dhe njëherit do të shtohej edhe interesimi i tij për përkujdesjen ndaj punës së qeverisë dhe do të ketë një vetë edukim në këtë drejtim, ku do të shtohet edhe serioziteti i qasjes së kontrollit në punën e qeverisë. Ky bashkëpunim ndërshoqëror, ku do të përfshinte të gjithë faktorët relevantë për krijimin e ideve të reja për plotësimin e kërkesave të shtetaseve/qytetarëve që të gëzojnë të drejtat e tyre që u garantohen me Kushtetutë dhe ligje, do të kishte si rezultat krijimin e ideve të reja origjinale për ligje të caktuara, të cilat pastaj shumë lehtë do të mirëpriten nga komuniteti dhe do të respektohen dhe kështu do të krijohet një traditë dhe kulturë e respektimit të ligjeve dhe përfshirjes së tyre në përditshmërinë e shtetaseve/qytetarëve. Shoqëria e cila nuk është të paktën pjesëmarrëse indirekte e krijimit të ideve për identifikimin e kërkesave për t’i rregulluar çështjet e caktuar me ligje, dhe këto ide krijohen nga burokratët profesional në zyre të organeve të shtetit, fare pa debate publike, këto ligje do të jetë shumë vështirë të jenë të pranueshme në të ardhmen me rastin e kërkesave nga qeveria për respektim të ligjeve, sepse shoqëria nuk do të mund t’i pranojë si të vetat, se është totalisht e pa edukuar dhe e pa njoftuar në këtë drejtim dhe me rëndësinë e tyre. Këtu pra do të ketë një shkëputje të traditës së bashkëpunimit ndërshoqëror dhe kërkesave për zbatim të ligjeve, të cilat janë krijuar nga qeveria dhe fuqizuar nga Kuvendi. Ligjet përgatitën dhe behën për popullin pa dallime ndër komunitete, por ato nuk do të thotë që duhet bërë vetëm në stilin profesional, ato së pari, duhet përshtatur kulturës dhe traditës, pastaj mentalitetit të popullit, kushteve ekonomike të tij, standardit të jetesës së tij dhe kërkesave mesatare që do të mund të dalin eventualisht nga idetë e shoqërisë. Po në këtë drejtim qeveria duhet të bëjë plane afatgjata se si të nxisë interesimin e qytetarëve për të dhënë kontributin e tyre në debate publike për ligje të caktuara, dhe të debatohet detalisht për projekt – draftin,

22

i cili synohet që në të ardhmen e afërt të bëhet ligj, pavarësish se jetën e cilit komunitet do ta rregullojë në të ardhmen. Do të ishte absurde, nëse ligjet do të kopjoheshin nga shtetet tjera dhe do të tentohej që po të njëjtat të adaptohen në sistemin shoqëror të vendit tonë, sepse në të ardhmen këto ligje do të jenë të pa pranuara nga ana e shoqërisë tonë. Për shembull, ne kemi ligjin i cili përcakton lartësinë e dënimit me gjobë në veprat e kundërvajtës që shkaktohen në komunikacionin e trafikut automobilistik, ku këto lloj gjobash janë në shpërpushje të lartë me standardin jetësor të gjendjes ekonomike në Kosovë, ku gjoba më e ulët është sa 1/3 e të ardhurave mesatare për muaj të një të punësuari, por aq më e papërshtatshme dhe jo serioze është mos arritja e efektit të këtyre gjobave, sepse ato në të shumtën e rasteve në pamundësi të kryerjes së pagesës nga kundërvajtësit, këto dënime me gjobë shndërrohen/zëvendësohen nga Gjykata në dënime me burgim, ku kjo tek të rinjtë e shumtë mund të shkaktojë një efekt të kundërt (zëvendësohen me mbajtje të burgut, ku një ditë në burg zëvendësohet me shumën prej 15 €), ku dhe në to bëhen lëshime, sepse është e pamundur të përballohen pagesat për ta përmbushur obligimin financiar që del nga shqiptimi i gjobës së tillë të cilën e shqipton Gjykata.34 Nga e gjithë kjo del se nuk mund të arrihet efekti i këtij sistemi gjobash të paraparë me ligj, kjo do të thotë se është duke ndodhur e kundërta ligji nuk respektohet, ndërsa kemi rritje të vazhdueshme të kundërvajtësve. Shembulli tjetër i kundërt me këtë që sapo e elaborova është ai me komunitetin e artistëve, ku organizohen debate për shembull për projektligjin për Teatrin Kombëtar, atyre u prezantohet një draft i marrë si model ndokund nga një shtet shumë i zhvilluar ekonomikisht, i cili për shembull parasheh edhe implikime të larta buxhetore, në këtë debat marrin pjesë një numër simbolik i atyre që në të ardhmen drejtpërdrejtë u preken interesat nga ky ligj, ata të cilët synojnë ta imponojnë këtë projekt, lobojnë maksimalisht për interesat e dikujt tjetër, i cili fare nuk është as për së afërmi i informuar, se cila është rëndësia e këtij projekti ligjor dhe kështu disi arrihet një marrëveshje dhe behet ligji, por pa u llogaritur pasojat që në të ardhmen mund të jenë, si për shembull mos zbatimi i tij as 51%. Për ta shmangur këtë duhet që këtyre projekteve t’u paraprihet me një debat serioz, nga i cili do të rezultonin shumë ide konkrete dhe të pranueshme që për një të ardhme të afërt apo të largët do të llogaritej që ligji do të jetë i pranueshëm nga komuniteti përkatës të cilit i adresohet, sepse është origjinal dhe konform kërkesave të tij. 2. Subjektet të cilët mund të ushtrojnë iniciativën legjislative Pavarësisht prej sistemit të qeverisjes që ka një shtet, subjektet të cilat e ushtrojnë iniciativën legjislative janë të përcaktuara me Kushtetutë. Procedura e nxjerrjes së ligjeve është mjaft e ngadalshme dhe përfshinë këto faza: Dhënia e iniciativës,

34 Shih statistikat e Gjykatave për kundërvajtje në Komunat e Republikës së Kosovës, ku edhe shumë

nga lëndët kundërvajtës parashkruhen.

23

Paraqitja e propozimit, Shqyrtimi i propozimit, Votimi, Sanksionimi, Shpallja e ligjit dhe Hyrja në fuqi e ligjit.35 Kushtetuta e Republikës së Kosovës në nenin 79 të saj përcakton se cilët subjekte kanë të drejtën e ndërmarrjes së iniciativës legjislative, ku e parasheh se nismën për të propozuar ligje mund ta marrë: Presidenti i Republikës së Kosovës, Qeveria, Deputetët e Kuvendit dhe Dhjetëmijë qytetarë, sipas mënyrës së përcaktuar me ligj.36 Lidhur me procesin ligjvënës në Republikën e Shqipërisë, Kushtetuta e këtij shteti njeh këta subjekte të cilët mund ta ushtrojnë iniciativën legjislative: Këshilli i Ministrave, Çdo deputet dhe Njëzetmijë zgjedhës.37 Analizuar në aspekt krahasimtar se kush mund të ndërmarrë iniciativën legjislative në Republikën e Kosovës dhe në Republikën e Shqipërisë ekzistojnë disa dallime se cilat subjekte mund të ushtrojnë këtë iniciativë. Në Republikën e Shqipërisë të drejtën për të ushtruar iniciativën legjislative nuk e ka Presidenti, ndërsa në Republikën e Kosovës këtë të drejtë të ushtrimit të iniciativës legjislative e ka Presidenti dhe një dallim që ekziston është tek e drejta e qytetarëve për të ndërmarrë iniciativë legjislative, ku në Republikën e Shqipërisë është e paraparë që numri i qytetarëve të jetë njëzetmijë zgjedhës38, ndërsa në Republikën e Kosovës iniciativën legjislative mund ta ndërmarrin dhjetëmijë qytetarë. Në sistemin amerikan të qeverisjes është situatë tjetër, atje iniciativa legjislative buron drejtpërsëdrejti nga Kongresi dhe më tepër është iniciativë individuale e anëtarëve të kongresit, por është e theksuar edhe iniciativa e cila vjen në shprehje shpesh nga shoqëria civile/komunitetet e caktuara. Lidhur me këtë shpesh ndodhë që ideja për një nismë në të ardhmen të fillojë që në fushatën elektorale, ku anëtari premton se, në rast se zgjidhet, do ta iniciojë një ligj për një çështje të caktuar. Për dallim që në Republikën e Shqipërisë dhe në Republikën e Kosovës ekskluzivisht është e përcaktuar që edhe një numër i caktuar i qytetarëve mund të jenë subjekt i iniciativës legjislative, kjo në sistemin amerikan të

35 Prof.Dr.sc.Osman Ismaili, Fillet e së drejtës, (botimi i tretë), Prishtinë, 2007, fq. 179 36 Shih Kushtetutën e Republikës së Kosovës të vitit 2008, kapitulli IV, neni 79. 37 Shih Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë të vitit 1998, kreu IV, neni 81. 38 Shprehja zgjedhës e ka kuptimin qe duhet të jenë pjesë e iniciativës legjislative të gjithë ata

qytetarë që kanë te drejtë vote.

24

qeverisjes ka një praktikë më ndryshe, ku iniciativa e shoqatave të ndryshme/komuniteteve shkon përmes ndonjë anëtari të caktuar të Kongresit. Tani, për momentin në shumicën e shteteve, iniciuesi kryesor i projektligjeve është qeveria, pastaj Kuvendi/ Parlamenti, ndërsa më pak këtë iniciativë e ushtrojnë Kryetari/ Presidenti i Shtetit dhe shoqëria civile (organizatat e ndryshme jo qeveritare dhe grupe të caktuara të komuniteteve). Në të gjitha shtetet me organizim të mirëfilltë dy fazat e para të përgatitjes së projektligjit i bënë qeveria – organet ekzekutive – administrative, ndërsa diskutimi përfundimtarë i projektligjit mbetet të bëhet në Kuvend, në trupat e ndryshëm parlamentar.39 3. Qeveria si subjekt i iniciativës legjislative Në përgjithësi në sistemet parlamentare të qeverisjes Qeveria është subjekti i cili e shfrytëzon iniciativën legjislative më së shumti. Si në Republikën e Kosovës ashtu edhe në Republikën e Shqipërisë del që Qeveria është iniciuesi më i madh i projektligjeve. Në vazhdim do ta bëjë një analizë të inicimit të projektligjeve nga ana e Qeverisë/Ministrive përkatëse të Republikës së Kosovë sipas Rregullores së punës së Qeverisë së Republikës së Kosovës, si zhvillohet kjo procedurë brenda organeve të qeverisë dhe kur kalon projektligji nga Qeveria në Kuvend. 3.1. Strategjia legjislative Qeveria ne fund te vitit kalendarik, përkatësisht gjatë muajit dhjetor përgatitë strategjinë legjislative për vitin pasues. Kjo Strategji bëhet duke hartuar këtë Strategji në bashkëpunim të Kryeministrit dhe Ministrive të cilat përmes Zyrës për shërbime dhe ndihmë juridike (ZSHNJ) i dërgojnë projekt – programet e projektligjeve të cilat i parashikojnë t’i propozojnë në Qeveri në vitin pasues. Qeveria në mbledhjen e rregullt të saj pas kompletimit të projekt –planeve të Ministrive, miraton Strategjinë legjislative. Kjo Strategji legjislative bëhet e plotfuqishme me nxjerrjen e një Vendimi nga Qeveria të nënshkruar nga Kryeministri, kopjet e të cilit i dërgohen të gjitha ministrive për zbatim të këtij Vendimi i cili i obligon që ta zbatojnë Strategjinë legjislative dhe të përgatisin projektligjet në afatin e paraparë të planit strategjik legjislativ. Tabela nr.1. Në këtë tabelë paraqitet një pjesë e strategjisë legjislative të Qeverisë së Republikës së Kosovës për vitin 2010, ku janë paraparë se cilat projektligje duhet përgatitur këtë vit nga Zyra e Kryeministrit:40 Nr. Emri i projektligjit Afati për përfundimin e projektit 1. Projektligji për të drejtat e njeriut 31 maj 2010 2. Projektligji për nismat legjislative 30 shtator 2010

39 Prof.Dr.sc.Osman Ismaili, vep. cit. fq. 179. 40 Më gjerësisht shih Vendimin e Qeverisë së Republikës së Kosovës të datës 31 dhjetor 2009 për

Strategjinë legjislative të Qeverisë së Republikës së Kosovës për vitin 2010, të publikuar në web faqen zyrtare të Qeverisë.

25

3. Projektligji për personat e pagjetur 31 mars 2010 4. Projektligji për parandalimin dhe

luftimin e terrorizmit 30 prill 2010

5. Projektligji për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për protokollin e shtetit të Republikës së Kosovës

31 maj 2010

6. Projektligji për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit nr. 2003/12 për qasje në dokumente zyrtare

30 prill 2010

7. Projektligji për verbërinë 31 gusht 2010 8. Projektligji për parandalimin dhe

luftimin e trafikimit të kundërligjshëm të materialeve nukleare dhe materialeve tjera radioaktive

30 nëntor 2010

9. Projektligji për përgjimin e telekomunikimeve

1 nëntor 2010

10. Projektligji për parandalimin dhe luftimin e krimit të organizuar

30 nëntor 2010

11. Projektligji për hetimin e aksidenteve dhe incidenteve aeronautike

31 tetor 2010

3.2. Fillimi i nismës ligjore Pas propozimit të projekt – programeve të Ministrive për Strategjinë legjislative të vitit pasues, fillon dhe jetësimi/zbatimi i kësaj Strategjie duke vepruar konkretisht me fillimin e nismës ligjore. Të drejtën e nismës ligjore e kanë: Ministri, Sekretari i përhershëm i ministrisë, Krye shefat e Agjencive Ekzekutive, Drejtorët e Departamenteve dhe Drejtori i zyrës ligjore.41 Në këtë drejtim nisma ligjore mundet me qenë edhe e kombinuar në mesë ministrive të caktuara kur kjo është e ndonjë interesi që prekë dy e më shumë fusha ku duhet përfshirë kapacitete më tepër, kur është e nevojshme për përgatitjen e ndonjë projektligji që kërkon një gjë të tillë. Çështje shumë me rëndësi me rastin e fillimit të nismës ligjore është ajo kur Sekretari i përhershëm i Ministrisë përkatës cakton personin përgjegjës për fillimin e përgatitjes së draftit fillestar të projektligjit dhe po ashtu cakton afatin kohor për përgatitjen e këtij drafti.

41 Shih Rregulloren e punës së Qeverisë 1/2007, neni 25, paragrafi 3, fq. 19.

26

Në vazhdimin e punës së mëtutjeshme për ta konkretizuar punën e fillimit të nismës ligjore është edhe formimi i grupit punues ministror, ku këtë punë e bënë Departamenti ligjor dhe paraqet tek Sekretari i Përhershëm regjistrin e anëtarëve të propozuar. Sekretari këtë punë e fuqizon duke e nxjerrë Vendimin mbi themelimin e grupit punues dhe përcakton Kryesuesin e këtij grupi i cili duhet të jetë nga Departamenti propozues i projektligjit. Ky grup punues duhet të jetë i përbërë prej pesë personave, por jo më shume se shtatë persona, ku njëri nga anëtarët duhet patjetër të jetë nga zyra ligjore. Një rëndësi të veçantë ka edhe se si funksionon ky grup punues, ku një rol mjaft të rëndësishëm ka edhe Zyra ligjore. Kjo zyre ka përgjegjësinë për zbatimin e procedurave dhe parimeve të cilat janë të parapara me Rregulloren e punës së Qeverisë lidhur me hartimin e projektligjeve, ku dhe udhëzon dhe ndihmon grupin punues, bashkërendon punët me ministritë tjera dhe kërkon ndihmë nga ZSHNJ-ja42 dhe AIE43, zhvillon konsultime me publikun, bën pajtueshmërinë fillestare me Acquis Communataire44 dhe përcjellë çështje të tjera që janë në interes ë funksionimit të grupit.45 Gjithashtu përpos përgatitjes së draftit fillestar të projektligjit, grupi punues gjatë procesit të hartimit përgatitë edhe këto dokumente: Shkresën informuese për ZSHNJ-në për formimin e grupit punues të brendshëm, Draftin fillestar të projektligjit në tri gjuhët (shqip, serbisht dhe anglisht), Memorandumin shpjegues të draftit fillestar në tri gjuhët (shqip, serbisht dhe anglisht), Evidencën e burimeve të legjislacionit Evropian, Projektin e vlerësimit të ndikimit rregullues dhe Projektin e vlerësimit të ndikimit financiar.46 Të gjitha këto dokumente përcjellëse të projektligjit bëhen për ta pasur një sqarim rreth përmbajtjes së tij dhe cilat çështje pritet t’i rregullojë në të ardhmen. Pas përfundimit të draftit fillestar dhe këtyre dokumenteve përcjellëse të tij, projektligji përmes Zyrës ligjore dërgohet tek Sekretari i Përhershëm i Ministrisë, ku ai ia dërgon të njëjtin Ministrit, i cili mund të kërkojë nga grupi nëse ka nevojë për ripunim, ose ta dërgojë në ZSHNJ për shqyrtim dhe të përcillet për Qeveri. 3.3. Rishikimi, hartimi përfundimtar i projektligjeve dhe miratimi i tyre në Qeveri Rol mjaft të rëndësishëm në procesin legjislativ – vazhdimin e nismës ligjore të filluar nga ministritë e luan ZSHNJ-ja, sepse tek ky organ qeveritar përfundon procesi i filluar në Ministrinë përkatëse, ku pastaj vlerësohet se a janë

42 Zyra për Shërbime dhe Ndihmë Juridike e Qeverisë së Republikës së Kosovës. 43 Agjencia për Integrime Evropiane. 44 Përafrimi i legjislacioni të Republikës së Kosovës me atë të BE-së. 45 Shih Rregulloren e lartpërmendur, neni 27, paragrafi 1, fq. 21. 46 Po aty, neni 28, fq. 21 dhe 22.

27

përmbushur kriteret dhe standardet e nevojshme për hartimin e projektligjit përkatës, dhe nëse vlerësohet pozitivisht, atëherë ky organ rekomandon formimin e grupit punues ndërqeveritar për të shqyrtuar edhe njëherë detalisht lidhur me projektligjin konkret. Ky grup punues formohet nga Sekretari i Përhershëm i Zyrës së Kryeministrit, grupi ka pesë persona dhe jo më shumë se dhjetë persona, kurse në raste të veçanta mund të ketë deri në pesëmbëdhjetë persona. Këtë grup punues e kryeson Zyra ligjore e Ministrisë financuese të projektligjit Çdo grup punues i Qeverisë (ndërqeveritarë) ka në përbërje këta persona zyrtarë: Një përfaqësues të ZSHNJ-ës, Një përfaqësues të Sekretarit koordinues të Qeverisë, Një përfaqësues nga Ministria e Ekonomisë dhe e Financave dhe Një përfaqësues nga Ministria e Drejtësisë.47 Fillimi i punës së këtij grupi punues ndërqeveritar bëhet brenda afatit 5 ditor prej momentit të themelimit të këtij grupi me vendimin e Sekretarit të Përhershëm të Zyrës së Kryeministrit dhe afati për përfundimin e punës së këtij grupi punues është 20 ditor, kjo mund të lëvizë varësisht prej rrethanave të krijuara, por është praktikë që edhe shpesh mund të lëvizë për arsye të ndryshme.48 Në këtë drejtim më duhet të janë paksa kritik, sepse mos respektimi i rregullave lidhur me afatet e përfundimit të draftit të projektligjit ka mundësi të shkaktojë komplikim të agjendës së punës, sepse presin edhe shume projektligje të njëjta dhe nga bisedat që kam pas me zyrtarët tjerë që janë të aktivizuar nëpër projektligje përkatëse, shpesh ndodhë që pikërisht për shkaqe të lartpërmendura të jenë në grupe punues në të njëjtën ditë dhe është e pamundur si në aspektin profesional dhe në atë psikofizik të jepet maksimumi në përgatitjen sa më profesionale të projektligjeve. Me rastin e përfundimit të punës nga ana e grupit punues qeveritar, kryesuesi i këtij grupi dorëzon projektligjin në Ministrinë e Ekonomisë dhe Financave për ta siguruar vlerësimin e ndikimit financiar dhe në Agjencinë e Integrimeve Evropiane për sigurimin e deklaratës së pajtueshmërisë me legjislacionin e BE-së. Këto dy institucione kanë afat pesëmbëdhjetë ditor për të kthyer propozimet e tyre në Zyrën ligjore të Ministrisë përkatëse. Pas përfundimit dhe kompletimit me aktet përcjellëse të projektligjit Kryesuesi i grupit punues kështu të kompletuar e dorëzon projektligjin në ZSHNJ. Pas përfundimit të kësaj procedure Sekretari i përhershëm i ZKM-ës49 projektligjin e përfshin në agjendën e mbledhjes së Qeverisë, ku në kuadër të materialit për mbledhje duhet të përfshijë:

47 Po aty, neni 32, paragrafi 4, fq. 24. 48 Këtë burim Autori i këtij punimi e ka marrë gjatë një bisede zyrtare me disa drejtor të

departamenteve ligjore të ministrive të Qeveris së Republikës së Kosovës për interesa të këtij punimi, lidhur me hulumtimin e faktorëve të cilët ndikojnë në efikasitetin e punës së qeverisë ne praktikë sa i përket përgatitjes së projektligjeve të parapara me Strategjinë legjislative. Ky afat është i paraparë edhe me Rregulloren e punës së Qeverisë së Republikës së Kosovës, por sipas këtij burimi shpesh ndodhë që të mos respektohen këto rregulla.

49 Zyra e Kryeministrit.

28

Projektin përfundimtar të projektligjit, Memorandumin shpjegues, Deklaratën e pajtueshmërisë së AIE, Vlerësimin e ndikimit financiar, Vlerësimin e ndikimit rregullues, Certifikatën e përputhshmërisë procedurale dhe Rekomandimin e Sekretarit drejtuar Kryeministrit për aprovimin e projektligjit.50 Pasi që, projektligji të jetë përfshi në agjendën e mbledhjes së Qeverisë dhe të jetë pikë e rendit të punës në mbledhjen e ardhshme, Qeveria mundet, sipas Rregullores së saj, të shqyrtojë projektligjet dhe të veprojë duke vendosur: Miratimin, Miratimin me ndryshime, Shtyrjen për shqyrtim të mëvonshëm, Kthimin për rishqyrtim duke dhënë edhe arsyet për këtë vendim dhe Mosmiratimin. Pas përfundimit të mbledhjes së Qeverisë, ku janë shqyrtuar projektligjet e ndryshme që kanë qenë në agjendën e Qeverisë, me rastin e miratimit të tyre nga ana e Qeverisë, Sekretari koordinues i Qeverisë me autorizimin e Sekretarit të përhershëm të ZKM-ës, përcjellë projektin me të gjitha shkresat e nevojshme për në Kuvend. Kjo është me rëndësi të thuhet, sepse ky është ai momenti ku projektligjet të cilat miratohen në Qeveri dërgohen për në Kuvend dhe puna e mëtutjeshme e projektligjeve bartet nga Qeveria në Kuvend në komisionet përkatëse të tij. 4. Shqyrtimi i projektligjeve në Kuvendin e Republikës së Kosovës Është me rëndësi të thuhet se projektligji për shqyrtim në Kuvendin e Republikës së Kosovës, sipas Rregullores së punës së Kuvendit mund të paraqesin: Qeveria, Komisioni, Një deputet i Kuvendit, i përkrahur nga pesë deputetë të tjerë që kanë nënshkruar projektligjin, Grupi parlamentar dhe Në rastet kur Kuvendi me vendim e udhëzon Qeverinë të hartojë një projektligj të caktuar. Pasi që, projektligjet të dërgohen nga Qeveria në Kuvend, ato përfshihen në agjendën e punës së Kuvendit dhe sipas Rregullores së punës së Kuvendit duhet të përmbajnë:

50 Shih nenin 34 paragrafi 1 të Rregullores së punës së Qeverisë së Republikës së Kosovës, 1/2007

29

Materien e ligjit, Objektivat që ky ligj dëshiron t’i realizojë, Mënyrën se si duhet realizuar këto objektiva, Efektin buxhetor në vitin e parë dhe në vitet e mëpastajme që shoqëron ligjin dhe Faktorët kryesor për zbatimin e ligjit.51 4.1. Shqyrtimi i parë i projektligjeve Pas analizimit të Rregullores së punës së Kuvendit, del që kjo rregullore parasheh një procedurë se si duhet shqyrtuar projektligjet të cilat paraqitën në Kuvend për shqyrtim, në këtë drejtim po kjo Rregullore parasheh që projektligjet të shqyrtohen tri herë. Sipas Rregullores së punës së Kuvendit, shqyrtimi i parë i projektligjit duhet të behet pas dhjetë ditëve të punës prej momentit të shpërndarjes së tij në Kuvend, por ky afat i shqyrtimit nuk duhet të jetë më i gjatë se tri javë pune nga dita pas shpërndarjes së tij. Shqyrtimi i projektligjit gjatë kësaj faze nënkupton miratimin e projektligjit në parim dhe gjatë kësaj faze nuk propozohen amendamente për projektligjin. Lidhur me këtë ka një përjashtim, ku Komisioni funksional – përgjegjës raportues mund ta shqyrtojë projektligjin në parim edhe para shqyrtimit të projektligjit në seancë plenare të Kuvendit. Pasi që, projektligji ne shqyrtimin e parë të miratohet, i njëjti u dërgohet Komisionit përgjegjës raportues dhe Komisionit për gjyqësi, legjislacion dhe Kushtetutë dhe Komisionit për buxhet. Lidhur me raportimin e ndonjërit nga Komisionet përgjegjëse lidhur me projektligjin, ky i raporton rekomandimet e veta ne Kuvend, por këtë nuk mund ta bëj më vonë se dy muaj nga shqyrtimi i parë i projektligjit, me përjashtim të rasteve kur kohëzgjatja është miratuar nga Kuvendi. Lidhur me shqyrtimet të cilat i bëhen projektligjit në këtë fazë, Komisioni përgjegjës raportues në momentin e përfundimit të shqyrtimit ka për detyrë që Kuvendit t’ia paraqesë raportin së paku pesë ditë pune para shqyrtimit të dytë. Po ashtu edhe propozimet për amendamente me implikime buxhetore i dërgohen për deklarim Komisionit për buxhet, i cili duhet të deklarohet së paku katër ditë pune para seancës plenare. Lidhur me këtë ka edhe një specifikë, ku nëse kërkon një anëtarë i Kryesisë së Kuvendit që projektligji duhet t’i dorëzohet Komisionit për të drejtat dhe interesat e Komuniteteve, atëherë projektligji i dërgohet këtij Komisioni, i cili duhet të japë mendimin brenda 24 orëve pas shqyrtimit të pare të projektligjit.52 4.2. Shqyrtimi i dytë i projektligjeve Gjatë kësaj faze lidhur me shqyrtimin e dytë të projektligjeve, Komisionet dhe deputetët më tepër merren me shqyrtimin e propozimit të amendamenteve të

51 Shih Rregullën 33 të Rregullores së punës së Kuvendit të Republikës së Kosovës. 52 Shih Rregulloren e punës së Kuvendit të Republikës së Kosovës, rregulla 35.

30

ndryshme. Në këtë drejtim deputetët shqyrtojnë amendamentet të cilat vijnë nga Komisioni për buxhet dhe nga Komisioni për të drejtat dhe interesat e komuniteteve, nga grupet parlamentare dhe ato nga Qeveria. Propozuesi i cili ka bërë amendamentet i arsyeton ato, ndërsa amendamentet shqyrtohen veç e veç, sipas radhës që paraqiten në tekstin e projektligjeve, me përjashtim të atyre amendamenteve të cilat kanë ndikim në nenet tjera. Pavarësisht se si do të veprohet, a do të miratohen apo do të hidhen amendamentet e propozuara, teksti i projektligjit me ndryshimet e bëra do të shqyrtohet pasi të jetë caktuar koha për debat të mëtejmë para votimit përfundimtarë.53 Ndërsa mënyra dhe procedurat e parashtrimit të amendamenteve nga etnitetet e autorizuara do të përcaktohet me udhëzim të veçantë. 4.3. Shqyrtimi i tretë i projektligjeve Duke analizuar Rregulloren e punës së Kuvendit, dele që sa i përket mundësisë së shqyrtimit të tretë të projektligjit nga ana e Kuvendit, kjo më tepër do të bëhet atëherë, kur një projektligj nuk arrin t’i marrë votat e duhura në shqyrtimin e dytë dhe të shqyrtohet edhe njëherë në shqyrtimin e tretë, ku së bashku me te do të bëhet edhe shqyrtimi i amendamenteve që janë propozuar. Procedura në fazën e shqyrtimit të tretë do të jetë patjetër në pajtim me rregullën 37 të rregullores së punës së Kuvendit.54 5. Miratimi dhe shpallja e ligjeve Kushtetuta e Republikës së Kosovës e vitit 2008, në nenin 80 të saj përcakton procedurën e miratimit të ligjeve, ku parasheh se cilat subjekte përfshihen në kuadër të kësaj procedure të miratimit të ligjeve. Po ashtu përcakton edhe të drejtën e subjektit i cili bën shpalljen e ligjeve, të drejtën e një lloj vetoje të Presidentit, e cila është veto e butë, të cilën me një rivotim nga Kuvendi të ligjit të rikthyer nga Presidenti, ligji në fjalë automatikisht shpallet. Të gjitha ligjet miratohen me shumicën e deputetëve të pranishëm në Kuvend, këto ligje i nënshkruan Kryetari i Kuvendit të Kosovës, ndërsa shpallën nga ana e Presidentit të Republikës së Kosovës, Brenda tetë ditëve pasi ta ketë marrë ligjin. Ligjet hyjnë në fuqi 15 ditë pasi të jenë shpallur në Gazetën Zyrtare të Republikës së Kosovës.55 Kushtetuta përcakton në dispozitat e saj edhe bazën se si duhet vepruar me legjislacionin me interes vital, ku parashihet një procedure më ndryshe të miratimit të kësaj kategorie të ligjeve: ligjet të cilat ndryshojnë kufijtë e komunave, themelojnë ose shuajnë komuna, përkufizojnë shtrirjen e pushteteve të komunave dhe pjesëmarrjen e tyre në marrëdhëniet ndër komunale dhe tej kufitare;

53 Po aty, rregulla 37. 54 Po aty, rregulla 38. 55 Shih nenin 80 të Kushtetutës së Republikës së Kosovës të vitit 2008.

31

ligjet të cilat zbatojnë të drejtat e komuniteteve dhe pjesëtarëve të tyre, me përjashtim të atyre të përcaktuara me Kushtetutë; ligjet për përdorimin e gjuhëve; ligjet për zgjedhjet lokale; ligjet për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore; ligjet për liritë fetare ose për marrëveshjet me komunitetet fetare; ligjet për arsimin; ligjet për përdorimin e simboleve, përfshirë simbolet e komuniteteve dhe për festat publike. Për t’i votuar këto ligje përveç që duhet të jetë shumica e deputetëve të pranishëm në Kuvend që votojnë, duhet me qenë të pranishëm në kuadër të kësaj shumice edhe deputetët të cilët mbajnë vendet e rezervuara për komunitetet të cilat nuk janë shumicë në Republikën e Kosovës. Ndërsa në mënyrë të prerë Kushtetuta përcakton, se asnjë nga këto ligje të lartpërmendura nuk mund t’i nënshtrohen referendumit.56 Pas hyrjes në fuqi të ligjeve mbetët qe Ministritë përkatëse të fillojnë ta zbatojnë Ligjin përkatës, ku fillimisht do duhej nxjerr aktet nënligjore dhe ngritur mekanizma për mbikëqyrjen e zbatimit të ligjit dhe në këtë mënyrë ligji do të fillojë së vepruari dhe do të jetë i pranishëm dhe do të veprojë në mesin ku ne jetojmë. Përfundim Në këtë punim, në të cilin kam bërë studimin e inicimit të projektligjeve dhe zhvillimit të procedurës legjislative në nivel të pushtetit ekzekutiv dhe atij legjislativ, duke studiuar Rregulloren e punës së Qeverisë dhe Rregulloren e punës së Kuvendit, do t’i paraqesë këto ide dhe rekomandime: Duhet që të ngrihej në nivel më të lartë bashkëpunimi Qeveri - Shoqëri civile, sepse është kërkesë e pashmangshme e kohës bashkëkohore për një bashkëpunim të tillë. Ky bashkëpunim duhet të jetë në nivele të ndryshme, jo vetëm në sferën e bërjes së legjislacionit, por të përfshijë edhe sfera të tjera, sidomos ato të krijimit të planeve strategjike për ndërtimin e politikave për zhvillime të ndryshme shoqërore. Hartimit të projektligjeve duhet t’i paraprij një debat duke përfshirë shtresat e ndryshme të qytetarëve, e sidomos me grupe të qytetarëve/komuniteteve të cilave në të ardhmen u adresohet ligji i caktuar. Gjatë krijimit të planeve për hartimin e legjislacionit, të përfshihen edhe ekspertët kompetent të fushave të caktuara, të cilët do të japin një kontribut të çmueshëm lidhur me hartimin e legjislacionit, e sidomos ekspertët e ekonomisë,

56 Po aty, neni 81.

32

kur dihet se në këtë kohë në të cilën po kalon Kosova ka një rëndësi shumë të madhe të përgatitet një legjislacion i cili do të mundësonte parakushte sa më të përshtatshme për zhvillimin ekonomik të vendit. Kjo duhet të behet për arsye se shumica e legjislacionit të një shteti ekonomikisht stabile përfshinë ligjet që kanë të bëjë me ekonominë e vendit dhe zhvillimin ekonomik. Qeveria të ketë parasysh ngritjen e nivelit të seriozitetit në hartimin e strategjisë legjislative dhe të bëjë të gjitha parallogaritë lidhur me futjen në agjendën legjislative të projektligjeve të caktuara, sepse nëse dështon hartimi i ndonjë projektligji që është paraparë në strategjinë legjislative, atëherë do ta komplikonte punën dhe do ta vente në dilemë seriozitetin dhe efikasitetin e punës së Qeveris. Në grupet punuese për hartimin e projektligjeve të caktuara, të cilat themelohen nga ministritë kompetente për të hartuar projektligjet qe janë të parapara me Strategjinë legjislative të Qeverisë, ministritë duhet të kenë parasysh që gjatë hartimit të atyre ligjeve të behet një punë profesionale dhe duhet të përfshihen njohës të mirë të rrethanave ekonomike – politike dhe jurist e ekspert të fushave adekuate, sepse në të kundërtën, nëse projektligjet punohen me “ekspertë” që nuk kanë një nivel të paktën mesatar të dijes teorike dhe praktike, projektligjet – “ligjet”, do të dalin të papërshtatshme dhe mjaft të kushtueshme në aspektin financiar në të ardhmen me rastin e zbatimit të tyre. Me rastin e hartimit të projektligjeve të caktuara, grupet punuese duhet domosdo të konsultojnë ligjet e njëjta, së pari të vendeve të rajonit dhe pastaj të vendeve të tjera, por ato duhet vetëm të konsultohen, por jo edhe të përshkruhen (kopjohen), sepse nuk do t’i sjellin asnjë dobi zhvillimit ekonomik - politik të vendit, por përkundrazi do t’i sjellin paqartësi të mëdha si në aspektin politik dhe në atë ekonomik. Po ashtu ligjet duhet të hartohen në nivelin e një profesionalizmi të kuptueshëm nga të gjithë, sepse në të ardhmen do të na paraqitën shumë paqartësi, dhe sqarimi i ligjeve të paqarta do të kushtojë si në aspektin financiar ashtu edhe në atë moral. Me rastin e ndërmarrjes së iniciativës legjislative nga ana e subjekteve kompetente, fillimisht duhet të bëhet llogaritja e kostos buxhetore dhe të analizohet se projektligji i tillë a është i përballueshëm për buxhetin shtetëror. Duhet siguruar paraprakisht mekanizmat e zbatimit dhe të mbikëqyrjes së zbatimit të projektligjit i cili në një periudhë të afërt do të jetë ligj në fuqi dhe efektet e tij do të jenë të detyrueshme për të gjithë ata të cilëve u adresohet. Me rastin e miratimit të projektligjeve qe propozohen dhe iniciohen nga Qeveria e të cilat i miraton Kuvendi i Republikës së Kosovës, në Kuvend duhet të bëhet një analizë e hollësishme dhe kontributi i Opozitës në bashkëpunim me pozitën duhet të jetë konstruktiv dhe me ide dhe alternative - konkrete në dobi dhe funksion të kompletimit të projektligjeve të caktuara, me qëllim që ato të miratohen dhe të bëhen ligje dhe të jenë sa më shumë në funksion të interesave të përgjithshme të vendit.

34

Sylejman Nuredini, avokat

KONTRATAT PËR SHITJEN E MALLRAVE ÇËSHTJET E PËRGJITHSHME Baza juridike e rregullimit të kontratave të shitjes së mallrave mbështetet në Rregulloren e Shitjes së Mallrave (Rr. 68/2000), Konventës Ndërkombëtare të Shitjes së Mallrave (1980) dhe në Ligjin e Marrëdhënieve Detyrimore. Rregullorja e shitjes së mallrave bazohet kryesisht në Konventën e KB-së për Kontratat e Shitjes Ndërkombëtare të Mallrave, që njihet Konventa e Vjenës e vitit 1980. Duke qenë se Rregullorja e shitjes së mallrave e UNMIK-ut 2000/68 është përshkrim i Konventës për Shitjen Ndërkombëtare të Mallrave, andaj, nenet e cituara të kësaj rregulloreje mutatis mutandis i referohen edhe kësaj konvente. Kjo për faktin se kjo rregullore zbatohet në Republikën e Kosovës dhe për qëllime praktike i referohemi këtyre dispozitave ligjore.

35

Kontrata e shitjes së mallrave është institucioni më i përdorur në qarkullimin juridik. Pa të nuk mund të paramendohet qarkullimi i mirëfilltë i mallrave dhe i shërbimeve. Veçantitë në kontratat e shitjes së mallrave janë si më poshtë: - Palët kontraktuese në të shumtën e rasteve janë shoqëritë tregtare, personat juridikë, por edhe personal tjerë që merren me veprimtarinë afariste. - Si rregull objekti i kontratës në qarkullimin e mallrave paraqiten sendet e luajtshme të dedikuara për treg. - Në rastet e caktuara objekt i kësaj kontrate mund të jenë edhe paluajtshmëritë si edhe disa të drejta ( e drejta e pronës industriale), - Si rregull këto kontrata janë joformale. Kontrata konsiderohet e lidhur, nëse palët në çfarëdo mënyre kanë arritur pëlqimin për elementet esenciale të saj. Ato janë të plotfuqishme, nëse janë lidhur në formën me shkrim në rastet kur është parashikuar me ligj ose të njëjtën palët e kanë kontraktuar formën e caktuar, pra formën me shkrim. - Palët në afarizmin e qarkullimit të mallrave e ushtrojnë veprimtarinë me shpërblim, pra nxjerrin përfitim, ndaj edhe përgjegjësia e tyre është më e gjerë kundrejt pjesëmarrësve tjerë në qarkullimin juridik. Duke qenë se këto punë i kryejnë nga veprimtaria e rregullt, supozohet se i njohin mirë rregullat e profesionit, dhe janë të detyruar të veprojnë sipas të njëjtave dhe ta bartin rrezikun profesional. Përgjigjen për dashje (dolus), për pakujdesinë e rëndë (culpa lata) dhe pakujdesinë e rëndomtë (culpa levis). Pala që nuk e përmbush asfare apo nuk e përmbush me rregull detyrimin kontraktues, detyrohet ta shpërblejë dëmin real (damnum emergens) dhe fitimin e humbur (lucrum cessans). Pala përgjegjëse, në kushtet e caktuara është e detyruar ta kompensojë dëmin ashtuquajtur abstrakt. Përpos këtij dëmi, që është si rregull më i lehtë për t’u konstatuar, pala përgjegjësie është e detyruar ta përmbush edhe dëmin konkret sikundër nga baza ashtu edhe nga lartësia, duke paraqitur në mënyrë të sigurt dhe të besueshme faktet konkrete juridike të vlefshme për një veprim të tillë. - Dëmtimi përtej gjysmës - përtej masës (laesio enormis), nuk zbatohet te kontratat e shitjes së mallrave. Konsiderohet se pjesëmarrësit në lidhjen e kontratave ne ekonomi i njohin rrethanat e tregut e me atë rast edhe çmimet në treg (çmimet e mallit), ndaj nuk mund të kërkojnë zgjidhjen e kontratës mbi bazën e këtij instituti të së drejtës tregtare. - Afatet e parashkrimit në të drejtën tregtare (në punët e qarkullimit të mallrave) si rregull janë më të shkurtra se kontratat e të drejtës civile në tërësi. Ashtu që me ligjin e marrëdhënieve detyrimore (Neni 371 – 393) e caktojnë afatin e parashkrimit në kohëzgjatje një deri në tre vjet e përjashtimisht deri në pesë vjet. Afatet më të shkurtra në qarkullimin e mallrave janë parashikuar nga shkaku që sa më shpejtë të jetë e mundur, kontraktuesit me marrëveshje ti zgjidhin të drejtat dhe detyrimet e ndërsjella dhe mbi këtë bazë të ketë siguri më të madhe ne qarkullimin juridik. - Dëshmimi – provimi në punët e qarkullimit të mallrave përfshin jo vetëm mjetet provuese siç janë: dokumentet publike dhe private, dëshmitarët, korrespondenca afariste, librat afariste, librat e palëve të treta duke përfshirë edhe

36

agjencitë tregtare, ndërmjetësuesit, transportuesit etj. - Kalimi i të drejtës së pronës nga një subjekt në tjetrin më së shpeshti bëhet me dorëzimin simbolik të sendeve, si p.sh. me dorëzimin e Konosmanit, polisës së sigurimit, fletëngarkesave tregtare etj. Për sigurinë në qarkullimin juridik është i kufizuar efekti i padisë së rivendikimit (actio rei vindicatio). Me ligj janë të mbrojtura palët me mirëbesim që mallin e ka blerë nga tregtari, edhe në rastit kur mallin e kanë blerë nga jopronari. KARAKTERISTIKAT E KONTRATËS SË SHITJES SË MALLRAVE Tiparet e përgjithshme të kontratës së shitjes të mallrave janë: a) Kontrata e shitjes është kontratë detyrimore. Me këtë kontratë krijohet raporti detyrimor në mes të palëve kontraktuese – blerësit dhe shitësit. Për kalimin e të drejtës së pronës me këtë kontratë duhet të kryhen edhe veprime të tjera juridike, sepse kontrata detyrimore paraqet bazën juridike për kalimin e të drejtës së pronës (titulus juris). Për kalimin e drejtës së pronës nga shitësi të blerësi kërkohet edhe dorëzimi i sendeve, pra mënyra e dorëzimit të sendeve (modus aquirendi) që është objekt i kontratës. Pra kalimi nga një subjekt në subjektin tjetër manifestohet me dorëzimin e sendit të luajtshëm me dorëzimin simbolik me dorëzimin me dorë të gjatë (longa manu) dhe më dorëzim në dorë të shkurtë (traditio breva manu). Pra, kësodore kontrata e shitjes nuk ka efekt realo – juridik, por është bazë për kalimin e pronës. b) Kjo kontrate është kontratë e dyanshme detyruese sa i përket krijimit dhe përmbushjes së detyrimeve. Pra të drejtat dhe detyrimet qëndrojnë në korelacion. Kontraktuesit kanë detyrimet, të cilat janë të kushtëzuara ndërvetësisht dhe atë; në pikëpamje të krijimit: - nëse detyrimi nuk ka lind për njërën palë, atëherë nuk ka detyrim për palën tjetër, ashtu edhe në pikëpamje të përmbushjes - nëse njëra palë nuk e përmbush detyrimin dhe as që është e gatshme ta përmbush atëherë nuk ka detyrim as për palën tjetër kontraktuese. Pra ekziston ekuivalenca e prestimeve të ndërsjella, c) Kjo kontratë është konsensuale dhe lidhet thjesht në bazë të vullnetit të shitësit dhe blerësit, të cilët merren vesh për objektin dhe çmimin, elemente këto esenciale të lidhjes së kontratës. Duke qenë se kontrata e shitjes së mallrave është kontratë joformale, kjo pikërisht për faktin e shpejtësisë dhe natyrës dinamike të qarkullimit të mallrave, ndaj forma me shkrim, nuk kërkohet kushti i plotfuqishmërisë së kontratës (ad solemnitatem) dhe si mënyrë e të provuarit (ad probationem). Kur theksohet se nuk kërkohet forma me shkrim e lidhjes së kontratës e shitjes së mallrave, mendohet në formën ad solemnitatem. Këto çështje janë të rregulluara me nenin 11 të Rregullores së Shitjes së Mallrave. Këto rregulla për shitjen e mallrave në qarkullimin juridik kanë për qëllim të sigurojnë kryerjen e shpejtë dhe të papenguar në qarkullimin tregtar. Me këto rregulla merret parasysh edhe interesi i shitësit duke qenë se është malli i tij. Kërkohet që blerësi shpejt ta njoftojë shitësin për të metat e mallit, e që të njëjtat duhet t’i vërtetojë në mënyrë te besueshme, sepse malli mund të dëmtohet

37

ose të shkatërrohet. Karakteristikë e veçantë e kontratës së shitjes është se malli si rregull janë sendet sipas gjinisë ose llojit e jo individualisht të caktuara. ELEMENTET E KONTRATËS TË SHITJES SË MALLRAVE Në kontratën e shitjes së mallrave elementet kryesore janë: 3.1 OBJEKTI I KONTRATËS DHE ÇMIMI Pa këto elemente nuk ekziston kontrata. Kontraktuesit, me vullnetin e tyre mund ta zgjerojnë rrethin e elementeve thelbësore. Dallimi ndërmjet elementeve të parashikuara me ligj dhe vullnetit të palëve konsiston vetëm në krijimin e tyre, kurse nuk ekziston kurrfarë dallimi në efekt. Me vullnetin e palëve mund të caktohen edhe elemente tjera, të cilët e kushtëzojnë ekzistimin e kontratës. Së këndejmi parashikimi i elementeve të cilësuara si elemente thelbësore nga kontraktuesit e kushtëzojnë ekzistimin e kontratës. 3.2 MALLI Sendet e prodhuara për treg cilësohen si mall, i cili, sipas rregullit përfshin vetëm sendet e luajtshme. Paluajtshmëritë përgjithësisht nuk janë objekt i të drejtës tregtare. Me nenin 2 të Rregullores se Shitjes së Mallrave përcaktohet që objekt i kësaj kontrate është malli që përfshin të gjitha sendet e prodhuara që janë të luajtshme në kohën e identifikimit te kontratës. Me nenin 2.2 të kësaj rregulloreje në mënyrë shprehimore parashikohet se e njëjta nuk vlen për shitjen konsumuese, shitjet me ankand, me ekzekutimin, ose ndryshe, nga autoriteti i ligjit, shitjes së letrave me vlerë, investimeve të sigurisë, anijeve dhe mjeteve lundruese, fluturakeve ose aeroplanëve dhe rrymës elektrike. Malli si objekt i kontratës së shitjes duhet patjetër të caktohet me kontratë. Malli konsiderohet që me kontratë është i caktuar kur është i caktuar lloji, sasia dhe cilësia. Objekti i kësaj kontratë janë sendet e caktuara sipas llojit dhe sendet individualisht të caktuara. Si rregull objekt më i shpeshtë janë sendet sipas llojit duke i individualizuar ato. Palët janë të detyruara në kontratë ta caktojnë sasinë që është objekt i kontratës, e cila shprehet me kilogram dhe metër dhe me shprehje tjera të përshtatshme, përndryshe do të merret që nuk është caktuar njëri nga elementet thelbësorë të kontratës. Cilësia e mallit është element i tretë në caktimin e identitetit të mallit. Cilësia e mallit nënkupton cilësitë fizike të mallit si p.sh.; Fortësia, pesha, rezistenca etj., si edhe tiparet fizike, kimike dhe estetike. Në caktimin e cilësisë së mallit i referohen tre situatave të mundshme: - Që palët saktësisht e caktojnë kualitetin e mallit. - Që palët i referohen cilësisë së mallit duke u thirrur në rregullat teknike të kualitetit, standardeve, mostrave, modeleve etj., - Po qe se palët nuk kanë caktuar kualitetin e mallit atëherë me nenin 311 të LMD parashikohet që me rastin kur shitësi ka ditur për destinimin e mallit, atëherë detyrohet që blerësit të mallit t’ia dorëzojë këtë mall me cilësitë që i përgjigjet këtij destinimi. Po qe se shitësi nuk ka ditur për këtë destinim duhet t’ia dorëzojë mallin blerësit të cilësisë mesatare.

38

3.3 ÇMIMI Çmimi është element i dytë esencial ikontratës së shitjes. Çmimi është vlera, të cilën blerësi ia jep shitësit si shpërblim për mallin e pranuar. Sipas rregullave çmimi i kontratës së shitjes duhet të jetë i caktuar ose duhet të jetë i caktueshëm. Nëse këto veti nuk i ka çmimi atëherë konsiderohet se çmimi nuk është i caktuar, andaj nuk ekziston as kontrata. Çështjet e përcaktimit të çmimit janë të rregulluar me dispozitat e nenit 53 deri më 59 të Rregullores për shitjen e mallrave dhe me dispozitat e nenit 462 deri më 466 të LMD. Në afarizmin tregtar palët rregullisht dhe në mënyrë precize e caktojnë çmimin e mallit, kur e lidhin kontratën ne formë të shkruar. Në qarkullimin ekonomik të mallrave nuk janë rastet e rralla që kontratat lidhen nëpërmes të mjeteve elektronike. Prandaj, për këtë arsye sa i përket përcaktueshmërisë së çmimeve mund të paraqitet situata të mundshme dhe atë: - Që palët në mënyrë precize e caktojnë çmimin e mallit, - Që palët i parashikojnë elementet në bazë të cilave mund të caktohet çmimi, dhe - Palët nuk i kanë caktuar çmimet. Çmimi është i caktuar po qe se kontrata përmban elemente të mjaftueshme, në bazë të të cilave mund të caktohet. P.sh. e caktojmë çmimin e tregut, të prodhimit dhe të qarkullimit, sipas çmimit të subjekteve afariste ose duke kontraktuar caktimin e çmimit nga personi i tretë. Në të gjitha këto raste konsiderohet se është caktuar çmimi. Me nenin 55 të Rregullores të shitjes së mallrave si kohë relevante për vërtetimin e çmimit, i cili nuk është caktuar me kontratë, është koha e lidhjes së kontratës së shitjes e jo koha e përmbushjes së saj. Kjo zgjidhje e parashikuar në këtë mënyrë është favorizuese për blerësin. Në qoftë se në bazë të kontratës së shitjes çmimi nuk është i caktuar, kurse vet kontrata nuk përfshin të dhëna të mjaftueshme me ndihmë e të cilëve do të mund të caktojë çmimin atëherë kontrata nuk ka efekt juridik (neni 462 i LMD). Në kontratën e shitjes së mallrave ku çmimi nuk është i caktuar, as që në të ekzistojnë të dhëna të mjaftueshme, me ndihmën e të cilëve do të mund të caktohej, atëherë blerësi është i detyruar ta paguajë çmimin të cilin rregullisht e ka inkasuar në kohën e lidhjes së kontratës. Në qoftë se mungon edhe kjo atëherë blerësi paguan çmimin e arsyeshëm (neni 462.2 i LMD). Me çmim të arsyeshëm kuptohet çmimi rrjedhës në kohën e lidhjes së kontratës. Në rastin kur çmimi besohet për t’u caktuar nga personi i tretë e që në praktikë ka raste mjaft të shpeshta, andaj në kuptim të nenit 465 të LMD duhet të përmbushen këto kushte: - të lidhet kontrata e shitjes, - caktimi i çmimit ti besohet personit të tretë, - personi i tretë të mos e caktojë ose të mos ketë mundësi ta caktojë çmimin kontraktues, - kontraktuesit të mos përcaktohen për caktimin e mëvonshëm të çmimit e as që ta zgjedhin kontratën e shitjes. Pra këto rrethana shitësi duhet ti vërtetojë e

39

pastaj të kërkojë pagimin e çmimit të arsyeshëm. DETYRIMET E SHITËSIT Detyra themelore e shitësit në kontratën e shitjes është që blerësit t’ia dorëzojë mallin që është objekt i kontratës. Dorëzimi nënkupton kalimin e posedimit –disponimit të sendit nga shitësi te blerësi. Kjo detyrë është parashikuar me nenin 30 të Rregullores për shitjen e mallrave dhe nenit 467 të LMD. Në të vërtetë dorëzimi i mallit konsiston në ndërmarrjen e të gjitha veprimeve të cilat shitësi i ndërmerr për t’ia mundësuar blerësit posedimin e atij malli. Meqenëse rregullorja nuk precizon rastet përkitazi dorëzimit të sendeve të luajtshme dhe të paluajtshme, gjë që zbatohen dispozitat e LMD. Kuptohet se kjo detyrë vjen në shprehje vetëm në ato të drejta kur kërkohet fitimi i pronësisë me dorëzimin e sendit. Ndërsa në ato të drejta ku pronësia fitohet me lidhjen e kontratës, atëherë kjo detyrë e shitësit kryhet me faktin kur është arritur lidhja e plotfuqishme e kësaj kontrate, siç është rasti konkret Sistemi Francez i Kontratës së shitjes së mallrave. Dorëzimi i dokumenteve është detyrë tjetër themelore e shitësit në kontratat e shitjes së mallrave. Këto dokumente (Konosmani, Çertifikata e Sasisë, Cilësisë, Faturat, Fletëngarkesat etj.) duhet të dorëzohen në kohën, vendin dhe formën e parashikuar në kontratë. Nocioni i dorëzimit të mallit nënkupton edhe veprime tjera kur kemi të bëjmë me rastin e dorëzimit të mallit në vend tjetër (e ashtuquajtura dorëzimi nga distanca) lajmërimi i blerësit për dorëzimin e mallit, përgatitja e mallit për dërgim, sigurimi i transportit, ngarkimi në mjetin transportues, dërgimi në vend tjetër. VENDI, MËNYRA DHE AFATI I DORËZIMIT TË MALLIT 5.1. VENDI I DORËZIMIT TË MALLIT Po qe se palët kontraktuese nuk janë marrë vesh për vendin e dorëzimit të mallit, atëherë në bazë të nenit 31 të Rregullores për shitjen e mallrave vlejnë këto rregulla: - Nëse me kontratë është paraparë që malli të transportohet dhe nuk është përcaktuar vendi i dorëzimit, atëherë dorëzimi konsiderohet se është bërë, kur malli i dorëzohet transportuesit. - Nëse objekti i kontratës ka të bëjë me mallin individualisht të caktuar ose mallin e caktuar sipas llojit apo gjinisë që duhet tërhequr nga stoqet e veçanta, të përpunohen ose të prodhohen, vendi i dorëzimit është vendi ku gjinden sendet përkatësisht ku duhen të prodhohen në kontratë, po qe se dy palët në kohën e lidhjes së kontratës kanë ditur për atë vend. - Vendi i dorëzimit është ai vend ku shitësi ka selinë në kohën e lidhjes së kontratës. 5.2 MËNYRA E DËRGIMIT TË MALLIT Mënyra e dërgimit të mallit përfshin të gjitha veprimet të cilat janë drejtëpërdrejt të lidhura për vënien në disponim, përkatësisht dorëzimin e mallit blerësit. Pra, në këtë rast përfshihen të gjitha veprimet e shitësit që i mundësohen blerësit të vjen në posedim të mallit (p.sh, përgatitja e mallit për dorëzim, paketimi i tij, dorëzimi për transport etj.) Nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe vlejnë këto rregulla dhe atë:

40

- Kur malli është caktuar sipas llojit apo gjinisë, shitësi është i detyruar që mallin ta ndajë, mat në mënyrë të qartë, ta thërrasë blerësin që ta marrë mallin. - Nëse me kontratë është parashikuar që shitësi është i detyruar që mallin ta dërgojë në vend tjetër, dorëzimi kryhet me dorëzimin e mallit transportuesit përkatësisht shpediterit. - Nëse blerësi nuk e ka caktuar transportuesin, atëherë e cakton shitësi dhje në atë rast i jep llogari blerësit për zgjedhjen e bërë. Kur me kontratë nuk është parashikuar ndryshe, atëherë shitësi është i detyruar që tërë sasinë e mallit të kontraktuar menjëherë t’ia dorëzojë blerësit. Malli dorëzohet i paketuar, po qe se nuk është parashikuar ndryshe. 5.3 KOHA E DORËZIMIT TË MALLIT Koha e dorëzimit është rrethanë me rëndësi te kontratat e shitjes. Shitësi është i detyruar t’ia dorëzojë mallin blerësit në kohën e parashikuar me kontratën e shitjes. Po qe se kontraktuesit nuk kanë caktuar afatin, atëherë shitësi është i detyruar ta dorëzojë atë në afatin e arsyeshëm pas lidhjes së kontratës, duke pasur parasysh natyrën e sendit dhe rrethanat tjera. Nëse palët merren vesh që dorëzimi të bëhet për një periudhë të caktuar kohore, atëherë shitësi është i autorizuar ta bëjë dorëzimin po në atë periudhë. Në rast kur blerësi është i autorizuar ta caktojë datën e dorëzimit ai është i detyruar që lidhur më këtë ta njoftojë shitësin. Afati i dorëzimit të sendit caktohet nga shitësi dhe blerësi, por mund të caktohet nga vet blerësi, nga vet shitësi ose me vendimin e gjykatës duke marrë parasysh natyrën e sendit të shitur si edhe rrethanat tjera. Në qoftë se ndodh që shitësi të mos e dorëzojë sendin në afatin e caktuar, atëherë ai bie në vonesë. Në këtë rast vonesa e shitësit mundëson që blerësi të kërkojë përmbushjen e kontratës ose zgjedhjen e saj si edhe shpërblimin e dëmit. Në rastin e parë blerësi ka të drejtë të kërkojë përmbushjen e kontratës si edhe shpërblimin e dëmit për shkak të vonesës në përmbushjen e kontratës së shitjes. Në qoftë se e realizon zgjidhjen e kontratës së shitjes, atëherë mund të realizojë edhe shpërblimin e dëmit për shkak të mos-ekzekutimit të kontratës. 5.4 GARANTIMI PËR KUALITETIN E MALLIT Shitësi i garanton blerësit kualitetin e caktuar të mallit. Me nenin 35 të Rregullores së shitjes së mallrave parashikohet detyrimi i shitësit që ti dorëzojë mallrat në sasinë, cilësinë dhe llojin e kërkuar me kontratë. Po qe se palët kontraktuese nuk e kanë caktuar cilësinë e mallit dhe malli nuk është i kualitetit të caktuar, për të cilën shitësi e garanton, merret se ka të meta. Malli ka të meta sipas dispozitave të caktuara të nenit 479 të LMD, në këto raste dhe atë: - po qe se malli nuk ka veti të duhura për përdorim të rregullt dhe qarkullim, - po qe se malli nuk ka veti të duhura për përdorim të veçantë, për të cilën e ka blerë blerësi dhe për shitësin ka qenë e njohur, ose nuk ka mundë të mos jetë e njohur, - nëse nuk ka veti te duhura të cilët shprehimisht ose heshtazi janë të kontraktuara ose të parashikuara me ligj. - Kur shitësi e dorëzon sendin i cili nuk është në përputhshmëri me

41

ekzemplarin dhe modelin. Nëse lidhet kontrata në bazë të modelit dhe ekzemplari dorëzimi i mallit duhet ti përgjigjet në tërësi këtij modeli dhe ekzemplari. Sipas par. 2 pika c. të nenit 35 të Rregullores është parashikuar se mospërputhja e mallrave ekziston nëse dorëzimi i mallit nuk posedon cilësi të mallrave, të cilat shitësi i ka treguar blerësit si ekzemplarë ose model. Po qe se paketimi i mallrave nuk është kontraktuar e as që ekzistojnë standarde të caktuara, atëherë shitësi është i detyruar ti ndërmerr të gjitha veprimet dhe masat e nevojshme për paketimin e mallrave "në mënyrë të përshtatshme për ruajtjen dhe mbrojtjen e tyre". Me nenin 35.3. të Rregullores parashikohet që shitësi nuk përgjigjet për mospërputhjen e mallrave ( të metave, mangësive) pra, nuk është përgjegjës në qoftë se në momentin e lidhjes së kontratës blerësi dinte ose nuk mund të mos dinte ketë mospërputhje, nga se supozohet se blerësi ka pranuar të blejë mallin me të meta. Kjo ka të bëjë me rastin kur blerësi e ka kontrolluar mallin. Supozohet se ka mundur ti vëren të metat e mallit e kështu përgjegjësia e shitësit përjashtohet. Kjo vlen vetëm për të metat e mallit që në shikim të parë mund të identifikohen. Këto të meta janë të ashtuquajtura vizuele. Përpos kësaj do të përgjigjet për të metat e mallit të cilat kanë ekzistuar në momentin e kalimit të rrezikut, e kjo d.m.th, në momentin e dorëzimit dhe të pranimit të mallit. Shitësi do të përgjigjet edhe për të metat e mallit të cilët paraqiten më vonë edhe pas kalimit të rrezikut te blerësi, nëse ato të meta janë pasojë e shkakut që ka ekzistuar para kalimit të rrezikut – neni 36 pika l të Rregullores së shitjes së mallrave dhe nenit 478 të LMD. Rrjedhimisht mbi të mësipërmen shitësi do të përgjigjet sipas kushteve të theksuara pa marrë parasysh nëse shitësi ato të meta nuk i ka pas të njohura, apo nuk ka mundë të mos jene te njohura në momentin e lidhjes së kontratës. Të metat vizuale – të dukshme, janë ato të meta të cilat personi i kujdesshëm me dije dhe përvojë mesatare të personit të të njëjtit profesion mundet lehtë ti vërejë me shikim të rëndomtë ( nenit 480 par. l të LMD). Të metat e fshehura janë ato të meta, të cilat me shikim të rëndomtë nuk mund të vërehen ( nenit 482 i LMD). Shitësi do të përgjigjet edhe për të metat e fshehura, përpos atyre, të cilat e ka ditur blerësi. Përpos kësaj shitësi do të përgjigjet për të metat vizuele të cilat kanë ekzistuar në kohën e lidhjes së kontratës, nëse blerësit i është premtuar cilësia e atij mallit të cilat nuk i ka pasur (neni 480 i LMD). Për përgjegjësinë e shitësit nuk është me ndikim nëse ai ka ditur për të metat e mallit. Me rëndësi është se ato objektivisht kanë ekzistuar ne kohën e ekzistimit të përgjegjësisë. Veç kësaj shitësi nuk do të përgjigjet për të metat – mangësitë e parëndësishme të mallit (neni 478 të LMD). Pa marrë parasysh vëllimin e të metave nuk ekziston përgjegjësia e shitësit për sendet të cilat shiten në ankand publike (nenit 487 i LMD). 5.5 DETYRAT E BLERËSIT Me nenin 53 të Rregullores për shitjen e mallrave parashikohet detyra e pagimit të çmimit të shitjes së mallit dhe detyra e pranimit të mallit. Këto detyra janë detyra themelore të blerësit. Detyra e blerësit është që ta paguajë çmimin në kohën, vendin e caktuar siç është parashikuar me Kontrate. Në mungesë të dispozitave

42

kontraktuese pagesa bëhet në momentin dhe në vendin në të cilën bëhet dorëzimi i sendit të shitur. Pra, në qoftë se në bazë të kontratës nuk është paraparë koha dhe vendi i pagimit të çmimit, e as kjo rrjedhë nga doket tjera, atëherë pagimi i çmimit bëhet në momentin e dorëzimit të sendit dhe në vendin kur sendi i shitjes dorëzohet. Po qe se çmimi nuk duhet të paguhet në momentin e dorëzimit të sendit, atëherë pagimi bëhet në selinë e shitësit. Pagimi i çmimit mund të bëhet para dorëzimit të sendit njëkohësisht me dorëzimin e tij, si dhe pas dorëzimit të sendit. Shitësi është i detyruar që faturën të ia dorëzojë blerësit në pajtim me kontratën. Në të drejtën bashkëkohore shumë sende shiten me kredi sipas këtyre rregullave, nëse sendi i shitur jep fryte ose ndonjë dobi tjetër, atëherë blerësi ka borxh kamatën kur sendi është dorëzuar pa marrë parasysh faktin se kur ka arritur detyrimi i pagimit të çmimit, nenit 604 i LMD. Në rastin e dërgesave të njëpasnjëshme, blerësi është i detyruar ta paguajë çmimin për çdo dërgesë në momentin e asaj dërgese, përpos rastit nëse është kontraktuar ndryshe pagesa e çmimit ose rrjedhë nga rrethanat juridike, nenit 518 i LMD. Mirëpo, nëse është kontraktuar dërgimi i njëpasnjëshëm blerësi dhe njëkohësisht është paraparë që ky ti jep paradhënie shitësit, atëherë për dërgesat e para inkasimi bëhet nga shuma e avansit të dhënë, përveç nëse nuk është paraparë ndryshe (neni 518 par. 2 i LMD). 5.6 DETYRA E MARRJES SË SENDIT Blerësi është i detyruar ta marrë sendin e blerë. Pranimi i mallit përfshinë të gjitha veprimet juridike të shitësit për vënien e atij malli në disponim të blerësit. Në qoftë se blerësi pa shkak të arsyeshëm refuzon ta marrë sendin, dorëzimin të cilit i është afruar ashtu siç është e paraparë me kontratë ose siç është e rëndomtë përndryshe, në mënyrë dhe kohë të caktuar, shitësi mundet nëse ka shkak të arsyeshëm që blerësi nuk do ta paguajë çmimin, të deklarojë se e zgjedhë kontratën e shitjes (neni 519 par. 2 i LMD). Veprimet e marra nga shitësi që korrespondojnë me dorëzimin e mallit e këto veprime të blerësit përfundojnë që ti mundësojnë blerësit vënien në disponim të mallit, atëherë obligimi normal i blerësit është kryer. Nga ana tjetër ka raste kur shitësi mund të deklarojë se e zgjedhë kontratën e shitjes nëse ka shkak të arsyeshëm se blerësi nuk do ta marrë mallin ose do ta refuzojë këtë marrje. Kështu shpesh ndodhë në praktikë kur shitësi dyshon se blerësi nuk do ta paguajë çmimin. 5.7 VONESA E SHITËSIT NË DORËZIMIN E MALLIT Me rastin e rënies në vonesë të shitësit (kur nuk e dorëzon mallin me kontratë ose në afatin e arsyeshëm) për blerësin janë përcaktuar të drejtat edhe atë: - të kërkojë përmbushjen e kontratës dhe dëmshpërblimin për vonesë, ose - ta zgjidhë kontratën dhe të kërkojë dëmshpërblim për mospërmbushjen e kontratës. Kërkesa për dëmshpërblim nënkupton – prezumon që shitësi të jetë përgjegjës për vonesë. Blerësi mund të zgjedhë se cilat të drejta mund ti ushtrojë. Me zgjedhjen e njërës nga këto të drejta, e humbë të drejtën në të tjerat. Zgjidhja e tij është definitive dhe e parevokueshme. Në bazë të nenit 49. Rregullores për shitjen e mallrave nuk ka zgjidhje automatike te kontratës. Blerësi, edhe kur ka të drejtën e zgjidhjes së kontratës, duhet ta

43

njoftojë lidhur me të palën tjetër. Pra, që blerësi të mund të kërkojë zgjidhjen e kontratës duhet të plotësohen dy kushte: - që të jetë rast thelbësorë i shkeljes, dhe - që shitësi, as në afatin që e ka caktuar blerësi, të mos i ketë dërguar mallin ose të ketë deklaruar se nuk do ta dërgojë atë. E drejta primare e blerësit është të kërkojë përmbushjen e kontratës, ndërsa zgjidhja e kontratës është e drejtë e tij sekondare. Afati i arsyeshëm në përmbushjen e detyrimit të serishëm nuk është caktuar nga ligji. Ky afat i arsyeshëm duhet të përfshijë interesat e të dy palëve si dhe llojin e prestimit. Sipas vlerësimit të përgjithshëm shitësi duhet ti lehet afati i arsyeshëm – i nevojshëm që ta dorëzojë mallin e përgatitur e jo afatin për ta përgatitur mallin. Njoftimi për zgjidhjen e kontratës duhet të bëhet pa shtyrje dhe në mënyrë të sigurt. Njoftimi i zgjidhjes konsiderohet është i kryer kur këtë e pranon shitësi. Kjo d.m.th. që kontrata nuk mund të zgjidhet përderisa shitësi nuk e pranon njoftimin, nga se deri në atë moment mund ta përmbushë kontratën. Kur shitësi i zgjidhë kontratën ka të drejtë të kërkojë dëmshpërblimin për shkak të mospërmbushjes së kontratës, me kusht që blerësi të jetë fajtorë. Dëmshpërblimi për këtë mospërmbushje përfshinë dëmin abstrakt dhe konkretë, (neni 75 dhe 76 i Rregullores së shitjes së mallrave dhe neni 524 deri në 526 të LMD). Dëmi abstrakt paraqet dallimin ndërmjet çmimit të kontraktuar dhe të tregut për mallin e kontraktuar. Vlera e demit caktohet pa marrë parasysh lartësinë e dëmit që ka pësuar blerësi. Këtë dëm blerësi nuk duhet ta vërtetojë. Blerësi mund ta realizojë dëmin më të lartë, por atëherë atë duhet vërtetuar – provuar një gjë të tillë. Dëmi abstrakt ekziston kur çmimi i tregut është më i lartë se ai i kontraktuar. Lartësia e dëmit abstrakt merret në kohën e zgjidhjes së kontratës dhe në vendin e dorëzimit të mallit. Dëmi konkret është ai dëm të cilin blerësi duhet ta vërtetojë – provojë që konkretisht e ka pësuar. Me nenin 75 të Rregullores për shitjen e mallrave paraqiten rregulla të veçanta për raste kur kontrata është zgjidhur dhe palët kontraktuese kanë përmbushur shitjen dhe blerjen e mallrave si zëvendësim. Nëse kontrata zgjidhet dhe nëse në mënyrë dhe brenda afatit të arsyeshëm pas zgjidhjes, blerësi ka blerë mallra si zëvendësim ose shitësi ka rishitur mallrat, dëmshpërblimi në rastet të këtilla përbëhet nga dallimi i çmimit kontraktues dhe çmimit të mallrave të vlera si zëvendësim. Përpos kësaj dallimi mund të fitohet edhe ne çdo dëmshpërblim sipas nenit 7 dhe 4 të Rregullores së theksuar. 5.8 VËRTETIMI I SASISË SË MALLIT DHE TË DREJTAT E BLERËSIT Te vërtetimi i sasisë për mallin e dërguar me rëndësi janë këto çështje:

- mënyra e vërtetimit të sasisë, - vendi dhe - koha e vërtetimit të sasisë.

Mënyra e vërtetimit të sasisë Sasia e mallit të dërguar, përkatësisht malli të kontraktuar, vërtetohet me matje, numërim dhe forma tjera e kjo varësisht nga natyra dhe lloji i mallit. Te vërtetimi i

44

sasisë së mallit duhet pasur parasysh që në qarkullimin e mallrave lejohet shmangia e konsiderueshme nga sasia e kontraktuar, nga se malli dërgohet në sasi të mëdha dhe mund të vijë deri te humbja në peshë gjatë transportimit, derdhjes dhe proceseve tjera kimike. Lejohet shmangia nga kjo nga 2% më tepër ose më pakë nga sasia e kontraktuar. Shmangia nuk është e lejuar nëse sasia e mallit vërtetohet me copë ose shmangia është në kundërshtim me natyrën e mallit, ose me kontratë është përjashtuar shmangia nga sasia e kontraktuar. Po qe se sasia e mallit është kontraktuar me shprehje rreth ose përafërsisht shmangia i lejohet deri në 5%. Vendi dhe koha e vërtetimit të sasisë Po qe se palët me Kontratë nuk e kanë caktuar vendin dhe kohën e vërtetimit të sasisë atëherë sipas dispozitave përkatëse, malli vërtetohet në atë vend dhe në atë kohë për të cilën shitësi është i detyruar ta dorëzojë mallin. Në praktikë sasia e mallit vërtetohet në rastin e dërgimit. Nëse dorëzimi i mallit duhet të bëhet në stacionin e ngarkimit të shitësit, atëherë sasia vërtetohet në atë stacion dhe atë në ditën e dorëzimit. Nëse sasia nuk mund të vërtetohet në vendin dhe kohën e dorëzimit, blerësi detyrohet ta vërtetojë sasinë patjetër sa më parë që të jetë e mundur. Kur shitësi dhe blerësi kanë selinë në të njëjtin vend dhe dërgimi ka për tu bërë në të njëjtin vend në depon e shitësit, shitësi është i detyruar ta thërret blerësin që të prezantojë në vërtetimin e sasive. Mund ta thirret edhe përfaqësuesin e blerësit (shpediterin të cilin blerësi e ka zgjedhur dhe i cili konsiderohet si përfaqësues i tij). Nëse shitësi nuk e thirr blerësin ose përfaqësuesin e tij, konsiderohet se është dërguar ajo sasi e mallit të cilin e vërteton blerësi në depon e tij. Nëse malli dërgohet në vend tjetër atëherë vlejnë këto rregulla:

- nëse blerësi nuk ka marrë pjesë në dërgimin e mallit, supozohet qe është dërguar ajo sasi të cilën e vërteton shitësi me transportuesin dhe shpediterin në stacionin e ngarkimit,

- Nëse shitësi ka qenë i detyruar që ta thirret blerësiin ose përfaqësuesin e_tij që të prezantojë për vërtetimin e sasisë së mallit, dhe këtë nuk e bënë, supozohet që është dorëzuar ajo sasi e mallit të cilin e ka vërtetuar blerësi me transportuesin ose shpediterin në stacionin e shkarkimit ose në vendet tjera të caktuara,

- Në rast se malli është dërguar blerësit në depot e vlefshëme është ajo sasi e mallit të cilën e ka vërtetuar personi përgjegjës në këtë depo.

Kundërshtimi i sasisë Nëse blerësi vërteton që sasia e dërguar e mallit nuk i përgjigjet kontratës, ka të drejtë që të paraqesë kundërshtimin e sasisë. Këtë kundërshtim blerësi duhet ta paraqes me kohë dhe në mënyrë të sigurt. Nëse palët me kontratë nuk kanë caktuar afate dhe mënyrën e njoftimit të kundërshtimit në sasi atëherë zbatohen doket e caktuara. Nëse sasia e mallit vërtetohet në prezencën e të dy palëve, blerësi duhet që kundërshtimin e tij në sasinë e mallit t’ia paraqet shitësit me rastin e vërtetimit të sasisë së mallit. Nëse blerësi nuk ka mund ta kontrollojë matjen ose numërimin ose shitësi me rastin e vërtetimit të sasisë e ka mashtruar, blerësi mund ta paraqes kundërshtimin në sasi në afatin e shkurtër duke llogaritur atë afat nga dita kur ka pasur mundësi që ta vërteton sasinë e mallit, përkatësisht nga dita kur është

45

njoftuar për këtë mashtrim. Pas kalimit të afatit prej 6 muajsh blerësi nuk mundet me sukses të paraqes këtë kundërshtim për sasin e mallit, edhe kur shitësi e ka vënë në lajthim nëse mashtrimi nuk paraqet vepër penale. Kur blerësi dhe përfaqësuesi i tij nuk kanë marrë pjesë në dorëzimin e mallit, ose kanë marrë pjesë por vërtetimi i sasisë së mallit nuk ka mund të kryhet, blerësi pas pranimit të mallit patjetër duhet ta vërteton sasinë e mallit sa më shpejtë që të jetë e mundur dhe pas asaj të paraqesë kundërshtimin për sasinë e mallit. Nëse blerësi ka pranuar faturën ose dokumentet e tjera nga cilat ka vërtetuar se për çfarë sasie të mallit e ngarkon shitësi, atëherë afati i kundërshtimit llogaritet nga ajo ditë e jo nga dita e vërtetimit të sasisë së mallit. Kundërshtimet duhet të jenë të caktuara dhe konkrete. Blerësit i është lënë mundësia që të zgjidhë mjetet më të përshtatshme për ta njoftuar shitësin me kundërshtimin e sasisë së mallit të dërguar. 5.9 TË DREJTAT E BLERËSIT ME RASTIN E DORËZIMIT TË SASISË TË MALLIT MË SHUMË OSE MË PAK Në bazë të kundërshtimit të paraqitur në afatin e parashikuar me ligj që i referohet sasisë së dërguar të mallit, blerësi fiton disa të drejta varësisht se a i është dërguar sasia më e madhe ose më e vogël e mallit. Nëse i është dërguar sasia më e vogël e mallit nga e kontraktuara, blerësi mund ta refuzojë pranimin, por edhe mundet ta paguajë çmimin në proporcion me vlerën e mallit të dërguar. Përjashtimisht mund ta refuzojë pranimin nëse sasia e kontraktuar përbënë një tërësi, ose blerësi ka interes të justifikuar – të arsyeshëm që ta pranon sasinë e kontraktuar si tërësi. Me nenin 493 par. l të LMD, blerësi është i detyruar ta pranojë vetëm sasinë e kontraktuar të mallit dhe sasinë më shumë nga e kontraktuara mund t’ia vë në disponim shitësit, gjë që këtë duhet ta bëjë në afatin e arsyeshëm. Në këtë rast shitësi është i detyruar t’ia shpërblejë dëmin. Nëse blerësi nuk vepron kësisoj konsiderohet që e ka pranuar mallin dhe duhet ta paguajë atë me çmimin siç ka qenë e kontraktuar. 5.10 VËRTETIMI I CILËSISË SË MALLIT DHE TË DREJTAT E BLERËSIT Blerësi është i detyruar që në afatin e caktuar, ne mënyrë të caktuar te paraqet kundërshtimin e kualitetit të mallit nëse në procedurën e caktuar ka vërtetuar që malli nuk ka veti të kontraktuara. Që të mundet ta paraqet kundërshtimin për cilësinë e mallit, blerësi duhet ta kontrollojë mallin dhe ta vërtetojë cilësinë e tij. Koha dhe vendi i vërtetimit të kualitetit Me nenin 38 të Rregullores për shitjen e mallrave dhe nenit 481 të LMD, parashikohet që blerësi është i detyruar që pas pranimit të mallit pa vonesë duhet të vërtetojë kualitetin e mallit, sa më parë që të jetë e mundur. Blerësi e vërteton kualitetin, pas pranimit te mallit. Ky parim nuk do të vlejë, nëse palët janë marrë vesh ndryshe. Për të qenë lajmërimi i suksesshëm dhe në mënyrë autoritative duhet të vërtetohet cilësia e mallit dhe të konstatohet duke konkretizuar atë me shkrim dhe për të të lajmërohet shitësi i sendit. Nëse mungesa është e fshehtë, atëherë duhet të informojë shitësin pasi që të ketë zbuluar mungesën e kualitetit të mallit. Nëse është mungesa e dukshme atëherë lajmërimi bëhet sa më parë, pa shtytje. Ky afat mund të jetë 8 ditë ne marrëdhëniet civile, kurse në marrëdhëniet tregtare menjëherë.

46

Me nenin 38 te Rregullores së shitjes së mallrave vendi i kontrollimit të mallit si rregull është vendi i destinimit. Nëse kontrata përfshin transportin e mallrave, kontrolli mund të shtyhet deri sa mallrat të arrijnë në destinim. Në rastin e transportimit të mallrave është rregull që kontrolli të bëhet para se malli të jetë dorëzuar transportuesit, sepse me çastin kur malli i dorëzohet transportuesit atëherë është përmbushur dorëzimi i mallit, ashtu që rreziku ka kaluar prej shitësit te blerësi. Mirëpo, ka raste kur blerësi nuk ka mundësi fizike ë kontrollojë mallin, deri sa malli nuk arrin në vendin e destinimit, prandaj parashikohet shprehimisht që kontrollimi mund të shtyhet deri sa malli të arrijë në destinim. Në rastin kur malli ridrejtohet në tranzit ose ridërgohet nga blerësi pa një mundësi të arsyeshme për kontroll prej tij dhe ne kohën e nënshkrimit të kontratës ta kontrollojë shitësi e dinte ose duhet ta dinte për mundësin e një ridrejtimit ose ridërgimi në destinimin e ri, kontrolli mund të shtyhet deri sa mallrat të kenë arritur në destinim. Mënyra e vërtetimit të kualitetit Nëse palët nuk e kanë përcaktuar mënyrën e kualitetit të mallit, atëherë zbatohen dispozitat e nenit 481 par 1 te LMD. Ky nen parasheh që blerësi mallin e pranuar ta kontrollojë në mënyrë të rëndomtë. Mënyra e rëndomtë përfshinë: kontrollimin profesional, krahasimin me mostrën, analiza kimike dhe fizike, matja etj. Kur malli dërgohet në paketim origjinal (konservat, cigaret etj) kontrollimi kufizohet në vërtetimin e rregullsisë së paketimit. Nëse zbulohet të metat, mangësitë pas çeljes ato të meta cilësohet si të meta të fshehura. Te dërgesat suksesive me një kontratë cilësia e mallit vërtetohet për secilin kontingjent të mallit të dërguar. Kualiteti i vërtetuar provohet para se gjithash me procesverbalin e komisionit si dhe mund të provohet me mjete tjera të besueshme, (konstatimi dhe mendimi i laboratorit përkatës). Palët mund t’ia besojnë kontrollimin e kualitetit të mallit palës së tretë, e cila pas kontrollimit të bërë lëshon certifikatën. Kundërshtimi i cilësisë Parimi i përgjithshëm është qe blerësi në afat sa më të shkurtët ta paraqet kundërshtimin e cilësisë. Çdo zvarritje mund ta vështirësojë provimin e vërtetimit të kualitetit për mallin e dërguar, e pamundëson shitësin për të disponuar me mallin në mënyrë tjetër dhe zvogëlon dëmin, ndërsa blerësit i jepet mundësia ta spekulojë me kundërshtimin varësisht nga zhvillimi i ngjarjes nëse palët kanë marrë pjesë në vërtetimin e cilësisë, blerësi është i detyruar që kundërshtimet e kualitetit ti paraqes me rastin e vërtetimit të kualitetit, pra menjëherë pa shtyrje neni 481 par. të LMD. Kur shitësi nuk ka marrë pjesë në vërtetimin e cilësisë, blerësi duhet patjetër ta njoftojë shitësin me kundërshtimin e kualitetit sa më parë që të jetë e mundur. Nëse të metat janë të fshehura ose shitësi e ka mashtruar blerësin në pikëpamje të cilësisë së mallit, blerësi duhet pa tjetër t’ia paraqes shitësit kundërshtimin nga momenti kur ka zbuluar të metën ose për mashtrimin kur është njoftuar se më së voni në afatin prej 6 muajsh nga pranimi i dërgesës, nëse me kontratë nuk është caktuar afat më i gjatë, neni 482 i LMD. Nëse blerësi e ka blerë mallin për rishitje dhe malli nuk shkarkohet te blerësi dhe pa ngarkim i dërgohet klientit të blerësit, atëherë vërtetimi i kualitetit bëhet në

47

vendin e dërgimit dhe blerësi e njofton për kundërshtimin e kualitetin shitësin nga fakti kur është njoftua nga klienti i tij dhe e tërë kjo me kushte që shitësi ka ditur ose ka qene i detyruar të dijë për mundësin e rishitjes dhe të ridërgimit (neni 481 par 3. të LMD). Shkurtë, kjo d.m.th. që blerësi e ka njoftuar shitësin që mallin e blerë e ka blerë për rishitje. Te dërgesat suksesive kundërshtimi paraqitet për secilin kontingjent. Me nenin 39 të Rregullores për shitjen e mallrave paraqitja e kundërshtimit për cilësinë sasinë dhe vetit tjera të mallit është e rregulluar si më poshtë dhe atë: blerësi është i detyruar ta lajmërojë, njoftojë shitësin për të metat – mangësitë e mallit në afatin e arsyeshëm, pasi ai e ka mbuluar ose është dashur ta zbulojë duke theksuar natyrën specifike të precizuar për mos përmbushje me së largu prej dy vitesh, nga data e dorëzimit të mallit, përpos nëse në afate të garantimit është parashikuar ndryshe. Kundërshtimi duhet të jetë i përcaktuar. Blerësi duhet patjetër të konstatojë se malli nuk ka kualitetin e kontraktuar ose të caktuar duke e konkretizuar se cilët mangësi i përfshijnë, përkatësisht i ka. Kundërshtimet e paafatshme nuk merren parasysh. Lëshimi i afatit për paraqitjen e kundërshtimit supozon që blerësi e ka pranuar mallin pa vërejtje. Pra ky afat është afat prekluziv, sepse pas skadimit të tij shuhet e drejta e marrësit që ta realizojë kërkesën e tij sipas kësaj baze të përgjegjësisë. Kundërshtimi nuk mund të bëhet pas skadimit të afatit prej 6 muajsh. Afati prej 6 muajsh mund të zgjatet nëse ekziston mashtrimi nga shitësi ose veprimi i tij është përfshirë në veprën penale. Të drejtat e blerësit për mallin me të meta. Nëse shitësi dërgon mallin me të meta, blerësi fiton disa të drejta me kushte që blerësi me kohë dhe me rregull ka paraqitur kundërshtimin e kualitetit të mallit (neni 488 i LMD). Gjykata nuk e shqyrton afatshmërinë e kundërshtimit sipas detyrës zyrtare, por vetëm me kërkesën e shitësit, po qe se kundërshtimi është paraqitur në afatin prej 6 muajsh. Duke u bazuar në parimin e ndershmërisë dhe ndërgjegjshmërinë. Ligji i marrëdhënies detyrimore në nenin 485 parashikon të drejtat e blerësit që të thirret në të metat e mallit edhe pas kalimit të mallit (edhe nëse menjëherë nuk ka vërtetuar kualitetin për mallin e pranuar e as që me kohë nuk ka paraqitur kundërshtimin c tij), nëse shitësi ka ditur për të metat e mallit ose nuk ka mundur të mbetet pa e ditur. Ligji i marrëdhënieve detyrimore me nenin 488 e autorizon blerësin me rastin e vërtetimit të metave të mundet sipas zgjedhjes së tijë që: - të kërkojë nga shitësi përmbushjen e kontratës (që të metën ta evitojë ose të dorëzojë sendin tjetër pa të meta). Për tu realizuar kjo e drejtë duhet kumulativisht të plotësohen këto kushte: malli të ketë të meta, mungesa të jetë e evitueshme, blerësi të caktojë afatin e arsyeshëm për evitimin e asaj mungese dhe blerësi të mos jetë fajtorë për mungesën e sendit të marrë si dhe mungesa të jetë në sendin individualisht të caktuar. Për tu bërë zëvendësimi i sendit me mungesa me sendin pa mungesa duhet të plotësohen këto kushte: sendet të kenë mungesa, mungesa të jetë në sendin sipas llojit të caktuar, të caktohet afati i arsyeshëm, mungesa të shfaqet brenda afatit të caktuar, mungesa të mos jetë shkaktuar për

48

fajin e blerësit, të paraqitet kërkesa për realizimin e kësaj të drejte. - te kërkojë zbritjen e çmimit. Çmimi zbritet proporcionalisht në mes të mallit të kontraktuar dhe mallit të pranuar, - të deklarojë se e zgjedhë kontratën. Për tu realizuar kjo e drejtë duhet të plotësohen kumulativisht këto kushte: të ekzistojë mangësia e paevitueshme e sendit, të caktohet afati plotësues për realizimin e kësaj të drejte, kjo e drejtë realizohet brenda afatit të caktuar, të paraqitet kërkesa e kësaj të drejte, blerësi i mallit të mos jetë fajtor për mungesën e shkaktuar. Blerësi, i cili i ka vërtetuar mangësitë e mallit mund ta zgjedhë kontratën nëse dëshiron. Nëse dëshiron ta zgjedhë kontratën, blerësi duhet patjetër paraprakisht t’ia lë shitësit afatin e arsyeshëm për përmbushjen e kontratës. Nëse shitësi edhe pas këtij afati nuk përmbushë detyrimin e kontraktuar, kontrata konsiderohet e zgjidhur nga ligji, por blerësi mund ta lë në fuqi nëse deklaron që kontratën e mbanë si të tillë (neni 491 i LMD). Lejimi i afatit plotësues nuk është i domosdoshëm nëse shitësi e njofton blerësin që kontratën nuk do ta përmbushë ose nga rrethanat e rastit del që shitësi atë nuk mund ta plotëson neni (410 par. 1 i LMD). Rasti i veçantë është kur vetëm një pjesë e mallit ka të meta dhe blerësi vetëm atë pjesë vetëm në atë pjesë mund ta zgjedhë kontratën. Blerësi mund ta zgjedhë kontratën në tërësi nëse sasia e kontraktuar paraqitet si tërësi ose ka interes tjetër të arsyeshëm që mallin e kontraktuar ta pranon në tërësi. Situata tjetër paraqitet kur shitësi në një kontratë ka blerë shumë sende me një çmim të vetëm e disa prej tyre kanë të meta. Në këtë rast mund të zgjidhet kontrata vetëm sa i përket atyre sendeve por jo edhe tjerave. Nëse ato sende bëjnë tërësinë në atë masë që ndarja e tyre është e dëmshme, blerësi mund ta zgjedhë kontratën në tërësi. Kur e zgjedhë kontratën blerësi është i detyruar ta kthejë sendin e pranuar. Nëse blerësi nuk mund ta kthej sendin e pranuar ose nuk mund ta kthej në gjendjen në të cilën e ka pranuar, ai nuk mund ta zgjedhë kontratën (neni 494 i LMD) por ka të drejta tjera për shkak të ekzistimeve të metave (zbritja e çmimit) në kushte të caktuara te parashikuara me nenin 496 të LMD. Duke qenë në pamundësi të kthimit të sendit shitësit, blerësi mund ta zgjidhë kontratën në këto raste: - nëse plotësisht ose pjesërisht sendi është asgjësuar ose dëmtuar nga të metat të cilat e justifikojnë zgjidhjen e kontratës, - nëse asgjësimi ose dëmtimi i pjesshëm ose i plote është shkak i rrethanave për të cilët nuk është fajtor blerësi e as personi për të cilin ai përgjigjet, - nëse asgjësimi përkatësisht dëmtimi i sendit është bërë nga shkaku i kontrollit nga ana e blerësit, - nëse është i parëndësishëm dëmtimi i sendit. Zgjidhja e kontratës në këto raste prodhon efekt juridik sikundër edhe zgjedhja e kontratës për mospërmbushje. Zgjidhja e kontratës për shkak te mungesës së sendit është një ndër llojet e zgjidhjes për mos përmbushje.

49

Kur e zgjidhë kontratën blerësi për të metat e sendit dhe sendin nuk mund t’ia kthej shitësit, blerësi ka borxh fitimin të cilin e ka pas nga sendi. Nëse për shkak të ekzistimit të mallit me të meta vjen deri te cenimi i kontratës ndërsa ky cenim sajon përgjegjësin kontraktuese, shpërblimin e dëmit e që është e drejtë akcesore dhe kjo e drejtë mund të kumulohet me secilën të drejtë të blerësit ose marrësit të mallit me të meta. Për tu realizuar kjo e drejtë duhet të plotësohen këto kushte: sendi të ketë mungesa, të caktohet afati i arsyeshëm për realizimin e kësaj të drejte, kjo e drejtë të realizohet brenda afatit të caktuar, shitësi ta paraqes kërkesën e vet dhe blerësi mos të jetë fajtor për shkaktimin e mungesës. Palët me kontratë mund ta kufizojnë ose përjashtojnë përgjegjësinë për mungesat e mallit, mirëpo, këto dispozita kontraktuese mund të jenë të pavlefshme nëse mungesa ka qenë e njohur nga shitësi, për ç gjë ai nuk e ka lajmëruar blerësin, si dhe në rastin kur shitësi e ka imponuar atë dispozitë duke e shfrytëzuar pozitën monopolistike (neni 486 par. 2 i LMD). Humbja e të drejtave Të drejtat e blerësit i cili me kohë ka lajmëruar për ekzistimin e mungesës, shuhen pas skadimit të afatit prej një viti. Ky afat rrjedhë prej ditës së dërgimit të informatës tek shitësi, përpos nëse blerësi ka qenë i penguar me mashtrim nga shitësi për realizimin e atyre të drejtave. Nëse pas kalimit të këtij afati, blerësi nuk ka paguar çmimin, i cili me kohë ka paraqitur kundërshtimin - mundë të kërkojë që çmimi të ulët ose ti paguhet dëmi edhe atë si refleks - kundërshtim kundër kërkesës së shitësit që ti paguhet çmimi. 5.11 PËRGJEGJËSIA E SHITËSIT PËR FUNKSIONIMIN E REGULLT TË SENDIT TË SHITUR Mbi bazën e garancionit për funksionimin e rregullt të sendeve, përgjegjësi ka prodhuesi dhe shitësi dhe atë: qe sendin ta ndreq në afatin c arsyeshëm, përkatësisht nëse sendi i shitur nuk ndreqet që në vend të tij i dorëzohet sendi tjetër që funksionon me rregull. Këtë të drejtë në ndreqje dhe ndërrimin e sendit blerësi e ka gjatë afatit garantues, pa marrë parasysh se kur është lajmëruar e meta në funksionimin e tij. Krahas kësaj blerësi ka të drejtë në shpërblimin e demit për shkak se ka qenë i pa mundësuar në përdorimin e sendit. Nëse ndreqja nuk bëhet në afatin e arsyeshëm, ose sendi nuk ndërrohet, blerësi ku të drejtë ta zgjidhë kontratën ose ulë çmimin dhe në shpërblimin e demit. 5.12 PASOJAT E MOSPËRMBUSHJES SË DETYRIMEVE TË BLERËSIT Pasojat e mos përmbushjes së detyrimeve të blerësit janë: d) vonesa në pagimin e çmimit të mallit. e) vonesa në pranimin e mallit. f) vonesa në pagimin e çmimit të mallit dhe pranimit të mallit, dhe g) mos përmbushja e detyrimeve tjera të blerësit. 5.13 KALIMI I PRONËS DHE RREZIKUT Palët janë të autorizuara që me kontratë t’i rregullojnë çështjet e kalimit të pronës përkatësisht të drejtës së posedimit dhe disponimit, çështjeve të shpenzimeve lidhur me dërgimin e mallit, si dhe kalimin e rrezikut për mallin nga shitësi te blerësi. Me dispozitat e kontratës së shitjes së mallrave dhe me dispozitat e Ligjit

50

të marrëdhënieve detyrimore me kontratë krijohet vetëm baza juridike për kalimin e pronës, dhe se me të njëjtën nuk fitohet pronësia. Prona fitohet me dorëzimin e sendit dhe atëherë me që rast kalon rreziku për dëmtimin dhe zhdukjen e sendit. Meqenëse pronësia fitohet me dorëzimin e sendit atëherë mungesa duhet të ekzistojë në momentin e dorëzimit të tij. Nëse palët kontraktuese këto çështje nuk i rregullojnë me kontratë atëherë vlejnë këto rregulla:

- rreziku për zhdukjen dhe dëmtimin e sendit kalon nga shitësi te blerësi në momentin e pranimit të mallit,

- nëse blerësi vonohet në pranimin e mallit, rreziku kalon te blerësi në momentin kur ka rënë në vonesë.

- Shpenzimet e transportit të mallit deri te vendi i dorëzimit i bartë shitësi nëse palët nuk janë mare veshë ndryshe.

Duke qenë se në kontratat e shitjes së mallrave me theks të veçantë për të metat vizuele dhe të fshehura të mallit janë trajtuar vetëm disa çështje pa pasur mundësi dhe hapësirë për të bërë një punim gjithëpërfshirës e as që është pretenduar, pra synimi është që me pjesëmarrjen e gjerë në debat të shpjegohen sqarohen këto çështje duke bërë një ndërlidhje me praktikën gjyqësore. Bashkangjitur këtij materiali ju kemi. dërguar edhe disa aktgjykime nga kontratat e shitjes së mallrave. Ibrahim Z. DOBRUNA, avokat NDËRTIMI I POLITIKËS GJYQËSORE NJË PREJ SFIDAVE NË GJYKATAT E KOSOVËS Gjykatat politikën e ndërtojnë “jo si çështje zgjidhjeje, por funksioni”. Pra, Gjykata politikën e ndërton sipas preferencës, si dhe sipas funksionit që kryen. Unë mund t’i jap zgjidhje enigmës së tezës sime duke folur për një incident gjatë një debati në Senatin e Shteteve të Bashkuara. Senatori Spooner i Wisconsin, për qëllimet e tij, po citonte vendimet e Gjykatës Supreme. Ndërkohë, u ngrit Senatori Tillman i Karolinës së Jugut, i cili u ankua: “Jam lodhur së dëgjuari gjërat që thotë Gjykata Supreme. Ajo që dua të arrijë unë është gjykimi praktik i çështjes”. Por Senatori Spooner iu kundërpërgjigj: “Edhe unë po përpiqem ta gjej arsyen praktike

51

të çështjes. Por sa më përket mua, më mirë preferoj arsyetimin logjik të Gjykatës Supreme se sa atë të Senatorit nga Karolina e Jugut”. Trajtimi i çështjes se deri në çfarë shkalle dhe me çfarë pasojash, lloje të ndryshme gjykatash bëjnë politikën publike, është i nevojshëm për sistemin gjyqësor të Kosovës. Fokusi kryesor është se në çfarë mënyre gjykatat marrin vendime gjyqësore me “kuptim të arsyeshëm” për probleme të vështira të politikës publike dhe të atyre që përfshijnë rolin e gjykatave në shoqërinë demokratike. Nuk duhet lënë jashtë trajtimit Politikën e Gjykatave – me theks të veçantë politikës së Kolegjeve të Gjyqtarëve Ndërkombëtarë, ata që ishin, dhe tani këta të Eulex-it, dhe tensionet ndërmjet kursit të asaj politike dhe vlerave demokratike. Çdo diskutim rreth Gjykatës i referohet tensionit kryesor ndërmjet Gjykatës si një institucion politik që bën politikën kombëtare dhe parimeve bazë të qeverisë përfaqësuese. Gjyqtari Lewis F. Powell, Jr., e preku qartë këtë çështje: “Ne duhet të jemi gjithmonë të kujdesshëm rreth kontradiktave që mund të lindin në qoftë se një demokraci do të lejonte mbikëqyrjen e përgjithshme të degëve të zgjedhura të qeverisë nga një person jopërfaqësues dhe një masë të madhe, izolimin e degës gjyqësore.” Në të vërtetë, kjo kontradiktë është rrënjosur në Kushtetutën e Republikës së Kosovës, e cila “ngre një degë legjislative dhe një ekzekutive, secila përfaqësuese në shkallë të madhe e vullnetit të popullit” dhe “në anën tjetër krijon një Gjykatë të emëruar, gjyqtarët e së cilës janë zgjedhur dhe në këtë mënyrë krijon një autoritet ligjor neutralizues plotësisht të pavarur nga vullneti i popullit”. Alexandër Bickel (1962, 16-23) e ka përcaktuar këtë kundërshti si “vështirësi mazhoritare” të brendshme të rishqyrtimit gjyqësor. “Kur gjykata kompetente deklaron si antikushtetues një akt legjislativ ose veprimtarinë e një organi ekzekutiv të zgjedhur, kjo gjë pengon vullnetin e përfaqësuesve të njerëzve të sotëm...” ajo nuk e ushtron kontrollin në emër të shumicës mbizotëruese, por kundër saj” (Bickel 1962, 16-17). Gjykatat politikën e ndërtojnë “jo si çështje zgjidhjeje, por funksioni”. Pra, Gjykata politikën e ndërton sipas preferencës, si dhe sipas funksionit që kryen. Në këtë rrafsh, nuk mund të anashkalohen faktorët administrativ me ndikim: Organizimi i ngarkesës së Gjykatës; Qëndrimet ligjore (Siç janë: Kushtet e duhura për të dëgjuar çështjet); dhe Faktorët politik (Siç janë zhvillimi i një kursi liberal, të moderuar apo konservativ). Vendimet e Politikës për Thelbin e Çështjes Gjyqtarët përgjithësisht i zgjidhin çështjet në përputhje me pikëpamjet e tyre për praktikën. Kjo bie në kundërshtim me idenë që Gjykata thjesht, interpreton Kushtetutën dhe ligjin, ndërmjet ndjekjes së metodave të zhvilluara të arsyetimit ligjor. Në vend të kësaj, faktet mbështesin deklaratën e Charls Evens Hughes, i cili

52

shërbeu si anëtar i Gjykatës: “Ne jemi nën Kushtetutën, por Kushtetuta është ajo që thonë gjyqtarët se çfarë është”. Dhe, në të shumtën e rasteve, ajo që thonë gjyqtarët se çfarë është Kushtetuta përputhet me qëndrimet e tyre personale rreth politikës. Harold J. Spaeth arsyeton, gjithashtu, se gjyqtarët e gjykatave të shkallës së parë e ndërtojnë politikën publike nëpërmjet caktimit në rrugë autoritare të pasurive shoqërore:“Si gjyqtari që ndëshkon vazhdimisht me burgim shoferët e dehur, si gjyqtari i krahinës fqinjë që kërcënon me ligj vetëm trafikantet në moshë të re të drogës, ashtu edhe gjyqtari që drejton seancat gjyqësore në pallatin e Drejtësisë, për t’ia bërë jetën të padurueshme, bashkëshortëve fajtor që kanë ngelur prapa në likuidimin e pagesave të detyrimit ushqimor ndaj të miturve dhe detyrimeve të tjera që rrjedhin nga zgjidhja e martesës – që të gjithë bëjnë politikë. (1979, 6-7”). Ndërsa koncepti i ndërtimit të politikës përfshinë përshtatjen e një rregulli të ri për zgjidhjen e shkeljeve, ai, gjithashtu, ka të bëjë dhe me sqarimin e problemeve, përcaktimin e kalendarit të veprimeve, formulimin e alternativave dhe procesin e zbatimit. Ç’është më e rëndësishmja, formulimi i politikës prek konfliktin ndërmjet ideve të ndryshme dhe luftën mbi bazën e një skeme metodike për interpretimin e ngjarjeve. Gjykatat shtetërore të shkallës së parë duhet të krijojnë mundësinë që shtetasit të marrin pjesë në debatet që bëhen në sallën e hapur dhe juristët të ushtrojnë ndikimin e tyre në këtë luftë, ndërkaq ngjarjet shndërrohen në kategori ligjore dhe ligji gjen zbatim për zgjedhjen e mosmarrëveshjeve të caktuara. Avokatët pjesëmarrës debatojnë në lidhje me natyrën dhe kuptimin normativ të çështjes, përmes bisedimeve të lira apo me anë të procedurave gjyqësore me palë kundërshtare. Në raste të caktuara, debati zgjerohet më tej duke përfshirë subjekte të reja, siç janë grupet e interesuara, media apo personat e tjerë që marrin pjesë. Në këtë mënyrë, gjykatat e nivelit fillestar ndihmojnë në një shkallë të rëndësishme për formimin e politikës publike nëpërmes të luftës që ato bëjnë për vënien në përdorim të ligjit me qëllim që të sqarohen rrethanat e konfliktit. Përfundimisht, edhe gjyqtarët nga ana e tyre bëjnë politikë – jo vetëm nga përmbajtja e vendimeve që marrin në gjyq, por edhe nëpërmjet mënyrës sipas së cilës ata i gjykojnë problemet, nga forma e vazhdueshme në kryerjen e veprimeve (në kërkesat, seancat dëgjimore apo dhënien e dënimeve), si dhe nëpërmjet bashkëveprimit me juristët në bisedimin e çështjeve. Nga kjo rezulton, se gjyqtarët duhet të vlerësojnë me kujdes pasojat që i shkaktohen publikut nga vendimet udhëzuese që marrin. Ata duhet të përpiqen që të gjejnë një zgjidhje të drejtë të çështjes. Paanshmëria, pavarësia dhe ekuilibrimi duhet që të shkrihen së bashku në zgjidhjen e çështjes në trajtim. Ndërsa, në rastet kur mund të preket edhe komuniteti nga marrja e vendimeve, në këtë gërshetim duhet të përfshihen edhe interesat e publikut të gjerë. Në raste të caktuara, interesat e publikut mund të vijnë në kundërshtim me ato të palëve në konflikt, prandaj është

53

e kuptueshme që në këto çështje, mbi gjykimin rëndojnë përgjegjësi me të vërtetë të mëdha. Roli qendror udhëheqës që kanë luajtur historikisht gjyqtarët e shteteve për zhvillimin e politikave shtetërore vë theksin në faktin se Kushtetuta u krijon atyre mundësinë ose të bashkëpunojnë në shpërdorimin e pushtetit ose të vendosin kufizime ndaj veprimtarisë që ushtrojnë zyrtarët e tjerë të cilët mund të synojnë apo të përpiqen për të zgjeruara në mënyrë të paligjshme pushtetin e tyre. Teoria Demokratike dhe Anëtarësimi në Radhët e Gjyqësorit Argumentet që janë sjellë në lidhje me mënyrën se si duhet marrë gjyqtarët në shërbim të gjykatave shtetërore janë pak të njohura për opinionin në Kosovë. Kryesisht, janë të përqendruara në “krasitjet” retorike dhe tendencës për ruajtjen e masës së atyre që kanë bartur një përvojë nga sistemi tanimë i lënë pas. Kjo është edhe rezultat i mbështetjes që u vije atyre nga inercia e determinuar nga “nostalgjikët”, pa përjashtuar edhe përllogaritjet e menduara mirë të një pjesë për ruajtjen e të “preferuarve” në dyert e të cilëve kanë hyrë, në çdo rrethana dhe në çfarëdo kohe, edhe pa trokitur. Ndërkaq, për argumentet se si janë marrë gjyqtarët ndërkombëtarë në shërbim të gjykatave shtetërore në Kosovë, jo që opinioni nuk ka informacion, por të paktën bartësit e funksioneve të sistemit të drejtësisë këtu në Kosovë, nuk kanë dhënë prova se ata dinë apo janë të informuar. Një transparencë e munguar. Argumentet e fuqishme, se si duhet marrë gjyqtarët në shërbim të gjykatave shtetërore, do duhej përqendruar në shkëmbimin ndërmjet parimeve të përgjegjshmërisë publike me atë të pavarësisë gjyqësore. Në mungesë të kësaj, imponohen pyetjet: A nuk duhet që juristët të pasqyrojnë një grup përfaqësuesish të popullsisë kosovare? A nuk duhet që ata të vendosin marrëdhënie të lirshme me komunitetin ku ata shërbejnë? Ndoshta, që të dy këto aspekte të përfaqësimit janë të nevojshme me qëllim që, gjyqtarët të mbajnë lidhje me vlerat e komunitetit ku ata jetojnë. Rrjedhimisht edhe nevoja që gjyqtaret, prokuroret dhe avokatet ndërkombëtarë duhet parë si pjesë e ekipit nacional. E Jo, si gjyqësor, prokurori apo avokati – e ndarë. Shprehur në zhargonin sportiv, nuk është ekip – lojtari përforcues, por lojtari përforcues është pjesë e ekipit. Në rastin ideal, vendimet gjyqësore bazohen në vlerësimin nga pozita të paanshme dhe të pavarura të ligjit, të cilat përcaktohen pavarësisht nga llojet e interesave që përfaqësojnë palët në proces dhe mënyra e ndikimit të shoqërisë nga vendimi i dhënë. Në themel të çdo sistemi të qëndrueshëm ligjor duhet të ketë një pavarësi të vërtetë gjyqësore. Është pranuar se pavarësia gjyqësore rritet kur procesi i përzgjedhjes kontrollohet nga vetë profesionistet e ligjit. Shoqatat e avokatëve janë konsideruar

54

si antiteza profesionale e partive politike në lidhje me procesin e seleksionimit. Avokatët theksojnë rëndësinë që ka kufizimi i lirisë në marrjen e vendimeve në gjykim nëpërmjet ligjit, precedentit, procesit të rregullt ligjor, vetëpërmbajtjes dhe traditave të gjykatës. Ndonëse, në këtë proces kaq të rëndësishëm që po kalon Kosova, zëri i avokatëve pak është dëgjuar. Apo, dëgjimi i zërit të tyre ka qenë i dozuar në përmasat e raporteve klienteliste dhe, i shtrirë në mungesën e përfaqësimit legjitim institucional. Ashtu siç i tha pjesëmarrësve në sallë, gjatë ceremonisë së betimit me rastin e fillimit në detyrë, Kryegjyqtari i sapoemëruar i Gjykatës Supreme të Washingtonit, Keith Callow, në vitin 1989: “Dega gjyqësore... nuk duhet të nxjerrë ligje. As dega legjislative apo ekzekutive nuk duhet të zhvilloj gjykime”. Caktimi në radhët e gjyqësorit duhet të strukturohet në një mënyrë të tillë që të ruajë drejtpeshimin nëpërmjet nivelit të hyrjes, përfaqësimit dhe pjesëmarrjes, të cilat më pas vendosin ekuilibrin nëpërmjet përgjegjshmërisë dhe pavarësisë. Kjo do të siguroj ekuilibrin në mes të tri pushteteve, atij legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor, garant për sigurinë juridike të qytetarëve në mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të tyre, që është kërkesë e shtetit ligjor. Kjo do t’i ndihmojë ndërtimit të besimit të qytetarëve në sistemin e drejtësisë. Dhe krejt në fund, Përderisa dikush do të mund ta shikonte reagimin ndërkombëtar ndaj Kosovës si shembull të kthimit të politikës së fuqisë klasike nga shekulli i XIX, gjithashtu do të mund të thuhej se kjo është drith për farë për shfaqjen e një rendi të ri që i përket shekullit XXI57. Teki Bokshi, avokat INKOMPETENCA E ORGANEVE SERBE PËR PROCESUIMIN E KOSOVARËVE PËR KRIME LUFTE KINSE TË KRYERA NË KOSOVË Organet e zbulimit dhe të ndjekjes penale të Kosovës janë ekskluzivisht kompetente për procesuimin e krimeve të luftës kinse të kryera në Kosovë Opinioni kosovar nga mjetet e informimit publik është informuar se disa qytetarëve të Kosovës 58 59 60 në Prokurorinë Speciale për Krime të Luftës në Beograd janë

57 Shtetësia e Kontestuar, Marc Weller, mars 2009. 58 Anton Lekaj nga Gjakova me dt. 17.08.2004 është arrestuar nga Policia e Malit të Zi dhe i njëjti i

është dorëzuar Policisë së Serbisë, me të njëjtën date.

55

ngritur aktakuza ose kanë dosje penale duke iu venë atyre në barrë se ka kryer vepër penale: - krime luftë kundër popullsisë civile nga neni 142 al. 1. e Ligjit themelor penal të RFJ61. Në rastet ku kamë vepruar si mbrojtës, që nga qasja fillestare në procedurë kamë parashtruar inkompetencën vendore dhe territoriale të organeve të jurisprudencës së Republikës së Serbisë. Duhet të kihet parasysh në situata të tilla është kërkuar që procedurat e tilla të pezullohen tërësisht, nga se në çështjet e tilla nuk ishte fjala për kundërshtim klasik të kompetencës vendore dhe lëndore, duke pasur përsyshë se nga data 10 qershor 1999 sistemet e jurisprudencës së Kosovës dhe të Serbisë funksionojnë si dy sisteme krejtësisht të pa varura, pa asnjë lidhje në mesë vete, si në kohën e administrimit të Kosovës nga UNMIK e posaçërisht pas pavarësimit të Kosovës shtet i pa varur dhe sovran. Po qe se ekzistojnë indicione apo prova në bazë të së cilave do të mundë të konstituohej dyshimi i bazuar, për veprimet kinse të e kryera nga të dyshuarit kosovar, për procesuimin eventual të tyre do të ishin kompetente ekskluzive organet prokuroriale dhe gjyqësore në Kosovë e assesi organet e juridikaturës në Republikës së Serbisë, nga se ato në këtë rast nuk kanë asnjë mandate. Kjo nga se: 1. Me Rezolutën 1244 (1999) miratuar nga Këshilli i Sigurimit të OKB të dt. 10 qershor 1999, në Kosovë është vendosur administrata kalimtare e përkohshme civile e KB në Kosovë dhe nga dita e aprovimit të së njëjtës të Rezolutës në fjalë, kanë pushuar që të gjitha kompetencat e pushtetit të ish RFJ dhe të RS në Kosovë dhe se administratë transitore e përkohshme62 ka pasur që të gjitha kompetencat ligjvënëse, gjyqësore dhe ekzekutive dhe se për qytetarët e Kosovës. Për ndodhitë në Kosovë, posaçërisht pas dt. 10.06.1999 e tutje, për procesuim janë kompetente ekskluzive lëndore dhe vendore vetëm organet prokuroriale dhe gjyqësore të Kosovës. Sa do që Rezoluta 1244 në disa aspekte për ne kosovarët nuk ishte e favorshme, ajo në një aspekt ishte e qartë dhe decidive. Ajo gjatë fazës transitore të përkohshme në Kosovë, deri në statusin final të Kosovës, ajo ka suspenduar tërësisht gjithë pushtetin dhe suverenitetin shtetëror dhe territorial të Serbisë në Kosovë. Kjo posaçërisht ka qenë përcaktuar me nenin 1. të Rregullores nr. 1999/1 të UNMIK të datës 25 qershor 1999, e cila është bazuar në Rezolutën 1244 (1999) të datës 10 qershor 1999 me të cilën Këshilli i Sigurimit të Kombeve të Bashkuara,

59 Sinan Morina nga fsh. Opterushë, Komuna e Rahovecit, është arrestuar pas ndarjes përfundimtare

të Malit të Zi nga Serbia nga Policia e Malit të Zi dhe i njëjti i është ekstraduar, dorëzuar Policisë së Serbisë pa asnjë procedurë ligjore ekstraduese, siç parashihet me dispozitat ligjore malaziase.

Ligji 60 Fazli Ajdari etj. e ashtq. “Grupi i Gjilanit” të arrestuar më dhjetor 2008. 61 Ligjit themelor penal të RFJ. “Gazeta zyrtare e RSFJ” 44/76, 36/77, 36/77, 34/84, 74/87, 57/89,

3/90, 38/90, 45/90, 54/90 dhe “Gazeta zyrtare e RFJ” nr. 35/92, 16/93, 31/93, 37/93, 24/94, 61/2001 dhe 39/2003 dt. 11.04.2003) dhe “Fletorja zyrtare e RS” nr. 39/2003

62 E cila ka ekzistuar para 17 shkurtit 2008, respektivisht para hyrjes në fuqi të Kushtetutës së Kosovës.

56

duke vepruar sipas Kapitullit VII të Kartës së Kombeve të Bashkuara, autorizoi Sekretarin e Përgjithshëm, me ndihmën e organizatave përkatëse ndërkombëtare, për të vendosur një prani ndërkombëtare civile në Kosovë, të njohur si Misioni i Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK), me qëllim të sigurimit të një administrimi të përkohshëm në Kosovë në bazë të mandatit të përcaktuar me rezolutë, ashtu që me nenin 1. të Rregullores në fjalë është përcaktuar se gjithë pushteti legjislativ dhe ekzekutiv në lidhje me Kosovën, duke përfshirë administrimin e organeve të drejtësisë, i mvishet UNMIK-ut dhe ushtrohet nga Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm. 2. Edhe me dispozitat ligjore në aplikim të Serbi, me nenin 27. të Kodit të procedurës penale63 gjykatë territorialisht kompetente trajtohet Gjykata në territorin e së cilës pretendohet të jetë tentuar apo eventualisht kryer vepra penale. E njëjta zgjidhje ligjore ka qenë paraparë edhe me dispozitat ligjore që janë rregulluar procedurën penale në ish RFJ, nga se pretendohet se kinse krimet e cituara të jenë kryer gjatë kohës së ekzistencës së RFJ. Kjo zgjidhje ligjore është standarde. 3. Edhe Kodin e procedurës penale të Kosovës, neni 27, parashihet se gjykatë territorialisht kompetente trajtohet Gjykata në territorin e së cilës pretendohet se është tentuar apo kryer vepra penale. 4. Duhet cekur se kundërshtimet e kompetencës vendore dhe lëndore nga organet e jurisprudencës serbe, janë refuzuar nga Gjykata e shkallës së parë, Gjykata e Qarkut në Beograd, Kolegji për krimet e luftës dhe nga Gjykata Supreme e Serbisë, me arsyetim se organet serbe janë kompetente për veprim konform të një dispozite speciale, përkatësisht të nenit 3. të Ligjit për organizimin dhe kompetencat e organeve shtetërore në procedurën kundër krimeve të luftës “Fletorja zyrtare e Rep. Serbisë” 67/03, me të cilin dispozitë është paraparë se organet shtetërore të Republikës së Serbisë, janë kompetente për udhëheqjen e procedurave kundër kryesve të veprave penale që kanë të bëjnë me zbulimin dhe ndjekjen e veprave penale kundër njerëzimit dhe të drejtës ndërkombëtare si dhe veprat penale të parapara me nenin 5. të Statutit të Tribunalit Ndërkombëtar Penal për ish Jugosllavinë, të cilat janë kryer në territorin e ish RSFJ, pavarësisht nga shtetësia e kryesit apo të viktimës. Ky ligj i motivuar politikisht, duke injoruar normat e drejtësisë dhe drejtshmerisë, është në kolizion të drejtpërdrejtë me kompetencat e atëherë administratës transitore të përkohshme të KB në Kosovë, të cilat kanë qenë të përcaktuara me Rezolutën e KS të KB 1244 si dhe duke injoruar realitetin objektiv se Kosova është Republikë e pa varur dhe sovrane e pranuar nga një numër i madhe i shteteve dhe e pranuar edhe në disa organizata dhe asociacione ndërkombëtare. Duhet të kihet parasysh se atë Rezolutë të KS të OKB e kanë pranuar edhe organet e ish RFJ dhe të Rep. Serbisë, se rezoluta e KS të KB ishte dokument juridik ndërkombëtar dhe me primat aplikimi në raport me dokumente ligjore kombëtare dhe si e tillë e përjashton aplikimin e dispozitës nacionale që është në kolizion me dispozitat e dokumentit ndërkombëtar.

63 “Gazeta zyrtare e RSJ” 70/01 e dt. 28.12.2001, 68/02 të dt. 19.12.2002.

57

5. Me këtë rast duhet të kihet parasysh se organet kompetente të ex Jugosllavisë dhe të Republikës se Serbisë, në kohen e nxjerrjes së Rezolutës së KS 1244 kanë pranuar atë, përkatësisht kanë pranuar në procedurën parlamentare projektin e Planit paqësor Ahtisari – Qernomirdin për Kosovën. Nga ana tjetër, pushteti serb shumë herë për arsyera konjukturale dhe të politikës ditore insiston në aplikimin me konsekuencë të Rezolutës së Këshillit të Sigurimit 1244, por nuk ka vepruar në atë mënyrë kur duhet të përmbushë detyrimet e veta të përcaktuara me atë Rezolutë. Nga ana tjetër, realitetin e Republikës së Kosovës e injoron, edhe pse objektivisht, faktikisht dhe juridikisht është i pa injorushëm. 6. Me dispozitat e Ligjit serb për organizimin e organeve shtetërore në procedurat për krime të luftës “Fletorja zyrtare e RS” nr. 67/03, nuk ka qenë paraparë mundësia edhe e gjykimit të personave që pretendohet se kanë tentuar apo kryer krime lufte edhe jashtë territorit të Serbisë. Vetëm pas novelimit të atij ligji, përkatësisht me nenin 2. të Ligjit për plotësimet dhe ndryshimet të Ligjit për organizimin e organeve shtetërore në procedurat për krime të luftës “Fletorja zyrtare e RS” nr. 135/04 dt. 21.12.2004. është paraparë kompetenca në bazë të së cilës organet shtetërore të Republikës së Serbisë, janë kompetente për udhëheqjen e procedurave kundër kryesve të veprave penale që kanë të bëjnë me zbulimin dhe ndjekjen e veprave penale kundër njerëzimit dhe të drejtës ndërkombëtare si dhe veprat penale të parapara me nenin 5. të Statutit të Tribunalit Ndërkombëtar Penal për ish Jugosllavinë, të cilat janë kryer në territorin e ish RSFJ, pavarësisht nga shtetësia e kryesit apo të viktimës. 7. Dispozita e këtillë është në kundërshtim me nenin 5. dhe 6. të Konventës evropiane për mbrojtjen e të drejtave dhe të lirive të njeriut, e cila konventë është e aprovuar dhe ratifikuar nga ish RFJ, trashëgimtare e së cilës pretendon se është Republika e Serbisë. Sipas dispozitave vendore në Republikën e Serbisë, dispozitat e Konventës evropiane për mbrojtjen e të drejtave dhe të lirive të njeriut aplikohet drejtpërdrejtë dhe se në rast kontradikte me dispozitat vendore primat64 ka Konventa, konform nenit 18 të Kushtetutës së Republikës së Serbisë. 8. Kështu për shembull, gjykimi i z. Anton Lekaj dhe të tjerëve në Serbi, sipas standardeve më minimale nuk mundë të trajtohet si fer dhe korrekt, nga se është në kundërshtim me nenin 5. dhe 6. të Konventës evropiane për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore. Është shumë e qartë se gjykatat në Serbi nuk janë kompetente për gjykimin e këtyre çështjeve juridiko penale. Parakushti elementar për gjykim fer dhe korrekt është të jetë gjykata e themeluar me ligj. Kolegji për krime lufte është formuar një ligj, por ai ligj nuk mundë të aplikohet edhe për jorezident të Republikës së Serbisë dhe për çështje jashtë territorit të Serbisë. Nga ana tjetër, zakonisht procedurat për krime të luftës në Serbi janë iniciuara kundër

64 Aplikimi i drejtëpërsëdrejtë të të drejtave të garantuara. Neni 18. Të drejtat e njeriut dhe të pakicave të garantuara me Kushtetutë drejtëpërsedrejti aplikohen. Me Kushtetutë garantohen dhe si të tilla drejtëpërsedrejti aplikohen të drejtat njerzore dhe të pakicave të cilat janë të garantuara me rregullat përgjithësishtë të pranuara të së drejtës ndërkombëtare, të vertetuara me konventa ndërkombëtare apo me ligje .....

58

pjesëtarëve të UÇK, të cilat sipas tyre, si pjesëtar të formacionit ushtarak, të cilat sipas vet akuzës, janë palë kundërshtare ndërluftuese65 të forcave të sigurisë të ish RFJ dhe Rep. Serbisë. Nuk mundë të trajtohet në asnjë situatë se gjykimi do të jetë objektiv, kur i dyshuari gjykohet nga Gjykata e palës kundërshtare ndërluftuese, e sidomos në rrethanat konkrete ballkanike, kur pjesëtarin e formacionit fitues e akuzon Prokuroria dhe gjykata e shtetit që është humbës i luftës. Në fund duhet cekur se në të kaluarën mundësinë për kthimin në Kosovë të arrestuarve kosovar në Serbi e ka pasur UNMIK-u. Për hir të korrektësisë duhet cekur që sa do që me vonesë të konsiderueshme, kërkesë për kthimin e të arrestuarve kosovar nga Serbia në Kosovë ka bërë PSSP Søren Jessen - Petersen në mënyrë të shkruar apo përmes Drejtorit të Departamentit të Drejtësisë së UNMIK, i cili ka bërë përpjekje direkt me kontakte me zyrtar serb, të cilët siç botërisht është e njohur, kërkesat e tilla janë injoruar. Mirëpo, në kuadër të sjelljes konfuze dhe joparimore të UNMIK, me kërkesën e autoriteteve serbe, në disa raste kanë ardhur në Kosovë prokuror të Prokurorisë për krime lufte të Republikës së Serbisë dhe Gjyqtar hetues të Gjykatës speciale për krime lufte dhe në ndërtesën e Gjykatës së Qarkut në Mitrovicë dhe në Zyrat e Tribunalit penal të Hagës për ish Jugosllavi në Prishtinë, kanë proceduar dëshmitarë dhe viktimat e krimeve të luftës në çështjet penale kundër personave të përkatësisë serbe që janë duke u zhvilluar në Kolegjin për krime të luftës pranë Gjykatës së Qarkut në Beograd. Në këtë çështje, ngritën dy probleme: Pse lejohen zyrtarët serb që të ndërmarrin veprime zyrtare në Kosovë për të siguruar prova dhe dëshmi që në Serbi të procedohen kosovarët dhe pse nuk ka insistuar UNMIK-u që ta persona të cilët janë duke u procedua në Serbi të i dorëzohen UNMIK-ut, që ata të procedohen para prokurorëve dhe gjyqtarëve ndërkombëtar të UNMIK-ut, pasi që ata krimet i kanë kryer në Kosovë dhe në Kosovë të procedohen. Ky pretendim është aktual tani edhe për administratën e EULEX. Duhet cekur se në Kosovën e pas luftës është standardizuar praktika që konfliktet etnike dhe çështjet e krimeve të luftës të procedohen nga Prokuror dhe gjyqtar ndërkombëtar, në emër të një objektiviteti, më parë të UNMIK-ut tani të EULEX-it. Bile, praktika e tillë ka qenë institucionalizuar nga UNMIK, me të ashtq. Dokumentin e përbashkët të nëntorit 2001 në mesë të Dr. Nebojsha Qoviq, përfaqësuesit special të Qeverisë së Republikës së Serbisë dhe asaj të RFJ në njërën anë dhe të PSPP Hans Heekerup, në të cilin dokument për veç tjerash thuhet:

65 Gjatë qershorit të vitit 1999, në territorin e komunës së Gjakovës, Krahina Autonome e

Kosovës dhe Metohisë, gjatë kohës së konfliktit të armatosur në mesë të forcave ushtarake të Republikës Federale të Jugosllavisë dhe forcave policore të Republikës së Serbisë, nga njëra anë dhe të pjesëtarëve të formacionit të armatosur të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës -UÇK, nga ana tjetër, e në të njërën kohë në kontekst të konfliktit të armatosur ne mesë të forcave të RFJ dhe të Koalicionit të paktit NATO. (përkthim nga autori)

Aktakuza për këtë çështje mundë të gjendet në web faqen http://www.tuzilastvorz.org.rs ndërsa aktgjykimi për këtë rast mund të gjendet në web faqen http://www.okruznisudbg.org.yu

59

“Pajtohehemi që grupi i përbashkët punues, në të cilën bëjnë pjesë përfaqësues të UNMIK-ut dhe të Qeverisë së Republikës Federative të Jugosllavisë, të rishqyrtojnë rastet e veprave të rënda penale të cilat kinse i kanë kryer Serbët në të cilat nuk kanë asistuar gjyqtarët ndërkombëtar dhe prokurorët ndërkombëtar, që të zbutet brengosja për shkak të animit kombëtar.” Do të duhej pyetur se gjyqtarët që gjykuan shqiptarët në Beograd çfarë kombësie ishin. Nga kjo del se brengosja për anim qenka e njëanshme. Ky problem nuk është vetëm juridik. Ky problem është kryesisht politik nga se fatkeqësisht në rrethanat ballkanike diskursi politik shpesh është mbi atë ligjor, të drejtësisë dhe drejtshmerisë. Në situatë të tillë, është detyrë e organeve kosovare dhe të pranisë ndërkombëtare në Kosovë, që të gjejnë mënyrën që organet Serbe të respektojnë standardet elementare për gjykime far dhe të drejtë, përkatësisht korrekt. Qytetari edhe po të jetë i dyshuar për krime lufte, edhe kur të procedohet duhet që të i respektohen të drejtat elementare dhe gjykim i drejtë dhe korrekt. Në komunikimin e sotëm ndërkombëtar, duke pasur parasysh se sot më shumë se kurrë deri tash vjen në shprehje aplikimit i parimit të suverentitetit të kufizuar, Serbisë, përkatësisht organeve serbe ka mundësi dhe mekanizma që të i imponohet respektimi i normave elementare për të drejtat e njeriut dhe respektimi i standardeve elementare për gjykim të drejtë dhe korrekt. Ky cak për mbrojtjen e të drejtave të shtetasve tanë nuk mundë të arrihet pa përpjekje të gjithëmbarshme të shoqërisë kosovare. Përpjekjet permanente në sallat serbe të gjykimit dhe të zëshme nga pala mbrojtëse janë vetëm përpjekje që të konsumohen dhe ajo mundësi kundërshtuese, që të qetësohet ndërgjegjja profesionale e pse jo edhe ajo kombëtare, por praktika e deri tanishme i ka treguar si të pa suksesshme. Megjithatë, kundërshtimi i kompetencës vendore dhe reale dhe i jurisdikcionit serb megjithatë sensibilizon autoritetet dhe opinionin posaçërisht atë ndërkombëtar, pasi që gjykimet e tilla monitorohen dhe nga përfaqësitë diplomatike, organizatat për mbrojtjen e të drejtave dhe të lirive të njeriut me reputacion vendor e ndërkombëtar e përfundimisht opinioni publik.

60

Mr.sc. Qemajl Juniku, avokat KUPTIMI I KOMPENSIMIT TË DREJTË PËR PRONËN E PALUAJTSHME TË SHPRONËSUAR

Fillimisht duhet theksuar se kuptimi i kompensimit të drejtë për pronën mbi paluajtshmërinë e shpronësuar , nuk është vetëm kategori juridike por edhe ekonomike. Në këtë kontekst , ky kompensim fiton rëndësinë e vet sociale e ekonomiko- shoqërore, për çka kësaj, brenda mundësive duhet ti jepet një rëndësi shumë e madhe në shoqëri.

\ Kategoria kushtetuese e kompensimit të shpronësimit të drejtës të pronës mbi paluajtshmëritë e shpronësuara, duhet të mundësojë përputhshmërinë e interesave të ndryshme, të cilat na prezantohen me rastin e marrjes së dhunshme të paluajtshmërive të cilat janë në pronësinë e qytetarëve dhe personave tjerë juridiko-civil dhe formimin e pronësisë shoqërore.

61

Duke u nisur nga fakti, se drejtëshmëria nuk ka mundësi paraprakisht të përcaktohet për të gjithë personat e mëparshëm dhe për të gjithë territorin e vendit , sistemi juridik , nuk ka mundësi të definimit të kuptimit të kompensimit real ,i cili ka mundësi të aplikimit të menjëhershëm dhe rutinor. 1) Me termin paluajtshmëri apo send i paluajtshëm, nënkuptohet toka respektivisht parcela tokësore. Përveç tokës si paluajtshmëri , nënkuptohen edhe të gjitha objektet të cilat në mënyrë mekanike apo organike janë të lidhura me tokën, e prej tyre: objektet e banimit, objektet ekonomike, digat, podrumet, instalimet apo objektet tjera të ngjashme ,të cilat janë të ndërtuara për ekzistim afatgjatë. Kur bëhet fjalë për kompensimin e tokës bujqësore të shpronësuar , atëherë duhet pasur parasysh dobitë apo vlerëshmiritë e caktuara, të cilat pronari ka nga shfrytëzimi i rregullt i paluajtshmërisë .Në procedurën e përcaktimit të kompensimit, duhet vërtetuar se çka nënkuptohet me shfrytëzimin e rregullt të paluajtshmërisë, e me këtë nga cila masë, varet lartësia e asaj të dobie . Në këtë kontekst , duke u marrë parasysh sistemi ynë shoqëror, ku është përcaktuar pozita shoqërore-ekonomike e qytetarit, në kuptimin e të drejtave të tyre në raportet pronësore, me shfrytëzimin e rregullt të tokës bujqësore ,duhet nënkuptuar shfrytëzimin e tokës përmes punës personale dhe atë mënyra si punohet toka në rajonin ku gjendet ajo. Principi rregullativ , kërkon që në këtë bazë, të vlerësohet vlera objektive e tokës bujqësore, si kusht natyror i prodhimtarisë e në bazë të mundësive ekonomike të çdo pjese rajonale. Prodhimi bujqësor realizohet në periudhën kohore 1 vjeçare dhe pronari i mëparshëm i paluajtshmërisë së shpronësuar , realizon nga përdorimi i saj dobinë vjetore. Ajo dobi vjetore, përcaktohet si një ndryshim në mes të vlerës së 1. Ligji mbi Ekspropriimin i RSFJ,nr.5/68,11/68,3068 2. prodhimeve e cila realizohet me shfrytëzim të paluajtshmërisë dhe të gjitha shpenzimeve të prodhimit. Shpenzimet e prodhimit kanë strukturën vijuese: Shpenzimet materiale, Amortizimi, të ardhurat personale , detyrimet shoqërore, Shpenzimet e tregut etj. Kuptimi real i kësaj baze të kompensimit është që të vlerësohet mënyra konkrete e fitimit dhe të përcaktohen rezultatet reale të atij fitimi. Ato rezultate, mund të jenë në nivelin mesatar shoqëror rajonal apo të asaj ane ,në të cilin rast do të vjen deri te përputhshmëria në mes të dobisë objektive dhe subjektive , e gjithashtu edhe rezultatet mund të jenë nën mesataren apo mbi mesataren shoqërore. Në secilin rast, kompensimi duhet ti bëhet pronarit të mëparshëm, në bazë të vlerës së tregut të pronës, e cila përcaktohet në përputhje më dispozitat e Ligjit mbi shpronësimin e pronës së paluajtshme e sipas dobisë e cila për te është më e volitshme.2) Vlen të theksohet se çmimin e tregut e cakton gjykata, nëse ajo është kontestuese, e këtë në bazë të gjitha mjeteve faktike me të cilat disponon. Caktimi çmimit të tregut, mund të bëhet në mënyra të ndryshme e këtë: sigurimin e kontratave të shitblerjes të cilat janë lidhur gjatë një periudhe të raporteve të organeve kompetente dhe përmes ekspertizës . Duke i aplikuar të gjitha këto

62

metoda dhe më pastaj me vlerësimin e përafërt të gjitha këtyre fakteve, të përcaktohet se çka është çmimi i tregut lidhur me pronësin e paluajtshmërisë së shpronësuar . 10)Është relevante të merret parasysh edhe fakti se paluajtshmëria e shpronësuar sa i ka shërbyer pronarit të mëparshëm si bazë materiale e ekzistencës, si dhe fakti se për shfrytëzimin e saj a ka shfrytëzuar vetëm punën e tij apo edhe anëtarëve tjerë të familjes. Si moment kohor ,për përcaktimin e kompensimit përkitazi me paluajtshmërinë e shpronësuar , merret koha e marrjes së vendimit të shkallës së parë mbi kompensimin. Kjo dmth. se kompensimi në të holla përcaktohet sipas kushteve e rrethanave ekzistuese kohore. 3) Këtë çështje , duhet nënkuptuar në atë mënyrë që kompensimi duhet të caktohet në momentin e marrjes së vendimit të shkallës së parë e këtë pa marrë parasysh se ky vendim nga ana e gjykatës më të lartë do të ndryshohet ose prishet me rekomandim rigjykimi. Në rastet kur shpronësimi bëhet në kohën kur në paluajtshmërinë e e caktuar gjenden të mbjellat apo frytet, pronari i mëparshëm ka të drejtën për ti marrë ato. Por, nëse shfrytëzuesi i shpronësimit , kërkon menjëherë shfrytëzimin e paluajtshmërisë së caktuar , ai është i detyruar që ato të mbjella apo fryte të ia kompensojë ish pronarit. KOMPENSIMI REAL PËR TOKËN NDËRTIMORE Me rastin e caktimit të kompensimit për tokën ndërtimore, nuk merret parasysh çdo dobi por vetëm dobia e cila ka mundësi të realizohet me shfrytëzimin e rregullt të tokës ndërtimore. Është e rëndësishme të veçohet se me shfrytëzimin e rregullt të ish pronarit, nënkuptohet ajo që ai e ka pasur të drejtën në ndërtimin në atë paluajtshmëri. Kriteri përcaktues i kompensimit nga kjo bazë ,është vlera me të cilën toka ndërtimore merr pjesë në anën e shpenzimeve materiale të ndërtesës banesore shoqërore, në vendin ku gjendet paluajtshmëria e marrë. Kompensimi në këtë drejtim, caktohet në bazë të përqindjes nga çmimi mesatar i tregut të objektit të banimit. 2. Ligjit mbi shpronësimin e pronës së paluajtshme të Rep. Kos. (Neni 15) 3. Ligji mbi ekspropriimin i KSK.Fz. Nr.21/78 Për dallim nga baza e kaluar, nga e cila është vërtetuar dobia e konkluduar e cila ka pasur mundësi realizimi nga shfrytëzimi i rregullt i tokës ndërtimore, nga kjo bazë, caktohet fitimi të cilin më parë e ka pasur nga shfrytëzimi faktik. Është për tu veçuar çështja se toka ndërtimore është e ndërtuar apo e pa ndërtuar. Te toka e pa ndërtuar , nënkuptohet se ish pronari nuk e ka shfrytëzuar të drejtën për ndërtim por e ka shfrytëzuar vetëm të drejtën për shfrytëzimi nga aspekti bujqësor. Në këtë mënyrë dobia e realizuar është dukshëm më e ulët nga dobia e cila do të ishte realizuar nga shfrytëzimi i tokës ndërtimore për ndërtim, andaj është e logjikshme se kompensimi i ish pronarit do të përcaktohet si vlerëshmëri objektive bujqësore.

63

Në tokën ndërtimore, pronari i mëparshëm mund të ketë ndërtuar objekte të cila i kanë shërbyer për të banuar apo për ti shërbyer për veprimtaritë e caktuara si janë : shtëpitë, objektet afariste, punimoret etj. Kriteri për përcaktimin e kompensimit sipas kësaj baze është vlera ndërtimore e objektit .Vlerësimi i vlerës ndërtimore bazohet në vlerën e objektit e në përputhëshmëri me normativat teknike ndërtimore e rregullat e vlerësimit të paluajtshmërive e në bazë të përvojës në projektimet dhe realizimet e ndërtimeve të objekteve ndërtimore. Vlerësimi i objektit ndërtimor bëhet duke marrë parasysh kualitetin e materialit ndërtimor por edhe të vetë punëve ndërtimore. Nga ajo vlerë e përcaktuar e objekteve , duhet të zvogëlohet amortizimi i objektit e këtë duke u marrë për bazë periudha që nga momenti i ndërtimit të tij e gjerë në momentin e caktimit e kundërvlerës së tij. Mendoj se është e rëndësishme të veçohet se te përcaktimi i kompensimit për marrjen e tokës ndërtimore ,është i përjashtuar çmimi i tregut i formuar në qarkullimin juridik të ndërtesave. Me këtë përjashtim, nënkuptohet që çmimi i tregut nuk do të merret parasysh si bazë e kompensimit real dhe se kompensimi duhet të caktohet sipas bazave tjera si ato të karakterit ekonomik e social. 4 Me zhvillimin e qyteteve dhe hapjen e territoreve të tyre ,vazhdimisht rritet edhe vlera tokës ndërtimore ,përmes objekteve të ndërtuara në atë tokë. Krahas kësaj, ekzistojnë ekziston kërkesa shumë më e madhe për blerjen e banesave nga oferta e mundshme për shkak të mungesës permanente të banesave në treg. Poashtu, rëndësi të veçantë ka edhe fakti se sa i ka shërbyer paluajtshmëria e marrë pronarit të mëparshëm , si bazë materiale për ekzistencën e tij. Kemi raste të caktuara kur ish pronari i objektit të banimit nuk e ka shfrytëzuar të njëjtin për banim, por ia ka lëshuar në shfrytëzim me qira personit tjetër ,nga i cili realizon të ardhura të caktuara me të cilat siguron ekzistencën e tij jetësore. Poashtu, lokalet afariste kanë mundësi të jenë në pronësi të qytetarëve dhe të njëjtat mund të shfrytëzohen për kryerjen e veprimtarive të ndryshme ,me punën e tij të varur. Pasi në rastin konkret, bëhet fjalë për kryerjen e veprimtarisë së lejuar afariste, atëherë edhe lokalet afariste duhet trajtuar si mjete të punës. 4) Ligji mbi punën e bashkuar i RSFJ nr.53/76 Fillimisht kemi theksuar se me shpronësim të paluajtshmërisë duhet kuptuar kalimin e pronësisë së qytetarëve në pronësi shoqërore. Ndërsa objekti shpronësimit mund të jetë vetëm paluajtshmëria mbi të cilën ekziston e drejta e pronësisë së personit të caktuar. Mirëpo, kemi shumë raste kur na parashtrohet pyetja se a ka mundësi që objekt i shpronësimit të jetë objekti i ndërtuar pa ndonjë leje të organit kompetent. Në këtë drejtim ekzistojnë mendime të ndryshme. Dukuria e ndërtimit të objektit banesor pa lejen përkatëse, nuk është e njohur vetëm në praktikën gjyqësore por edhe në praktikën e organeve tjera të cilat merren me këto çështje. Ndërtimi i kundërligjshëm është prezantuar si dukuri përcjellëse e zhvillimit të shpejtë shoqëroro-ekonomik të qyteteve nga shpërngulja e banorëve nga viset

64

rurale në ato urbane. Në kontekstin e këtij zhvillimi, edhe banesa është trajtuar si kategori sociale e jo ekonomike, duke llogaritur se me ndërtim pa leje është mundësuar plotësimi i nevojave urgjente të banimit përkatësisht që ndërtuesi të siguron, si thuhet me konstatimin popullon “Kulmin mbi kokë”. Ndërtimi jo ligjor, na prezantohet para gjykatave momentin kur kërkohet që objektet të rrënohen për shkak të realizimit të planeve urbanistike të qytetit. Shikuar për nga aspekti juridik, rezulton se personi i cili ka ndërtuar objektin pa lejen përkatëse, nuk ka mundësi për ta fituar të drejtën e pronësisë mbi të njëjtin, andaj prej kësaj rezulton se objektet e tilla nuk kanë mundësi të jenë objekte të shpronësimit, për të iu caktuar edhe kompensimi i vlerës së tyre dhe realizimi i saj nga ndërtuesi. Në këto raste, ndërtuesi i objektit, urdhërohet në afatin e caktuar për ta rrënuar personalisht objektin dhe të marrë materialin ndërtimor, si pronë e tij. Mirëpo, në praktikën gjyqësore, lidhur me këtë çështje nuk ka qëndrimet njëjta. Sipas një qëndrimi, shfrytëzuesi i shpronësimit apo subjekti kërkues apo përfitues, nuk ka detyrimin që ndërtuesit të objektit pa leje të ia siguroj objektin tjetër të banimit, meqë ky detyrim ka të bëjë vetëm për banuesit e objektit që ka mundësi të jetë objekt i shpronësimit. Sipas qëndrimit tjetër , të gjitha personave iu takon e drejta për të iu siguruar objektin tjetër meqë çështja e të drejtës së banimit është çështje e ndarë dhe si e tillë nuk duhet të lidhet me shpronësimin. Mendojmë se në sistemin juridik duhet të rregullohen kushtet e përgjithshme për shfrytëzimin e tokave por edhe kushtet e veçanta sipas të cilave ato jepen në shfrytëzim. Poashtu me dispozita ligjore, duhet të rregullohen raportet të cilat prezantohen në kontekstin e shfrytëzimit të pa destinuar të tokave dhe llojit të veçantë të mjeteve shoqërore. Rregullativa e gjertanishme juridike, nga lëmia e ndërtimit të objekteve investive, i jep autorizime organit kompetent administrativ për ti rrënuar objektet e ndërtuara pa leje. Por sistemi juridik duhet të rregulloj edhe raportet të cilat na paraqiten me rastin e shfrytëzimi të pa destinuar të tokës ndërtimore në periudhën më të gjatë kohore. Nëse kërkesa për rrënimin e objekteve të ndërtuara pa leje ,drejtohet për interesin e përgjithshëm shoqëror, e para kësaj shfrytëzimi i pa destinuar i tokës ndërtimore i ekzistuar në periudhën më të gjatë kohore, sipas mendimit tim, shfrytëzuesit të tokës , për rrënimin e objektit të banimit apo shtëpisë, duhet ti njihet e drejta në objekt tjetër banimi në sektorin shoqëror. Para kësaj , gjithsesi duhet pasur parasysh në sinqeritetin e personit të cilit do t`i pranohet një e drejtë e tillë. Meqë në të gjitha qytetet dhe rajonet tjera të vendit ,profilet e ndërtimeve të objekteve të banimit pa leje të organit kompetent nuk janë të njëjta , është e nevojshme që Komuna si bashkësi shoqërore politike, të përcaktojë kushtet e veçanta në bazë të cilave këta persona kan mundësi të realizojnë të drejtën në objekt banimi në pronësinë shoqërore. Vlen të theksohet se me dispozitat e Ligjit mbi shpronësimin e pronës së paluajtshme, konstatohen edhe rregullat themelore për përcaktimin e shumës së

65

kompensimit për pronën e shpronësuar. Në këtë kontekst veçohet se kompensimi bëhet kryesisht duke u bazuar në vlerën e tregut të pronës së caktuar. Sipas këtyre dispozitave ,me kompensim nënkuptohet kompensimi i dëmit i cili ka mundësi të dëshmohet e i cili i personit të shpronësuar si pasojë e shpronësimit duke u llogaritur edhe vlera e pronës së paluajtshme e cila është shpronësuar , duke u përfshirë –nëse është e aplikueshme -pjesët aksesore dhe frutat e saj. Mirëpo duhet veçuar se kompensimi nuk ka mundësi të paguhet për humbjen e cilësdo ndërtesë ose objekti tjetër ,nëse ai objekt është ndërtuar në kundërshtim me cilindo ligj ose rregull të aplikueshme si dhe nëse objekti nuk ka qenë në gjendje të legalizohet sipas ligjit të Kosovës të aplikueshëm, në datën e nxjerrjes së vendimit përfundimtar për shpronësimin. Nëse një objekt ose ndërtesë ishte i ndërtuar në mënyrë të jashtëligjshme, në datën e nxjerrjes së Vendimit përfundimtar të shpronësimin e tij, ka mundësi të legalizohet por nuk është legalizuar, kompensimi për humbjen e kësaj ndërtese ose këtij objekti, do të kufizohet vetëm në shpenzimet e dokumentuara për ndërtimin e tij. Organi kompetent për kompensimin e pronës së shpronësuar ,sipas Ligjit në fjalë, paraprakisht kërkon nga parashtruesi i kërkesës për eksproprijim ta ia paguaj shumën e kompensimit të përcaktuar në vendimin përfundimtar ish pronarit ose zotëruesit të interesit. Në këtë kompensim ,do të llogaritet shuma e përcaktuar me aktin përfundimtar dhe interesi . Interesi akumulohet në shkallën prej 7 % i cili kapitalizohet në bazë vjetore . 5) Ndërsa llogaritja e interesit, bëhet duke u marrë për bazë data e hyrjes në fuqi e Vendimit përfundimtar e deri në datën e pagesës definitive. Në rastet kur personi nuk pranon kompensimin ,mjetet do ti depozitohen në xhirollogari të mirëbesimit në BQK në emër të atij personi. Ndërsa në rastet kur personi i pakënaqur me shumën e përcaktuar të kompensimit ,ka iniciuar procedurë pranë gjykatës kompetente për vlerësim real të paluajtshmërisë së eksproprijuar, e gjykata nxjerrë aktgjykim i cili kërkon pagimin e kompensimit shtesë ,Organi shpronësues do të paguaj ose do të kërkojë nga subjekti kërkues ose përfitues i pritur , nëse ka të këtillë –që të paguajë kompensimin shtesë. Zyra për vlerësimin e pronës së paluajtshme , e themeluar në kuadër të Departamentit përkatës të Ministrisë së Ekonomisë dhe Financave ,ka mundëi të angazhimit të ekspertëve të lëmisë përkatëse për të ndihmuar vlerësimin sa më real të (5. Ligji mbi shpronësimin e pronës së paluajtshme, neni 16.) pronës së caktuar e cila është objekt i shpronësimit, kompetencë kjo që përcaktohet me dispozitat e Ligjit mbi shpronësimin e pronës së paluajtshme. Gjatë procedurës së shpronësimit, ish pronarët e pronave të paluajtshme dhe zotëruesit e interesit , kanë të drejtën për të dhenë mendime të tyre pranë zyrës për vlerësimin e pronave në fjalë. Kjo zyrë nxjerrë aktin përfundimtar brenda afatit prej 150 ditëve, nga data e pranimit të kërkesës të organit shpronësues. Pronari apo zotëruesi i interesit në pronën e paluajtshme, e cila është objekt i shpronësimit e i cili mendon se me vendimin preliminar janë cenuar interesat e tij,

66

me ankesë i drejtohet Gjykatës kompetente , me të cilën atakon plotësisht apo pjesërisht atë vendim. Nëse organi i shpronësimit është organ i një Komune,ankesa paraqitet pranë gjykatës përkatëse komunale ,ndërsa në rastet kur shpronësues është Qeveria, ankesa paraqitet pranë Gjykatës Supreme të Kosovës. Ankesa dorëzohet në afatin prej 30 ditësh , llogaritur që nga data e hyrjes në fuqi të vendimit preliminar. Në bazë të ndryshimeve të raporteve shoqërore-ekonomike , na prezantohen edhe shfrytëzuesit apo përfituesit e ndryshëm të cilët marrin nga organi shpronësues të drejtën e shfrytëzimit ose administrimit të pronës së paluajtshme. Procedura e shpronësimit të paluajtshmërisë, iniciohet nga Subjekti kërkues apo autoriteti publik , sipas kërkesës së drejtuar organit përkatës të shpronësimit. E drejta e Komunës për administrim të tokës ndërtimore ,bie në funksion të pushtetit politik e nuk është e drejtë nga aspekti i marrëdhënieve shoqëroro-ekonomike e as e drejtë e natyrës pasurore-juridike. Prej kësaj rezulton se personat juridik dhe fizik, kanë mundësi të jenë vetëm bartës të drejtës së shfrytëzimit të tokës e këtë në bazë të vendimit të caktuar të bashkësisë shoqëroro-politike, e këtë vetëm për destinimin e caktuar e në përputhshmëri me dispozitat ligjore. E në këtë drejtim ,jemi të mendimit se në këto raste , në procedurën shpronësimit si palë në anën e shfrytëzuesit të shpronësimit , ka mundësi për tu prezantuar vetëm Komuna. Së fundi, duhet theksuar se baza e kompensimit të drejtë në pronën mbi paluajtshmërinë e shpronësuar është mbrojtja e pronarit të mëparshëm jo vetëm si ish bartës i të drejtës së pronësisë por edhe si subjekt i të drejtës së punës përkatësisht shfrytëzimit të objektit të shpronësuar . Sipas kësaj rezulton se me institutin e kompensimit real përpos mbrojtjes së lidhshmërisë juridiko-pronësore Pronar-Send, të realizohet edhe mbrojtja e lidhshmërisë shoqërore –ekonomike Pronar-punë .Në këtë kontekst duhet të aplikohen edhe parimet kushtetuese për një kompensim sa më real për si kundërvlerë për paluajtshmërinë e shpronësuar. 6. Ligji mbi shpronësimin e pronës së paluajtshme nr.03/L-139 (Neni 21) MA.cand.Florent Muçaj66 ASPEKTE KUSHTETUESE KRAHASIMORE TË FORCAVE TË ARMATOSURA

66 Autori është kandidat në studimet pastdiplomike Master, në Fakultetin Juridik të Universitetit të

Prishtinës, drejtimi Kushtetues-Administrativ.

67

Vështrime Hyrëse Sektori i sigurisë si sektor shumë i rëndësishëm në një vend për zhvillimin dhe stabilitetin e shoqërisë, paraqitet në shumë drejtime dhe në shumë mekanizma përmes të cilave sendërtohet. Përveç institucionit të Shërbimit Inteligjent, Policisë apo institucioneve të tjera, segment shumë i rëndësishëm i sektorit të sigurisë është edhe Ushtria e cila luan një rol kyç. Tema të cilën do ta shtjellojmë në vazhdim ka të bëjë pikërisht me Forcat e Armatosura, si segment shumë i rëndësishëm i sektorit të sigurisë në një vend. Trajtimi i kësaj teme do të bëhet kryesisht duke u përqendruar në aspekte krahasuese në mes të forcave të armatosura të vendeve të ndryshme. Duke marrë parasysh faktin që në të gjitha vendet e botës dallojnë në mënyrën e rregullimit kushtetues, atëherë një trajtim krahasues do të ndihmonte jashtë mase që të njihemi më mirë me funksionimin e këtij segmenti. Një pjesë e temës do të trajtojë rregullimin kushtetues të Forcave të Armatosura të Amerikës, mënyrën e funksionimit dhe organizimit të këtyre forcave. Në këtë kontekst lidhur me Forcat e Armatosura Amerikane, do të shtjellohet roli kushtetues i Presidentit Amerikan në raport me Armatën Amerikane, raporti dhe roli i kongresit, si dhe në fund do të shtjellohet roli edhe i sekretarit të mbrojtjes në armatë, fuqia e tij në raport me komandën. etj. Si model krahasues në shtjellimin e kësaj teme është marrë edhe rregullimi kushtetues i ushtrisë së shtetit amë Shqipërisë, rolin kushtetues të Presidentit në Armatën Shqiptare, atë të Ministrit të Mbrojtjes, dhe Kuvendit të Shqipërisë. Në pjesën tjeter e këtij punimi do të trajtohet funksionimi dhe organizimi i Ushtrisë së Maqedonisë, po ashtu edhe armata e këtij shteti do të trajtohet në aspektin e rolit të presidentit si komandant suprem i këtyre forcave, fuqisë së tij komanduese etj. Gjithashtu do të shtjellohet edhe roli i ministrisë së mbrojtjes në armatë si dhe i kuvendit si organ legjislativ. Pa dyshim që pjesa më interesante do të jetë pjesa në të cilën do të trajtohet rregullimi kushtetues dhe organizimi i Forcave të Sigurisë të Republikës së Kosovës (FSK), si një forcë e re e sapo themeluar të cilën e presin edhe shumë sfida të reja në të ardhmen. Po ashtu edhe në elaborimin e pjesës që i dedikohet FSK-së do të mundohemi që të bëjmë tërheqjen e paraleleve ndërmjet forcave tjera që janë si objekt trajtimi të temës. Në këtë kontekst do të tërhiqen paralelet në rolin kushtetues të Presidentit të Republikës së Kosovës në FSK, rolin e organit legjislativ, rolin e ministrit të kësaj force si dhe rolin komandues të Komandantit të Forcës së Sigurisë së Kosovës. Duke e ditur që Forca e Sigurisë të Republikës së Kosovës kanë rrjedhur nga Pakoja e Ahtisaarit si propozimi gjithëpërfshirës për statusin final të Kosovës, që në fillim këto forca janë krijuar me shumë kufizime dhe do të jetë më të vërtetë vështirë të tërhiqen paralele në raport krahasues më ushtritë e vendeve tjera për shkak të misionit dhe statusit të papërcaktuar se çfarë në të vërtetë janë. Metodologjia e këtij punimi është mjaft e pasur. Për të arritur rezultatet e synuara kemi përdorur metoda që janë të njohura në shkencat shoqërore ne përgjithësi, dhe në ato juridike në veçanti. Metoda kryesore e cila e karakterizon tërë temën e seminarit është metoda krahasuese, përmes së cilës jemi munduar ta nxjerrim

68

mënyrën e rregullimit kushtetues dhe ligjor të Forcave të Armatosura në vendet përkatëse. Metodat tjera që n’a kanë shërbyer në trajtimin e temës janë edhe metoda e analizës, deduksionit, induksionit si dhe metoda dogmatike dhe ligjore. Metoda e analizës ka shërbyer më shumë në zbërthimin e njohurive rreth temës në fjalë, kurse ajo e sintezës për ti mbledhur njohuritë e caktuara në lidhje me temën. Metoda e deduksionit dhe induksionit si metoda shumë të rëndësishme të shkencave shoqërore, n’a ka shërbyer për të ardhur më përfundime të caktuara në lidhje me çështjet që i kemi shtjelluar. Shumë interesante ka qenë edhe implikimi i metodës dogmatike-ligjore e cila justifikohet me faktin që krahasimi dhe trajtimi i temës është bërë duke u përqendruar kryesisht në aktet kushtetuese dhe legjislative të vendeve përkatëse, të cilat janë përdorur edhe si burime për hulumtimin e temës. Qëllimi i punimit të temës bazohet kryesisht në studimin më të theksuar të rregullimit kushtetues të forcave të armatosura, krahasimin e këtij segmenti të sigurisë në vendet e ndryshme, dallimet dhe ngjashmëritë, si dhe dhënia e rekomandimeve të caktuara për këtë dimension shumë të rëndësishëm shtetëror. Arsyetimi i kësaj teme përqendrohet në rëndësinë e Forcave të Armatosura në një shtet të caktuar, dhe rolin e tyre. Andaj hulumtimet shkencore që në vete ngërthejnë shqyrtime të tilla janë më të vërtetë të nevojshme për t’i ofruar. 1.Forcat e Armatosura dhe Kushtetuta Kushtetuta si akti më i lartë në një vend, është objekt kryesor i studimit të së Drejtës Kushtetuese si shkencë. Shumë teoricienë të së Drejtës Kushtetuese gjatë trajtimit shkencor që i kanë bërë këtij akti në shkencën e të Drejtës Kushtetuese e kanë definuar si një kontratë e cila lidhet ndërmjet dy subjekteve, shtetit një njërën anë dhe qytetarit në anën tjetër, njëkohësisht kjo i obligon të dyja palët për faktin që sjell të drejta dhe detyrime : qytetarët në njërën anë duke e votuar kushtetutën, legjitimojnë shtetin dhe e furnizojnë atë me pushtet, kurse shteti në anën tjetër ka për detyrë garantimin e lirive dhe të drejtave, mbrojtjen e tyre dhe detyrime tjera të caktuara. Po ashtu qytetari duhet ti përgjigjet detyrimeve ndaj shtetit në bazë të parimit të reciprocitetit.67 Në praktikë kuptimi i kushtetutës si akti më i lartë në hierarkinë e akteve juridike shtetërore ndryshon rrënjësisht. Edhe pikëpamjet moderne lidhur me kushtetutën kanë ndryshuar tej mase. Në shkencën juridiko-kushtetuese akoma qëndron fakti që kushtetuta si akt suprem patjetër duhet t’i rregullojë dy çështje: liritë dhe të drejtat themelore të njeriut si dhe pushtetin shtetëror.68 Rëndom njohësit e kushtetutës dallojnë në qasje praktike dhe teorike ndaj këtij akti të rëndësishëm. Ajo që teoricienët e shqyrtojnë, krejt ndryshe mund të kuptohet dhe transmetohet në praktikë. Procesi praktik i draftimit të një kushtetute paraqet gjërat shumë më ndryshe se sa qasja teorike, sepse përveç ekspertëve që njohin mirë lëmin e të drejtës kushtetuese, ky proces kërkon edhe ekspertë të fushave të tjera të cilat rregullohen me aktin më të lartë. Njëra prej segmenteve që sot e rregullon çdo kushtetutë në botë, janë forcat e armatosura, si dimension shumë i rëndësishëm në një vend. Parimisht qasja kushtetuese ndaj këtij

67 Shih Dr. Arsim Bajrami, “Draftimi i Kushtetutës”, Prishtinë 2007, faqe 24. 68 Shih Dr. Kurtesh Salihu, “E Drejta Kushtetuese”, Prishtinë 2004, faqe 53.

69

mekanizmi shumë të rëndësishëm të sigurisë, bëhet në mënyrë më të shkurtër, duke i’a lënë që në mënyrë me detaje rregullimi i kësaj fushe të bëhet nga legjislacioni organik. Por projektimi dhe strukturimi i forcave të armatosura, niset pikërisht nga kushtetuta dhe së këndejmi është vullneti i kushtetutëvënësit dhe aftësia e tij për të bërë projektimin. Edhe pse në disa raste ky vullnet nuk respektohet, siç ndodh me kushtetutat e ashtuquajtura në teorinë kushtetuese të oktruara (Rasti i Bosnjës apo edhe i Kosovës deri në një masë) në të cilat forma e rregullimit dhe funksionimit të Forcave të Armatosura ka qenë e kufizuar për kushtetutëvënësit. Të gjitha kushtetutat e vendeve në botë, përmbajnë kapitullin e veçantë që i referohet këtyre forcave. Në aspektin terminologjik forcave të armatosura shumica e kushtetutave i referohen si ushtri apo armatë. 2.Forcat e Armatosura Amerikane Shtetet e Bashkuara të Amerikës, si vend me qeverisje të pastër presidenciale, kanë një sistem mjaft të integruar të sigurisë dhe organizim mjaft të avancuar të Forcave të Armatosura. Forcat e Armatosura të SHBA-ve funksionojnë në kuadër të Departamentit të Mbrojtjes dhe ndahen në: Forcat e Armatës( Tokësore), Ajrore, Detare dhe Forcat e Gardës Kombëtare. Këto segmente të Forcave të Armatosura funksionojnë të ndara nga njëra tjetra si të veçanta dhe secila i ka përgjegjësitë dhe detyrat e veta në kuadër të shtetit amerikan. Të gjitha keto rregullohen me ligj dhe pika e vetme e cila i bashkon këto forca është mbrojtja e vendit si mision i përbashkët. Detyrë primare e Ushtrisë Amerikane është mbrojtja territoriale e shtetit dhe e popullit amerikan, sigurimi i forcave dhe strategjisë kombëtare për mbrojtjen e vendit. Po ashtu është përgjegjëse për të gjitha operacionet tokësore ushtarake. Ushtria amerikane njëherësh është edhe dega më e vjetër dhe më e madhe e shtatë shërbimeve të uniformuara. Si një ndër ushtritë më të forta në botë, dhe më të shumtat në numër, Ushtria Amerikane përveç që përkujdeset për ruajtjen e sigurisë në vend, forcat i ka të shpërndara edhe jashtë vendit në misione paqeruajtëse në kuadër të Aleancës Veri-Atlantike NATO. Një mision të tillë forcat amerikane tani janë duke e zhvilluar edhe në Kosovë, Bosnjë dhe Hercegovinë, Afganistan, Irak etj.Sa i përket strukturës së Ushtrisë Amerikane, sikurse shumica e ushtrive botërore edhe kjo përbëhet nga: Forcat Tokësore, Forcat Ajrore dhe ato Detare. Së këndejmi këto forca hyjnë nën ombrellën e Shtabit të Forcave të Bashkuara si mekanizëm shumë i rëndësishëm i hierarkisë në këtë ushtri. Në krye të Shtabit të Forcave të Armatosura qëndron shefi i shtabit në fjalë i cili është ndër tre njerëzit kryesor në zinxhirin komandues në këtë ushtri, pas Presidentit dhe Sekretarit të Mbrojtjes. Në kuadër të Ushtrisë Amerikane e cila njihet si një ndër ushtritë më të strukturuara në botë, hyjnë edhe Forcat e Mbrojtjes Territoriale, të cilat funksionojnë në kuadër të secilit nga 50 shteteve amerikane dhe kanë për qëllim mbrojtjen e territorit të shtetit të tyre. Në kuadër të shteteve federale në SHBA, funksionojnë edhe rojat bregdetare të cilat kanë funksionuar në kuadër të Departamentit të Mbrojtjes. Pas sulmeve të 11 shtatorit 2001 dhe përfundimisht pas riorganizimit shtetëror në vitin 2003, kanë kaluar në kuadër të Departamentit të Sigurimit të Atdheut.

70

Vetë sistemi i qeverisjes amerikane dhe ndarja e pushteteve në mënyrë të pastër, si dhe federalizmi i theksuar, kanë ndikuar tej mase edhe në organizimin e ushtrisë dhe strukturimin e saj. Është e udhës që në vija të trasha të ndalemi në shtjellimin e zinxhirit komandues të kësaj ushtrie i cili është tejet interesant dhe dallon shumë nga vendet tjera në përgjithësi. Si përfundim është i rëndësishëm fakti që Ushtria Amerikane ka sistem të ushtrisë vullnetare, dhe është lënë në vullnetin e qytetarëve Amerikanë se a dëshirojnë apo jo të shërbejnë në ushtrinë e vendit të tyre. 2.1 .Komanda dhe Kontrolli i Ushtrisë Amerikane Në aspektin e zinxhirit komandues dhe funksionimit të hierarkisë komanduese në Ushtrinë Amerikane, i rëndësishëm është roli i Presidentit, i cili njëherësh është edhe komandant suprem i ushtrisë. Rol të rëndësishëm në komandën e Ushtrisë Amerikane luan edhe Departamenti i Mbrojtjes, në kuadër të secilit përveç komandës së forcës operon edhe Agjencioni i Sigurisë Kombëtare dhe Agjencioni i Inteligjencës. Po ashtu nuk duhet anashkaluar edhe roli i Kongresit si organ ligjvënës në raport me ushtrinë, aq më pak kur dihet që në SHBA respektohet në maksimum sistemi i balancimit të pushteteve. Organ shumë i rëndësishëm në Ushtrinë Amerikane është dhe Departamenti Federal, i cili është i ngarkuar me koordinimin dhe mbikëqyrjen e agjencive dhe funksioneve të qeverisë në lidhje me sigurinë e përgjithshme dhe ndërshtetërore. 2.2. Roli i Presidentit Kushtetuta amerikane i ka dhënë një rol kyç presidentit të shtetit në raport me ushtrinë. Në bazë të kësaj kushtetute, presidenti është autoriteti numër një në vend në komandën e ushtris. Presidenti është Komandant i Përgjithshëm i Ushtrisë dhe Flotës Amerikane.69 Edhe në shumicën e vendeve të tjera pavarësisht fuqisë ekzekutive, presidenti është komandant i përgjithshëm i forcave të armatosura. Roli suprem i Presidentit në Ushtrinë Amerikane, shihet edhe me faktin që presidenti bën dekretimin e gjeneralëve të ushtrisë, duke pasur kështu qasje të drejtpërdrejtë në komandën ushtarake. Po ashtu është interesant fakti që Presidenti i SHBA-së mban komandën e ushtrisë në gjendjen e jashtëzakonshme dhe vetëm me urdhër të tij mund të bëhen lëvizje në strukturën ushtarake, p.sh. vetëm me urdhër të tij Forcat Bregdetare Ndërshtetërore mund të kalojnë në kuadër të Marinës në kohë lufte dhe gjendje të jashtëzakonshme. 2.3. Roli i Kongresit në Ushtri Kongresi është forca legjislative në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe përfaqëson pushtetin legjislativ. Lidhur me ushtrinë Kongresi ka më shumë kompetenca legjislative, nga të cilat kompetenca determinohet edhe roli i tij si organ përfaqësues në Forcat e Armatosura. Sa i përket rolit të Kongresit në këtë fushë, tërheqja e paraleles në relacionin President-Ushtri-Kongres, do të na sqaronte më mirë rolin komandues të tij. Është shumë interesant fakti se kongresi ka të drejtën për të shpallur luftën edhe pse presidenti është komandant i ushtrisë, njëherësh kjo kompetencë e kongresit

69 Shih, Kushtetuta e SHBA-ve, neni 2, paragrafi 2.

71

shihet edhe si mjet i kontrollit të presidentit nga ana e kongresit.70 Po ashtu është i rëndësishëm fakti që kongresi në rast të mungesës së presidentit në gjendjen e jashtëzakonshme është përgjegjës për të gjitha lëvizjet që bëhen në kuadër të Ushtrisë. Një raport të tillë mund ta justifikojmë me shembullin e mësipërm, p.sh. në rast të mungesës së presidentit, Forcat Bregdetare ndërshtetërore mund të kalojnë në radhët e Marinës vetëm me urdhër të Kongresit. Nga shembulli dhe tërheqja e paraleleve në relacionin e lartcekur parimisht shihet një rol i zbehur i kongresit krahasuar me fuqinë e presidentit. Në raportin në mes të kongresit dhe ushtrisë mund të flitet vetëm për kompetenca më shumë legjislative, se sa ekzekutive të cilat janë më pak të theksuara dhe natyrisht të kontrolluara. ë këndejmi në këtë relacion, kongresi ka të drejtë: 1. Të shpallë luftë, të lëshojë letrat e kundërsulmit dhe të nxjerrë akte juridike për trajtimin e rasteve të zënies së kundërshtarëve në tokë edhe në det.71 2. Të ngrejë dhe të mbajë ushtri, por për një periudhë më të kufizuar pasi që mjetet financiare për këtë qëllim nuk sigurohen për kohë më të gjatë se dy vjet. 3. Të ngrejë dhe të mbajë flotë ushtarake detare, por po ashtu me kohë dhe buxhet të limituar. 4. Të nxjerrë ligje për drejtimin e forcave ushtarake, tokësore, detare dhe atyre ajrore. 5. Të marrë masa për thirrjen e forcave të mbrojtjes territoriale për të zbatuar ligjet e vendit, për të shtypur kryengritësit dhe zmbrapsur pushtuesit.72 6. Të marrë masa për organizimin, armatosjen e Forcave të Mbrojtjes Territoriale, dhe për drejtimin e një pjese të tyre që mund të përdoret për shërbim në Shtetet e Bashkuara, duke i njohur shteteve federale të drejtën për emërimin e oficerëve dhe stërvitjen e Forcave të Mbrojtjes Territoriale, por vetëm sipas rregullave që përcakton vetë kongresi. 2.4. Roli i Sekretarit të Departamentit të Mbrojtjes Sekretari i mbrojtjes siç është cekur edhe më lartë është personi i tretë në vijë hierarkie në sektorin e sigurisë pas presidentit dhe kongresit. Sekretari i mbrojtjes është përgjegjësi kryesor për bërjen e politikave të sigurisë dhe njëherësh është këshilltar i presidentit për çështjet e sigurisë. Nën drejtimin e Presidentit, Sekretari i Mbrojtjes është udhëheqës i Departamentit të Mbrojtjes, dhe përveç se është anëtarë i kabinetit të presidentit, është edhe anëtarë i Këshillit Kombëtar, dhe zëvendës -Komandant Ushtrisë. Po ashtu merr kompetencat komanduese në mungesë të Presidentit, me disa kufizime nga ana e Kongresit, të cilat i kemi cekur më lartë. Parimisht Sekretari i Mbrojtjes dhe roli i tij në raport me Ushtrinë është pak a shumë nën hijen e Presidentit, fakt ky që dëshmon qartazi edhe njëherë fuqinë e Presidentit dhe dominimin e tij në sferën e sigurisë së Shtetit Amerikan.

70 Shih, Dr. Arsim Bajrami, “Demokracia Parlamentare”, Prishtinë 2005, faqe 219. 71 Shih, Kushtetuta e SHBA-ve, neni 3, paragrafi 8. 72 Po aty, pika 5.

72

3.Forcat e Armatosura të Republikës së Shqipërisë Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë si të gjitha Kushtetutat e tjera kualifikon Forcat e Armatosura si njërën ndër shtyllat më të rëndësishëme të cilët kanë për qëllim garantimin dhe mbrojtjen e vendit nga rreziqet permanentë, qoftë ato të brendshme dhe të jashtme. Forcat e Armatosura në këtë shtet janë krijuar dhe funksionojnë në bazë të parimeve të organizimit ushtarak në një shoqëri demokratike. Po ashtu, ato janë të ndërtuara në një kuadër të plotë ligjor, në marrëdhënie me shoqërinë ato i nënshtrohen kontrollit civil dhe përkujdesen për krijimin e një rendi stabil ligjor dhe kushtetues. Forcat e Armatosura të Republikës së Shqipërisë, kanë mision kushtetues ruajtjen e pavarësisë, sovranitetit dhe tërësisë territoriale të vendit73. Mbrojtjen dhe mbështetjen e popullit në kohë paqeje dhe lufte si dhe dhënien e kontributit për sigurinë në rajon e më gjerë. Këto forca janë absolutisht të pa anshme politikisht siç e parasheh Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë. Po ashtu në raport të ndërsjelltë kultivohet një stabilitet institucional, përderisa asnjë forcë ushtarake tjetër nuk mund të kalojë në territorin shqiptar, dhe po ashtu asnjë forcë ushtarake nuk mund të dërgohet jashtë, pa miratimin e Kuvendit të Shqipërisë74. Kjo tregon përkushtimin dhe misionin e Ushtrisë Shqiptare për mbrojtjen e tërësisë territoriale të Republikës. Kur flitet për forcat e armatosura, është i rëndësishëm fakti se Shqipëria praktikon një sistem shumë interesant të ushtrisë, sistemi i kombinuar ushtarak, i cili është i detyrueshëm dhe vullnetar. Kushtetuta i obligon të gjithë shtetasit e Shqipërisë që të marrin pjesë në mbrojtjen e Republikës së Shqipërisë, por të gjithë shtetasit që për arsye të caktuar nuk pranojnë që të bëhen pjesë e Forcave të Armatosura, janë të detyruar të kryejnë një shërbim alternativë, i cili është i paraparë me ligj.75 Pjesëtarët e shërbimit ushtarak të Republikës së Shqipërisë, siç e cekëm edhe më lartë nuk duhet të përzihen në asnjë aktivitet politik dhe parti politike. Po ashtu kyçja në shërbimin ushtarak përcaktohet në mënyrë të detyrueshme dhe kjo çështje më detajisht është e rregulluar me ligj të veçantë.76 Është shumë interesante paraqitja e formë së kombinuar të ushtrisë në Republikën e Shqipërisë, në shumicën e vendëve të NATO-s shërbimi ushtarak është vullnetar, zatën aplikimi i kësaj forme të shërbimit ushtarak në Shqipëri është paraqitur për faktin që Shqipëria është një vend që ka kaluar nëpër periudha të mëdha krize, dhe në vazhdimësi i është dashur një stabilitet në fushën e sigurisë. Armata e Republikës së Shqipërisë përbëhet nga: Ministria e Mbrojtjes, Shtabi i Përgjithshëm dhe Forcat e Bashkuara, ku përfshihen: Forcat Tokësore, Ajrore dhe ato Detare. Këto forca kanë një strukturë interesante të komandës dhe marrjes së roleve komanduese në rastet e jashtëzakonshme dhe ato paqësore në vend. Edhe në Shqipëri mënyra e komandës së ushtrisë fillon nga Presidenti si Komandant

73 Shih, Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, neni 12, pika 1. 74 Po aty pika 3. 75 Po aty, neni 166, pika 2. 76 Shih, Ligji për shërbim në Forcat e Armatosura të Shqipërisë, neni 3, pika 1.

73

Suprem, për të vazhduar në qasjen që e ka Kuvendi në këtë fushë dhe atë të Ministrit të Mbrojtjes, pa e harruar Komandantin e Përgjithshëm të Ushtrisë.

4.Komanda dhe Kontrolli i Ushtrisë së Republikës së Shqipërisë Komanda dhe qasja komanduese në Forcat e Armatosura të Republikë se Shqipërisë, është në proporcion të drejtë me vetë funksionimin dhe rregullimin shtetëror dhe formës së qeverisjes. Shqipëria si një vend që ka një sistem të pastër parlamentar-mazhoritar, ka strukturuar edhe ushtrinë ku baza e kompetencave komanduese dhe kontrolluese në ushtri bie në barrën e pushtetit legjislativ dhe ekzekutiv, por me një rol mjaft të zbehur të presidentit, i cili gati e gjithë komandën dhe kontrollin ndaj ushtrisë e ushtron përmes qeverisë konkretisht kryeministrit. Edhe funksioni politik i Presidentit të Republikës së Shqipërisë në përgjithësi është nën hijen e Kryeministrit dhe të pushtetit ekzekutiv. Këtë e kanë dëshmuar edhe krizat dhe vështirësitë që ka pasur Republika e Shqipërisë në zgjedhjen e presidentit. Në relacion me Ministrinë e mbrojtjes lidhur me Komandën e Ushtrisë Shqiptare po ashtu presidenti ka një rol të kombinuar dhe shumë çështje në lidhje me Forcat e Armatosura i kryejnë në bashkëpunim. 4.1. Roli i Presidentit Atributi më i rëndësishëm kushtetues që i vishet Presidentit të Republikës së Shqipërisë nga akti më i lartë i shtetit shqiptar, është Komandanti Suprem i Forcave të Armatosura. Roli i Komandantit Suprem në këto forca dallon nga koha e luftës në atë të paqes, për arsye se Presidenti i Republikës vetëm në kohë paqeje udhëheq ushtrinë, dhe një gjë të tillë e bënë përmes Ministrit të Mbrojtjes dhe Kryeministrit. Në rastet e jashtëzakonshme dhe në kohë krize të vendit Komanda e Ushtrisë Shqiptare kalon në duart e Komandantit të Përgjithshëm të Forcave të Armatosura, gjë e cila me së miri tregon për rolin e presidentit kundrejt ushtrisë. Më së miri ky rol i Presidentit në Ushtrinë Shqiptare mund të shihet përmes kompetencave ekzekutive dhe zgjedhore të tij. Në propozim me kryeministrin emëron dhe shkarkon Shefin e Shtabit të Përgjithshëm, kjo kompetencë zgjedhore tregon qartazi faktin e ushtrimit të kombinuar të funksioneve të tij në raport me Armatën. Po ashtu Presidenti në bashkëpunim me Ministrin e Mbrojtjes emëron dhe shkarkon, Komandantin e Forcave Tokësore, Ajrore dhe atyre Detare77. Së këndejmi në lidhje me Presidentin është e rëndësishme të thuhet që është presidenti ai i cili jep gradat më të larta ushtarake sipas ligjit, kompetencë kjo e cila nuk duket të ketë ndonjë rol të madh funksional në Forcat e Armatosura, por më shumë lidhet me figurën e presidentit si përfaqësues i sovranit në një vend. Nga këto që i kemi shtruar më lart mund të shihet, shumë qartë fuqia komanduese e Presidentit të Republikës së Shqipërisë në ushtri, që parimisht është i zbehtë. 4.2. Roli i Kuvendit Kuvendi i Republikës së Shqipërisë, si organ legjislativ, në bashkëpunim me Presidentin e Republikës ushtron një varg kompetencash në lidhje me sigurinë e

77 Shih, Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, neni 169, pika 3.

74

vendit në përgjithësi dhe ushtrinë. Kuvendi me propozim të Presidentit të Republikës, në rast agresioni kërcënimesh nga jashtë, ose kur detyrimi për mbrojtje buron nga ndonjë marrëveshje ndërkombëtare, vendos për mobilizim dhe ç’mobilizim të përgjithshëm ose të pjesëshëm të vendit. Kuvendi i Republikës vendos për shpalljen e gjendjes së jashtëzakonshme, një kompetencë kjo shumë e rëndësishme në fushën e sigurisë. Është me rëndësi që procedura për vendosjen e gjendjes së jashtëzakonshme fillon nga Presidenti, i cili me dekret i drejtohet Kuvendit për një gjë të tillë, Kuvendi në afat kohor prej 48 orëve është i detyruar të vendos me shumicë votash për një dekret të tillë. Në momentin e miratimit të dekretit, po ashtu është ai që vendosë për intervenimin apo jo të Forcave të Armatosura dhe atë e bën vetëm nëse Policia e vendit nuk janë të aftë të intervenojnë. Edhe Kuvendi ashtu sikurse Presidenti i Republikës së Shqipërisë, ushtron funksione të rezervuar dhe ka një rol kombinues kundrejt Forcave të Armatosura. Zaten kjo bëhet me qëllim që secili nga pushtetet të kenë mekanizmin dhe mjetin e vetë kontrollues brenda Forcave të Armatosura dhe kështu të kontrollojnë njëra tjetrën në këtë aspekt. Një analizë mjaft e thjeshtë e përdorimit të këtyre “mjeteve të kombinuara” do të na jepte përfundimin që një gjë e tillë bëhet me qëllim të krijimit të mekanizmave stabil të kontrollit, duke e ditur ndjeshmërinë e rolit të Forcave të Armatosura në veçanti dhe sigurisë në përgjithësi. 4.3. Roli i Ministrisë dhe Ministrit të Mbrojtjes në Ushtrinë Shqiptare Kompetencat kushtetuese të Ministrisë së Mbrojtjes janë ekskluzivisht të lidhura me bërjen e politikave ekzekutive në lidhje me çështjen e sigurisë dhe mbrojtjen e vendit, përfshirë edhe bërjen e politikave të sigurisë dhe strategjisë për mbrojtjen e vendit etj. Ministria e Mbrojtjes si organ ekzekutiv është në vartësi të drejtpërdrejtë të Këshillit të Ministrave, dhe përkujdeset për propozimin e ligjeve që kanë të bëjnë me ushtrinë dhe çështjet e sigurisë në Shtetin Shqiptar. Ministria e Mbrojtjes përbëhet nga stafi i Ministrit të Mbrojtjes dhe Shtabit të Përgjithshëm të Forcave të Armatosura. Përgjegjësia kushtetuese e Ministrisë së Mbrojtjes korrespondon në tri drejtime dhe atë para Presidentit, Kuvendit të Republikës dhe Këshillit të Ministrave. Për të kuptuar më qartë funksionet e Ministrisë së Mbrojtjes, është mirë të përmenden në mënyrë taksative si dhe të ndahen nga kompetencat e vetë ministrit si organ individual dhe shef i sektorit të mbrojtjes, kjo me qëllim të kuptimit më të lehtë. Ministria e Mbrojtjes ka për qëllim: 1. Përfaqësimin në organet e lartpërmendura dhe në Këshillin e Sigurimit Kombëtar, duke dhënë mendim të specializuar për problemet e mbrojtjes, zhvillimit të Forcave të Armatosura dhe integrimit në NATO. 2. Sigurimin e marrëdhënieve të qëndrueshme me bazë mirëbesimi në fushën ushtarake ndërmjet shteteve, ndërtimi i politikave që favorizojnë bashkëpunimin ndërshtetëror. 3. Ndërtimin e politikave të përshtatshme të arsimimit për të gjithë personelin e Forcave të Armatosura, duke synuar shkallë të lartë motivimi, shumë të shërbyeshëm dhe të nevojshëm në artin ushtarak.

75

4. Hartimin e programeve të bashkëpunimit me të gjitha institucionet e tjera shtetërore, që janë në funksion të angazhimeve të tyre ligjore, për zbatimin e kërkesave të Strategjisë së Sigurimit dhe Politikës së Mbrojtjes, si për mbrojtjen e vendit ashtu edhe për përballimin e fatkeqësive natyrore. Ministri i Mbrojtjes është personi i tretë në hierarkinë Komanduese të Forcave të Armatosura të Republikës së Shqipërisë, në kohë paqeje. Por në kohë lufte dhe gjendjes së jashtëzakonshme në vend komanda dhe kompetencat kalojnë krejtësisht tek ai dhe Komandanti i Ushtrisë. Në lidhje me sektorin e sigurisë në përgjithësi, Ministri ka një varg kompetencash të caktuara: 1. Propozon emërimin dhe shkarkimin e Komandantit të Forcave Tokësore, Ajrore dhe Detare. 2. Ushtron autoritetin mbi drejtimin dhe kontrollin e Departamentit e Ministrisë së Mbrojtjes. 3. Propozon emërimin dhe shkarkimin e Drejtorit të Shërbimit të Inteligjencës Ushtarake. 4. Është përgjegjës për formulimin e politikave të mbrojtjes dhe politikave të përgjithshme të sigurisë. Roli i Ministrisë së Mbrojtjes në njërën anë, dhe i Ministrit të këtij dikasteri në anën tjetër, siç shihet është shumëdimensional, duke filluar nga roli ekzekutiv dhe vendimmarrës në Forcat e Armatosura e deri te ai pedagogjik dhe strategjik. Funksionet kyçe dhe jetike për sigurinë brenda mekanizmit të ushtrisë, ministria i ushtron në bashkëpunim me Presidentin dhe Kuvendin, duke krijuar kështu një sistem mjaft funksional dhe rotativ të balancit që lirisht në koncept teorik-shkencor mund të quhet, “Balanci ushtarak ndërmjet pushteteve”. 5.Forcat e Armatosura të Republikës së Maqedonisë Republika e Maqedonisë, ka përafërsisht rregullim të njëjtë të Forcave të Armatosura ashtu sikur Republika e Shqipërisë, duke përfshirë këtu strukturën komanduese dhe organizimin ushtarak. Misioni kryesor kushtetues i këtyre forcave është mbrojtja e integritetit territorial dhe pavarësisë së shtetit. Struktura e Forcave të Armatosura të Republikës së Maqedonisë, është e përbërë nga Ministria e Mbrojtjes, Shtabi i Përgjithshëm, Forcat Tokësore dhe Forcat Ajrore. Këto forca përveç përkujdesjes për sigurinë e vendit, po ashtu kanë të drejtë të dërgojnë forca edhe në mision jashtë vendit, por këtë duhet ta bëjnë në përputhje të plotë me marrëveshjet në mes shtetit Maqedonas dhe organizatës paqeruajtëse. Duke qenë se Maqedonia synon të ndërtojë një ushtri konkurrente edhe me vendet në rajon, duke marrë parasysh edhe konfliktet ndërfqinjësore, akti më i lartë i këtij vendi i atribuon legjislacionit ndalimin e krijimit të forcave paralele ushtarake dhe gjysmushtarake, të cilat nuk janë pjesë e Forcave të Armatosura të Republikës së Maqedonisë, duke synuar kështu një stabilitet në sigurinë e vendit.78 Forcat e Armatosura të Republikës së Maqedonisë kanë përqafuar po ashtu rregullat strikte të kulturës ushtarake, duke ndaluar çdo lloj politizimi të mundshëm të pjesëtarëve të Ushtrisë Maqedonase. Pjesëtarët e ushtrisë e kanë të ndaluar të marrin pjesë

78 Shih, Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, neni 20.

76

nëpër fushata zgjedhore, apo tubime të natyrës të këtj lloji, po ashtu personi ushtarak e ka të ndaluar mbajtjen në zyrat e tij çdo lloj shenje të ndonjë partie politike në vend.79 Gjuhë zyrtare në Forcat e Armatosura të Republikës së Maqedonisë, është gjuha Maqedonase me alfabet cirilik. Ushtarët të cilët nuk e dinë këtë gjuhë, janë të detyruar ta mësojnë. Sistemi i kontrollit të kësaj ushtrie është po ashtu kontrolli civil. Maqedonia aplikon shërbimin ushtarak jo të obliguar. Pjesëtarët e Ushtrisë Maqedonase kanë të drejtë për grevë njëherë në vit, karakteristikë e cila nuk haset në ushtritë e tjera. 6.Komanda dhe Kontrolli i Ushtrisë Maqedonase Siç kemi thënë edhe më lartë, Ushtria Maqedonase i nënshtrohet një kontrolli dhe komande të karakterit civil. Kontrolli dhe komanda në lidhje me Ushtrinë e Maqedonisë është e ndarë në njëfarë forme në mes të Presidentit në njërën anë dhe Kuvendit në anën tjetër, duke përfshirë këtu edhe Ministrinë e Mbrojtjes. Po ashtu që të tre këta mekanizma komandues funksionojnë me mjete kontrolli në raport me ushtrinë, duke e kufizuar njëri tjetrin, mekanizëm ky që është tipik për vendet që kanë sistem parlamentar të qeverisjes. Në lidhje me mënyrat dhe mjetet e kontrollit ndërmjet vete do të bëjmë fjalë në vijim, me ç’rast do të shihet më mirë se si funksionon ky sistem, i cili pa harruar të përmendim është pak a shumë i ngjashëm me atë të Republikës së Shqipërisë. 6.1.Presidenti dhe roli i tij Sikurse edhe në vendet tjera të rajonit dhe ato me sistem parlamentar të qeverisjes, edhe në Maqedoni Presidenti është Komandant Suprem i Forcave të Armatosura. Në kohë paqeje Presidenti i drejton këto forca përmes Kryeministrit të Republikës Maqedonase, Por në kohë lufte dhe në gjendjen e jashtëzakonshme, roli i tij ndryshon pasi që komanda e Forcave të Armatosura kalon në Kuvend dhe tek Komandanti i Përgjithshëm i këtyre forcave, duke ia hequr kompetencën kushtetuese të komandës së ushtrisë Presidentit dhe duke neutralizuar rolin e tij. Në rast të luftës presidenti vetëm përcakton metodologjinë e dhënies së urdhrave, duke luajtur kështu një rol pasiv.80 Sa i përket gjendjes së jashtëzakonshme, Presidenti ka të drejtë ta shpallë atë vetëm në rast që Kuvendi e ka të pamundur që të mblidhet. Po ashtu kompetencë e Presidentit është edhe gradimi i oficerëve të ushtrisë. 6.2.Kuvendi dhe roli i tij në Ushtrinë Maqedonase Kuvendi i Republikës së Maqedonisë, si organ legjislativ në fakt ka disa kompetenca të rëndësishme në lidhje me fushën e sigurisë dhe ushtrisë. Për dallim nga Presidenti i cili është Komandant Suprem i Forcave të Armatosura, Kuvendi ka të drejtë të shpallë luftën dhe paqen, në rastin kur vendi është sulmuar ose i është shpallur luftë. Në këtë rast Kuvendi i Republikës së Maqedonisë, me miratim prej 2/3 të votave e bën një gjë të tillë. Duke marrë parasysh faktin që në kohë lufte Kuvendi nuk ka mundësi të mblidhet, gjendjen e jashtëzakonshme e shpallë Presidenti, pasi që një kompetencë e tillë i transferohet atij në bazë të akteve

79 Shih, Ligji për Shërbimin në Forcat e Armatosura të Maqedonisë, neni 15. 80 Shih, Ligji për Shërbimin në Forcat e Armatosura të Maqedonisë, neni 12.

77

respektive. Funksioni legjislativ i Kuvendit gjatë kohës së luftës kalon tek Qeveria e cila ka të drejtë të nxjerrë akte me fuqi ligjore, derisa të mbarojë gjendja e luftës.81 Segment vendimëmarrës shumë i rëndësishëm i Kuvendit në aspektin e komandës dhe kontrollit të ushtrisë është edhe fakti që, Forcat e Armatosura mund të dërgohen në mision jashtë vendit vetëm pas miratimit nga Kuvendi.82 6.3.Ministria e Mbrojtjes dhe Roli i saj Komandues Roli i Ministrisë së Mbrojtjes si organ ekzekutiv, përkon me rolin e saj që e ka në përgjithësi ky resor shumë i rëndësishëm qeveritar. Për ta pasur më të qartë rolin e këtij organi shtetëror do të përmendim disa nga kompetencat dhe detyrat e saj që i ka në këtë aspekt:

1. Harton dhe zbaton politikat e mbrojtjes për sigurinë e vendit 2. Hartimin e programeve të bashkëpunimit me të gjitha institucionet

Ministri i Mbrojtjes si person i tretë në hierarkinë e komandës dhe kontrollit të Ushtrisë Maqedonase i ka këto kompetenca: 1. I propozon Presidentit emërimin dhe shkarkimi e oficerëve të ushtrisë 2. I jep pëlqimin për lirimin apo jo nga sekreti ushtarak, pjesëtarëve të liruar nga shërbimi i Forcave të Armatosura të Maqedonisë 3. Ministri, apo i autorizuari i tij e miraton dhe përfundon kontratën e punës me oficerët profesionistë. 4. Mund të marr vendim për dërgimin e oficerëve (major e lartë) për të kryer detyra ushtarake në zyrat e misioneve ushtarake jashtë vendit,në organizatat ndërkombëtare ose në njësitë ushtarake ndërkombëtare.83 Ministri në lidhje me kompetencat e tij për ushtrinë, ka përgjegjësi të trefishtë, përpara Kuvendit, Presidentit dhe Këshillit të Ministrave. 7. Forca e Sigurisë së Kosovës (FSK) Forca e Sigurisë së Republikës së Kosovës, forcë e cila ka rrjedhë në vazhdën e proceseve të tranzicionit në Kosovë. Që pas mbarimit të luftës dhe nënshkrimit të marrëveshjes për ç’militarizim të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, fillimisht si ushtri edhe pse jo në kuptimin e plotë të fjalës, u formuan Trupat e Mbrojtjes së Kosovës, të cilat shërbyen deri në definimin e statusit politik të Kosovës. Procesi i themelimit të Forcës së Sigurisë së Kosovës, fillon me Propozimin Gjithëpërfshirës për Statusin Përfundimtar të Kosovës, të propozuar nga z. Marti Ahtisaari. Kjo përcakton që në Kosovë do të krijohet një forcë e re e sigurisë, e cila forcë do të jetë me përbërje multietnike.84 Procesi detaj i krijimit të Forcës së Sigurisë së Republikës së Kosovës është rregulluar me Kushtetutën e Republikës dhe me ligjet përkatëse. Ligji për shpërbërjen e Trupave të Mbrojtjes së Kosovës ka rregulluar në mënyrë më konkrete procesin, e formimit të kësaj force i cili patjetër që nuk mund

81 Shih, Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, neni, 126. 82 Shih, Ligji për Shërbimin në Forcat e Armatosura të Maqedonisë, neni 2. 83 Shih, Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë neni 15, dhe Ligji për Shërbim në Forcat e

Armatosura të Maqedonisë, neni 186. 84 Shih, Propozimi Gjithëpërfshirës, për Zgjidhjen e Statusit Final të Kosovës, Aneksi VIII, neni 5.

78

të kuptohet në qoftë se nuk e trajtojmë çështjen e shpërbërjes së Trupave të Mbrojtjes së Kosovës, që konsiderohen paraardhëse e Forcës së Sigurisë së Kosovës ( FSK). Trupat e Mbrojtjes së Kosovës si organizatë e uniformuar kanë pasur detyrë primare ndërtimin vendit dhe deminimin e fushave të minuara nga armiku duke përfunduar misionin e tyre me 20 janar 2009. Brenda gati një viti nga hyrja në fuqi e Kushtetutës së Republikës së Kosovës. Pas definimit të statusit përfundimtar të Kosovës, Trupat e Mbrojtjes së Kosovës e kanë përmbushur misionin e tyre, dhe është konsideruar që ekzistenca e tyre më nuk është e nevojshme, për shkak se tanimë kishte ardhur koha për një forcë të re sigurie e cila do ta zëvendësonte atë në të gjitha dimensionet. Gjithë shpërbërja e këtyre trupave është monitoruar nga Kuvendi i Kosovës, Prania Ndërkombëtare Ushtarake dhe Përfaqësuesi Civil Ndërkombëtar.85 Pas këtij procesi shumë të rëndësishëm për një vend, pasi që kështu e kërkonin edhe aktet respektive në Republikën e Kosovës u paraqit nevoja që Kosova të ketë një forcë të re të organizuar, profesioniste dhe të uniformuar që do të kujdesej për çështjet e sigurisë në vend. Forca e Sigurisë së Kosovës duhet të mbrojë qytetarët dhe komunitetet e Republikës së Kosovës në bazë të kompetencave të përcaktuara me ligj, dhe kjo forcë është forca e vetme ushtarake vendore. Kjo forcë është forcë kombëtare, krejtësisht vullnetare e ndërtuar nga të gjitha shtresat e shoqërisë, e armatosur lehtë, (armë këmbësorie deri në kalibrin 12.7 mm), pa armë të rënda, siç janë tanket, artileria e rëndë, apo kapacitetet sulmuese ajrore, dhe çdo ndryshim në armatim do të përcaktohet nga prania Ushtarake Ndërkombëtare në bashkërendim me Përfaqësuesin Civil Ndërkombëtar. Misioni i FSK-së si instrument i sigurisë është që ta mbështesë Qeverinë e Kosovës në aspektin e sigurisë. FSK është e dizajnuar dhe e përgatitur për të përmbushur funksionet e sigurisë që nuk i përkasin policisë apo organizatave tjera për zbatim të ligjit, të ndihmoj autoritetet civile në përgjigje ndaj fatkeqësive natyrore, fatkeqësive dhe emergjencave tjera, sigurisë së vendit, madje edhe si pjesë e një përpjekjeje reaguese regjionale dhe ndërkombëtare. Ushtarakët e Forcës së Sigurisë së Kosovës, janë të autorizuar të shërbejnë brenda vendit, ato mund të dislokohen në mision jashtë vendit vetëm në përputhje me nenin 2 të Ligjit mbi FSK-në.86 Po ashtu për daljen në misione jashtë vendit FSK duhet të marrë miratimin nga Kuvendi i Kosovës e cila bëhet me marrëveshje me shtetin përkatës. Misioni i parë jashtë kufijve shtetërorë është realizuar në rastin e përmbytjeve në Shkodër, një hap shumë pozitiv si në angazhimin e tyre profesional, ashtu edhe në atë të afrimit, bashkëpunimit, koordinimit dhe organizimit mjaft të suksesshëm të të dy uniformave ushtarake. Dalja jashtë kufijve të vendit bëhet po ashtu me ftesën e një organizate pjesë e së cilës duhet të jetë edhe Republika e Kosovës, që kryesisht janë operacione për mbrojtjen e paqes, operacione këto në të cilat FSK ftohet me këto qëllime:

85 Shih, Ligji mbi Shpërbërjen e Trupave të Mbrojtjes së Kosovës, Kreu II, neni 3-Autorizimi mbi

TMK-në. 86 Shih, më gjerësisht Ligji për Forcën e Sigurisë së Kosovës, neni 2.

79

1. Të kryej shkatërrimin e mjeteve shpërthyese. 2. Të ndihmoj civilët përmes operacioneve të mbrojtjes civile.

Gjatë shërbimeve ushtarake jashtë vendit FSK është nën komandën e komandantit të incidentit, tek i cili edhe raporton. Të gjithë pjesëtarët e FSK-së brenda dhe jashtë vendit i nënshtrohen Legjislacionit aplikativ në Republikën e Kosovës, përveç rasteve kur nuk është përcaktuar ndryshe me marrëveshje me shtetin në të cilën FSK është në mision apo organizatën nga e cila është thirrur.87 Po ashtu Pjesëtarët e Forcës së Sigurisë së Kosovës mund të marrin pjesë edhe në shkollim dhe stërvitje jashtë kufijve të Shtetit të Kosovës, në të njëjtën formë sikur në misionet e tjera ushtarake jashtë vendit. 7.1. Struktura e Forcës së Sigurisë së Kosovë Forca e Sigurisë së Kosovës është e krijuar nga Ministria e FSK-ës, Komanda e Forcës Tokësore, Njësisë Operative, Brigadës për Reagim të Shpejtë, Njësive Mbështetëse, Brigadës për Mbështetje Operacionale, Policisë së Forcës , si dhe Komandës së Doktrinës dhe Stërvitjes e cila është qendër për studim, edukim dhe zhvillim profesional. Kjo forcë ka një numër prej 2500 ushtarakësh aktiv dhe 800 rezervistë, dhe përbëhet nga personeli profesional i sigurisë, personeli rezervë, personeli civil, dhe rekrutët. Forca e Sigurisë së Kosovës është një forcë mjaft e disiplinuar, e krijuar ashtu siç i ka hije një ushtrie të mirëfilltë, me zinxhirë komandues, i cili krijon një kornizë efektive në dhënien e urdhrave. Kategoria e gradave përfshijnë oficerët madhor, oficerët, oficerët jo komandues dhe personelin e rekrutuar, duke krijuar kështu një mekanizëm mjaft funksional në zinxhirin komandues. 7.2.Pa anshmëria Politike e Pjesëtarëve të FSK-së Pjesëtarët e Forcës së Sigurisë së Kosovës janë plotësisht të pa anshëm politikisht. Ata nuk guxojnë të jenë pjesë e asnjë partie politike në vend, madje e kanë të ndaluar edhe të shfaqin haptas simpatinë për një parti të caktuar politike. Në qoftë se një pjesëtar i FSK-së ndërmerr një hap të tillë të përkrahjes së një partie apo organizate politike, do të merren masa te caktuara në përputhje me Kodin e Mirësjelljes për Forcën e Sigurisë së Kosovës, të cilin janë të detyruar ta zbatojnë me përpikëri.88 Ushtarakët e Forcës së Sigurisë së Kosovës pavarësisht paanshmërisë politike, kanë të drejtë të barabartë të votës, sikurse çdo qytetar tjetër i Kosovës. 8.Komanda dhe Kontrolli mbi FSK-në Kuvendi i Republikës së Kosovës, Presidenti, Kryeministri dhe Ministri për Forcën e Sigurisë së Kosovës përbëjnë zinxhirin e mbikëqyrjes të FSK-së. Kontrolli komandues në mes të këtyre shtyllave hynë në kuadër të kontrollit civil të cilit i nënshtrohet FSK. Në kuadër të kontrollit ushtarak të FSK-së hynë Komandanti i Përgjithshëm i kësaj Force. Qeveria e Republikës së Kosovës ushtron kontroll transparent, demokratik dhe civil të Forcës së Sigurisë së Kosovës dhe i përgjigjet

87 Shih, po aty neni 10. 88 Shih, Ligji për Forcën e Sigurisë së Kosovës, neni 11.

80

Kuvendit të Republikës së Kosovës, një gjë të tillë e garanton Kushtetuta e Republikës së Kosovës.89 Më poshtë do të shtjellojmë në mënyrë më të detajuar rolin komandues dhe kontrollues të disa subjekteve kryesore shtetërore në FSK. 8.1.Roli i Presidentit të Republikës së Kosovës në FSK Sistemi qeverisës në Republikën e Kosovës është tipik parlamentar, me një president mjaft autoritativ, autoritet i cili transmetohet edhe në rolin e tij në Forcën e Sigurisë së Kosovës, duke qenë kështu i pari në hierarkinë komanduese. Kushtetuta ka përcaktuar që Presidenti është Komandant Suprem i Forcës së Sigurisë së Kosovës, dhe udhëheqë këtë forcë në kohë paqeje.90 Roli i Presidentit si pjesë e kontrollit civil të FSK-së, përveç të qenit komandant suprem i këtyre forcave, lidhet edhe me kompetencat e tjera që i ka ky subjekt, ndër kompetencat kryesore të Presidenti kundrejt forcës janë: 1. Emëron Komandantin e FSK-së, pas propozimit të Kryeministrit. 2. Autorizon dërgimin e Forcave të Sigurisë së Kosovës në veprime gjatë gjendjes emergjente, ose gjatë veprimeve në mbështetje të paqes jashtë vendit, pas aprovimit nga Kuvendi i Republikës së Kosovës. 3. Miraton të gjitha promovimet në gradën e gjeneralit, mbi rekomandimin e përbashkët të Komandantit të Forcës së Sigurisë së Kosovës dhe Ministrit për Forcën e Sigurisë së Kosovës. 4. Ndanë dekorata, medalje, çmime dhe shpërblime në lidhje me FSK-në. Sikurse edhe në vendet e tjera, me sistem të qeverisjes parlamentare, qoftë ato vende që janë apo jo objekt krahasimi në trajtim të temës, ashtu edhe në Republikën e Kosovës natyra e rolit komandues dhe kontrollues është përafërsisht e njëjtë. 8.2.Roli i Kryeministrit në FSK Forca e Sigurisë së Kosovës, si një ushtri e cila rrjedh nga një propozim ndërkombëtar, për statusin final të Kosovës, e cila pa dyshim që gjatë krijimit të saj ka instaluar kufizime, së këndejmi dallon shumë nga ushtritë e vendeve tjera. Në strukturën komanduese dhe kontrolluese të saj, kompetenca të rëndësishme ka edhe Kryeministri i vendit duke ushtruar kështu një kontroll efektiv civil mbi këtë forcë. Kryeministri qasjen kontrolluese ndaj FSK-së e ushtron në bashkëpunim me Kuvendin e Kosovës, dhe Presidentin e vendit. Ai në bashkëpunim me Kuvendin e Kosovës dhe Presidentin e Republikës ka për kompetencë ti ndërmarrë këto veprime: 1. Autorizon Ministrin për Forcën e Sigurisë së Kosovës që të urdhëroj angazhimin dhe dërgimin e Forcës në mision jashtë vendit. 2. Angazhon FSK-në për t’i ndihmuar autoritetet civile në përgjigje të fatkeqësive apo aksidenteve natyrore dhe fatkeqësive apo aksidenteve të tjera.

89 Shih Kushtetuta e Republikës së Kosovës, neni 126. 90 Shih, po aty, neni 84, pika 12.

81

3. Të përcaktoj dhe modifikoj strukturën e Forcës së Sigurisë sipas nevojës, në konsultim me Presidentin, dhe t’i nënshtrohet konfirmimit nga ana e Kuvendit. 4. Të përcaktojë minimumin e përfaqësimit të të gjitha komuniteteve brenda Forcës së Sigurisë së Kosovës, sipas regjistrimit të fundit të popullsisë. 5. Propozon zgjedhjen e Komandantit të FSK-së.91 8.3.Roli i Kuvendit në FSK Zinxhiri komandues i kontrollit civil në FSK vazhdon me kuvendin e Republikës së Kosovës, i cili po ashtu është i rëndësishëm në raport me këtë Forcë. Së këndejmi Kuvendi ka kompetenca ligjore kundrejt FSK-së: 1. Ushtron kontroll demokratik parlamentar mbi Forcën e Sigurisë së Kosovës.92 2. Mbikëqyr dhe heton të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me organizimin, financimin, personelin, pajisjet dhe dërgimin e Forcës së Sigurisë së Kosovës jashtë vendit. 3. Nxjerr ligje për të gjitha çështjet e ndërlidhura me organizimin, financimin, personelin, pajisjet dhe dërgimin e Forcës së Sigurisë së Kosovës në mision jashtë vendit. 4. Miraton buxhetin vjetor dhe planin dhjetë vjeçar rotativ për FSK-në 5. Miraton dërgimin e Forcës së Sigurisë së Kosovës gjatë periudhave të jashtëzakonshme, apo në operacione në mbështetje të paqes jashtë vendit. Kuvendi i Republikës së Kosovës, përveç kompetencave kontrolluese të lartëcekura të cilat i ushtron drejtpërdrejtë, në lidhje me FSK-në një pjesë të tyre e ushtron përmes Komisionit për Siguri të Kuvendit të Kosovës, i cili Komision mund të ndërmarrë këto veprime: 1. I kërkon komandantit të forcës ta dorëzoj një raport vjetor. Ky raport po ashtu i dërgohet Presidentit dhe Kryeministrit. 2. Kërkon praninë e Komandantit të FSK-së në takimet e tyre, që t’i përgjigjet pyetjeve personalisht dhe sipas nevojës. 3. Shqyrton buxhetin e FSK-së para dorëzimit të tij për miratim në Kuvendin e Kosovës. 4. Shqyrton të gjitha projektet për pajisje që janë të vlerës më shumë se një milion euro, si dhe atyre që financohen nga Qeveria e Kosovës. 5. Vë në dispozicion të Pranisë Ushtarake Ndërkombëtare, të gjitha informatat e nevojshme për t’i identifikuar të gjitha burimet e fondeve dhe pajisjeve që i janë dhënë Forcës së Sigurisë së Kosovës. 8.4.Roli i Ministrit Ministria për Forcën e Sigurisë së Kosovës si pjesë e pushtetit ekzekutiv, është përgjegjëse për krijimin e politikave ekzekutive në lidhje me këtë forcë. Kjo ministri udhëhiqet nga Ministri, i cili emërohet nga Kryeministri me miratim të Parlamentit të Republikës së Kosovës, si pjesë e kontrollit mbi FSK-në. Ministria është përgjegjëse për politikat zhvillimore dhe integruese të saj. Udhëheqësi i kësaj Ministrie është përfaqësues i FSK-së jashtë vendit, për çështje të cilat janë të

91 Shih, Kushtetuta e Republikës së Kosovës, neni 84, pika 20. 92 Shih, Ligji për Forcën e Sigurisë së Kosovës neni 4.

82

caktuara me ligj, po ashtu ka fuqi komanduese të barabartë me Komandantin e FSK-së. Për të gjitha zhvillimet në lidhje me FSK-në, ministri përgjigjet para Kuvendit përmes Kryeministrit.93 Për të sqaruar më mirë rolin komandues dhe kontrollues të Ministrisë së FSK-së, i cli kontroll zhvillohet kryesisht përmes Ministrit, më poshtë do të paraqesim taksativisht kompetencat e Ministrit: 1. I rekomandon Presidentit kandidatin e përshtatshëm, për ta emëruar Komandant të Forcës së Sigurisë së Kosovës. 2. Në konsultim me Komandantin e FSK-së, i rekomandon Presidentit gradimet e të gjithë oficerëve në gradat e gjeneralit. 3. Propozon Buxhetin e FSK-së, dhe atë të Ministrisë dhe mbikëqyr shpenzimet. 4. Përgatit të gjitha dokumentet e nevojshme politike lidhur me Forcën për Siguri të Kosovës për t’u shqyrtuar nga Këshilli i Kosovës për Siguri. 5. I rekomandon Kryeministrit madhësinë dhe strukturën e FSK brenda buxhetit dhe me një kufi fillestar të përgjithshëm prej 2500 ushtarëve aktivë dhe 800 rezervë, që i nënshtrohet miratimit nga Prania Ushtarake Ndërkombëtare për pesë vitet e para pas hyrjes në fuqi të këtij ligji. 6. Të përgatisë rregulloret për organizimin e njësive brenda FSK-së në bazë të rekomandimeve të Komandantit të FSK-së. 7. Zhvillon, paraqet dhe zbaton ligjet, politikat dhe rregulloret lidhur me MFSK dhe FSK, duke përfshirë edhe fushat e organizimit, administrimit, personelit, të drejtave të njeriut dhe çështjeve të komuniteteve, disiplinës dhe sjelljes, stërvitjes (përfshirë edhe arsimimin akademik),menaxhimit të armëve, pajisjeve dhe angazhimit të FSK-ës. 8. Harton dhe zhvillon strategjitë dhe udhëzimet, për miratim nga Kuvendi i Republikës së Kosovës. 9. Menaxhon strukturën dhe pajisjet pronë shtetërore, të cilat i janë ndarë Ministrisë së FSK-së. 10. Mbikëqyrë dhe inspekton FSK-në. 11. Organizon sistemin e komunikimit të FSK-së, përfshirë edhe instalimin e sistemeve të sigurta komunikuese. 12. Mbikëqyrë të gjitha veprimtaritë e inteligjencës së FSK-së, të cilat do të kufizohen në mbledhjen, përpunimin dhe shpërndarjen e atyre informatave që janë thelbësore për mbështetjen e misionit të FSK-së. 13. I propozon Qeverisë plane për shfrytëzim të Forcës së Sigurisë në operacione jashtë vendit, ose në operacione humanitare në mbështetje të autoriteteve civile. 14. Kryen kërkime dhe siguron mendime ekspertësh për çështjet lidhur me Forcën e Sigurisë së Kosovës. 15. Kryen detyra tjera të përcaktuara me ligj.

93 Shih, Ligji për Ministrinë e FSK-së, neni 3 pika 4.

83

8.5.Komandanti i FSK-së dhe roli i tij Komandanti i përgjithshëm i FSK-së është segment shumë i rëndësishëm në zinxhirin komandues. Zgjidhet nga Presidenti i Republikës së Kosovës me propozim të Kryeministrit. Në rastin e zgjedhjes duhet të ketë të mbrojtur Gradën e Gjeneralmajorit së paku 12 muaj.94 Komandanti i FSK-së e ushtron komandë të plotë mbi FSK-në, të cilën në kohë paqeje e ndan me Presidentin e Republikës, ndërsa në kohë lufte komanda i kalon tërësisht atij. Ai Po ashtu i përgjigjet Ministrit të Forcës së Sigurisë së Kosovës. Komandanti i FSK-së, ka këto kompetenca: 1. Drejton, stërvit dhe mbikëqyrë aktivitetet e FSK-së. 2. Dorëzon raportin vjetor të komisionit përkatës parlamentar dhe përgjigjet

personalisht pyetjeve të komisionit kur të ketë kërkuar një gjë të tillë. 3. Mbikëqyr dhe siguron ekzekutimin e të gjithë urdhrave të ligjshëm, sipas

udhëzimeve të Ministrit të FSK-së. 4. I propozon Ministrit të FSK-së përbërjen e strukturës së Forcës. 5. Vepron si këshilltar kryesor i Presidentit, Kryeministrit dhe Këshillit të

Sigurisë së Kosovës, mbi çështjet që kanë të bëjnë me Forcën e Sigurisë së Kosovës.

6. Siguron gatishmërinë operacionale të Forcës së Sigurisë së Kosovës, dhe miraton të gjitha planet operacionale.

7. Rekomandon gradimin e personelit në gradën e Gjeneralit, dhe të konfirmon gradimet tjera në pajtueshmëri me Ligjin mbi Shërbimin në FSK.

8. Vepron si përfaqësues ndërkombëtar i Kosovës në çështjet e forcës në nivel të Shefit të Shtabit të Mbrojtjes. Përfaqësimin e zhvillon në bashkërendim me Ministrin e Forcës dhe të Sigurisë së Kosovës.

Mekanizëm tjetër i rëndësishëm, që ka të bëjë me sektorin e sigurisë dhe që lidhet me kontrollin e FSK-së është Këshilli i Sigurisë së Kosovës, i cili ushtron kontrollin në aspektin e përgjithshëm të sigurisë. Në seancat e këtij këshilli marrin pjesë edhe pjesëtarët e FSK-së, atëherë kur diskutohen çështje në lidhje me këtë forcë. 9.Veçoritë dalluese të FSK-së krahas ushtrive tjera Propozimi Gjithëpërfshirës për Statusin Përfundimtar të Kosovës, Forcës së Sigurisë së Kosovës ia kufizon një varg elementesh, e më e rëndësishmja është mos-definimi i statusit të saj. Akti më i lartë juridik në vend nuk e parasheh se çfarë në të vërtetë është FSK-ja, organizatë ushtarake, karabinierë, apo xhandarmërie, por e definon vetëm si forcë. Forca e Sigurisë së Kosovës është organizatë ushtarake, e cila ka flamurin, himnin, stemën e vet, strukturën, hierarkinë, uniformën e të tjera të cilat kushte e identifikojnë me një ushtri kuptimplote. Sipas Kushtetutës FSK-ja mbetet edhe më tej si forcë profesioniste, forcë kombëtare e sigurisë e cila pasqyron shumëllojshmërinë etnike të popullit të Republikës së Kosovës dhe rekrutohet nga shtetasit e Republikës së Kosovës.95 Në 94 Shih, Ligji për Forcën e Sigurisë së Kosovës, neni 116. 95 Shih, Kushtetuta e Republikës së Kosovës, neni 126, pika 4.

84

aspektin e rregullimit të statusit të FSK-së mendojmë që në një të ardhme jo të largët dispozitat e kushtetutës që rregullojnë institucionin e FSK-së duhet ndryshuar, për arsye se me kalimin e kohës dhe pjekjen e kushteve të sigurisë FSK meriton një status tjetër. Forca e Sigurisë së Kosovës është forcë mobile, krejtësisht vullnetare e ndërtuar nga të gjitha shtresat e shoqërisë dhe për këto tri vite (ndoshta edhe më shumë,varësisht nga situata politike ndërkombëtare dhe politikës së zhvilluar brenda qeverisë sonë) do të jetë e dizajnuar dhe e përgatitur për të përmbushur funksionet e sigurisë që nuk i përkasin policisë apo organizatave tjera për zbatim të ligjit.96 Në kompetencën e FSK-së duhet përfshirë edhe mbrojtja e integritetit territorial, veçori kjo e theksuar dalluese në krahasim me ushtritë e vendeve tjera. Forca e Sigurisë së Kosovës ka Ministrinë e vet e cila quhet edhe Ministri e Integruar, duke u bërë forca e dytë ndër ushtritë tjera, pas Britanisë së Madhe, e cila ka ministri të tillë. Në këtë Ministri të Integruar personeli i inkuadruar përfshinë dyzetë për qind ushtarak të uniformuar dhe gjashtëdhjetë për qind shërbyes civilë, duke kryesuar edhe shumë drejtori të ministrisë të cilat janë enkas poste civile. Komandanti i Forcës së Sigurisë, është në kornizën e ministrisë, pasi që mungon Shtabi i Përgjithshëm, ndërsa shtabi që udhëheqë me trupat është ai i Komandës së Forcës Tokësore. Struktura e FSK-së është e orientuar vetëm në gjininë ushtarake të këmbësorisë. Skuadrilja e Helikopterëve nuk përbënë Forcën Ajrore, por është e strukturuar në kuadër të Brigadës së Mbështetjes Operacionale, të cilën veçori nuk e kanë edhe ushtritë e tjera. Gjuhë zyrtare e Forcës së Sigurisë së Kosovës janë gjuha shqipe dhe serbishtja, ndërsa në komunikim me organizatat ndërkombëtare do të përdoret edhe gjuha angleze, fenomen ky i rrallë, nga se në asnjë ushtri të botës nuk janë zyrtare dy gjuhë. Në krijimin e FSK-së rolin dominant e ka pasur Prania Ushtarake Ndërkombëtare, e cila ka marrë përgjegjësinë e gjithëmbarshme për themelimin, zhvillimin dhe stërvitjen fillestare, pa paragjykuar përgjegjësitë e Përfaqësuesit Ndërkombëtar Civil.97 Forca e Sigurisë së Kosovës për çdo ndryshim në armatim, cilido qoftë ai, do të përcaktohet nga Prania Ushtarake Ndërkombëtare, në bashkërendim me Përfaqësuesin Ndërkombëtar Civil, një kontroll i tillë suprem nuk ekziston në asnjë ushtri tjetër në botë. FSK është rast i veçantë. Forca e Sigurisë së Kosovës gjatë mandatit tre vjeçar do t’i përmbushë funksionet e sigurisë të përcaktuara sipas Kushtetutës së Kosovës, të cilat funksione do të autorizohen përmes një procesi monitorues, sipas standardeve të përcaktuara, i cili do të vendoset nga Prania Ushtarake Ndërkombëtare në bashkërendim me Përfaqësuesin Ndërkombëtar Civil.98 Siç shihet FSK-ja, ka shumë specifika të cilat e dallojnë nga ushtritë e tjera, si ato që janë objekt krahasimi ashtu edhe të tjerat.

96 Shih, Ligji për Forcën e Sigurisë së Kosovës, neni 9, pika 3. 97 Shih, Ligji për Shërbim në Forcën e Sigurisë së Kosovës, Kreu I, Neni 5. 98 Shih, Ligji për Forcën e Sigurisë së Kosovës, Kreu III, neni 9.

85

10.Përfundimi Siç shihet Forcat e Armatosura përbëjnë një aspekt shumë të rëndësishëm dhe të domosdoshëm për një shtet. Secili vend në botë e ka ushtrinë e vet, dhe po ashtu secili vend e ka të ndërtuar në baza të specifikave këtë sistemin e forcave të armatosura. Vështruar në aspektin krahasimor, që është edhe thelbi i temës së shtjelluar qartazi mund të shihen dallimet, ndërmjet ushtrive të caktuara. Kryesisht këto dallime janë të theksuar në aspektin komandues dhe kontrollues të ushtrisë, specifikë e krahasimit është ushtria e Republikës së Kosovës. Pavarësisht sfidave dhjetë vjeçare, të krijimit dhe shuarjes së forcës çlirimtare e mbrojtëse, pengesave të qarqeve të ndryshme për krijimin e një force të mirëfilltë ushtarake për të mbrojtur popullin dhe integritetin territorial, Kosova ende po përballet me mungesën e elementit thelbësor të shtetësisë së saj, krijimit të një Force të Armatosur sipas standardeve ushtarake të mirfillta. Pavarësisht që FSK-ja nga jashtë konceptohet dhe është forcë ushtarake e armatosur lehtë dhe profesionale, e cila ka dhe do ta ketë përgjegjësinë e sigurisë së vendit, nga qarqet ndërkombëtare qëllimisht i është mjegulluar misioni i saj dhe pengohet fushëveprimi në suazat e një ushtrie si ato të shteteve fqinje dhe shteteve të tjera. Gjithashtu duke u bazuar në standardet botërore të kapacitetit të personelit ushtarak të domosdoshëm në proporcion të numrit të banorëve dhe hapësirës gjeografike (territorit) që posedon Kosova, numri i forcës duhet të rritet në 6500 – 7000 ushtarakë. Pushteti Legjislativ dhe Ekzekutiv i Republikës së Kosovës janë përgjegjëse për rishikimin e Kushtetutës së Kosovës për ta kthyer FSK –në në një forcë me formën dhe misionin e duhur. Është mese e domosdoshme që të bëhen ndryshime kushtetuese përkitazi me FSK-në, këto me kalimin e kohës duhet të ndodhin patjetër, për ti dhënë ushtrisë një formë të dëshiruar, dhe për t’i hapur rrugën drejt anëtarësimit në mekanizmat ndërkombëtarë të sigurisë.

86

Artan Qerkini, avokat NDIHMA JURIDIKE NDËREKOMBËTARE NË ÇËSHTJET CIVILE I. HYRJE Ndihma juridike ndërkombëtare në çështjet civile bazohet kryesisht në tre faktorë : a) Kontrata ndërkombëtare, b) Reciprocitet dhe c) Ligj. Dhënia e ndihmës juridike ndërkombëtare në Kosovë është rregulluar me Ligjin e Procedurës Kontestimore (nenet 284 deri 287 ). Jemi të mendimit, se duke e marr parasysh Deklaratën e Pavarësisë së Kosovës, shtetin tonë e obligojnë të gjitha

87

konventat ndërkombëtare për dhënien e ndihmës juridike në çështjet civile, nënshkruese e të cilave është ish RSFJ. Fakti se Republika e Kosovës duhet t’i zbatojë Konventat ndërkombëtare të nënshkruara nga ish RSFJ, kërkon nga Gjyqtarët kosovar një angazhim shtesë për të identifikuar se cilat janë ato konventa të cilat e obligojnë Kosovën, kur kanë hyrë në fuqi, cilat shtete i kanë nënshkruar, gjatë nënshkrimit të tyre shtetet e caktuara e kanë pasur rezerva etj. Gjatë kryerjes së veprimeve të cilat ndërlidhen me ndihmën juridike ndërkombëtare, në kërkesën për ndihmë juridike, shteti i cili kërkon ndihmë duhet të cekë bazën juridike të kërkesës e që mund të jetë: Kontrata ndërkombëtare bilaterale, Kontrata ndërkombëtare multilaterale ose Ligji i vendit. II. NOCIONI I NDIHMËS JURIDIKE NDËRKOMBËTARE Me ndihmën juridike ndërkombëtare nënkuptojmë kryerjen e veprimeve procedurale nga Gjykata e shtetit të huaj, në një procedurë e cila është duke u zhvilluar në shtetin e vendit, në bazë të “lutjes” së shtetit të vendit. Dhënia e ndihmës juridike në mes të organeve të një shteti është shumë më e lehtë, por është më e rrallë se ndihma juridike ndërkombëtare. Një gjë e tillë është e kuptueshme sepse Gjykatat dhe organet tjera shtetërore nuk mund të ushtrojnë pushtetin e tyre jashtë kufijve të shtetit. Ndihma juridike ndërkombëtare kërkohet dhe jepet në rrugë diplomatike. Në praktikë ka raste kur Gjykatat apo organet tjera shtetërore kërkojnë nga Gjykatat apo organet e shteteve tjera ndihmë juridike në mënyrë direkte, pa respektuar procedurën në lidhje me kërkesën që ka të bëjë me dhënien e ndihmës juridike ndërkombëtare. Në raste të tilla nuk janë të rralla refuzimet për dhënien e ndihmës juridike nga shteti i lutur për shkak të mos përfilljes së procedurës, e cila është e përmbajtur në Kontratën ndërkombëtare99. Thënë shkurt me nocionin “ndihmë juridike ndërkombëtare” nënkuptojmë kryerjen e veprimeve procedurale nga Gjykata apo Organi shtetëror i shtetit të huaj për llogari të procedurës e cila është duke u zhvilluar pranë Organeve shtetërore të shtetit të vendit, në bazë të lutjes së dërguar me rrugë diplomatike nga ana e Organit të shtetit të vendit, ose anasjelltas. III. ARSYJA PËR DHËNJËN E NDIHMËS JURIDIKE NDËRKOMBËTARE Një kohë të gjatë është konsideruar se ndihma juridike ndërkombëtare duhet të jepet për qëllim kurtuazie ( mirësjellje ) dhe është konsideruar se me dhënien e ndihmës juridike ndërkombëtare shtetet i kontribuojnë krijimit të raporteve të mira ndërshtetërore.

99 Konventat ndërkombëtare më të rëndësishme të cilat rregullojnë “ndihmën juridike ndërkombëtare” Koventa për dorëzimin e shkresave gjyqësore dhe jogjyqësore në çështjet civile dhe tregëatre, Konventa për marrjen e provave në çeshtjet civile dhe tregëtare, Konventa Evropiane në për informimin në lidhje me përmbajtje e të drejtës së huaj, Konventa e Hagës për procedurën civile.

88

Në kohën e sotme nuk përjashtohet arsyeja e dhënies së ndihmës juridike e cekur më lart por, në ditët e sotme ndihma juridike ndërkombëtare kryesisht bazohet në : Konventa ndërkombëtare dhe Reciprocitet. Shtetet e caktuara dhënien e ndihmës juridike ndërkombëtare e rregullojnë me ligje, por konsiderojmë se shtetet duke qenë bartëse të sovranitetit shtetëror mund t’i ndërrojnë ligjet dhe nga kjo vërehet se ligji nuk është bazë shumë e qëndrueshme e dhënies së ndihmës juridike ndërkombëtare. Në fund të fundit shteti që kërkon ndihmë juridike, nuk mund të ankohet se shteti i caktuar nuk po i zbaton ligjet e veta. Dhënien e ndihmës juridike e promovon edhe “ Deklarata për parimet e të drejtës ndërkombëtare dhe raportet miqësore në bashkëpunimet ndërshtetërore” 100, e miratuar nga Kombet e Bashkuara në vitin 1970. Nga kjo që u tha më lart mund të konstatohet se, parimisht shtetet nuk janë të obliguara që njëra tjetrës t’i japin ndihmë juridike, nëqoftëse për një gjë të tillë nuk i obligon ndonjë Konventë ndërkombëtare bilaterale apo multilaterale. Por, edhe në rast të mungesës se Konventave ndërkombëtare, shtetet e caktuara ofrojnë ndihmë juridike ndërkombëtare nëqoftëse ekziston reciprociteti, por edhe për shkak të mirësjelljes dhe promovimit të marrëdhënieve të mira ndërshtetërore. IV. BURIMET JURIDIKE PËR DHËNJËN E NDIHMËS JURIDIKE NDËRKOMBËTARE Dhënia e ndihmës juridike ndërkombëtare rregullohet kryesisht me Konventa ndërkombëtare bilaterale dhe multilaterale, ndërsa me Ligjin e Procedurës Kontestimore janë paraparë vetëm kushtet dhe rrethanat në të cilat Gjykatat tona janë të obliguara të japin ndihmë juridike ndërkombëtare. Konventat më të rëndësishme multilaterale, të cilat përmbajnë dispozita për dhënien e ndihmës juridike ndërkombëtare janë : a) Konventa e Hagës për procedurën civile ndërkombëtare e vitit 1905, b) Konventa e Hagës për marrjen e provave në shtetet e huaja në çështjet civile dhe Tregtare, e vitit 1970, c) Konventa e Hagës për dorëzimin e akteve Gjyqësore dhe jogjyqësore në shtetet e huaja, në lidhje me çështjet civile dhe tregtare, e vitit 1965 etj. Gjykatat janë të obliguara të ju japin ndihmë juridike edhe Gjykatave të shteteve të huaja, në rastet kur dhënia e ndihmës është paraparë me kontratë ndërkombëtare dhe në rastet kur egziston reciprociteti101. V. PARAKUSHTET PËR DHËNJËN E NDIHMËS JURIDIKE NDËRKOMBËTARE

100 Në këtë deklaratë në përputhje me Kartën e OKB-së, janë të përmbajtuara 7 parime, në mesin e të

cilave edhe parimi i bashkëpunimit reciprok në mes të shteteve, pavarësisht prej dallimeve ekonomike, socilae dhe ideologjike.

101 Sinisa dr. Triva dhe Dika dr. Mihajlo, Gradjansko Parnicno Procesno Pravo, Narodne Novine, Zagreb 2004, fq. 102.

89

Parakushtet të cilat duhet të plotësohen në mënyrë që Gjykata e vendit të veproj sipas lutjes së Gjykatës së huaj siç e cekëm edhe më lartë janë: Ekzistimi i kontratës bilaterale në mes të Shtetit të vendit dhe Shtetit që kërkon ndihmë juridike, ose ekzistimi i konventës ndërkombëtare multilaterale nënshkruese e të cilës janë Shteti i vendit dhe Shteti i cili kërkon ndihmë juridike. Parakushtet tjera në të cilat do të fokusohemi në këtë punim janë : a) Reciprociteti dhe b) Rendi publik i shtetit të vendit nga i cili kërkohet ndihma juridike. a) R E C I P R O C I T E T I Njëri prej parakushteve kryesore i cili duhet të plotësohet në mënyrë që Gjykata e vendit të veprojë sipas lutjes së Gjykatës së Shtetit të huaj është ekzistimi i reciprocitetit. Atë që u tha më lart e pasqyron neni 284.1 i LPK-së në të cilin thuhet:

“ Gjykatat u japin ndihmë juridike gjykatave të huaja në rastet e përcaktuara me anët të konventave ndërkombëtare, si dhe kur ekziston reciprociteti në dhënien e ndihmës juridike. Në rast dyshimi për ekzistimin e reciprocitetit, njoftimin e jep Ministria përkatëse”. Reciprociteti mund të jetë diplomatik dhe faktik. Për dhënien e ndihmës juridike nuk është me rëndësi se për çfarë reciprociteti bëhet fjalë por është me rëndësi që reciprociteti të ekzistoj. Në LPK është paraparë se në rast dyshimi për ekzistimin e reciprocitetit njoftimin e jep Ministria përkatëse. Nuk ka dyshim se Ministria e cila duhet të jep njoftimin për ekzistimin apo mos ekzistimin e reciprocitetit është Ministria e Drejtësisë. b) R E N D I P U B L I K Mundësia e dhënies së ndihmës juridike është e kushtëzuar edhe me të ashtuquajturin rendin publik të shtetit të vendit, sepse pavarësisht prej ekzistimit të reciprocitetit mund të ndodhë që kërkesa për dhënien e ndihmës juridike të mos jetë në përputhje me parimet juridike të shtetit të vendit. Prandaj, konsiderojmë se kushtëzimi i dhënjës së ndihmës juridike me përputhshmërinë e kërkesës për dhënjën e ndihmës me rendin publik të shtetit është e drejtë legjitime e shtetit të lutur. Kështu p.sh. në qoftëse Gjykata Angleze kërkon nga Gjykata e Republikës së Kosovës marrjen në pyetje të dëshmitarit i cili gjendet në Kosovë dhe njëkohësisht në lutje shkruan se dëshmitari ka për obligim që para dhënies së dëshmisë të betohet duke e vendosur dorën mbi Bibël, gjykata e Kosovës mund të refuzoj dhënien e ndihmës juridike në mënyrën e propozuar nga gjykata Angleze, sepse një gjë e tillë është në kundërshtim me parimin e laicitetit të institucioneve shtetërore. Ndihma juridike dhënë shtetit të huaj nuk guxon të cenoj parimet themelore të rendit juridik të shtetit të vendit. Përdorimi i rendit publik si arsyetim për mos dhënien e ndihmës juridike ndërkombëtare duhet të përdoret në mënyrë restriktive. Shumë shtete të cilat refuzojnë dhënien e ndihmës juridike thirren në rendin publik, kështu që konsiderojmë se refuzimi i dhënies së ndihmës juridike duhet të jetë i arsyetuar në mënyrë shumë koncize, në mënyrë që të mos ndikoj në prishjen e raporteve ndërshtetërore në mes të shtetit të lutur dhe shtetit i cili kërkon ndihmë juridike.

90

VI. PËRMBAJTJA E LUTJËS Për të kërkuar ndihmën juridike nga Shteti i vendit shteti i huaj duhet t’i drejtohet shtetit të vendit me një akt juridik në formë të shkruar i cili në literaturën juridike quhet lutje. LPK i Kosovës nuk përcakton se cilat elemente duhet t’i përmbajë lutja për tu konsideruar valide. Me konventën për qasjen më të lirë ndërkombëtare në Gjykata102 të vitit 1980, më saktësisht në aneksin e kësaj konvente janë prezantuar formularë të cilët saktësojnë përmbajtjen e lutjes. Lutjet zakonisht formulohen nga Gjykatat, ose organet tjera shtetërore të cilat kanë nevojë për ndihmë juridike ndërkombëtare dhe ju drejtohen Gjykatave apo organeve tjera shtetërore të Shtetit të lutur. Konventat ndërkombëtare si p.sh. në Konventën e Hagës për qasjen më të lirë ndërkombëtare në Gjykata, e vitit 1980 përmban formularë për formën e lutjes për dhënien e ndihmës ndërkombëtare në çështjet civile. Sipas kësaj konvente lutja duhet të përmbajë : - Emrin e Gjykatës apo organit tjetër shtetëror të shtetit të vendit dhe emrin e

Gjykatës apo organit shtetëror të shtetit të cilit i dërgohet lutja. - Numrin e lëndës për të cilën kërkohet ndihma, - Të dhënat për palët në kontest, - Objektin e lutjes, p.sh. të kryhet ekspertiza financiare në selinë e firmës së

paditur, e cila gjendet në shtetin e lutur. - Kërkesat eventuale të palëve në lidhje me pjesëmarrjen e tyre gjatë kryerjes së

veprimit procedural nga Gjykatat apo organi i shtetit të lutur.

VII. SHPENZIMET E PROCEDURËS Dhënia e ndihmës juridike ndërkombëtare shkakton edhe shpenzime të cilat krijohen në shtetin e lutur në lidhje me veprimet procedurale të cilat duhet të ndërmerren në atë shtet (p.sh. shpenzimet e ekspertizës ekonomiko-financiare). LPK nuk e shtjellon fare çështjen e mbulimit të shpenzimeve procedurale të cilat shkaktohen si pasojë e lutjes nga ana e shtetit të huaj. Konsiderojmë se kjo çështje duhet të rregullohet me konventa ndërkombëtare. Konventa e Hagës për nxjerrjen e provave në shtetet e huaja në çështjet civile dhe tregtare e vitit 1970103 e përcakton procedurën e rimbursimit të shpenzimeve procedurale në mes të shteteve të cilat bashkëpunojnë në dhënien e ndihmës juridike ndërkombëtare. VIII. FORMAT E DHËNJËS SË NDIHMËS JURIDIKE NDËRKOMBËTARE

a) Dorëzimi i shkresave.

102 Konventa për qasjen më të lirë ndërkombëtare në Gjykata, 1980. 103 Konventa e Hagës për nxjerrjen e provave në shtetet e huaja në çështjet civile dhe tregëtare e vitit

1970.

91

Në bazë të nenit 118.1 të LPK104 nëqoftëse paditësi apo përfaqësuesi i tij ligjor ndodhen në botën e jashtme janë të obliguar që me rastin e paraqitjes së padisë në Gjykatë, të caktojnë përfaqësuesin për pranimin e shkresave. Në qoftëse paditësi nuk vepron në këtë mënyrë atëherë Gjykata do të ja caktoj paditësit me shpenzime të tija, ex-officio përfaqësuesin për pranimin e shkresave dhe nëpërmjet tij do të thirret paditësi apo përfaqësuesi i tij ligjor që të emëroj përfaqësuesin për pranimin e shkresave në afatin e caktuar nga Gjykata. Nëse paditësi nuk vepron në këtë mënyrë atëherë Gjykata do të hedhë poshtë padinë dhe njoftimin për hedhje poshtë të padisë do të ja dërgoj paditësit, apo përfaqësuesit të tij ligjor, nëpërmjet përfaqësuesit për marrjen e shkresave të emëruar nga ajo. Me dispozitën e nenit 118.2 në mes tjerash është paraparë se paditësi apo përfaqësuesi i tij ligjor që ndodhën në botën e jashtme, që nuk kanë përfaqësues në Kosovë, gjykata, që me rastin e dërgimit të shkresës së parë, i thërret që brenda afatit të caktuar të emëroj përfaqësuesin për marrjen e shkresave në Kosovë. Konsideroj se nga diksioni ligjor i nenit 118.1 dhe 118.2 vërehet një kontradiktë në mes tyre, e cila duhet të eliminohet sa më shpejt që është e mundur. Konventa e Hagës për dërgimin e shkresave në botën e jashtme për çështjet civile dhe Tregtare105, parasheh mundësinë që dërgimi shkresave në botën e jashtme të bëhet në atë mënyrë që çdo shtet nënshkrues i Konventës të caktoj organin qendror të Shtetit i cili pastaj do të bëjë distribuimin e shkresave në shtetin e vet. Prandaj, në bazë të kësaj Konvente shkresa i dërgohet organit qendror të shtetit të vendit, i cili pastaj, nëse e konsideron se shteti i cili dërgon shkresën ju ka përmbajtur dispozitave të konventës, shkresën e përcjell më tutje. Nëse shteti i huaj konsideron se nuk është respektuar procedura e paraparë me Konventë do të kthej shkresën mbrapsht duke i cekur arsyet e veprimit të tillë. Në bazë të nenit 105 të LPK-së parasheh se në rastet kur dorëzimi i shkresave duhet të ju bëhet personave ose institucioneve në botën e jashtme, apo të huajve që gëzojnë të drejtën e imunitetit, dërgimi i tyre do të bëhet në rrugë diplomatike, nëse në kontratën ndërkombëtare, apo në këtë ligj nuk është përcaktuar mënyrë tjetër e komunikimit. Një fakt mjaft i rëndësishëm i cili vjen në shprehje tek dorëzimi i shkresave, sipas konventës së Hagës të vitit 1954, është se lutja e cila i bëhet shtetit të huaj, duhet të jetë e përpiluar në gjuhën e shtetit prej të cilit kërkohet ndihma në dorëzimin e shkresave106. Megjithatë shtetet kanë mundësi që me kontrata bilaterale ta parashohin mundësinë që lutja për dhënien e ndihmës juridike në këtë sferë, të bëhet në gjuhën e shtetit i cili kërkon ndihmë juridike, pa pasur nevojë që origjinalit të lutjes t’i bashkëngjitet

104 Ligji i Procedurës Kontestimore i Republikë së Kosovës ( Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës nr. 38, viti 2008 ). 105 Konventa e Hagës për dërgimin e shkresave në botën e jashtme për çështjet civile dhe Tregtare 106 Varadi, Bordas, Knezevic, Medzunarodno Privatno Pravo, fq. 517, Forum, Novi Sad, 2003.

92

përkthimi zyrtar. Një marrëveshje të këtillë ish RSFJ ka pasur me Austrinë, Bullgarinë, Çekosllovakinë, Hungarinë, Poloninë dhe Rusinë107. Konsiderojmë se mënyra e dorëzimit të shkresave nga ana e shtetit të lutur, duhet të jetë në harmoni me rendin juridik të shtetit të lutur. Në kontestet jurdiko-private me element të huaj, dorëzimi është një fakt shumë me rëndësi, sepse pikërisht për shkak të dorëzimit jo të rregullt mund të refuzohet pranimi i vendimit të shtetit të huaj, për arsye se konsiderohet se palës nuk ju ka dhënë mundësia e pjesëmarrjes në procedurë. IX. MARRJA E PROVAVE Ndihma juridike ndërkombëtare në aspektin e marrjes së provave në shtetet e huaja për nevojat e procedurës gjyqësore e cila është duke u zhvilluar në shtetin e vendit bëhet në bazë të Konventës së Hagës për marrjen e provave në shtetet e huaja në çështjet civile dhe tregtare të vitit 1954 dhe në bazë të normave juridike te brendshme të shtetit i cili e ofron ndihmën juridike në këtë aspekt. Edhe tek ky lloj i ndihmës juridike lutja duhet t’i dërgohet shtetit në të cilin duhet të merret prova, emri i pushtetit të shtetit të vendit, emrin pushtetit të shtetit të lutur i cili duhet të jap ndihmën, emërtimin e palëve dhe përfaqësuesve të tyre, përshkrimin e shkurtër të çështjes për të cilin duhet të jepet ndihma, si dhe të saktësohet se për çfarë prove ka nevojë shteti dërgues i lutjes, si p.sh. a duhet të dëgjohet ndonjë dëshmitarë, a duhet të kryhet ekspertiza, apo duhet të behët marrja e provës ne vendshiqim etj. Me nenin 6 të konventës së lartpërmendur është paraparë që lutja për marrjen e provës t’i dërgohet organit qendror të shtetit të lutur (p.sh. Ministrisë së Drejtësisë) e pastaj ky organ në bazë të ligjeve të shtetit të vetë do të përcaktoj se cili organ është kompetent të veproj. Në këtë mënyrë shteti i cili kërkon ndihmë juridike është më i sigurt se do të merr ndihmën juridike, sepse nuk ka mundësi që gabimisht të adresoj kërkesën për ndihmë juridike dhe si pasojë e kësaj t’i refuzohet dhënia e ndihmës. Gjithnjë sipas Konventës së Hagës Shteti i cili kërkon ndihmë juridike, përkatësisht palët procedurale, do të njoftohen për kohën dhe vendin e marrjes së provës në mënyrë që ato të jene pjesëmarrëse në atë veprim procedural. Një gjë e tillë do të mundësohet vetëm nëse Shteti i cili kërkon ndihmë juridike kërkon shprehimisht një gjë të tillë. Dhënia e ndihmës juridike ndërkombëtare me rastin e marrjes së provave, rregullohet edhe me Konventën ndërkombëtare për realizimin e kërkesave të alimentacionit në botën e jashtme108. Me nenin 7 të kësaj konvente është paraparë që Shteti i cili është duke e zhvilluar procedurën në lidhje me mbajtjen e fëmijëve, bashkëshortit etj, mund të kërkojë dokumente apo prova tjera nga shteti i lutur, ndërsa lutja i paraqitet qoftë gjykatës

107 Po aty, fq. 517. 108Konventa për realizimin e kërkesave të alimentacionit jashtë vendit.

93

së shtetit të lutur, qoftë organit tjetër kompetent të cilin e ka caktuar vetë shteti i lutur. Duke e marr parasysh faktin se normat procedurale të një shteti janë të karakterit juridiko-publik, konsiderojmë se marrja e provave nga ana e shtetit të lutur duhet të jetë në harmoni të plotë me rregullat procedurale të shtetit të lutur. Mbizotëron pikëpamja se çështjet lidhur me mjetet provuese në përgjithësi vlerësohen sipas të drejtës procedurale të gjykatës në të cilën zhvillohet gjykimi (lex fori )109. Për të ilustruar atë që thamë më lart do të marrim një shembull; Shteti i cili kërkon ndihmë juridike nuk mund të kërkoj nga shteti ynë, që dëshmitari i cili do të dëgjohet, para se të filloj me dëshminë e tij të vendosë dorën në Kuran apo Bibël dhe të betohet me anë të ritualeve fetare, sepse një gjë e tillë do të ishte në kundërshtim me parimin e laicitetit të institucione shtetërore të Republikës së Kosovës. X. MARRJA E TË DHËNAVE MBI PËRMBAJTJEN E TË DREJTËS SË HUAJ Organi para të cilit shtrohet marrëdhënia juridiko-private me element të huaj, qoftë burimet ndërkombëtare ( traktatet bilaterale dhe multilaterale ) ose burimet nacionale mund ta udhëzojnë që ta zbatoj të drejtën e huaj110. E drejta e huaj duhet të njihet për arsye të ndryshme p.sh. nëse norma e kolozionit e shtetit të vendit për marrëdhënien e caktuar juridiko-civile e cila është shtruar për zgjidhje në Gjykatën e shtetit të vendit dërgon në zbatimin e të drejtës së huaj, atëherë Gjykata e shtetit të vendit duhet që të njihet me përmbajtjen e të drejtës së huaj në të cilën dërgon norma e kolozionit. Ekzistojnë dy sisteme për njohjen dhe të provuarit e të drejtës së huaj : 1) Sistemi anglo-sakson, sipas të cilit e drejta e huaj trajtohet si faktet tjera, relevante në procedurë dhe atë duhet ta provojnë palët procedurale dhe sipas sistemit të dytë : 2) Sipas sistemit kontinental-evropian njohja dhe të provuarit e të drejtës së huaj bëhet ex-officio nga gjykata ose organi i cili duhet ta zbatoj të drejtën e huaj. Në bazë të nenit 13 të Ligjit për të Drejtën Ndërkombëtare Private të zbatueshëm në Kosovë parashihet se Gjykata apo organi tjetër kompetent sipas detyrës zyrtare do të konstatoj përmbajtjen e të drejtës së huaj kompetente. Organi kompetent mund të kërkoj informatë lidhur me të drejtën e huaj nga organi i administratës që është kompetent për punët e jurisprudencës. Ndërkaq, palët në procedurë mund të parashtrojnë edhe dokumentin publik mbi përmbajtjen e të drejtës së huaj. Duke e marr parasysh se fjala është për një ligj të aprovuar në vitin 1982, mendojmë se organi kompetent i jurisprudencës në kuptim të ligjit të lartpërmendur duhet të jetë Ministria e Drejtësisë e Kosovës. Në disa shtete Institutet për të Drejtën e Krahasuar lëshojnë të ashtuquajturat “certifikata” për përmbajtjen e të drejtës së huaj.

109 Faik Dr. Brestovci, E Drejta Procedurale Civile Ndërkombëtare, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Juridik, viti 2000. 110 Bilalli Dr. Asllan, Kuqi Dr. Hajredin, E Drejta Ndërkombëtare Private, Universiteti i Prishtinës,

viti 2009.

94

Në bazë të paragrafit 4, alinea 2 të Ligjit të Austrisë për të Drejtën Ndërkombëtare Private nëse nuk ka mundësi të njihet e drejta e huaj do të zbatohet e drejta Austriake. XI. MARRJA E PROVAVE NGA PËRFAQËSIT DIPLOMATIKE Përfaqësitë diplomatike të shtetit tek i cili zhvillohet procedura civile kanë të drejtë të angazhohen në lidhje me marrjen e provave në shtetin në të cilin janë akredituar, duke u bazuar në Konventën mbi administrimin e provave jashtë vendit në çështjet civile dhe tregtare, po që se administrimin e tyre e lejon shteti nikoqir. Provat administrohen në mënyrën e paraparë me të drejtën e shtetit në të cilin është duke u zhvilluar procedura, por me supozim se një gjë e tillë nuk është e ndaluar me të drejtën e shtetit në territorin e të cilit administrohet prova (neni 21)111. Përveç me Konventa Ndërkombëtare mundësinë e shmangies nga e drejta e vendit, e parashohin edhe disa të drejta nacionale të vendeve të ndryshme si p.sh. e drejta Austriake dhe ajo e ish Çekosllovakisë. XII. PËRFUNDIM Ndihma juridike ndërkombëtare është e një rëndësie të madhe në komunikimin ndërshtetëror dhe kontribuon në krijimin e raporteve të mira ndërshtetërore. Ndihmën juridike ndërkombëtare e rregullojnë normat ndërkombëtare dhe dispozitat e ligjeve te brendshme të shteteve, të përmbajtura në ligjet për procedurën civile. Gjatë dhënies së ndihmës juridike ndërkombëtare shtetet zbatojnë të drejtën e brendshme, por nëse nuk është në kundërshtim me dispozitat imperative të shtetit të lutur veprimet procedurale të cilat janë në funksion të dhënies së ndihmës juridike mund të kryhen edhe sipas të drejtës së huaj. Ndihma juridike ndërkombëtare realizohet me komunikim ndërshtetëror, në mënyrën e paraparë me Konventa Ndërkombëtare dhe ligje nacionale. Ma. Sc. Bahrie Besimi - avokate SFIDAT NË ZHVILLIMIN EKONOMIK DHE SOCIAL TË KOSOVËS Hyrje: Kosova në vitin 1995 ka pasur 29 komuna, 1.468 vendbanime dhe 1.301 zona kadastrale. Pas hyrjes në fuqi të Ligjit për Vetëqeverisje Lokale dhe Ligjit për Kufijtë e Komunave, Kosova do të ketë 38 Komuna. Shtrirja kadastrale dhe numri i banorëve nëpër komuna është shumë i dallueshëm. Numri i banorëve nga 4.500 banorë në Ranillug deri në 450.000 në Prishtinë. Gjithashtu, si rrjedhë e kësaj dhe

111 Brestovci Dr. Faik, E Drejta Procedurale Civile Ndërkombëtare, Universiteti i Prishtinës, viti

2000.

95

e zhvillimit ekonomik, është shumë e dallueshme qëndrueshmëria ekonomike e komunave. 1. Zhvillimi ekonomik dhe social i Kosovës Në Kosovë, që nga viti 1999, janë bërë përpjekje institucionale dhe profesionale për finalizimin me sukses të procesit të reformimit në të gjitha aspektet, duke përfshirë edhe aspektin ekonomik dhe social. Mirëpo që nga përfundimi i luftës së UÇK-së kundrejt pushtuesit serb, Kosova ende gjendet në fazën fillestare të zhvillimit të saj. Treguesit makroekonomik nuk paraqesin rritje ndërsa kjo e bën të ndryshueshme situatën e Kosovës për dallim nga vendet tjera të rajonit që në njëfarë mënyrë kanë siguruar një lloj stabiliteti dhe qëndrueshmërie ekonomike. Papunësia dhe varfëria e skajshme e një përqindje të madhe të popullsisë së Kosovës janë indikatorët më negativ makroekonomik që rëndojnë situatën sociale, ekonomike dhe politike. Mungesa e investimeve të huaja gjithashtu ka rënduar situatën ekonomike. Megjithëse kanë pasur mundësi që aktivitetin e tyre ta ushtrojnë sipas të njëjtës rregullativë ashtu si edhe bizneset e vendit, nuk është shprehur ndonjë interesim i posaçëm nga donatorët dhe investitorët e huaj. Investimet e huaja direkte përkundër procesit të privatizimit janë në nivel jo të kënaqshëm. Edhepse investitorët t huaj u nënshtrohen të njëjtës rregullativë si edhe bizneset vendore 19 deri më tani, investimet e huaja më të mëdha kanë ndodhur në sektorin e telekomunikimit, sektorin financiar, dhe xeheroren e nikelit. Ambienti për një biznes të mirëfilltë duhet të përmirësohet, sidomos sa i përket furnizimit me energji elektrike si një parakusht elementar për zhvillim stabil, politikës fiskale, përmirësimit të infrastrukturës rrugore e hekurudhore, edukimit cilësor profesional të profileve të ndryshme industriale dhe sundimit të ligjit. Ndërtimi i sistemit ekonomik i Kosovës duhet të mbështetet në komponentët si vijon: privatizim dhe ndërmarrësi; liberalizim ekonomik; rregullim ekonomik sipas konceptit të ekonomisë së hapur dhe të tregut; parimeve të shtetit ligjor; dhe drejtësi sociale në trendët e globalizimit të ekonomisë112 Pasojat ekonomike të luftës në Kosovë konsistonin në shkatërrimin e prodhimit industrial dhe bujqësor. Nga viti ‘99 janë bërë shumë përpjekje për të rimëkëmbur ekonominë e Kosovës, mirëpo shpeshherë politikat fiskale të centralizuara, mos-implementimi i mirëfilltë i një decentralizimi fiskal në vazhdimësi ka vështirësuar procesin. Në procesin e implementimit të decentralizimit të pushtetit, një ndër sferat e rëndësishme është edhe decentralizimi fiskal i cili është arritur në njëfarë mënyre me Ligjin për Financat Lokale113. Në një periudhë të ardhshme mbetet të

112 http://www.kosova.com/arkivi1997/RIINVEST/k5_1sh.htm 113 Ligji për Financat Lokale, të Miratuar nga Kuvendi i Republikës së Kosovës. Ligji Nr. 03/l-049

96

shihet nëse do të japë produktin e vet implementimi i ligjit në aspektin e autonomisë financiare të njësive më të vogla të qeverisjes. 2. Kosova dhe bashkëpunimi ekonomik i rajonit Viteve të fundit është vërejtur një përparim në lidhje me trajtimin e politikave sociale dhe ekonomike të Kosovës. Kosovës i duhet qasje konkrete në lëvizjet makroekonomike duke u fokusuar në masat stimulative për rritjen e prodhimit në vend. Në këtë drejtim vendet e rajonit kanë rolin vendimtarë në krijimin e politikave lehtësuese në aspektin e politikave fiskale, qarkullimin e mallrave, asistencën teknike dhe investimet. Megjithëse Kosova shpesh radhitet në vendet e para të rajonit për krizën e varfërisë dhe cenim të politikave sociale, megjithatë e kemi parasysh se në vitet e fundit , me ndihmën e donatorëve të huaj, Kosova ia ka dalë mbanë në krijimin dhe implementimin e një sistemi modern tatimor, ka ndërtuar një sistem të mirëqenies sociale; përmirësim të kujdesit shëndetësor dhe natyrisht ka avancuar sistemin edukativo arsimorë dhe ka filluar një reformë të ndjeshme në aspektin e reformimit të administratës publike. Lidhur me eksportin dhe importin e Kosovës, partner kryesor tregtar janë vendet ballkanike të cilat marrin pjesë me 42,5% për eksport dhe 43,2% për import, ndërsa BE merë pjesë me 42,0% për eksport dhe 36,3% për import, në raport me totalin e vitit 2007. Për sa i përket eksporteve të Kosovës me vendet ballkanike, Shqipëria merr pjesë me 12,6%, Serbia me 11,7%, Maqedonia me 10,5%, në raport me totalin e vitit 2007, ndërsa pjesëmarrjen më të madhe të importeve në Kosovë nga vendet ballkanike e kanë Maqedonia me 15,1% dhe Serbia me 14,1%114. Zhvillimin ekonomik të Kosovës në njëfarë mënyre e kushtëzon edhe bashkëpunimi dhe të drejtat e saj në aspektin e shfrytëzimit të resurseve nga institucionet financiare ndërkombëtare, investime direkte private dhe investime të përbashkëta. Përshtatja institucionale e infrastrukturës integruese duhet të trajtohet si një proces dinamik dhe i pandërprerë. Qëllimi themelor i këtyre iniciativave është që të krijohet stabiliteti politik dhe ekonomik aq i nevojshëm për funksionimin e institucioneve demokratike, të shoqërisë civile dhe të ekonomisë së tregut. Krimi i organizuar dhe korrupsioni janë një pengesë e vërtetë për stabilitetin ekonomik, demokracinë dhe sundimin e ligjit. Në këtë drejtim, për një integrim të fuqishëm ekonomik dhe social duhet bëre përpjekje të vazhdueshme në zbatimin e reformave drejt një ekonomie të qëndrueshme të tregut me një privatizim të qëndrueshëm dhe për të arritur një zhvillim të përhershëm si dhe të sigurohen vende të reja të punës. Inkuadrimi i Kosovës në integrimin ekonomik me vendet e rajonit është njëra prej sfidave më serioze. Deri më tani, Kosova ka nënshkruar Marrëveshjen e Tregtisë së

114 http://www.ks-gov.net/ESK/

97

Lirë me Shqipërinë, e cila ka hyrë në fuqi më 1 tetor 2003115 dhe e cila ka mundësuar një bashkëpunim më të mirë ekonomik sidomos në këmbimin tregtar. Gjithashtu edhe me vendet tjera të rajonit janë bërë përpjekje për formalizim të marrëveshjeve për tregti të lirë. Qarkullimi i mallrave dhe zhvillimi i tregtisë së jashtme është paraqitur në tabelën si vijoni: Tabela 1: Qarkullimi i mallrave në tregtinë e jashtme ( 2001 – 2007 )116 Periudha Eksporti Importi Bilanci

Tregtar Përqindja e mbulimit

1 2 3 4=2-3 5=2/3 2001 10.559 684.500 -673.941 1,5 2002 27.559 854.758 -827.159 3,2 2003 35.621 973.285 -937.644 3,7 2004 58.587 1.083.347 -1.008.780 5,3 2005 58.283 1.157.492 -1.101.209 4,9 2006 110.774 1.305.879 -1.195.105 8,5 2007 165.112 1.576.186 -1.411.074 10,5 Pengesë kryesore në drejtim të zhvillimit të tregtisë së lirë me vendet e rajonit dhe implementimit të politikave të tregtisë së jashtme me vendet tjera të Evropës, padyshim që ka qenë statusi i papërcaktuar dhe pamundësia e aderimit në shumë organizma financiare ndërkombëtare. Realiteti i ri i Kosovës, pas shpalljes së pavarësisë dhe bashkëpunimi rajonal i vendeve të Ballkanit do t’i hapin rrugën këtij vendi të vogël e të varfër që një ditë të jetë pjesë e familjes së madhe Evropiane, duke u bërë konkurrent serioz edhe në fushën e politikës, ekonomisë dhe politikave sociale. 3. Vështirësitë në rimëkëmbjen ekonomike dhe sociale të Kosovës Rimëkëmbja ekonomike pas viteve ’99 dhe avancimi i politikave sociale në anën tjetër përballen me vështirësitë kryesore: ngecja ekonomike, status-quo deri në definimin e statusit, mungesa e qasjes së Kosovës në institucionet financiare ndërkombëtare, mungesa e investimeve të huaja dhe izolimi nga vendet e regjionit në aspektin e tregtisë së lirë të mallrave. Si pasojë e kësaj, që pas përfundimit të luftës rritja ekonomike në Kosovë ka qenë në rënie e sipër që mund të krahasohet me vitet e 90- ta kur si pasojë e regjimit serb ekonomia e Kosovës pësoi kolaps. Rënia ekonomike ka reflektuar vazhdimisht në politikat sociale. Mungesa e sigurisë, papunësia, korrupsioni në përhapje, kriminaliteti, reketimi i ndërmarrjeve, mungesa e investimeve të huaja, rënia e besimit në institucionet e shtetit, shpenzimet mujore shumë të larta, madje edhe më të larta se regjioni kanë rezultuar në rritjen e varfërisë dhe thellimit të krizës ekonomike. Ekonomia e Kosovës mbështetet aktualisht në importe, mirëpo në vazhdimësi fuqia blerëse ka rënë, ndërsa burimet financiare nga diaspora për

115 Marrëvjeshja e tregëtisë së Lirë në mes Kosovës dhe Shqipërsië, e datës 1 tetor 2003 116 http://www.ks-gov.net/ESK/

98

periudhën e viteve, 1999-2007, kanë qenë i vetmi burim financiar. Në anën tjetër, politikat fiskale nuk kanë qenë të programuara mirë, ndërsa keq-menaxhimi i parasë publike vite me radhë ka rezultuar në suficit buxhetor. Nga praktika e vendeve të dala nga lufta, kemi vërejtur se buxheti shtetëror asnjëherë nuk ka pasur mundësi suficiti, përkundrazi, në vazhdimësi për periudha të gjata kohore, ka rezultuar në deficit. 4. Mungesa e investimeve të huaja Kosova, konsiderohet vendi me më pak investime të huaja në gjithë Ballkanin, ndoshta edhe në gjithë Evropën. Mungesa e investimeve të huaja në Kosovë, ishte pasojë e statusit të padefinuar politik. Megjithëse UNMIK-u kishte realizuar një legjislacion relativisht stimulues për investitorët e huaj megjithatë nuk është vërejtur avancim në këtë drejtim. Nga raportet dhe statistikat Evropiane thuhet se investimet në vendet e Ballkanit nuk kanë munguar, madje gjatë vitit 2003 ato arritën shifrat deri në 7 miliardë dollarë. Këto investime, kryesisht janë përqendruar në Serbi, Rumani dhe vende tjera. Megjithëse, indirekt Kosova mund të ketë interesin ekonomik dhe tregu kosovar mund të bëhet atraktiv për investimet e huaja, në anën tjetër ekziston rreziku që këto ndërmarrje në vendet fqinje, të vërshojnë me produktet dhe shërbimet e tyre në tregun kosovar në kuadër të liberalizimit të tregut në regjion (marrëveshjet e tregtisë së lirë - heqja e doganave). Kjo mund të sillte paralizimin e sistemit të prodhimit dhe de-stimulim të prodhuesve vendorë dhe Kosova nuk do të ketë mundësinë e krijimit të identitetit të vet prodhues, madje nuk do të mund të kalojë nga gjendja e një shoqërie konsumuese në atë të një shoqërie prodhuese. Në këtë aspekt institucionet e vendit duhet të kenë rolin vendimtarë, sepse vetëm nxjerrja e ligjeve nga ana e Kuvendit të Kosovës pa implementim dhe aplikim në praktikë nuk është e mjaftueshme. As deklaratat politike të liderëve për gatishmërinë institucionale për të përkrahur iniciativa në këto drejtime nuk mjaftojnë. Angazhimi serioz dhe profesional i përfaqësuesve të institucioneve dhe veprat e tyre konkrete mund të dëshmojnë përkushtimin që kanë për zhvillimin ekonomik të vendit që direkt ka impaktin ( refleksionin)e vet në politikat sociale. 5. Vlerësim i përgjithshëm në lidhje me politikat sociale dhe skemave sociale në Kosovë dhe politikat e punësimit Sistemi i mbrojtjes sociale në Kosovë ishte ç’rregulluar duke filluar nga viti 1990 kur Serbia filloi fushatën e egër ndaj shqiptarëve prandaj edhe fusha e mbrojtjes sociale nuk ishte kursyer. U suprimuan institucionet e atëhershme Kosovare të cilat merreshin me ofrimin e shërbimeve sociale duke i bartur të gjitha kompetencat në Beograd me ç’rast aplikoheshin kritere të dyfishta me rastin e përzgjedhjes së përfituesve. Vlen të përmendet fusha e mbrojtjes së fëmijëve, ku vetëm fëmijët shqiptar ishin të privuar nga kjo e drejtë, kurse fëmijët e nacionaliteteve tjera ishin të privilegjuar bile edhe u ofroheshin benificione shtesë vetëm e vetëm për të ndikuar në rritjen e shkallës së natalitetit. Kjo bëhej me qëllim të ndërrimit të strukturës nacionale të popullatës

99

në Kosovë në favor të nacionaliteteve jo shqiptare e në veçanti në favor të popullatës serbe. E vetmja shpresë aso kohe ishte solidariteti i shqiptarëve të punësuar jashtë vendit ndihma e të cilëve ishte jashtëzakonisht e madhe që konsistoi në mosnënshtrim të shqiptarëve ndaj politikës hegjemoniste serbe. Pas luftës në Kosovë nuk kishte mundësi të ofroheshin shërbime të mbështetura në fondet e atëhershme pasi që të gjitha i kishte grabitur Serbia dhe duhej një organizim tjetër, derisa të konstituoheshin institucionet përkatëse. Mirëpo, ndodhi që të ndërpritet çdo gjë që ishte mjaft mire e rregulluar me ligjet e kohës para suprimimit të autonomisë së Kosovës dhe në këtë mënyrë u instalua një sistem jo shumë i qëndrueshëm sidomos në sferën e pensioneve. Aktualisht, skemat sociale dhe të pensioneve ju dedikohen të gjithë qytetarëve në nevojë dhe nuk janë të lidhur kontributet paraprake për të realizuar ndonjërën prej përfitimeve materiale. Është me rëndësi të përmendet se skemat e mëhershme të sigurimeve sociale pensionale-invalidore, që nga viti 1999, nuk janë më në funksion dhe qytetarët nuk mund të realizojnë përfitime nga këto skema. Është e argumentuar që politikat sociale mund të japin kontribut në krijimin e demokracisë dhe konsolidimin e paqes në një shoqëri të pas konfliktit siç ishte Kosova Duke punuar në dy drejtime, konkretisht në nivelin funksional dhe normativ, politikat sociale mund të ndihmojnë në konsolidimin e paqes në një ambient të pas-luftës. Legjislacioni adekuat dhe politikat sociale efektive kanë potencial në fuqizimin e Kosovës si shoqëri multietnike dhe demokratike. Mirëpo, përkundër kësaj Administrata e instaluar e UNMIK-ut në Kosovë nxori Rregulloren 2001/35117 mbi pensionet në Kosovë e cila e futi me një kategori edhe pensionistët kontribut pagues edhe ata jo kontribut pagës duke instaluar kritere shumë liberale përmes të cilëve përfitues mund të jenë të gjithë ata qytetar të cilët posedojnë: 1. Letërnjoftimin e UNMIK-ut, 2. Të kenë moshën 65 vjet e më tepër dhe 3. Të jenë banor të Kosovës. Me Rregulloren 2001/35118 ishin Rregulluar edhe dy shtylla tjera pensionale si është:

- trusti i kursimeve pensionale sipas të cilit 5% kontribut paguante i punësuari dhe 5% punëdhënësi,

- Shtylla e kursimeve suplementare apo vullnetare. Edhe në fushën e asistencës sociale dhe ofrimit të shërbimeve tjera kemi të arritura të mjaftueshme por jo të dëshirueshme. Janë nxjerrë disa ligje nga kjo fushë, akte tjera nënligjore e në disa situate aty ku mungon legjislacioni i ri aplikohet legjislacioni nga sistemi i kaluar. 6. Skemat e Pensioneve

117 http://www..unmikonline.org/regulations/unmikgazette/03albanian/A2001regs/RA2001_35.pdf 118 Po aty

100

Skema E Pensioneve Bazike.-Kuvendi i Kosovës gjatë vitit 2002 ka miratuar Ligjin për Pensionet Bazike. Ky ligj ua njeh të drejtën në pension të gjithë qytetarëve të përhershëm të Kosovës që kanë moshën mbi 65 vjeç. Nuk ka rëndësi nëse personi realizon ndonjë formë tjetër të pensionit. Aktualisht administrohet nga MPMS-ja përmes administratës pensionale të Kosovës me Zyra nëpër çdo Komunë dhe Rajon. Kjo skemë vazhdon të mbetet si Strategji e MPMS-së edhe në të ardhmen. Skema e Pensioneve të Aftësisë së Kufizuar - Kjo skemë ju dedikohet të gjithë personave që janë të paaftë për punë përfshirë edhe pensionistët invalidorë. Skema rregullohet me Ligjin 2003/23119 dhe Rregulloren për shpalljen e Ligjit 2003/40. Shkallën e invaliditetit e përcakton komisioni mjekësor nga Administrata Pensionale e Kosovës. Të drejtë aplikimi kanë të gjithë qytetarët e Kosovës të cilët dëshmojnë se janë banorë të përhershëm dhe se janë plotësisht dhe përherë të paaftë për punë. Kjo vlen për persona të rritur prej 18 vjeç deri në 65 vjeç. Ka edhe disa përfitime tjera që këta persona i gëzojnë si: lehtësime për pagesa udhëtimi deri në 50% në manifestime kulturo sportive, lirohen nga pagesat doganore për mjetet që e ndihmojnë integrimin e tyre në jetë etj. Skema e Pensioneve e Familjeve të Dëshmorëve, invalidëve të Luftës dhe Viktimave Civile të Luftës - Përfitues të pensioneve nga kjo skemë janë të gjithë personat apo familjet që kanë pasur lëndime-gjymtime ose humbjen e anëtarit të familjes në luftën e fundit në Kosovë gjatë vitit 1998/1999. Kjo skemë është rregulluar me Rregulloren 2000/66120, nga e cila kanë përfituar rreth 8000 familje. Kuvendi i Kosovës ka aprovuar Ligjin për FDILVC dhe kjo skemë administrohet nga MPMS-ja përmes, e cila e ka Zyrën Qendrore në Prishtinë dhe Zyrat rajonale nëpër Kosovë. Planifikohet që nga kjo skemë përfitojnë një numër i caktuar qytetarësh dhe përveç kompensimit material edhe shumë trajtime tjera si mjete ndihmëse për të lehtësuar integrimin për invalidët. Kjo konsiston në trajtime mjekësore në banjave klimatike falas, lehtësime në udhëtim, shkollim dhe shërbime tjera shëndetësore. Skema e ndihmës sociale ( për familjet e varfra)- Kjo skemë rregullohet me Ligjin nr. 2003/15121 me qëllim të mbrojtjes dhe përkujdeset të familjeve të rrezikuara në aspektin social. Skema e ndihmës ofron ndihmë financiare familjeve që përzgjidhen në përputhje me kriteret e parapara me këtë Ligj dhe në bazë të mjeteve të ndara për këtë destinim nga Buxheti i Konsoliduar i Kosovës. Aplikuesit për këtë skemë përveç kushteve tjera, duhet të kenë edhe letërnjoftimin e lëshuar nga UNMIK-u për vete dhe për anëtarët tjerë të familjes më të vjetër se 16 vjeç, ndërsa, certifikatat e lindjes kërkohen për anëtarët më të rijnë se 16 vjeç. Paraqitësi i kërkesës duhet të jetë banorë i Kosovës e në rast se largohet nga Kosova asaj familje do t’ i ndërpritet ndihma sociale. Familje e kategorisë së parë sipas ligjit të Skemës së ndihmës Sociale, është familja në të cilën të gjithë anëtarët e saj janë të varur sipas përkufizimit të këtij ligji dhe

119 http://www.assembly-kosova.org/common/docs/ligjet/2003_23_al.pdf 120 http://www.unmikonline.org/regulations/unmikgazette/03albanian/A2000regs/RA2000_66.htm 121 http://www.assembly-kosova.org/common/docs/ligjet/2003_15_al.pdf

101

asnjëri prej këtyre nuk është i aftë për punë( në rasti e prindit vetushqyes është i penguar të punojë). Familje e kategorisë së dytë është familja me një anëtarë të aftë për punë dhe me të paktën një fëmijë nën moshën 5 vjeç apo, që kanë në përkujdesje të përhershme një jetim nën moshën 15 vjeç. Nga kjo skemë mund të përfitojnë gjithashtu edhe personat me të meta të rënda dhe aftësi përherë të kufizuara deri në 80%- të paaftë për t’ u punësuar. Personat duhet të jenë të moshës mbi 16 dhe nën moshën 65 vjeç. Paaftësitë i përcakton komisioni mjekësor në çdo regjion, i themeluar për këtë destinim. Skema e pensioneve të parakohshme të punëtorëve të kompleksit Trepça Përfituesit e këtij pensioni të parakohshëm janë të gjithë punëtorët e Trepçës dhe minierave me mihje nëntokësore nën Administrimin e UNMIK-ut, të cilat i plotësojnë këto kritere: Të kenë moshën 50 deri në 65 vjeç; Punëtorët e shpallur të paaftë për punë në minierë; Të këtë 10 apo më shumë vjet përvojë pune; Të jetë banor i përhershëm i Kosovës. Kjo skemë nuk parashihet që të jetë e qëndrueshme sepse do të përfundojë me transferimin e kontingjentit të këtyre punëtorëve, në skemën e pensioneve bazike. Ligji për Shërbime Sociale dhe Familjare rregullorja e UNMIK-ut 2005/46122 e riafirmon rolin e QPS si organ të kujdestarisë për mbrojtjen e fëmijëve nga mosha 0 deri 18 vjeç, kur ata janë pa përkujdesje prindërore, kur ata janë të braktisur, ose rastet e keqtrajtimit të fëmijëve. FËMIJËT PA PËRKUJDESJE PRINDËRORE Fëmijët e braktisur.- Mbrojtja e këtyre fëmijëve realizohet përmes aktiviteteve të shtuara për bashkim familjar, birësim apo strehim në familje tjetër. Strehimi familjarë paguhet nga buxheti i konsoliduar i Kosovës. Aktualisht janë 718 fëmijë në strehim tek farefisi, për të cilët MPMS-ja paguan nga 50 euro në muaj dhe 45 fëmijë të tjerë, që janë të vendosur jashtë rrethit familjarë dhe paguhet rreth 100 euro në muaj për një fëmijë. Kujdestaria. Për fëmijët pa kujdes prindëror shërbimet sociale në Kosovë janë të obliguara në të ligjit të lartpërmendur që të caktojnë kujdestarin si formë e mbrojtjes. Aktualisht nën kujdestari ka 1180 fëmijë. Fëmijët e abuzuar dhe keqtrajtuar123 Mbrojtja e fëmijëve me nevojave të veçanta.-Fëmijët me aftësi të kufizuara duhet të kenë mundësi të arsimohen, të përfitojnë shërbime shëndetësore, përgatitje për

122 http://www..unmikonline.org/regulations/unmikgazette/03albanian/A2005regs/RA2005_46.pdf 123 Doracaku për mbrojtjen e fëmijëve i përgatitur nga UNICEF

102

punësim dhe veprimtari argëtuese, në mënyrë që ai të ketë integrim shoqëror dhe zhvillim të plotë. Prindërit vetushqyes.-Politikat sociale në lidhje me prindërit vetushqyes janë krijuar në atë mënyrë që t’u kushtohet kujdes prindërve që mbeten si ushqyes për fëmijët ( kur njëri partner nuk ekziston) këta prindër kanë shumë lehtësi në kyçje të familjes në skemën e ndihmës sociale. Gjatë vitit 2007, në këtë skemë, kanë qenë të kyçur 3592 familje. Gjithashtu, këto familje ndihmohen me tekste falas për fëmijët në shkollë si dhe kanë përparësi në trajnime të ndryshme profesionale dhe në gjetjen e ndonjë vendi të punës. Personat e moshuar dhe pa përkujdesje familjare.-Në Kosovë ekziston një trajtim institucional për personat e moshuar dhe pa përkujdesje familjare. Këtu personi akomodohet, ushqehet merr trajtime shëndetësore fizikale dhe stomatologjike falas. Është e përzier edhe terapia okupuese për këta persona. Buxheti i konsoliduar i Kosovës mbulon shpenzimet për secilin person në këtë institucion. MPMS-ja ka qartësuar rolin dhe përgjegjësitë e institucioneve që e fillojnë procedurën për vendosjen e personave në këtë shtëpi. Kushtet për t’ u vendosur janë të specifikuara në Udhëzimin Administrativ nr 11/2004124 Personat me aftësi të kufizuara mendore dhe pa përkujdesje familjare Në lidhje me trajtimin e kësaj kategorie të njerëzve është aprovuar politika e de-institucionalizuar që ka për qëllim të bëjë kategorizimin e rasteve dhe të merret me rastet me retardime të rënda mentale të karakterit social. instituti special i Shtimes është institucion Publik me karakter social në kuadër të MPMS-së dhe aktualisht në këtë institut kanë mbetur raste më të rënda. Kushtet për t’u vendosur janë të specifikuara në Udhëzim Administrativ Nr; 12/2004125 Politikat e punësimit. Aktualisht, janë promovuar gjashtë masa kryesore aktive të punësimit: këshillimi për punësim dhe orientimi në karrierë, informatat e tregut të punës, aftësimi për treg të punës, subvencionet e punësimit, punët publike dhe programet e vetëpunësimit. Për momentin, mungon një kornizë ligjore bazike për hartimin, administrimin, monitorimin dhe vlerësimin e masave aktive dhe pasive të tregut të punës, pasi që Ligji i Nxitjes së Punësimit nuk është miratuar për shkak të mungesës së mjeteve financiare për implementim të tij. Përmes Zyrave të punësimit dhe programeve për nxitjen e punësimit, dhe programeve të veçanta për këtë qëllim, është duke bërë përpjekje që të vejë në zbatim masat kryesore aktive. Përmes Qendrave të Aftësimeve Profesionale në kuadër të programeve për aftësimeve profesionale do të krijohen kushte për aftësime nga profilet e ndryshme dhe do të ndihmohen në ndërmjetësim në punësimin e tyre. Politikat pasive të tregut të punës.-Sistemi i tanishëm i mbrojtjes sociale përbëhet nga asistenca sociale dhe nga një rrjet qendrash për punë sociale që ofrojnë shërbime këshillimi dhe referimi për individët dhe familjet e rrezikuara

124 Udhëzim Administrativ Nr. 11/2004 për punën dhe kriteret e vendosjes se rezidenteve ne shtëpinë

e personave te moshuar dhe pa përkujdesje familjare http://www.mpms-ks.org/?id=47 125 Udhëzim Administrativ Nr. 12/2004 për punën dhe vendosjen e rezidenteve ne institucionin

special ne shtime http://ëëë.mpms-ks.org/?id=47

103

(kundërvajtësit e rinj, jetimët, viktimat e dhunës familjare, etj.). Është krijuar një sistem pensional i përbërë prej tri shtyllash, përfshirë pensionin bazik me shumë fikse, një skemë të detyrueshme dhe skemën vullnetare me bazë në ndërmarrje. Sistemi pensional përplotësohet nga skema të veçanta për invalidët e luftës, nga pensionimi i parakohshëm që ndihmon ristrukturimin e sektorit të minierave si dhe pensioni invalidor. Këto programe formale të mbrojtjes sociale subvencionojnë në mënyrë direkte dhe indirekte grupet më të ndjeshme të shoqërisë. 7. TAKSAT DHE POLITIKA SOCIALE Në ekonominë socialiste mendohej se meqë nuk kishim taksa për të paguar jetohej më mirë. Por, gjithashtu nga realiteti i sotëm në vendet ë Evropës Perëndimore dhe vende të tjera të zhvilluara, ku barra fiskale është e lartë dhe e shpërndarë për gjithë popullsinë, jetohet më mirë se në ish-vendet socialiste. Megjithatë, nga analizat dhe hulumtimet shkencore nga kjo fushë, është kuptuar se këto dy elemente nuk kanë ndonjë ndërlidhje ndërmjet vete. Aktualisht, qytetaret e Evropës Perëndimore dhe vendeve të zhvilluara jetojnë në standarde të larta jetese jo pse paguajnë taksa të larta. Ata gëzojnë këtë mirëqenie sepse kanë jetuar dhe punuar në një ekonomi me orientim tregun, pavarësisht se në kohën e zhvillimit të vendeve të tyre nuk kishin taksa të larta. Nëse bëjmë një krahasim me periudhat paraprake del se lartësia e këtyre taksave ka shënuar rritje me kalimin e dekadave. Konkretisht, nga 16% që ishte në vitin 1940, në vitin 2000 ishte 37%. Nëse vendet ne tranzicion, do të ndjekin këshillat dhe orientimet e organizatave ndërkombëtare, pa i kaluar më parë në filtrin e vendit ku ato zbatohen, zhvillimi ekonomik i vendit do të arrihet me vështirësi sepse mirëqenia e popullsisë me taksat e larta janë kontradiktore njëra me tjetrën. Studime te shumta të bëra nga institucione me emer si The Heritage Foundation (fondacioni për trashëgimi) , Freedom House dhe Fraser institute (shtëpia e lirë dhe instituti Fraser) shprehin qartësisht se sa më shume liri fiskale dhe taksa të ulëta ka një vend, aq më i fuqishëm ekonomikisht mund të jetë126. 8. ZHVILLIMI EKONOMIK I KOSOVËS Pas rënies së sistemit Komunist dhe fillimit të tranzicionit demokratik në vendet e Ballkanit është parë si imperativ i kohës domosdoshmëria për stabilitet, si kusht paraprak për zhvillimin e të gjitha vendeve të rajonit. Trashëgimia gjysmëshekullore komuniste dhe prapambetja në mjaft aspekte të jetës sociale, politike dhe ekonomike me rrënjë të thella përkundrejt perëndimit të qytetëruar e demokratik, kërkojnë patjetër një qëndrim më të afërt, më njohës, më konsiderues dhe ndihmues për këtë rajon nga ana e demokracive perëndimore, duke mos mohuar detyrimin e vendeve të rajonit për të plotësuar kushtet drejt integrimit në Bashkimin evropian.

126 http://eduart0.tripod.com/sitebuildercontent/sitebuilderfiles/taksatpolitikasociale.doc

104

Edhe Kosova si pjesë përbërëse e Ballkanit ka sfidat në rrugën e integrimit dhe të zhvillimit ekonomik. Fillimi i shkatërrimit të ish-Jugosllavisë në vitet e 90-ta, i përcjellë edhe me luftën në Kosovë reflektuan në dëmtimin dhe rrënimin e ekonomisë së Kosovës. Pas vitit 1999 zhvillimin ekonomik të Kosovës e vështirësoi statusi i pazgjidhur politik për një kohë të gjatë. Nëse përqendrohemi në fazat e zhvillimit ekonomik të Kosovës së periudhën e pasluftës mund t’a radhisim në tri faza: Faza emergjente ka filluar menjëherë pas mbarimit të luftës në vitin 1999-2000. Gjatë kësaj faze popullsia është ndihmuar dhe furnizuar me mallra të importuara. Po ashtu në këtë fazë ka pasur investime të drejtpërdrejta apo materiale, ku janë ndihmuar një numër i fermerëve. Faza e rindërtimit dhe ndërtimit institucional apo kapaciteteve institucionale. Kjo fazë ka zgjatur nga viti 2001-2005. Shumica e investimeve kanë qenë në ndërtimin e kapaciteteve institucionale, përfshirë legjislaturën, trajnimet, udhëtimet studimore, seminaret e ndryshme të cilat janë parapërgatitje e stafeve qeveritare dhe stafeve tjera të ndërrimit të qasjes ndaj këtij sektori, po edhe kriterit të shoqatave të ndryshme e ndihmës ndaj shoqatave të bujqësisë, të blegtorëve, të qumështit, mishit, veterinarëve, etj

Shpenzimet dhe të hyrat ( në % të GDP) 127 Faza e ardhshme (investimeve). Kjo fazë mendohet të jetë faza e përgatitjes apo përshtatjes së legjislacionit me standarde evropiane dhe plotësim të tyre

para hyrjes në BE, dhe investimeve të drejtpërdrejta kapitale në ndërtimin e kapaciteteve prodhuese të bujqësisë, duke përfshirë të gjitha degët, pemëtari, perimtari, blegtori, sektorin qumështor, mishit etj128 Një pengesë për tërheqjen e investitorëve dhe zhvillimin e biznesit në vend, përbën edhe gjendja problematike e energjisë. Kosova ka dy termocentrale të vjetër, Kosova A dhe B, të cilët plotësojnë shumë pak nevojat e vendit. Aktualisht, po bëhen përpjekje për ndërtimin e një termocentrali të tretë, Kosova C, që është ende në fazën para përzgjedhjes së kompanisë, që do ta realizonte këtë projekt.

127 ec.europa.eu/.../een/008/article_6170_en.htm 128 http://sq.wikipedia.org/ëiki/Ekonomia_e_Kosov%C3%ABs

105

9. Niveli i zhvillimit ekonomik në Kosovës pas përfundimit të luftës Kosova është vendi me ekonomi më të varfër në Evropë. Sipas studimit të Bankës Botërore që shfrytëzon të dhënat e Entit Statistikor të Kosovës, gati gjysma e popullsisë së Kosovës (45 %) jeton në varfëri pasi konsumi i tyre individual është më pak se 1,42 euro në ditë, dhe 18% në varfëri të skajshme që matet me vlerën e konsumit individual prej më pak se një 1 euro në ditë. Pas përfundimit të luftës së Kosovë, rikonstruktimi8 i Kosovës ka pasur progres dhe nga donatorët janë investuar rreth 2 miliard euro.129 Rreth 50.000 shtëpi janë rindërtuar që siguruan strehim për më shumë se 300.000 njerëz, ndërsa rreth 1.400 km rrugë janë rehabilituar dhe një numër i madh i klinikave dhe shkollave janë ndërtuar ose ri-ndërtuar. Mirëpo, sfida kryesore mbetet zhvillimi i ekonomisë dhe sferës sociale në Kosovë. Sfidat në drejtim të së ardhmes së Kosovës mund të ishin radhitur si vijon: Menaxhimi i situatës pas zgjidhjes së statusit final, duke pasur parasysh problemet me minoritetin serb; Gjenerimi i burimeve të reja në drejtim të rritjes ekonomike Sigurimi i stabilitetit makroekonomik dhe Reduktimi i varfërisë dhe papunësisë Sot në ekonominë bashkëkohore integrimet ekonomike janë gjithnjë e më tepër aktuale. Të gjitha shtetet në botë në politikën e tyre të zhvillimit ekonomik rëndësi të posaçme u kushtojnë integrimeve ekonomike rajonale. Integrimet ekonomike rajonale vazhduan dhe u zhvilluan akoma më tepër në dekadën e fundit të shekullit “XX” andaj lirisht mund të themi se “periudha e integrimeve” paraqitet pikërisht në fund të shekullit të kaluar - “XX”. Sot në botë ekzistojnë nivele të ndryshme të integrimeve ekonomike rajonale. Nivelet më të njohura të integrimeve ekonomike rajonale janë : 1. Zona e lire doganore 2. Unioni Doganor 3. Tregu i përbashkët dhe 4. Unioni ekonomik. Arsyet se përse vendet integrohen janë të shumta por më të rëndësishmet janë dy grupe: - Arsyet Ekonomike dhe - Arsyet Politike Në grupin e arsyeve ekonomike që ndikojnë në prirjen e vendeve për anëtarësimin e tyre në integrimet e tyre rajonale më të rëndësishme janë këto :

129http://web.worldbank.org/ËBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/KOSOVOEXTN/0,,contentMDK:20629286~ menuPK:297777~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK:297770,00.htmlë

106

- Rritja e prodhimit të mallrave dhe shërbimeve në vend - Zmadhimi i tregtisë së vendit - Rritja e shtimit ekonomik dhe përmirësimi i standardit jetësorë - Qasje në një treg të madh dhe të përbashkët - Prania më e madhe e investimeve direkte të huaja në vendin mikpritës (IDH-së) - Transferimi i teknologjisë dhe prodhimeve të reja të standardizuara - Menaxhimi më efikas i njohurive dhe diturive - Harmonizimi më i lehtë i rregullave , kulturës dhe ideologjisë në kuadër të një rajoni se sa në nivel botërorë. Në grupin e arsyeve politike të anëtarësimit të vendeve në integrimet ekonomike rajonale mund të numërohen këto shkaqe : - Bashkëpunimi politik midis vendeve e nxit edhe bashkëpunimin ekonomik - Konfliktet ndër shtetërore shmangen në kuadër të integrimeve ekonomike - Bashkimi i disa shteteve dhe formimi i një integrimi ka peshë më të madhe në tregun ndërkombëtarë dhe vendi është më konkurrues në tregun global. Në ekonominë bashkëkohore paraqiten 3 integrime botërore ekonomike më të mëdha: 1. Shtetet e Evropës me në krye Unioni Evropian (UE) 2. Shtetet e Amerikës Veriore me në krye SHBA-të dhe 3. Shtetet e Azisë Lindore me në krye Japoninë Edhe pse gati të gjitha shtetet shfaqin dëshirë për integrimet ekonomike rajonale, prapë se prapë ekzistojnë disa barriera të cilat me një pjesë të popullatës mbjellin dyshime për integrimet e vendit të tyre në integrime ekonomike rajonale. Kosova ka potencialet e zhvillimit ekonomik. Janë dy asete, të cilat janë rezultat i asaj që na ka falur natyra: të parat janë resurset natyrore të Kosovës, minierat, pasuritë nëntokësore dhe e dyta mosha e re e popullsisë. Këto janë resurse, të cilat shumë lehte mund të promovohen. Në raportin e fundit të Komisionit të Parlamentit Evropian për Ballkanin130, thuhet se “Sfidat kryesore për Kosovën përfshijnë forcimin e sundimit të ligjit, në veçanti të gjyqësisë, luftimin e krimit të organizuar dhe korrupsionit, mbështetjes së zhvillimit ekonomik dhe krijimit të vendeve të reja të punës, përmirësimit të kushteve për kthim të refugjatëve dhe komuniteteve pakicë, dhe zhvillimin e dialogut dhe pajtimit në mes të komuniteteve”. Pothuajse të gjitha qeveritë e Kosovës në historinë e re kanë përcaktuar zhvillimin ekonomik si një prej prioriteteve kryesore. Të gjitha institucionet ndërkombëtare financiare dhe agjencitë e tjera financuese kanë theksuar se zhvillimi ekonomik është kyç për stabilitetin afatgjatë të Kosovës. 10. Kosova dhe Bashkimi Evropian

130 Komunikimi nga Komisioni te Parlamenti Evropian dhe Këshilli; BallkaniPerëndimor; Zhvillimi

i Perspektivës Evropiane

107

Në vitet 1999, pas përfundimit të luftës në Kosovë është themeluar Pakti i Stabilitetit, një iniciativë rajonale që konsiderohet si tentativa e parë serioze e komunitetit ndërkombëtar për të siguruar paqe dhe stabilitet në rajonin e Ballkanit Perëndimor, përmes një strategjie gjithëpërfshirëse afatgjatë dhe me karakter preventiv pjesëmarrëse në këtë proces. Më qëllim të arritjes së progresit brenda SAP dhe drejtë përafrimit me BE-në, vendet e Ballkanit Perëndimor duhet të plotësojnë kriteret ekonomike dhe politike të cilat bazohen në Kriteret e Kopenhagës. Prioritetet më urgjente të cilat duhet të adresohen nga vendet e përfshira në SAP, janë të renditura në dokumentin e ashtuquajtur Partneriteti Evropian që është elementi kyç. Involvimi i Kosovës në procesin e liberalizimit të Tregtisë ka qenë jashtëzakonisht i vështirë për shkak të statusit politik të Kosovës, mirëpo insistimi dhe vendosmëria e institucioneve të Kosovës dhe UNMIKU-t ka dhënë rezultat dhe Kosova është përfshirë që nga fillimi në këtë proces (që nga viti 2001). ivolvimi i Kosovës në këtë proces nuk nënkupton përfundimin e problemeve. Fillimisht Kosova është ballafaquar me mosgatishmërinë e vendeve të rajonit për të nënshkruar Marrëveshje të Tregtisë së Lirë me Kosovën, për shkak të presionit dhe obstruksioneve të Serbisë. Pavarësisht kësaj Kosova arriti të negociojë dhe të nënshkruaj Marrëveshje të Tregtisë së Lirë me 4 vende të rajonit: Shqipërinë, Maqedoninë, Bosnjën dhe Kroacinë, marrëveshje këto që siguruan që Kosova të këtë përfshirje dhe përfitime substanciale e jo vetëm simbolike nga ky proces131. Krijimi i një ekonomie të fortë në Kosovë është një hap i rëndësishëm përpara drejtë stabilizimit të Ballkanit, një hap i rëndësishëm përpara për krijimin e një shoqërie tolerante, multietnike, si dhe hap i rëndësishëm drejtë integrimit në Evropë. Për aktivitetet që duhet të ndërmerr Kosova në mënyrë që ta tejkaloj këtë faze të tranzicionit duhet hartuar strategjinë edhe në nivelet më të larta të shtetit. Në këtë rast ne nuk do të zbulonim diçka të re por do të theksonim ato që në këtë moment janë të rëndësishme. Integrimet ekonomike rajonale patën ndikim të rëndësishëm në zhvillimin e ekonomisë së shteteve anëtare të reja në BE. Njëra ndër detyrat e para që duhet të ndërmerret në Kosovë është: Zvogëlimi i papunësisë. Zbutja e këtij problemi më së miri do të realizohej nëse Kosova tërheq sa më shumë investime të drejtpërdrejta të huaja, të cilat do të ndikonin në rritjen e numrit të të punësuarve në 2 mënyra : 1. Rritja e drejtpërdrejt e numrit të të punësuarve 2. Rritja e tërthortë e numrit të të punësuarve Rritja e drejtpërdrejtë e të punësuarve bëhet me rastin e ardhjes dhe funksionimit të kompanive të huaja apo kompania e cila investon krijon vende të lira të punës. Dilemat kryesore që shfaqen me rastin e anëtarësimit të vendit në integrimet ekonomike janë :

131 http://www.oek-kcc.org/KCC//alb/oek.php?pageNr=53&type=&lang=alb&menuNr=50

108

- Fitimi i njërës palë nga integrimi shkakton humbjen e palës tjetër, ndërsa dilema e 2 (dytë) është shqetësimi për sovranitetin kombëtar. Vendet që dëshirojnë të integrohen zakonisht kanë fuqi të lirë të punës. Kjo paraqet rrezik për punëtorët e vendeve të zhvillimit ekonomik që janë pjesë e integrimeve. Politikat nga të cilat vendi integrues heq dorë dhe nuk ka kontroll të plotë janë sidomos politika monetare e vendit , politika fiskale , politika tregtare etj. Integrimi ekonomik rajonal është pjesë e integrimit global. Integrimi bën lidhjen e ekonomive rajonale dhe unifikimin e sistemeve ekonomike. Ne duhet të jemi të vetëdijshëm për atë që nuk ka kthim prapa nga ndryshimet e mëdha që kanë ndodhur në ekonominë globale. Të arriturat në komunikim dhe transport sollën në atë që ekonominë nacionale tash janë shumë më tepër të pranishme në tregun ndërkombëtarë dhe transferimin e kapitalit sesa kurdo here më pare, pa marrë parasysh se çfarë mase ndërmarrin politikanët. Të vogla janë shpresat e politikës së qeverive që të sjellin ndonjë ndryshim. Gjithashtu edhe ndonjë kthim më serioz në proteksionizëm do ta godiste shumicën e grupeve të njerëzve të cilët kanë interes nga tregtia dhe do të rezultonte me konflikte sociale që i gjeneron edhe vetë globalizmi. Akademia e shkencave shoqërore e Australisë duke i shqyrtuar këto çështje përveç tjerash theksonte se : “Nevoja për reformimin e shtetit nuk ndalet në kufijtë shtetërorë. Në botën e cila po bëhet gjithnjë e më e ndërlikuar, aksionet e një vendi shpesh do të kenë implikime edhe tek fqinjët e tyre dhe më gjerë. Andaj ndërtimi i aftësisë shtetërore do të shënonte ndërtim më efikas të partneritetit dhe institucioneve si të vendit ashtu edhe ato të jashtme”. Investimet e drejtpërdrejta të huaja kanë rëndësi të madhe në zhvillimin e ecurive ekonomike të Kosovës. Shkaqet që në Kosovë investimet e drejtpërdrejta të huaja janë të shumta por më të rëndësishme janë : - Ngecja në realizimin e reformave strukturore të ekonomisë - Mos realizimi i reformave në sektorin e legjislacionit - Mos funksionimi i duhur dhe joazhuriteti i Gjyqësisë - Prania e krimit të organizuar dhe korrupsioni - Mos sigurimi i klimës për biznes në vend etj.132 Burimet: Doracaku për mbrojtjen e fëmijëve i përgatitur nga UNICEF Ligji për Financat Lokale, të Miratuar nga Kuvendi i Republikës së Kosovës. Ligji Nr. 03/l-049 Marrëvjeshja e tregëtisë së Lirë në mes Kosovës dhe Shqipërsië, e datës 1 tetor 2003 Rregullroja e UNMIK-ut 2001/35

132

http://www.seeu.edu.mk/english/research/files/PROCESET_E_INTEGRIMIT_EUROATLANTIK.pdf

109

Rregullorja e UNMIK-ut 2000/66 Rregullorja e UNMIK-ut 2005/46 Udhëzim Administrativ Nr. 11/2004 për punën dhe kriteret e vendosjes se rezidenteve ne shtëpinë e personave te moshuar dhe pa përkujdesje familjare Udhëzim Administrativ Nr. 12/2004 për punën dhe vendosjen e rezidenteve ne institucionin special ne shtime www.sq.wikipedia.org www.worldbank.org www.oek-kcc.org www.seeu.edu.mk

110

Bekë Lajçi, avokat

NDERMJETESIMI NE KOSOVE I. Zanafilla, historia, tradita dhe më në fund ndërmjetësimi institucional ligjor Historiati i ndërmjetësimit në Kosovë dhe në disa vende evropiane, deri në ditët e sotme-

I. Ndërmjetësimi tradicional dhe Kanuni- si Ligj zakonor i Shqiptarëve

111

Shikuar historikisht, në koherencë më kohën, Kosova është vend me traditë të gjatë të aplikimit të zgjidhjes së kontesteve më marrëveshje, me pajtim në mes të palëve në konflikt, çfarëdo qoftë natyre që të jenë ajo. Kjo traditë e pajtimit në Kosovë dhe në viset tjera të banuara më shqiptar në Ballkan, është zhvilluar përgjatë disa qindra vitesh, dhe se në një formë apo tjetër ka vazhduar deri në ditët e sotme, edhe pse ka evoluar gjatë historisë, varësisht nga regjioni, koha, dhe zakonet gjegjësisht Kanunet që janë zbatuar në këto troje. Qysh në vitet 1081, kur për herë të parë në trojet shqiptare përmendet “Kanuni i Gjon Papës” në Shqipërinë e Jugut, (Gjon Papa Zhuli) një prift dhe prijës i Kurveleshit), konsiderohet NDËRMJETËSIMI-si formë e zgjidhjes së konflikteve në mënyrë paqësore, e ka origjinën dhe mbështetjen në ligjin zakonor-shqiptar-KANUNIN. Në anën tjetër disa historian thonë se NDËRMJETËSIMI daton nga koha e Ilirëve. Gjatë kohës përderisa viset shqiptare në Ballkan sundoheshin nga të huajt, prapë se prapë populli shqiptar është mbështetur në të drejtën e ti zakonore, dhe se asnjëherë, jo vetëm se nuk është asimiluar nga pushtuesit, por as nuk e ka humbur traditën e vetë, zakonet e veta dhe kulturën e vetë tradicionale, edhe pse sundimi i të huajve në trojet shqiptare, padyshim se ka lënë edhe gjurmët dhe ndikimin e saj në të drejtën zakonore shqiptare, e posaçërisht ai turk, i cili sundoi në Ballkan, dhe në viset shqiptare kryesisht më se 5 shekuj më radhë, deri Luftërat Ballkanike të v. 1912, kur Turqia u tërhoq nga Ballkani. Në ketë kontest vlen të përmendim një thënie të prof.dr.Bardhyl Qaushit, i cili në aksionin për Pajtimit të Gjaqeve në Kosovë, në v.1990 në një fjalim në Rugovë pat thënë: ”nuk është turp që të qëndrosh nën hijen e huaj, porse është turp ta humbshin hijen tente”. Nëpër viset shqiptare, gjatë historisë kanë qenë në zbatim disa Kanune, si Kanuni i Gajon Papës, Kanuni i Çermenikës, Kanuni i Labërisë, Kanuni i Arbrit, Kanuni i Skënderbeut, Kanuni i Lekë Dukagjinit, Kanuni i Lumës, Kanuni i Dibrës, Kanuni i Pukës-Sipas Kanunit të Labit, etj. dhe se këto kanune janë aplikua në shumë në ato vende ku shqiptarët kanë jetuar në Ballkan, më shekuj duke filluar nga ilirët e gjerë më tani në vendet që sot paraqesin Shqipërinë e sotme, Maqedoninë Lindore, Kosovën së bashku më atë lindore-Preshevë, Bujanovc dhe Medvegje, si dhe Malësinë Anamalit, Ulqin-Plavë dhe Gusi etj. Po ashtu në këto treva, njëkohësisht gjatë sundimit të turk në Ballkan (pra edhe në Shqipëri dhe në Kosovë) kuptohet se edhe në këto troje ka funksionuar edhe e Drejta e Sheriatit-e drejta zakonore turke, ku vlen për tu përmendur Bujurditë (Urdhëresat) e Ali Pashë Tepelenës (1740-1822), që aplikoheshin krahas Kanuneve që aplikoheshin për popullsinë shqiptare të besimit të krishterë, dhe të drejtës së Sheriatit, që aplikohej për popullsinë e besimit mysliman, si dhe Kanunin e Zhurisë

112

(1913), që u miratua nga Qeveria e Ismail Qemajlit, ku krahas normave të së drejtës zakonore kishte edhe norma të karakterit juridiko-penal dhe procedural më orientime bashkëkohore, më qëllim për ti ikur traditave të egra të hakmarrjes. Megjithatë Kanuni i Lekë Dukagjinit i ka qëndruar më së gjati dhe më se shumti besnik traditës në pjesën dërmuese të viseve shqiptare, sidomos atyre të veriut të Shqipërisë dhe në disa pjesë të Kosovë, i cili është përdorur si e drejtë zakonore për shumë shekuj. Ky Kanun për herë të parë është kodifikuar në v.1933, nga at Gjergj Fishta. Pra nga kjo rezulton se gjatë shekujve përgjatë regjimeve të ndryshme populli Shqiptarë ka zhvilluar kodin e mirësjelljes, i cili përfaqëson kuptimin e asaj se çka është e drejtë dhe çka nuk është e drejtë. Ky Kod ka kaluar nga gjenerata në gjeneratë, pak a shumë i pavarur nga regjimet e ndryshme që e kanë okupuar vendin. Duke shikuar nga aspekti historik duket interesant, që në bazë të Kanunit edhe femrave iu ka lejuar të kenë rolin e pajtuesit. Pra kjo ka ndodhur shumë kohë, pra edhe shekuj më radhë, përderisa në pjesët tjera të Evropës, nuk ndodhte një gjë e tillë. “Ndërmjetës mund të jetë burrë a grua, djalë a vajzë a edhe prifti” (paragrafi 669 i KLD). Kanuni rregullonte të gjitha aspektet e jetës së përditshme dhe përdorej si -arbitër- bazë në vendimmarrje në të gjitha sferat, ku familjet dhe individët vijnë te ndonjë konflikt me njëri tjetrin. Është më rëndësi për të cekur se zgjedhja e mosmarrëveshjeve në mes të palëve, sipas Kanunit, behët më kompensimin e palës së dëmtuar. Pra pajtimi bëhet më kompensim dhe atë kryesisht kjo zgjaste një-apo dy ditë. Sipas Kanunit palët paraprakisht kanë dijeni se cila do të jetë shumë e përafërt të cilën ata do ta marrin-si kompensim. Marrëveshja nënshkruhet nga dëshmitarët-të cilët njëkohësisht janë garant për zbatimin e asaj marrëveshje. Përmbajtja në bazë të marrëveshjes është gjithashtu çështje nderi. Populli shqiptar njihet për shumë karakteristika tradicionale lidhur më ndërmjetësimin, që burojnë nga e drejta zakonore-KANUNET. Okupimet nga të huajt kishin ndikuar që shoqëria shqiptare të vetorganizohet. dhe si element përbërës i vetorganizimit ka qenë edhe e drejta zakonore shqiptare, e cila ka qenë sa element rezistues kundër sistemit okupues otoman, po aq ka qenë edhe element që ka mundësuar rregullimin e raporteve sociale në shoqërinë shqiptare. Pra Kanuni, mund të konsiderohet si rrjedhojë e një sistemi paralel dhe refuzues ndaj pushtuesit, dhe si pjesë e kulturës juridike shqiptare.

113

Konfliktet dhe problemet shoqërore kanuni i rregullonte me pajtim. Në kanun ka disa emërime për ndërmjetësuesit, duke fillua te pleqnia (me karakter gjyqi), dorëzanët e gjakut (bestari), pajtimi , gjindja e urtë, pastaj si ndërmjetës ka qenë edhe ai që ka hy "për me da fjalët e kqia", pastaj prifti si ndërmjetësues në emër të "Famullis a n`emër të flamurit etj. Kjo traditë e ndërmjetësimit deri diku, pak a shumë, ka mbetur aktuale deri në ditët e sotshme, edhe pse lirishtë mund të themi se sot padyshim, nuk bëhet ndërmjetësimi më aq “besnikëri” sipas të drejtës zakonore, përderisa në trojet shqiptare si ndërmjetësues veprojnë persona që vijnë nga shtresat dhe gjinitë e ndryshme, dhe po ashtu dhe nga regjionet e ndryshme. Pra NDËRMJETËSIMI gjithnjë e më pak është veprim i “rezervuar” apo i “preferuar” për disa njerëz të caktuar (siç vepruan në veri të Shqipërisë “Oda e Marka Gjonit”, në Orosh “Oda e Ali Ibrës” në Malësinë e Gjakovës në Shqipëri, pastaj “Oda e Junikut” në Junik-Deçan, “Aga i Rashkocit”,… “Oda e Demukajëve” në Deçan, “Oda e Xhemaj Obrisë” në Obri-Drenicë, “Oda e Ramadan Shabanit” në Kjevë, në Kosovë etj.). Pas rrënimit të autonomisë së Kosovës në v. 1989 nga regjimi i okupues Millosheviqit, kur nga gjykatat dhe Prokuroritë Publike në Kosovë u dëbuan të gjithë gjyqtarët dhe prokurorët e nacionalitetit shqiptar, më të madhe filloi të aktualizohet nga një aspekt zgjidhja e konflikteve në mënyrë alternative-jashtë sistemit gjyqësor serb në Kosovë. Për ketë periudhë dhe në ketë kuptim, vlen të përmendet aksioni i famshëm për PAJTIMIN E GJAQEVE DHE NGATRRESAVE, edhe pse këto konflikte për fat të mirë, nuk zgjidheshin sipas traditës së vjetër dhe të “egër” të Kanuneve, të cilave ju kishte kaluar koha në ketë shekull, por në ballë të këtyre ndërmjetësimeve dhe pajtimeve kryesisht u vunë rinia kosovare, të prirë nga njerëzit intelektual dhe më autoritet të vendit, në krye më Anton Çetën dhe Zekria Canën, si dhe të shoqëruar nga intelektualët tjerë të profileve, të moshave dhe të meseve të ndryshme, anë e mbanë Kosovës, ku si rezultat i këtij aksioni, u falën qindra e më qindra e qindra gjaqe, ngatërresa, plagë, dhe u pajtuan më mija e mija familje, anë e mban Kosovës, në dhjetëvjetëshin e fundit të shekullit të kaluar. Në ketë periudhë, jashtë sistemit gjyqësor serb që mbretëronte në Kosovë, kryesisht u zgjodhën edhe shumë konteste të natyrave tjera pronësore, juridike, trashëgimore, familjare, etj. anë e mban Kosovës. Edhe sot në Kosovë, edhe pse jo në masë, ky ndërmjetësim për zgjidhjen e kontesteve jashtë sistemit gjyqësor, është jo pak i pranishëm për shkak të mosbesimit deri diku ndaj sistemit gjyqësor, prezencës së korrupsionit në gjykata, por edhe për shkak se, paraqitja në gjykatë të një konflikti ka mundësi të nxisë urrejtje edhe më të madhe mes palëve, apo edhe nga fakti se shpesh vendimet e gjykatave, edhe pse në aspektin juridik kanë dhënë vendimin sipas ligjit, apo kinse

114

“sipas ligjit”, e jo rrallë kundër ligjit, më çka këto vendime të tilla kanë nxitur edhe më shumë konfliktin në mes të palëve në kontest. 2. MEDIACIONI apo NDËRMJETËSIMI NË VENDET E NDRYSHME EUROPIANE 1) Mediacioni në kontekstin e sotshëm, në formën si e njohim sot, në Evropë ka ardhur nga SHBA. Arsyet e rritjes së pranimit nga shoqëria, e mundësisë së procedurës së mediacionit në fushat e ndryshme janë të ndryshme. Në SHBA arsye e kësaj alternative për zgjidhjen e problemeve dhe konflikteve ka qenë struktura dhe sistemi gjyqësor amerikan. Në këtë vend shpenzimet për ndonjë proces në gjykatë palët në proces duhet t`i paguajnë parimisht vetë, por edhe ngarkesat tjera psikike për palët gjatë procesit ka ndikuar që të krijohet një proces, përkatësisht një mundësi e re për zgjidhjen e konflikteve dhe problemeve. Mediacioni është zhvilluar në kuadër të ashtuquajturës “Alternative Dispute Resolution (ADR)” si kategori e veçantë dhe me punën hulumtuese shkencore për mediacionin në vitet e 70-ta të shek. 20-të del edhe koncepti i njohur i quajtur koncepti i Harward-it, që trajton se si duhet të bisedohet. 2) Në Gjermani mediacioni sillet nga Amerika në vitet e tetëdhjeta dhe nëntëdhjeta të shek. 20. Në kuadër të kthesave të ndryshme, sidomos në vitet e `90-ta, kishte një tendencë shoqërore që vendimet shtetërore të kalojnë sa më shumë në vet përgjegjësi të qytetarëve, pra një lloj mundësie e decentralizimit, por që nuk bien e ndeshin me ligjet e detyrueshme. Mediacioni shikohet si mundësi për të lehtësuar gjykatat nga lëndë të tilla të thjeshta të cilat kanë të bëjnë më konfliktet dhe problemet e ndryshme të përditshme të qytetarëve. Si arsye tjetër është edhe përpjekja që konfliktet sociale të kenë një zgjidhje të qëndrueshme, paqësimin e qëndrueshëm. 3) Edhe në Zvicër mediacioni ka filluar të zë rrënjë diku nga fundi i viteve të 80-ta. Këtu metoda e mediacionit për zgjidhjen e konflikteve dhe problemeve mes njerëzve nuk ka qenë e kuptuar si lëvizje kundër sistemit juridik zviceran, por si alternativë për palët e prekura që nëpërmjet dialogut dhe pjesëmarrjes aktive të drejtpërdrejtë të kërkojnë zgjidhje. Besimi në sistemin gjyqësor në Zvicër është mjaft i madh, dhe qytetarët ende nuk e kanë pranuar mediacionin si alternativë në zgjidhjen e konflikteve siç do të dëshironin profesionistët. Megjithëqë në ndryshimet që pretendohen të bëhen në ligjin e procedurës civile është arritur mediacioni të bëhet pjesë e këtij ligji si mundësi procedurale për zgjidhjen e konteksteve të ndryshe me karakter civil. Mediacioni është bërë pjesë e mundësive për zgjidhjen e konflikteve në shumë vende të Bashkimit Evropian. Në një mënyre, apo një tjetër mediacioni njihet në:

115

Belgjikë, Francë, Angli, Itali, Holandë, Austri, Spanjë, Gjermani, Danimarkë, Finlandë, Suedi. 4) Po ashtu dekadën e fundit mediatio-ni ka filluar të aplikohet edhe në vendet e dala nga Blloku Socialist, si në Bullgari, ku konsiderohet më i avancuari në mesin e këtyre shteteve, pastaj në Slloveni, ku është po ashtu mjaftë i avancuar, përderisa shtetet tjera të dala nga ish Jugosllavia, si Kroacia, Bosnja dhe Hercegovina, Mali i Zi dhe Maqedonia, edhe pse e kanë pranuar në sistemet e tyre ndërmjetësimin- si formë e alternative e zgjidhjes së kontesteve jashtë gjyqësorit, nuk kanë ecur edhe aq përpara në ketë drejtim. Serbia, më sa jemi të njohur nga një Konferencë ndërballkanike për Ndërmjetësimin, të mbajtur në Durrës në v. 2010, më gjithë përpjekjet e shoqërisë civile për një gjë të tillë, ende nuk e ka pranuar ndërmjetësimin, në sistemin e saj juridik. Pra, kudo në shtetet evropiane, si dhe në SHBA, arsyet janë nga më të ndryshme që arsyetojnë pranimin e mediacionit në rregullimin e konflikteve dhe problemeve në shoqëri, si: kursimi i shpenzimeve, mënjanimi i ngarkesave psikike, zgjidhjet me qëndrueshmëri afatgjate, procedurat e stërzgjatura në kuadër të gjykatave brenda BE-së, mundësia e të dy palëve për të dal fitues, ndërsa para gjykatës kemi fitues dhe humbës etj. etj. Sado që mediacioni të jetë gjithnjë e më i popullarizuar dhe më i pranishëm, në sistemet juridike, në shumë shtete ende kemi hezitim të madh në nxjerrjen e ligjeve të veçanta për mediacion për shkak se praktika ka hedhur në dritë shumë çështje të hapura etike dhe juridike, se duhet të harmonizohen shumë pika në sistemin e drejtësisë. Austria ka një ligj për meditacionin që rregullon edhe atë se, çfarë edukimi duhet të ketë përfunduar një person për të pas të drejtë të ushtroj detyrën e mediatorit. Në Gjermani dhe Zvicër, me gjithë mundësitë e ndryshme për kualifikim profesional që ofrojnë shkollat, institutet dhe universitetet e ndryshme, si dhe me gjithë përvojës tejet të madhe, ende nuk kanë ligj për mediacion. Aty ku mungon ligji, rregullimi i shumë fushave që lidhen me mediacionin dhe ushtrimin e tij, janë të rregulluara nga shoqatat kombëtare të profesionistëve - mediatorëve. Në përgjithësi mund të themi se “ndërmjetësimi” si metodë alternative e zgjidhjes së mos-marrëveshjeve ka përparuar dukshëm edhe në shumë vende tjera të botës, përpos SHBA-ve dhe Evropës, si në Australi, Zelandë të Re, Kanada, Francë, Itali, Gjermani, Sllovaki, në një pjesë të Afrikës si dhe në disa qendra pilot në Rusi. 3. Disa fjalë për origjinën e termit NDËRMJETËSIM.- Edhe pse fjala “ndërmjetësim” apo “mediation” e ka një histori të vjetër dhe gjenezën mbi dymijëvjeçare, kryesisht kurdoherë ka pasur të njëjtin qëllim dhe të njëjtin kuptim MESIN.

116

Disa shoqëri, varësisht nga rrethanat shoqërore, e kanë kuptuar Ndërmjetësimin-Mediacionin si paqe-prurës dhe pajtim, si p.sh. fjala franceze apaiseur (me thelbin e saj qëndron paix= paqë) që ka kuptimin edhe si pajtues. Në latinishten e vjetër është përdorur termi mediatrix -për ndërmjetësuesen (gjininë femërore-si ndërmjetësues) dhe mediator -për ndërmjetësuesin, të gjinisë mashkullore-si ndërmjetësues. Ngjashëm më ketë edhe në greqishten e vjetër termi mesitis është përdorur për ndërmjetësuesen, përderisa termi mesitaes është përdorur për ndërmjetësuesin. Gjatë historisë, varësisht nga kultura, ndërmjetësuesi ka pasur funksione të ndryshme. Sipas një studiuesi gjermano folës Joseph Duss-von Werdt, rezulton se : “...e sigurt është se, ka pasur njerëz që kanë menduar dhe vepruar si ndërmjetësues, para ekzistencës së “mediacionit” si disiplinë. Si drejtim profesional -mediacioni formësohet tek rreth viteve të 1960-ta, dhe pastaj ngrihet njëkohësisht në “produkt” të përshtatshëm për treg, dhesë më në fund bëhet “metodë” dhe “teknikë” me të cilat njeriu mund të shkollohet”.... Filozofi gjerman Christian Wolf (1679-1754) ka dhënë një përkufizim për ndërmjetësuesin i cili i ofrohet botë-kuptimit të ndërmjetësimit sipas të drejtës zakonore shqiptare, porse edhe sipas kuptimit bashkëkohor-evropian dhe amerikan, të ndërmjetësimit. Sipas Wolf për ndërmjetësim duhet të plotësohen këto kritere: 1. Të gjithë e pranojnë ndërmjetësuesin. Nëse dhe vetëm një i vetëm e refuzon ndërmjetësuesin, ai nuk mund ta bëj punën e tij; 2. nëse njëherë të gjithë e pranojnë ndërmjetësuesin, ata nuk janë të obligueshëm për ta shfrytëzuar këtë të drejtë, dhe se ata kanë mundësi ta tërheqin porosinë pa ndonjë arsyetim; 3. edhe ndërmjetësuesi ka mundësi të tërhiqet, nëse ai përpjekjet e tija i vlerëson si të pafrytshme e të padobishme. Në këtë rast ai ka mundësi t`iu propozoj palëve thirrjen e një gjyqtari arbitrar; 4. sa i përket ecurisë ndërmjetësuesi është përherë prezent; 5. ai në njërën anë ka mundësi të jap propozim, që sipas mendimit të tij mund ta përfundojnë konfliktin, si dhe në anën tjetër të shpreh mendimin e tij në pikat kontroverse gjatë ndërmjetësimit apo ata t`i këshilloj që të pranojnë propozimin për zgjidhje të dhënë nga ai apo nga pala tjetër; 6. megjithëkëtë ai duhet të sillet dhe të marrë qëndrim shumë të paanshëm, që të jetë e qartë se si propozimet e tija janë në të mirë te të dyja palëve dhe se propozimi më së shumti iu ofrohet pikëpamjeve të tyre. Dhe nëse ndonjërës palë nuk i pëlqen propozimi, ai ka mundësi ta refuzoj.

117

Sipas fjalorit të gjuhës shqipe “ndërmjetës” është ai që hynë në mes të dy palëve për të arritur një marrëveshje, për të bërë një punë etj., ai që ndërhynë për të bërë një fejesë, lajmës. Pra, psh. ndërmjetësoj për të arritur një marrëveshje, a për të zgjidhur diçka-në dobi të një tjetri. Ndërmjetësim për paqe; ndërmjetësoj për tì pajtuar; etj në ketë kuptim. II. NDËRMJETËSIMI BASHKOHOR Në NDËRMJETËSIMIN apo MEDIATIO-in bashkëkohor nuk bëhet fjalë për te gjetur “të vërtetën”, por për koordinimin e të vërtetave të ndryshme. Ndërmjetësimi tek shqiptarët nuk mund të thuhet se është i njëjti produkt si procedura e mediacionit në shtetet tjera evropiane, megjithëse kanë pika të përbashkëta. Sidoqoftë shikuar më përafërmi ka një dallim në mes të MEDIATIO-nit apo Ndërmjetësimit tradicional shqiptar (dhe jo vetëm shqiptar) nga ai bashkëkohor. Duke pasur parasysh se, mediacioni-apo ndërmjetësimi bashkëkohor është i fokusuar për të rregulluar të ardhmen, e jo të konstatoj a gjykoj të kaluarën, ai dallon nga natyra e ndërmjetësimit tradicional shqiptar, i cili parimisht pretendon tì japë të drejtë njërës apo tjetrës palë, çka në ndërmjetësimin bashkëkohor ligjor ketë nuk e gjejmë, si dhe nga fakti se mediationi apo ndërmjetësimi tradicional merret shumë për ta rregulluar apo “riparuar” atë që ka ndodhur, ndërsa në mediacion apo ndërmjetësimin bashkëkohor, e kaluara luan rol për aq sa nevojitet për ta rregulluar të ardhmen. Procedura alternativë e meditacion-apo ndërmjetësimit bashkëkohor, përpiqet tì ikë të së kaluarës-traditës, sepse ajo me gjasë të madhe pengon shumë mundësin për të gjetur konsensusin mes palëve. Mediacioni apo Ndërmjetësimi bashkëkohor sot nuk është rezultat i refuzimit të gjyqësisë shtetërore, përkatësisht rebelim kundër gjyqësisë. Ajo është mundësi alternativë për të cilën palët vendosin vet për tì zgjidhur kontekstet a konfliktet mes tyre, por jo edhe çdo konflikt që bie dhe ndesh me të drejtën e detyrueshme-ligjin penal, mund të zgjidhet vetëm më marrëveshje në mes të palëve, jashtë sistemit ligjor penal të detyrueshëm, që janë të rezervuara më çdo kusht ti përgjigjën sistemit ligjor vendor, të aplikueshëm dhe të detyrueshëm, pavarësisht marrëveshjeve në mes të palëve të përfshira në konflikt, dhe çfarëdo qoftë marrëveshje në mes tyre, (psh. V.p. vrasja, dhunimi, në të drejtën civile-statutare, psh. vërtetimi apo mohimi i atësisë, etj. në ketë drejtim) me marrëveshje nuk lejohet të bien ndeshë me normat ligjore të detyrueshme…?

118

Pra ndërmjetësimi bashkëkohor-ligjor, në asnjë aspekt dhe në asnjë mënyrë nuk duhet kuptuar si mohim, anashkalim apo injorim i sistemit të sotëm gjyqësor, porse përkundrazi si një synim dhe përpjekje serioze e pushtetit dhe e shoqërisë, pikërisht për përparimin dhe shtimin e efikasitetit të gjyqësorit, tani për tani, të stërngarkuar më lëndë dhe procedura tepër të zvarritura, përderisa një numër jo i vogël i këtyre kontesteve, sidomos i atyre të juridiko-civile, mund të zgjidhën edhe jashtë sistemit gjyqësor-si zgjidhje alternative e kontesteve më marrëveshje më ndërmjetësim sipas sistemit ligjor tani të aplikueshëm edhe në Kosovë. 1. Definicioni për ndërmjetësimin - Ndërmjetësimi bashkëkohor është institut juridik i njohur dhe mjaftë i aplikueshëm, veçanërisht në SHBA dhe në shtetet perëndimore, për zgjidhjen alternative të mosmarrëveshjeve, e konflikteve, jashtë procedurës së rëndomtë gjyqësore. Realisht shikuar deri më tani nuk ka ndonjë definicion të prerë për ndërmjetësimin-mediacioni, i cili do të ishte i aplikueshëm për të gjithë, porse kjo ju është lënë në dispozicion vetë shteteve që më legjislacionin e tyre, secili të paraqes mediation-in-ndërmjetësimin, sipas përkufizimit të vetë ligjor, edhe pse në esencë nuk ndonjë dallim lidhur më ketë term në mes shteteve, as për nga kuptimi e as për nga përmbajtja e këtij termi. Leksikonët juridike, e ngjashëm më te edhe ato politike, e përmendin ndërmjetësimin (mediacionin) si mënyrë e zgjidhjes së mosmarrëveshjeve (konflikteve) midis shteteve, kur shtetet të cilat nuk janë në konfliktin konkret, ofrojnë shërbimet e tyre të mira për zgjidhje të konfliktit). Ligji për Ndërmjetësimin nr. 03/L-057, më nenin 2 të këtij ligji (Gazeta zyrtare e Republikës së Kosovës nr. 41, e datës 1 nëntor 2008) në dispozitën për përkufizimin e domethënies së termave të përdorura për qëllimet e tij, përcakton se: “Ndërmjetësimi” është veprimtari jashtëgjyqësore, që realizohet nga një person i tretë (ndërmjetësi), për zgjidhje të mosmarrëveshjeve ndërmjet subjekteve të së drejtës në pajtim me kushtet e parashikuara në këtë ligj. Në përgjithësi, ndërmjetësimi mund të përkufizohet si vijon: “Negocim i kryer me ndihmën e palës së tretë”, apo si “Një formë e ndihmës nga pala e tretë, për të zgjidhur një kontest, që përfshinë një palë të jashtme në kontest, të cilit i mungon autoriteti për të marrë vendime për palët”, Gjegjësisht nga ky përkufizim ligjor rezulton se ndërmjetësuesi është pala e tretë, neutrale, e autorizuar të ndërmjetësojë në mes dy palëve, me qëllim të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve, në pajtim me parimet e ndërmjetësimit. Ngjashëm më ketë edhe Ligji për Ndërmjetësimin në Zgjidhjen e Mosmarrëveshjeve, i Republikës së Shqipërisë e përkufizon ndërmjetësimin si

119

vijon: “ndërmjetësimi është veprimtari jashtëgjyqësore, në të cilën palët kërkojnë ndërmjetësimin e një personi të tretë, ose të një grupi personash, për të arritur një zgjidhje të pranueshme të mosmarrëveshjes, që nuk bie në kundërshtim me ligjin”. Marrë në përgjithësi, ndërmjetësimi nënkupton një procedurë kur një palë (person) neutrale (ndërmjetësi) iu ndihmon palëve në konflikt që përmes bisedimeve të arrijnë një marrëveshje të pranueshme për të dy palët. 2. Aktet ndërkombëtare për ndërmjetësimin .- Nga ana e organizmave ndërkombëtare, të OKB-së dhe ato evropiane, janë nxjerrë disa akte juridike ndërkombëtare, me të cilat janë rregulluar ose udhëze shtetet anëtare se si do të duhej ta rregullonin këtë procedurë më legjislacionet e tyre vendore. Komisioni i Kombeve të Bashkuara për të Drejtën Tregtare Ndërkombëtare (UNCITRAL=Unitet Nation Commission International Trade Law), në vitin 2002 e ka nxjerr një dokument të quajtur “Letra e gjelbër”, në të cilin ka paraqitur një model të ligjit për zgjidhjen alternative të mosmarrëveshjeve dhe kontesteve në fushën e marrëdhënieve tregtare ndërkombëtare, ku njëkohësisht në ketë text-model të ligjit përkatës, Komisioni e ka dhënë edhe Udhëzimin për zbatimin e ligjit, në të cilin veçanërisht potencohen: definicionet dhe fushën e zbatimit; interpretimin; shmangiet nga kontratat; procedurën; ndërmjetësuesit (mediatorët); komunikimin; sekretin e informatave; përfundimin e procedurës; zbatimin e marrëveshjes së arritur, etj. Ketë Model-ligj mbi ndërmjetësimin, të përgatitur nga UNCITRAL-i e ka miratuar Asambleja e Përgjithshme e KB më 19.11.2002, duke ju rekomanduar vendeve që ta shqyrtojnë atë model në rastin e nxjerrjes së ligjeve të tyre që kanë të bëjnë lidhur më kontestet lidhur më marrëdhëniet tregtare ndërkombëtare. Po ashtu edhe Këshilli i Evropës, Komiteti i Ministrave, i ka nxjerrë disa rekomandime lidhur më zgjidhjen alternative të mosmarrëveshjeve, konflikteve dhe kontesteve në fusha të ndryshme, të cilat i rekomandon për shtetet anëtare që t’i inkorporojnë në legjislacionet e tyre, disa prej të cilave më me rëndësi për çështjen janë si vijnë: a) Rekomandimi Nr.Rec.98/1, i miratuar nga Komiteti i Ministrave më 21.01.1998, me të cilin u rekomandohet qeverive të shteteve anëtare që të inkorporojnë dhe promovojnë, të zbatojnë dhe përforcojnë masat e domosdoshme për zbatimin e procedurës së ndërmjetësimit në çështjet familjare, duke u bazuar në parimet që Komiteti i ka dhënë në aneks të rekomandimit. Në tekstin e Parimeve të bashkangjitura rekomandimit, janë shkoqitur në hollësi: organizimi i ndërmjetësimit; fushëveprimi; procesi i ndërmjetësimit; statusi i marrëveshjes së arritur me ndërmjetësim; raporti i procesit të ndërmjetësimit me

120

proceset gjyqësore e të organeve tjera; promovimi dhe qasja e ndërmjetësimit; çështjet ndërkombëtare, etj. b) Rekomandimi Nr.Rec.99/19, datë 15.09.1999, për mediacionin në lëndët penale. Edhe atij rekomandimi i është bashkangjitur teksti në të cilin janë shkoqitur: definicioni; parimet e përgjithshme; baza ligjore; puna e sistemit juridik-penal në raport me mediacionin; puna e shërbimeve të mediacionit; aftësimi i mediatorëve; veprimin me lëndë të veçanta; përfundimi i mediacionit; zhvillimi kontinuel i mediacionit. c) Rekomandimi Nr. Rec.2001/9, datë 5.09.2001, për zgjidhjen alternative në procedurën kontestimore midis organeve të administratës dhe palëve private. Me këtë rekomandohet që metoda alternative e zgjidhjes së kontesteve të lejohet përgjithësisht, ose për disa lloje të lëndëve për të cilat konsiderohet se janë të përshtatshme, sidomos atyre që kanë të bëjnë me aktet administrative individuale, vendime, kontrata, borxhe të qytetarëve për shuma të caktuara, etj. Edhe këtij rekomandimi i është bashkangjitur modeli me dispozitat që duhet të përmbajnë ligjet e shteteve lidhur me zbatimin e tij. d) Rekomandimi Nr. Rec.2002/10, datë 18.09.2002, për mediacionin në lëndët civile. Ky rekomandim iu referohet rekomandimeve më sipërme dhe Rezolutës nr.1 për “Zbatimin e Drejtësisë në shekullin XXI”, të miratuar në Londër më 8-9.06.2000, dhe insiston që në bashkëpunim me Bashkimin Evropian, të miratohet një program i cili do të nxitë zbatimin e procedurave jashtëgjyqësore për zgjidhjen e kontesteve në raste të caktuara të lëndëve civile. e) Bashkimi Evropian ka nxjerrë edhe Kodeksin e (mirë)sjelljes së mediatorëve, e po ashtu kemi edhe një rekomandim për mediacion (2008/52/EC) nga Parlamenti Evropian. Në BE arsye për dhënien e mundësisë për t`i zgjidhur konfliktet me procedurën e mediacionit ka qenë shpenzime të mëdha në procedurat gjyqësore si dhe ngadalshmëria-zvarritja e procesit gjyqësor. Në batë të n. 3 të kodeksi më termin "Ndërmjetësim" (a) nënkupton një proces i strukturuar, ku dy ose më shumë palë në konflikt bëjnë përpjekje nga vetë, mbi baza vullnetare, për të arritur një marrëveshje për zgjidhjen e mosmarrëveshjes së tyre me ndihmën e një ndërmjetësi”. 'Ndërmjetësuesi' (b) do të thotë çdo person i tretë që i kërkohet për të kryer një ndërmjetësimi në një mënyrë efektive, të paanshme dhe kompetente, pavarësisht nga emërtimi apo profesioni i ndërmjetësit që kërkohet të të kryej ndërmjetësimin. Më nenin 4 të rekomandimeve të këtij kodeksi kërkohet nga shtetet anëtare që më ligjet e tyre të sigurojnë cilësinë e ndërmjetësimit, si vijon: ”1. Shtetet Anëtare duhet të inkurajojnë, me çdo kusht që ata e gjykojnë të nevojshme, zhvillimin dhe aderimin në Kodet vullnetare të sjelljes nga

121

ndërmjetësit dhe organizatat e ofrimit të shërbimeve të ndërmjetësimit, cilësi të tjera të efektshme, si dhe mekanizmat e kontrollit në lidhje me ofrimin e shërbimeve ndërmjetësimit”.

i. Ndërmjetësimi ligjor në Republikën e Kosovës.- Për herë të parë te ne në Kosovë ndërmjetësimi, si formë alternative e zgjidhjes së kontesteve (ZAK) në mes të palëve, është institucionalizuar me Ligjin për Ndërmjetësimin, të cilin e ka miratuar Kuvendi i Republikës së Kosovës më 18 shtator 2008. Më ketë ligj janë përcaktuar parimet e procedurës së ndërmjetësimit, vetë procedura e ndërmjetësimit, formimi i Komisioni për Ndërmjetësimi-si organ i pavarur dhe kompetencat e tija, rregullohet pozicioni i ndërmjetësuesit, kushtet që duhet plotësuar për një ndërmjetës, licencimi dhe regjistrimi i ndërmjetësuesve, si dhe të drejtat dhe detyrimet e ndërmjetësve. Për ndryshim nga tradita mijë vjeçare lidhur më ndërmjetësimin, ky ligj për herë të parë në juridiksionin vendor, i ka krijuar suazat normative-juridike dhe ka promovuar ndërmjetësimin si formë alternative për zgjidhjen e kontesteve- ZAK. Qysh në preambulën e Ligjit për Ndërmjetësim, të R. së Kosovës, thuhet: “Kuvendi i Republikës së Kosovës... Duke respektuar historinë tradicionale të ndërmjetësimit në Kosovë, si dhe synimin për avancimin e sistemit juridik në Kosovë; miraton këtë Ligj për Ndërmjetësim…”. Nga kjo rezulton se nga një aspekt Ndërmjetësimi tradicional në Kosovë, fillon të marr formën dhe karakterin e një ndërmjetësimi modern, të rregulluar në bazë të ligjit, dhe bazuar në ndërmjetësimin bashkëkohore, që aplikohet në shtetet perëndimore dhe në SHBA, më shumë se një gjysmë shekulli më parë, që në juridiksionin kosovar paraqet edhe një hap përpara drejtë plotësimit dhe respektimit të standardeve ndërkombëtare në fushën e zgjidhjes alternative të konflikteve në Kosovë. Edhe pse zgjidhja a alternative e kontesteve në Kosovë për herë të parë rregullohet në bazë të ligjit, ne nuk mund të pretendojmë se ky ligj “është i përkryer”, porse si një hap i parë në ketë drejtim, ky ligj prapë se prapë paraqet një hap shumë më rëndësi në ketë drejtim, që ka një kuptim, domethënie dhe rëndësi të veçantë, për zgjidhjen alternative të kontesteve në Kosovë. Ky ligj rregullon çështjet më me rëndësi për ndërmjetësimin, si formë alternative të zgjidhjes së kontesteve, ku vlen ti përmendim disa nga parimet dhe rregullat më me rëndësi, si vijon:

122

a) për fillimin dhe zhvillimin e procedurës së ndërmjetësimit duhet të ekzistojë vullneti i palëve, b) palët janë të barabarta dhe kanë të drejta e detyra të caktuara me ligj, c) ndërmjetësuesi duhet të jetë i paanshëm dhe i pavarur nga çdo lloj ndikimi, d) fshehtësia (sekreti) dhe besueshmëria e ndërmjetësuesit duhet të jetë e plotë, e) procedura e ndërmjetësimit është urgjente (ajo nuk mund të zgjasë më tepër se 90 ditë, sidomos kur kontesti gjendet në procedurë gjyqësore), f) si për zgjedhjen e ndërmjetësuesit, po ashtu edhe për zgjidhjen e kontestit në mes të palëve me marrëveshje, vullneti i palëve është vendimtar, dhe se ndërmjetësuesi nuk mund t’ua sugjeroj e as tua imponojë në asnjë mënyrë palëve zgjidhjen e ati kontesti, g) palët mund të iniciojnë çështjen dhe të arrijnë marrëveshje para, ose pas fillimit të procedurës gjyqësore, përderisa ende nuk është përfunduar seanca e shqyrtimit kryesor të çështjes, h) po qese procedura e ndërmjetësimit nuk është iniciuar dhe filluar para ngritjes së procesit gjyqësor, gjykatësi i çështjes në procedurë, duhet që në seancën përgatitore t’iu propozojë palëve që të përpiqen ta zgjidhin kontestin me marrëveshje më ndërmjetësim, i) palët bashkërisht e zgjedhin ndërmjetësuesin nga regjistri publik i ndërmjetësuesve të licencuar nga Ministria e Drejtësisë, të cilin e mbajnë Komisioni për ndërmjetësim, gjykata, prokuroritë publike, si dhe zyrat e caktuara për ndërmjetësim në mesin përkatës, j) palët në çdo fazë të procedurës së ndërmjetësimit dhe në çdo kohë, apo edhe për çfarëdo shkaku të arsyeshëm, mund të heqin dorë nga procedura e ndërmjetësimit, k) në procedurën e ndërmjetësimit palët mund të kenë përfaqësuesit e tyre ligjor ose të autorizuar, l) si palët dhe përfaqësuesit e tyre, po ashtu edhe ndërmjetësuesit dhe pjesëmarrësit e tjerë eventualë në procedurën e ndërmjetësimit, janë të obliguar të ruajnë sekretin e njohur në procedurën ndërmjetësimit, përveç nëse palët pajtohen ndryshe, m) deklaratat dhe informacionet e paraqitura në procedurën e ndërmjetësimit, nuk mund të përdoren si dëshmi në ndonjë procedurë tjetër, pa pëlqimin shprehimor të palëve, n) Ndërmjetësuesi i cili gjatë ushtrimit të profesionit të ndërmjetësit e zbulon në mënyrë të kundërligjshme sekretin zyrtar, apo në çfarëdo forme e keqpërdor detyrën zyrtare, përgjigjet sipas Kodit Penal të Kosovës, o) Ndërmjetësi është i detyruar ta ruaj sekreti zyrtar edhe po qese në çfarëdo mënyre i pushon funksioni i ndërmjetësit, etj. 3. Fillimi i procedurës së ndërmjetësimit dhe palët në ketë procedurë - Më dispozitat duke fille nga n. 3 deri në n. 28 të Ligjit për Ndërmjetësimin të Rep së Kosovës, rregullohet: procedura e ndërmjetësimit, zhvillimin e saj, ndërmjetësi-it, palët në procedurë dhe rolin e tyre, etj. ku më rëndësi janë çështjet më sa vijon:

123

Palë në procedurën e ndërmjetësimit mund të jenë personat fizik dhe subjektet juridike. Ndërmjetësues mund të jetë një person i vetëm, por nëse palët pajtohen, mund të jenë edhe disa persona, Procedura e ndërmjetësimit fillon kur palët të jenë pajtuar për fillimin e saj, Nëse njëra palë nuk i përgjigjet brenda 15 ditëve propozimit (kërkesës) së palës tjetër për zgjidhjen e kontestit me ndërmjetësim, konsiderohet se e njëjta nuk ka pranuar kërkesën për zgjidhjen e kontestit më marrëveshje, Në rast se kontesti gjendet në procedurë gjyqësore, në çdo fazë të saj deri në mbylljen e seancës kryesore, mund të ndalet procedura gjyqësore e të fillohet procedura e ndërmjetësimit, Para fillimit të procedurës së ndërmjetësimit bëhet marrëveshja në formë të shkruar, e cila duhet të përmbajë të dhënat për palët, përfaqësuesit e tyre, objektin e kontestit (mosmarrëveshjes), deklaratat për pranimin e ndërmjetësimit, deklarata për ruajtjen e fshehtësisë-sekretit, për shpenzimet e procedurës dhe honorarin e ndërmjetësuesit. Kohën dhe vendin ku do zhvillohet procedura e ndërmjetësimit e cakton ndërmjetësuesi, në pajtim me palët. Nëse kontesti ndodhet në procedurë gjyqësore, palët duhet ta informojnë gjykatën për ndërmjetësimin, duke ia dorëzuar një kopje të marrëveshjes për fillimin e procedurës. Procedurën e ndërmjetësimit e udhëheqë ndërmjetësuesi. Ndërmjetësi zhvillon takime të përbashkëta, ose të ndara, me palët, duke i trajtuar ato në mënyrë të barabartë. Ndërmjetësi duhet të jetë i përkushtuar për arritjen e marrëveshjes, e cila varet ekskluzivisht nga vullneti i palëve. Kur të jetë arritur pajtimi i palëve, ndërmjetësuesi e përpilon marrëveshjen me shkrim, të cilën e nënshkruajnë palët dhe ndërmjetësuesi. Marrëveshja e përfunduar ka fuqinë e dokumentit përfundimtar dhe është e detyrueshme për palët. Nëse çështja ka qenë në gjykatë, prokurori, apo organin tjetër kompetent, marrëveshja e arritur i dërgohet organit i cili e ka dërguar çeshtjën në ndërmjetësim, kur gjykata e aprovon marrëveshjen e arritur në mes të palëve, e njëjta e ka fuçinë e titullit ekzekutiv. Në rast se paraqitet konflikti i interesit, ndërmjetësuesi përjashtohet nga procedura, përveç nëse palët pajtohen që ai të vazhdojë ta zhvillojë procedurën. Shpenzimet e procedurës së ndërmjetësimit i paguajnë palët proporcionalisht, përveç nëse janë marrë vesh ndryshe, ndërsa honorari për ndërmjetësuesin rregullohet me akt nënligjor, të cilin e nxjerrë Ministria e Drejtësisë.

124

4. Kush mund të jetë Ndërmjetësues-figura e ndërmjetësit.- Ligji më nenet 22-24) e ka përcaktuar figurën e ndërmjetësuesit, kushtet që duhet t’i plotësojë, licencimin dhe evidencën, (regjistrin) e ndërmjetësuesve të licencuar. Sipas nenit 22. paragrafi 1,: ndërmjetësues mund të jetë çdo person i cili i plotëson kushtet e përgjithshme për punësim në përputhje me ligjin në fuqi. Ndërmjetësuesi duhet t’i plotësojë edhe këto kushte: a) të ketë diplomë universitare, b) të ketë kaluar me sukses kursin e trajnimit për ndërmjetësim, c) të ketë ndërmjetësuar nën mbikëqyrjen e një ndërmjetësuesi të paktën në gjashtë seanca, d) të mos ketë qenë i dënuar për vepër penale me dashje për të cilën parashihet dënimi mbi gjashtë muaj burgim, e) të ketë kualitete të larta morale, dhe f) të jetë i regjistruar në regjistrin e ndërmjetësuesve. Kualifikimi i ndërmjetësve- Në pikëpamje të kualifikimit profesional, ligji vetëm parasheh diplomë universiteti, pa e përcaktuar profilin, më çka ligjvënësi ka lënë mundësinë që në regjistrin e ndërmjetësuesve të ketë profile të ndryshme, (jo vetëm juristë-si kërkohen për profesionet juridike) dhe varësisht prej llojit të konfliktit (penal, civil, ekonomik, familjar, financier, biznesor, etj. Konfliktet rreth arbitrazhit dhe konfliktet në procedurat ku palë janë të miturit, nuk rregullohen më ketë ligj, por këto rregullohen më ligje të veçanta, Ligjin për Arbitrazhin dhe Ligjin për të Miturit (n.28.2 i LND). Më ndërmjetësim mund të zgjidhën konfliktet nëpër shkolla, në lagje, në mes të etniteteve të ndryshme,etj., për çka palët vetë e zgjedhin profilin e ndërmjetësit, sipas asaj që ju përshtatet më së miri për zgjidhjen e konfliktit në mes tyre. Edhe pse në shikim të parë të lënë përshtypjen se profili i juristit është më i preferueshëm për ndërmjetësues, sepse marrëveshja e arritur me ndërmjetësim duhet të jetë në suaza të ligjit, se përndryshe gjykata ose prokuroria mund ta anulojë, prapë se prapë jo nuk do të thotë se profilet e tjera janë më pak të rëndësishme, ose më pak të suksesshme në zgjidhjen e mosmarrëveshjeve. Përkundrazi për disa konteste në procedurë, disa profile mund të jenë edhe më të suksesshme nga ai profesionit të juristit, si p.sh. në kontestet në mes të bashkëshortëve për shkurorëzim, ndërmjetësi më profesionin e psikologut, sociologut, punëtorit social, mund të jetë më i suksesshmëm nga ai i juristit, në kontestet ekonomike, biznesore, bankare, etj. profili i ekonomistit, komercialistit, bankarit, etj. mund të jetë shumë më i suksesshëm nga ai i profesionit të juristit, në

125

kontestet në shkolla, profili i pedagogut padyshim se do të jetë më i suksesshëm nga ai i juristi, etj. Për ketë qëllim –në rastin e përzgjedhjes së kandidatëve për ndërmjetës, sipas pilot projekteve të financuara nga SEAD-i dhe UNDP-ia, për herë të parë në Kosovë, sipas Ligjit për Ndërmjetësim të R. së Kosovës, Komisioni për Ndërmjetësim beri përzgjedhjen e aplikantëve-kandidatë nga profilet e ndryshme, jo vetëm nga radha e juristëve, edhe pse këta të fundit më se shumti dominuan në përzgjedhje kësaj radhe, për shkak të interesimit më të madhe të këtij profili. Trajnimi i ndërmjetësve.- Sipas këtij ligji dhe akteve tjera nënligjore që përcaktojnë kompetencat e Komisionit për Ndërmjetësim dhe përcaktojnë të drejtat dhe detyrimet e ndërmjetësit: -Ndërmjetësuesi duhet ta ketë kryer me sukses kursin e trajnimit për ndërmjetësues. -Trajnimin e kandidatëve për ndërmjetësues e organizon Komisioni për Ndërmjetësimit, në bashkëpunim me Ministrinë e Drejtësisë. -Kandidati i cili e kryen me sukses trajnimin, merr certifikatën nga Komisioni, në bazë të së cilës Ministria e Drejtësisë ia jep licencën, po qese i plotëson edhe kushtet e tjera të parapara me ligj. -Komisioni për Ndërmjetësim mbanë regjistrin publik të ndërmjetësuesve të licencuar, me të dhënat personale për secilin ndërmjetësues. -Kopja e regjistrit iu dërgohet gjykatave, prokurorive dhe institucioneve tjera kompetente për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve. -Në bazë të propozimit të Komisionit për Ndërmjetësim, Ministria mund t’ia revokojë licencën ndërmjetësuesit, me ç’rast fshihet nga regjistri. Jo vetëm për shkak të revokimit të licencës, por fshirja nga regjistri mund të bëhet edhe për shkaqe tjera subjektive të ndërmjetësuesit, si për shembull: sipas kërkesës së tij; në rast të humbjes së aftësisë së veprimit; në rast se ushtron ndonjë detyrë apo funksion i cili është në kundërshtim interesi me ndërmjetësimin; si dhe në rast të vdekjes. Është më rëndësi për tu potencuar se në bazë të Ligjit për Ndërmjetësim të Kosovës vetëm personat fizik paraqitën në rolin e ndërmjetësuesit, e jo edhe persona juridikë, çka në shtetet fqinje-p.sh. në Shqipëri, ndërmjetësues mund të jetë edhe personi juridik, i kualifikuar për ndërmjetës.

Më në detale, mënyrën e përzgjedhjes, trajnimit, kualifikimit, regjistrimit, dhe licencimit të ndërmjetëseve, si dhe të humbjes së të drejtës për të qenë ndërmjetës, çregjistrimit, marrjes së licencës, përgjegjësisë disiplinore dhe materiale të ndërmjetësve, etj. rregullohen më aktet normative, të nxjerrura nga Komisioni për Ndërmjetësim, në suaza të kompetencave dhe autorizimeve ligjore të tija, në bazë të Ligjit për Ndërmjetësim dhe rregullores së vetë të punës.

126

5. Komisioni për Ndërmjetësim- Ligjit për Ndërmjetësimin i Rep së Kosovës, e ka përcaktuar Komisionin për Ndërmjetësim, si organ i cili përcakton politikat e ndërmjetësimit, në përgjithësi. Sipas këtij ligji, (n. 17) Komisionin e Ndërmjetësimit e themelon Ministria e Drejtësisë. Në bazë të dispozitës së n. 18 të këtij ligji, ky komision përbehet nga përfaqësuesit e 5 subjekte të pavarura, dhe atë nga: a) Ministria e Drejtësisë, b) Këshilli Gjyqësor i Kosovës, c) Këshilli Prokurorial i Kosovës d) Oda e Avokatëve të Kosovës, e) Ministria e Punës dhe e Mirëqenies Sociale. Ligji parasheh se kryetari i Komisionit shërben me mandat për katër (4) vjet, me mundësi të rizgjedhjes edhe për një mandat tjetër, kurse anëtarët e Komisionit shërbejnë për një mandat trevjeçar, gjithashtu me mundësi të rizgjedhjes edhe për një mandat. Sipas këtij ligji ky komision fillimisht ka mandat në ketë përbërje: në mandatin e parë, 2 anëtarë zgjidhen për 2 vjet; 1 anëtarë për 3 vjet, dhe 1 anëtar për 4 vjet. Siç dukët, edhe pse kjo nuk përcaktohet qartë më ketë dispozitë, padyshim ligjvënësi ka menduar që edhe mandati i kryetarit të komisionit, së bashku më njërin nga anëtarët e subjekteve tjera, fillimisht të zgjidhët për 4 vite, për shkak të vazhdimësisë të komisionit pa pengesa. Kur i përfundon mandati ndonjë anëtari të Komisionit, ministri i drejtësisë kërkon nga subjekti përkatës që brenda 30 ditëve të caktojë anëtarin tjetër nga ai subjekt. Sipas n. 19 të këtij ligji, Detyrat dhe përgjegjësitë e komisionit për ndërmjetësim janë: 1) përcaktimi politikave zhvillimore lidhur me fushën e ndërmjetësimit, 2) nxjerrja dhe mbikëqyrja e zbatimit të rregullave të Kodit të etikës profesionale për ndërmjetësues, 3) nxjerrja e vendimeve dhe rekomandimeve për rregullimin e fushë-veprimtarisë së ndërmjetësimit, 4) nxjerrja e rregullores së punës së tij, 5) përpilimi dhe mbajtja e regjistrit për ndërmjetësues, 6) dhënia e mendime profesionale, 7) organizimi i trajnime, kurse e këshillime për ndërmjetësues, 8) informimi i publikun për mundësitë e ndërmjetësimit,

127

9) ushtrimi i detyrave tjera të përcaktuara me ligj. Sipas n.20 të këtij ligji, kushtet për zgjedhjen e Kryetarit dhe anëtarëve të këtij komisioni janë: a) përgatitja universitare adekuate; b) të ketë të paktën tri vjet përvojë pune në profesion; c) të kenë reputacion të lartë në shoqëri; d) të mos jetë i dënuar për vepër penale me dashje, për të cilën parashihet dënimi me burg mbi gjashtë muaj. Komisioni për ndërmjetësim fillimisht e ka nxjerr dhe miratuar Rregulloren e vetë të punës, më të cilën më përafërsisht rregullohen mënyra e punës dhe funksionimit të ti. 6. Aktet normative nënligjore-të ndërmjetësimit.- Për ketë qëllim edhe Komisioni për ndërmjetësim, për mbarëvajtjen e punës së këtij komisioni dhe për funksionalizimin e ndërmjetësimit, si deri më tani i ka nxjerr disa rregullore, vijon: 1. Rregulloren mbi punën e Komisionit për Ndërmjetësim, 2. Rregulloren mbi etikën profesionale të ndërmjetëseve, 3. Rregulloren për përzgjedhjen e kandidatëve për ndërmjetës, 4. Rregulloren mbi trajnimin dhe certifikimin e ndërmjetëseve, 4. Rregulloren për programin e trajnimit të Ndërmjetësve, 5. Vendimin mbi thellimin e Trupit Këshillëdhënës për Komisionin për Ndërmjetësim, Janë në përfundim e sipër edhe rregullorja mbi përgjegjësinë disiplinore të ndërmjetësve, si dhe disa akte tjera normative në ketë drejtim, që funksionalizojnë më në detale dhe më me kompetencë punën e këtij komisioni si dhe funksionalizimin më në detale të profesionit të ndërmjetësve në Kosovë. Në WEB-faqen e këtij komisioni pranë portalit të Ministrisë së Drejtësisë, të interesuarit mund ti gjejnë secilin nga aktet normative të nxjerra dhe të aprovuara nga ky komision, për qëllimet e cekura si më lartë. Ndërsa në kompetencë të Ministrit të Drejtësisë janë nxjerrja e disa akteve nënligjore që e funksionalizojne punën e Komisionit për ndërmjetësim dhe për funksionalizimin e ndërmjetësimit, siç është rregulluar më dispozitat e n. 16,17,22, 26 etj. të këtij ligji si: 1. Vendimi për themelimin e Komisionit për Ndërmjetësim (neni 17), i cili është nxjerr fillimisht me rastin e emërimit të këtij komisioni; 2. Rregullorja për caktimin e honorarit për ndërmjetësuesit (neni 16 par.2 i Ligjit);

128

3. certifikata për licencimit të ndërmjetësuesve (neni 22.4); 4. Rregulloren për mundësinë lejimin që shtetasi i huaj të shërbejë si ndërmjetësues në Kosovë (neni 26), etj. sipas nevojave të këtij komisioni.

7. Sistemet e organizimit dhe funksionimit të Ndërmjetësimit në Kosovë.- Në Kosovë, në punën e Komisionit për Ndërmjetësim, në bashkëpunim më partnerët tanë të mirëfilltë: SEAD-i dhe UNDP-ia po behën përpjekjet për aplikimin e dy sisteme të zbatimit të Ndërmjetësit, sipas Ligjit për Ndërmjetësim, dhe atë: a) Ndërmjetësimi pranë Gjykatave dhe b) Ndërmjetësimi jashtë Gjykatave, nga shkaku se është bërë e qartë se ndërmjetësimi brenda dhe jashtë sistemit gjyqësor ka gjithnjë ndërlidhje në mes vete.

Sipas një studimi të Projektit për Binjakëzim, të gjithë juristët profesional në Kosovë, (porse jo vetëm këta), e mirëpresin Ndërmjetësimin e shtuar pranë Gjykatave ose ndërmjetësimin e ndërlidhur me procesin gjyqësor. Posaçërisht gjyqtarët e kanë mirëpritur idenë e Ndërmjetësimit të shtuar pranë Gjykatave.. Sipas gjyqtarëve, ndërmjetësuesit do të mund të ndihmonin në zvogëlimin e mbingarkesës së rasteve ne Gjykata. Ndërmjetësimi jashtë sistemit të Gjyqësor. Në ditët e sotme zgjidhja alternative e kontesteve kryesisht zhvillohet jashtë sistemit gjyqësor-Ndërmjetësimi jashtë gjykatave. Nga disa vizita studimore, të cilat i ka bërë Komisioni për Ndërmjetësim deri më tani- si në disa shtete ballkanike dhe në Slloveni, është vërejtur se kryesisht Ndërmjetësimi jashtë gjykatave është treguar më i suksesshëm dhe më efikas, Veçanërisht kjo është bërë më e qartë nga vizitat studimore të këtij komisioni në Bullgari, në Sofje dhe në Pllovdiv, të cilat kanë më të avancuar ndërmjetësimin dhe e kanë një traditë më të gjatë dhe më të organizuar, në krahasim më vendet tjera të postbllokut socialist. Po ashtu nga këto vizita studimore është vërejtur se edhe në Shqipëri, Ndërmjetësimi jashtë sistemit gjyqësor është më i avancuar, përndryshe nga Sllovenia, ku ndërmjetësimi në kuadër të gjykatave është më i avancuar në krahasim më atë jashtë gjykatave. Mënyra e organizimit të ndërmjetësimit kryesisht varet nga specifikat e secilit shtet, veç e veç, nga ligjet dhe praktikat e tyre në ketë drejtim lidhur më sistemin gjyqësor në veçanti. Në të ardhmen, varësisht nga fakti se cili nga këto dy sisteme do të tregohet më funksional dhe më i pranueshëm për subjektet në procedurë, padyshim se edhe do të avancohet për zgjidhjen alternative të konflikteve në Kosovë, nëse fokusi i ndërmjetësimit vendoset në falje dhe pajtim në mes të personave në konflikt, dhesë kjo do të tregoj rezultatin e vetë të duhur pozitiv, padyshim se kjo do të shtoj emancipimin dhe zhvillimin e shoqërisë civile në Kosovë,

129

8. Fazat e procesit te ndërmjetësimit.- Kryesisht fazat e procesit te ndërmjetësimit më me rendësi nëpër të cilat duhet te kalojë ndërmjetësi janë: a) Përgatitja për fillimin e ndërmjetësimit, b) Përcaktimi i çështjeve kontestuese, c) Gjetja e zgjidhjes më të favorshme për palët, d) Arritja e pajtueshmërisë midis palëve. Parashtrohet pyetja: A duhet ndërmjetësi te japë këshilla juridike palëve, gjatë procesit të ndërmjetësimit? Përgjigja e prerë është- JO. Nëse palët kane nevoje për këshilla te tilla, i marrin ato jashtë ndërmjetësimit, nëpërmes të avokatëve të vetë profesional, apo këshilltarëve tjerë juridik eventualisht, e jo assesi nga ndërmjetësi. 9. Aktmarrëveshja për pajtim, rëndësia dhe forma e saj Akti finalizues i një procesi ndërmjetësimi është arritja e marrëveshjes së pajtimit midis palëve të konfliktuara. Duke u mbështetur në ligjin “Për ndërmjetësimin”: “Aktmarrëveshja përmban detyrimet dhe kushtet, që palët i venë njëra-tjetrës, mënyrën dhe afatin e përmbushjes së tyre, nënshkrimin e palëve dhe atë të ndërmjetësit. Aktmarrëveshja lidhet ndërmjet palëve me shkrim, me përjashtim të rasteve kur nuk është e domosdoshme për vetë natyrën e mosmarrëveshjes. Çdo konflikt që zgjidhet me pajtim, përfundon me sukses, atëherë kur palët pranojnë kushtet e njëra-tjetrës dhe hartojnë një aktmarrëveshje pajtimi. a) Në përmbajtje të saj duhet të jepen: - identitetet e palëve të konfliktuara, - data dhe vendi i ndërmjetësimit, - lloji i konfliktit dhe natyra e tij, - pretendimet e palëve për shkaqet e konfliktit dhe - rrugëzgjidhjet ose kushtet që ato i venë njëra-tjetrës për të dalë nga konflikti, zgjidhja e arritur dhe - nënshkrimet e palëve dhe i ndërmjetësit. Kur bazë e konflikteve janë fyerja, shpifja, rrahja, plagosja, trafikimi, vrasja, etj, pra kryesisht për konfliktet penale, ose në konflikte familjare jopasurore, kur familjarët janë grindur për një konflikt social, aktmarrëveshja e bërë nga palët para ndërmjetësit, është gojore. b) Aktmarrëveshja gojore, konsiston në: - kërkimin e faljes, - kryerjen e vizitave të ndërsjella në shtëpi dhe organizimin

130

e festave familjare, - pagimin e shpenzimeve të mjekimit të dëmtuarit, vizitë në spital të dëmtuarit, (për rastet e plagosjeve të lehta). - heqjen dorë nga ndjekja penale nga ana e palës së dëmtuar, e të tjera. Mund të ndodhë që palët të zgjedhin edhe elementë nga tradita për zgjidhjet gojore të konflikteve, si për shembull, konflikti zgjidhet me anë të bërjes së besës, dhënies së besës, e të tjera. Në konfliktet me natyrë pasurore në përgjithësi, që lidhen me dëmshpërblimet dhe kompensimet në të holla, aktmarrëveshja duhet të bëhet me shkresë. Aktmarrëveshja shkresore duhet të ketë të shprehura qartë të gjitha kushtet që palët i venë njëra-tjetrës dhe aktmarrëveshja mund të parashikojë edhe afate për përmbushjen e detyrimeve dhe kushteve që palët i kanë venë njëra-tjetrës. Në këto raste ndërmjetësi, pasi të skadojë afati, duhet të verifikojë edhe fatin e realizimit të saj. c) Hartimi dhe ruajtja e aktmarrëveshjes Aktmarrëveshja duhet të hartohet në katër kopje, një për secilën palë, një për gjykatën apo organin i cili e ka dërguar çështjen në ndërmjetësim, dhe një kopje depozitohet nga ndërmjetësi në Qendrën e Ndërmjetësimit të cilës i përket. Qendra e Ndërmjetësimit është e detyruar të ruajë dhe të administrojë aktmarrëveshjen, ngase është më rëndësi për provueshmërinë e realizimit të procesit të ndërmjetësimit, që të ruhet fshehtësia e të dhënave që kanë dalë gjatë ndërmjetësimin dhe për evidentimin e rasteve të zgjidhura nga ana e ndërmjetësit në atë Qendër të Ndërmjetësimit. Materialet e grumbulluara gjatë ndërmjetësimit nuk mund të dalin jashtë ambienteve ku i depoziton qendra, përveç rasteve kur palët janë të interesuara dhe e kërkojnë vetë një gjë të tillë. d) Fuqia juridike e aktmarrëveshjes dhe zbatimi vullnetar i saj Sipas Ligjit për Ndërmjetësim, aktmarrëveshja zbatohet vullnetarisht nga palët, sipas përmbajtjes së saj pasi që pasi të vërtetohet nga gjykata, apo organi pranë të cilit është çështja në procedim, ka fuçinë e titullit përmbarimor. Në të kundërt palët kanë të drejtë të kërkojnë përmbarimin e saj në përputhje me rregullat e parashikuara më Ligjin për Procedurën Përmbarimore. Aktmarrëveshja është një akt i rëndësishëm që përcakton fatin e konfliktit dhe fatin e marrëdhënieve midis palëve. Për ketë ajo duhet të jetë qartë e përpiluar sepse një aktmarrëveshje e shkelur, ose përpilimi i një akt marrëveshje të pavlefshme mundet që të sjellë pasoja edhe më të rënda, nga ato të shkaktuara para ndërmjetësimit. e) Procedura e ndërmjetësimit përfundohet me ose pa sukses.

131

Me sukses përfundohet po qese është arritur e përfunduar marrëveshja për zgjidhjen e kontestit (konfliktit). Ndërkaq, procedura përfundohet pa sukses në qoftë se: a) në çfarëdo faze të procedurës njëra palë (ose të dy palët) tërhiqen nga procedura e ndërmjetësimit, b) kur ndërmjetësuesi në konsultim me palët, vlerëson se vazhdimi i procedurës nuk është i arsyeshëm, c) nëse ka kaluar afati prej 90 ditëve pa u arritur marrëveshja, d) nëse ekzistojnë ose shfaqen arsye të cilat e vejnë në pyetje paanësinë e ndërmjetësuesit, (edhe pse ligji nuk ka paraparë në ketë rast që të emërohet një ndërmjetësues tjetër, padyshim se është e kuptueshme dhe e logjikshme që në ketë rast të emërohet një ndërmjetës tjetër). f) Anulimi ose mospranimi i marrëveshjes. Ligji për ndërmjetësimin ka parashikuar edhe rastet ligjore kur aktmarrëveshja e arritur midis palëve me ndihmën e ndërmjetësit mund të shpallet e pavlefshme. Gjykata ose prokuroria mund ta anulojnë marrëveshjen, nëse konstaton se: p) është e lidhur në kundërshtim me ligjin në fuqi, q) nuk e pasqyron vullnetin e palëve, r) janë cenuar (rëndë) të drejtat dhe interesat e palëve, s) zhdëmtimi është haptazi në disproporcion me dëmin e shkaktuar. Edhe pse Ligji për Ndërmjetësimin i Kosovës ketë nuk e rregullon, duhet pasur kujdes në rastet kur aktmarrëveshja është absolutisht e pavlefshme, si dhe rastet kur ndërmjetësimi si proces (përfshirë edhe aktmarrëveshjen e arritur prej tij), është absolutisht i pavlefshëm, dhesë gjykata ose prokuroria ketë detyrimisht duhet ta anulon. g. Sipas Ligjit ligjin nr. 9090, dt. 26.06.2003'- "Për ndërmjetësimin për zgjidhjen me pajtim të mosmarrëveshjeve". të Republikës së Sipërisë, zgjidhja e mosmarrëveshjeve me ndërmjetësim, në kuptimin e këtij ligji, është e pavlefshme në rastet si vijon: a. Realizohet nga persona, që nuk janë ndërmjetës ose nuk duhet të jenë të tillë sipas këtij ligji. Për këtë arsye çdo OJQ duhet të përkujdeset që pranë çdo gjykate të shkallës së parë të depozitohet lista me emrat e personave që aktivizohen prej saj si ndërmjetës; b. Mosmarrëveshja, sipas ligjit, duhet zgjidhur vetëm në rrugë gjyqësore. Pra është gjykata ose ndonjë organ tjetër administrativ në kompetencën e të cilit ligji lë zgjidhjen e konfliktit në fjalë; c. Përmban detyrime të vlerësueshme në të holla dhe nuk formulohet me shkrim; d. Përmban detyrime për subjekte, që nuk kanë marrë pjesë në ndërmjetësim; e. Ka simulim dhe, për konfliktin real ka shkaqe pavlefshmërie. 10. Përparësisë e ndërmjetësimit- Në ndërmjetësim nuk ka palë fitues dhe palë te humbur. Ndërmjetësimi ka mjaftë përparësi, nga rruga gjyqësore e zgjidhjes së konfliktit.

132

Përparësitë më të shpeshta e më të rëndësishme që shihen në zbatimin e metodës së ndërmjetësimit kundrejt zgjidhjes në procedurë gjyqësore, janë të shumta, por këtu po i potencojmë vetëm disa prej tyre më me rendësi: zgjidhja e shpejtë dhe e lirë (kursimi i kohës dhe i mjeteve), kualiteti i zgjidhjes: palët mbetën të kënaqura dhe asnjëra palë nuk ndihet e humbur, pasi që vet janë marrë vesh e pajtuar me atë zgjidhje, evitimi i konflikteve dhe ruajtja e marrëdhënieve reciproke ndërnjerëzore ose afariste e palëve, karakteri human i pajtimit dhe solidaritetit të palëve, zbatimi vullnetar, më i shpejtë dhe pa shpenzime i marrëveshjes së arritur, zvogëlimi i borxheve të brendshme dhe zhbllokimi i mjeteve financiare, për t’i vënë në funksion (sidomos në sektorin e tregtisë, ndërtimtarisë, shërbimeve), shkarkimi i gjykatave nga lëndë të shumta, të natyrave të ndryshme, edhe investitorët e huaj e preferojnë mediacionin, si metodë e zgjidhjes më të shpejtë e më të lirë të kontesteve eventuale. Si qëllime të përgjithshme të ndërmjetësimit konsiderohen: zgjidhja e konflikteve në mënyrë të qëndrueshme “paqësimi”; arritja e një marrëveshje përfundimtare duke u mbështetur në një liri të barabartë dhe informim të palëve; dhe arritja e një zgjidhje që për palët mundësisht të sjellë më shumë fitim se humbje (jo vetëm materiale, por edhe psikike), pra arritja e një rezultati winer-winer (fitues-fitues). 11. Filozofia e Ndërmjetësuesit Ndërmjetësi duhet të ketë njohuri për komunikimi verbal dhe jo verbal, të kuptoj gjuhën dhe lëvizjet e trupit dhe gjesteve, të kuptoj situatat kur duhet shtruar pyetje njërës a tjetrës palë, si të sillet me paanshmërinë, çka nëse emocionet eskalojnë etj. etj. Ndërmjetësi duhet të jetë i aftë të balancoj pushtetin e njërës apo tjetrës palë në procedurë, të mos lejoj teknikat manipuluese, të mënjanoj eskalimin e situatës, të ndihmoj që palët të kuptohen mes veti, të ndihmoj që të zbardhet konflikti nga perspektivat e ndryshme, si dhe të nxisë palët që të propozojnë sa më shumë mundësi për zgjidhjen e konfliktit të tyre. Për shkak të këtyre përparësive dhe të tjerave eventuale, është mirë që ndërmjetësimi - si metodë e preferueshme e zgjidhjes alternative të mosmarrëveshjeve-konflikteve të gjejë zbatim të gjerë dhe të bëhet pjesë e reformës së sistemit të juridik dhe e të kulturës sonë kombëtare dhe juridike. Për zbatimin e kësaj metode, duhet të krijohet baza e sakët ligjore në ligjet e aplikueshme, dhe ajo institucionale në të gjitha segmentet, të promovohet e reklamohet ndërmjetësimi në mjetet publike të informimit, vizuale dhe të shkruara, dhe të tjera, të përgatitën profesionalisht ndërmjetësit të merituar, të

133

profesioneve e profileve të ndryshme, sipas nevojave të çështjeve në procedurë ose jashtë saj. Andaj, në ketë kuptim, konsideroj se lidhur më filozofinë e ndërmjetësimit, janë më rendësi disa çështje si vijon: Konfliktet janë pjesë e jetës dhe është normale që ekzistojnë. Çështja kryesore është se si t’i trajtojmë ato. Një trajtim konstruktiv ofron mundësinë për përparim dhe ndryshim. Një konflikt i pazgjidhur mund të jetë/bëhet i rrezikshëm. Nëse një marrëdhënie ndërpersonale është e qëndrueshme atëherë konflikte mund të përmbyllet vetë. Megjithatë, nëse ekziston shqetësim në marrëdhënie, atëherë zgjidhja është e vështirë dhe se nevojitet një person ndërmjetësues (ndërmjetësuesi). Konfliktet lindin shpesh si pasojë e keqkuptimeve. Palët në konflikt dëshirojnë që ta zgjidhin mosmarrëveshjen, mirëpo për arsye të ndryshme nuk janë në gjendje ta bëjnë këtë. Prandaj, ndërmjetësuesi ndihmon në të ndërtuarit e urës për paqe dhe unitet. Palët në konflikt marrin vendime që janë më të kënaqshme dhe të qëndrueshme, nëse njohin dhe kuptojnë ndjenjat e „kundërshtarit“ të shkaktuara nga konflikti. Dhe vetëm nëse njohin ato ndjenja ata mund të pranojnë veprimin e tjetrit. Nëse tjetrin e kuptojnë më mirë, atëherë janë të gatshëm t’i dalin atij përballë lidhur me veprimin e kundërshtarit, pra mund të kuptojnë më mirë njëri tjetrin. Ndërmjetësimet kanë më shumë gjasa për sukses, në qoftë se palët grindëse duan ti kenë raportet e mira në mes tyre, sesa kur rrugët e tyre më pastaj (pas ndërmjetësimit) ndahen. Atëherë, ata kanë më shumë interesa për “paqe sociale“. Palët në konflikt më shumë i respektojnë marrëveshjet për zgjidhjen e konfliktit, në të cilat intensivisht kanë ndikuar vetë. Njerëzit, të cilët përjetojnë një qasje konstruktive të një konflikti, i cili për të dyja palët ka sjellë rezultat të kënaqshëm, do të zgjedhin më parë këtë rrugë të zgjidhjes së konfliktit. 12. Parimet bazë të ndërmjetësimit Procedura e ndërmjetësimit është joformale. Megjithatë duhet të zhvillohen sipas parimeve themelore të secilës procedurë- në kuptimin e drejtësisë. Ekzistojnë disa parime të cilat janë tipike për procedurën e ndërmjetësimit. Secili proces në kuptimin ligjor do të thotë metodë për mbrojtjen e të drejtave të cenuara ose te prekura civile si dhe të drejtave tjera. Sa herë që kemi të bëjmë me konteste (konflikti) në me të dy ose më shumë palëve, është e nevojshme të përcaktohen rregullt e procedurës në zgjedhjen e atij kontesti. Kur palët nënshkruajnë pëlqimin se do të marrin pjesë në procedurën e ndërmjetësimit, pajtohen edhe me atë se pranojnë parimet themelore të ndërmjetësimit, të cilën gjë e pranojnë në bazë të marrëveshjes të cilën palët e kanë pranuar dhe nënshkruar.

134

Për ketë ekzistojnë disa parime themelore të cilat palët nuk mund të i negociojnë dhe të cilat mbetën të pandryshuara gjerë në fund të procedurës, e këto më me rendësi janë si vijon: Bazuar në ligjin për ndërmjetësimin si dhe në teorinë që merret më studimin e ndërmjetësimit, parimet ligjore mbi të cilat duhet të mbështetet veprimtaria ndërmjetësuese janë si më poshtë: • Vullnetarizmi – që do të thotë se të dyja palët e përfshira në konflikt duhet të zgjedhin me vullnet të lirë pjesëmarrjen e tyre në një proces ndërmjetësimi. Pjesëmarrja e njërës palë dhe refuzimi i palës tjetër, do të thotë që procesi i ndërmjetësimit nuk mund të realizohet; • Pavarësia – që do të thotë, që të dyja palët e konfliktuara duhet të jenë të pavarura nga njëra tjetra, por në të njëjtën kohë edhe nga ndërmjetësi për marrjen e vendimeve të tyre dhe në gjetjen e zgjidhjes që plotëson më mirë interesat e tyre materiale dhe jomateriale; • Paanshmëria – është një parim që i referohet sjelljes dhe qëndrimit të ndërmjetësit gjatë procesit të ndërmjetësimit. Ndërmjetësi duhet të jetë i barabartë ndaj të dyja palëve, të flasë, të sillet dhe të komunikojë në mënyrë të njëjtë, pa krijuar përshtypjen se është duke mbajtur anën e njërës apo tjetrës palë. Në momentin që njëra nga palët mund të konstatojë se ndërmjetësi është i njëanshëm në qëndrimin dhe gjykimin e tij, atëherë ky i fundit duhet të tërhiqet nga procesi i ndërmjetësimit; • Ligjshmëria – Ky parim i referohet zgjidhjes apo marrëveshjes së ndërmjetësimit të arritur prej palëve, si dhe mënyrës së kryerjes së procedurave ndërmjetësuese. Palët duhet të kryejnë një ndërmjetësim brenda kufijve që i lejon ligji për ndërmjetësimin, si dhe të gjejnë një zgjidhje që të jetë e vlefshme përballë ligjit. Në të kundërt, nëse marrëveshja e arritur nga palët bie ndesh me ndonjë dispozitë ligjore, ajo do të shpallet e pavlefshme dhe nuk do të sjellë pasoja për palët. Është ndërmjetësi që u lehtëson palëve gjetjen e një zgjidhje të pranueshme prej tyre, por në të njëjtën kohë edhe të pranueshme nga ligji. • Konfidencialiteti – Ky parim është mjaft i rëndësishëm, sidomos kur kemi të bëjmë me konflikte penale dhe familjare, ku ka elementë të dukshëm të intimitetit dhe të jetës private të njerëzve. Gjatë një ndërmjetësimi, ku njëra nga palët është viktimë e një trafikimi, mund të dalin të dhëna të cilat janë në interes të gjithë pjesëmarrësve që të mbetet dhe të mbahen konflidenciale. Ruajtja e konfidencialitetit është një detyrë ligjore që rëndon mbi ndërmjetësin dhe mbi qendrën e ndërmjetësimit. Ligji shpjegon se ndërmjetësi nuk është i detyruar të dalë si dëshmitar në një proces gjyqësor penal ose civil për të dëshmuar lidhur me të dhënat që ka marrë gjatë një procesi ndërmjetësimi, edhe sikur këto t’i referohen një vepre penale. Kjo do të thotë, se konfidencialiteti është një parim shumë i rëndësishëm që shkon në favor të viktimës dhe të shkaktuesit të veprës penale. Ky parim duhet t’iu thuhet palëve që në fillim të procesit të ndërmjetësimit, me qëllim që ato të ndihen të sigurta dhe të qeta për shpjegimet që do të japin. • Të edukuarit nëpërmjet procesit – Procesi i ndërmjetësimit duhet të synojë drejt edukimit të palëve të përfshira në konflikt, me sjelljen e duhur për të

135

komunikuar me njëri tjetrin, me radhë e në mënyrë të qetë. Që në fillim të procesit, ndërmjetësi i njeh palët me rregullat se si duhet të flasin, se si duhet t’i drejtojnë pyetjet, me rregullat për respektimin e kohës dhe të procesit, e të tjera. Ndërmjetësimi duhet të synojë t’i shndërrojë palët në njerëz të qytetëruar dhe të shërbejë si një lloj shkolle për to. Të edukuarit nëpërmjet një sjellje paqësore, gjuhe e gjestesh të qytetëruara, përdorimi i fjalorit të përshtatshëm dhe i rregullave elementare të edukatës qytetare, duhet të jenë rregulla përmes të cilave ndërmjetësimi gjen gjuhën e përbashkët të interesave të palëve drejt arritjes së një marrëveshje. • Kostoja e ulët – Procesi i ndërmjetësimit mund të jetë pjesë e një shërbimi fitimprurës ose jofitimprurës. Praktika ka treguar se ndërmjetësimi pa shpërblim është më i suksesshëm se sa ai me shpërblim. Gjithsesi, ligji për ndërmjetësim lejon që ndërmjetësimi të realizohet në të dyja format. Ajo që është e rëndësishme për t’u theksuar lidhur me këtë parim është se, edhe në rastet kur ndërmjetësimi realizohet me pagesë, pagesa ka një karakter simbolik dhe është shumë më e ulët sesa kostoja e të njëjtit proçes të realizuar nga avokatët në zgjidhjen gjyqësore të konfliktit. • “Të dyja palët janë fituese” – Parimi më i rëndësishëm i gjithë procesit të ndërmjetësimit dhe që e bën këtë alternativë të dallojë nga të gjitha rrugët e tjera të zgjidhjes së konflikteve, është pikërisht fakti, që palët pas procesit të ndërmjetësimit dalin të dyja fituese. Në qoftë se në gjykatë dhe në arbitrazh, njëra palë humbet dhe tjetra fiton, në ndërmjetësim nuk ndodh kështu, për faktin e thjeshtë se konflikti zgjidhet me pajtim dhe me marrëveshje, ku secila nga palët kujdeset që të realizojë interesat e veta materiale dhe shpirtërore e psikologjike. Të gjitha parimet që përmendëm më sipër duhet të respektohen me korrektësi, si nga palët e konfliktuara, ashtu edhe nga ndërmjetësi, sepse në të kundërt, procesi i ndërmjetësimit nuk do të quhet i ligjshëm dhe, si rezultat, do të jetë i pavlefshëm, Parimi i mirëbesimit të procedurës Nëse nuk vjen gjer tek marrëveshja, procedura e ndërmjetësimit nuk do të ketë pasoja për procesin e mëvonshëm gjyqësor. Për atë arsye procedura e ndërmjetësimit duhet të jetë e besueshme, si në realicionin ndërmjetës-palë, po ashtu edhe në relacionin ndërmjetës-gjyqtar, i cli e udhëheq lëndën, dhe në relacion me publikun, gjegjësisht kontrollin shoqëror. Palët duhet që ti besojnë ndërmjetësuesit si një person i cili është profesionist, parimor, i përmbajtur dhe qëllim i mirë. Relacioni ndërmjetësues-palë Pala duhet ti besojë ndërmjetësuesit. Që në takimin e ndarë të ja besojë të gjitha të dhënat të cilat nuk do ti kishte dhen në prezencën e gjykatësit në procedurën e rregullimit apo procesin gjyqësor. Për atë arsye ndërmjetësi duhet që në rast të zbulimit të dhënave palës tjetër, të merr pëlqimin paraprak të palës e cila ja ka besuar informacionin. Në atë qëllim është e nevojshme të shpjegohet se çka ndërmjetësi guxon të i transmetoj palës tjetër.

136

Parimi i besimit është i mbështetur në parimin e fshehtësisë, për arsye se procedura nuk është e hapur për publikun dhe palët e treta nuk mund të jenë pjesëmarrës në ndërmjetësim. Nëse në ndërmjetësim marrin pjesë palët e treta (studentët ose ndërmjetësit praktikant), janë të obliguar të nëshkrujnë deklaratën e rruajtjes së fshehtësisë, kurse palët deklaratën për pajtueshmërinë. Në procedurë vlen edhe parimi i verbalistit, pasi nuk mbahet procesverbal dhe negociatat nuk regjistrohen. Nëse në procedurën ndërmjetësuese shfaqet dyshimi i paanshmërisë së ndërmjetësuesit, palët mund të kërkojnë përjashtimin e tij. Parimi i barazisë së palëve në procedurë Kur palët marrin iniciativën më shkrim të gjykatës me të cilën propozohet që të provohet zgjidhja e kontestit në procedurën e ndërmjetësimit, me atë përpilohet marrëveshja me shkrim për ndërmjetësim. Nga ai moment e tutje, duhet të ketë mundësinë e njëjtë në formësimin e procedurës dhe mundësinë e deklarimit të lirshëm të vullnetit të tyre, ofertës dhe posaçërisht që në mënyrë të lirë e përfundojnë marrëveshjen. Po ashtu palët duhet të jenë të afta në kuptimin e procesit dhe duhet të jenë të përfaqësuara ligjërisht kur është e nevojshme (për shembull, fëmijët apo personat e paaftë afarist). Këtu nuk është në pyetje parimi i “barazisë së armëve” në aspektin psikologjik, por në parimin kushtetues të mbrojtjes së barabartë të së drejtës të cilat janë të realizueshme vetëm nëse të dyja palëve u mundësohet pjesëmarrja në procedurë. Nuk bëhet fjalë për parimin e dëgjimit të dyanshëm “parimi i kontraditoritetit”në mënyrën të cilën e njeh ligji mbi procedurën kontestimore. Megjithatë, edhe në procedurën e ndërmjetësimit parimi i kundërshtimit-apo i kontraditoritetit - ka vend të veçantë. Pala duhet të nxitet që me veprim aktiv të kërkojë zgjidhjen e kontestit të tij, dhe me atë që të dy palët duhet të kenë mundësinë e vërtet dhe ndjenjën psikologjike që mund të marrin pjesë në mënyrë të barabartë në procedurë. Gjatë kësaj, nuk duhet të jetë e rëndësishme që njëra palë të ketë avokat, gjersa tjetra përfaqësohet vetë. Për barazinë në procedurë përkujdeset ndërmjetësit. Parimi i ndërgjegjes dhe respektit Në pajtim me parimin e moralit që askush nuk mund të shfrytëzojë të drejtat e veta, vetëm për atë që ta dëmtoj tjetrin. Do të thotë, pala në procedurë duhet të paraqitet jo vetëm në pajtim me rregullat ligjore, por edhe me norma morale botërisht të njohura. Pala në procedurën e ndërmjetësimit, më guxim se në procedurën gjyqësore mund ta thotë të vërtetën, duke u bazuar në parimin e “fshehtësisë”-diskrecionalitetit, që është shumë rigoroz, përderisa as pala e kundërt nuk guxon që ti bej publike, e as ti shfrytëzoj deklaratat, e as njoftimet e marra në procedurën e ndërmjetësimit, në asnjë procedurë tjetër. Për ketë në procedurën e ndërmjetësimit ndërmjetësi duhet ti këshilloj palët që ta thonë të vërtetën, dhe mos ti fshehin faktet vendimtare, që janë më rëndësi për zgjidhjen e kontestit në mes tyre.

137

Parimi i vetëpërgjegjësisë Palët në kontest në procedurën e ndërmjetësimit përgjigjen për të drejtat e tyre. Ata nën përgjegjësi të vetën zhvillojnë një zgjidhje të përshtatshme për ta. Ndërmjetësuesi nuk merr ndonjë vendim përmbajtjesor, por vetëm mbështet procesin e zgjidhjes së konfliktit. Palët në kontest në procedurën e ndërmjetësimit përcaktojnë përmbajtjen dhe qëllimin e procedurës së ndërmjetësimit, ndërsa ndërmjetësuesit i mbetet të drejtuarit e procesit. Parimi i drejtpërdrejtëshmërisë Palët në kontest në procedurën e ndërmjetësimit duhet të jenë të gatshëm që me njëri tjetrin të veprojnë haptazi dhe drejtpërsëdrejti. Ata duhet të jenë të gatshëm të dëgjojnë palën tjetër, ta lënë atë të përfundojë bisedën. Ata po ashtu duhet të jenë të gatshëm që interesat dhe nevojat e tjetrit parimisht t’i marrin parasysh. Qëllimi i ndërmjetësimit është që të arrihet një marrëveshje e njëzëshme, e drejtë dhe e pranueshme për të dyja palët njëkohësisht. Parakusht për këtë është që të ketë një masë minimale për “rezultat të hapur” (rezultat i hapur do të thotë kur rezultati i dalë nga ndërmjetësimi është totalisht i paqartë për palët në konflikt). Parimi i transparencës Për të punuar me përgjegjësi në zgjidhjen e konfliktit është e domosdoshme që palët në kontest në procedurën e ndërmjetësimit të jenë të informuar plotësisht për situatën e tyre si dhe të kenë informacionet reciproke të domosdoshme. Ndërmjetësuesi shikon se a janë sjellë dhe hapur të gjitha dokumentet dhe të dhënat të domosdoshme për zgjidhjen e konfliktit. 13. Llojet e ndërmjetësimit Duke marr parasysh nivelin e veprimtarisë së Ndërmjetësit, kemi: a) ndërmjetësim lehtësues, b) ndërmjetësim vlerësues dhe c) ndërmjetësim ndryshues. Duke marr për bazë faktin se ku ndodhin ndërmjetësimet, kemi: ndërmjetësimet në gjykata apo jashtë gjykatave, ndërmjetësimin nëpër shkolla, ndërmjetësimi në procedurat para kriminale, Duke marr parasysh llojin e konflikteve, kemi: ndërmjetësimi në konfliktet familjare, ndërmjetësim në konflikte komerciale, ndërmjetësimin në çështjet administrative, ndërmjetësin në çështje penale-në mes të aktorit të krimit dhe viktimës, ndërmjetësimi në mes: nxënësve-mësimdhënësve-prindërve, ndërmjetësimi ndëretnik dhe ndërkulturor, ndërmjetësimi ndërkufitar, ndërmjetësimi në mes shteteve, etj.

138

14. Fazat e Ndërmjetësimit Secili ndërmjetësim duhet të kaloj nëpër këto faza: nënshkrimi i kontratës-marrëveshjes së ndërmjetësimit, fjalimin hyrës të ndërmjetësuesit, deklaratën hyrëse të palëve në konflikt, hulumtimin paraprak i kontestit, negociatat, dhe Konkluzionin-përfundimin. 15. Teknikat e ndërmjetësimit Në teorinë dhe praktikën e ndërmjetësimit janë të njohura këto teknika të ndërmjetësimit: teknika e dëgjimit aktiv, teknika e riformulimit, parashtrimi i pyetjeve të duhura, mirëkuptimi, miratimi, ndjeshmëria, teknika për ruajtjen e balancit të fuqisë në mes të palëve, mbledhja e grupit, “qërimi i qepës” Teknika e piramidës së vlerave, Teknika e objektivizmit, Teknika e ofertës së fundit. II. Synimet programore të Komisionit për Ndërmjetësim, për avancimin e NDËRMJETËSIMIT për të ardhmen- Ekzistojnë vetëm disa individë dhe organizata që mirëfilli e kuptojnë se çka në të vërtetë është ndërmjetësimi si dhe në të njëjtën kohë se çka është ndërmjetësimi në praktikë. Ngritja e Komisionit për Ndërmjetësim (“KND”) pranë Ministrisë së Drejtësisë së Republikës së Kosovës, ne një institut juridik- të posa formuar në baza ligjore, për tu aftësuar për të kontribuuar ne zhvillimin e mirëfillte te sistemit te drejtësisë ne Kosovë, ne këtë fazë te sendërtimit të sistemit juridik në Kosovën e pasluftës-në përgjithësi-ne një institute me kontura demokratike për sendërtimin e një shteti ligjor-vërtetë demokratik, për të cilin po pretendojmë më terë çështjen tone, paraqitet si domosdoshmëri dhe pashmangshmëri në realitetin tonë të ri. Ne këtë aspekt, aftësimi I anëtareve te KD, në radhë të pare, si dhe të NDËRMJETËSVE për zgjidhjen e një seri të konfliktesh në mesin tonë-jashtë rrugës gjyqësore, ne aspektin profesional si dhe ngritja e vetëdijes se tyre për te kontribuuar ne zhvillimin e sistemit juridik në përgjithësi, është një element I rëndësishëm ne arritjen e këtij qëllimi. Nga përvoja e pasluftës së v.1999 në Kosovë, në mënyrë të pakontestueshme është vërtetuar se personat të cilët hyjnë për herë të parë në profesion të tilla ligjore, siç është tanimë instituti I NDËRMJETËSIMIT, kanë më tepër nevoja për thellimin e njohurive profesionale, jo vetëm teorike, por domosdoshmërish edhe në zhvillimin

139

e praktikave të tilla të ndërmjetësimit, duke marr përvojën e vendeve më një traditë të tillë më të gjatë afër gjysmë shekulli, nga shtetet e Evropës Perëndimore dhe SHBA-ja, në përgjithësi si dhe përvojat e shteteve post-komuniste, të Evropës Lindore dhe të Ballkanit-në veçanti, të cilat tanimë kanë filluar të kenë një përvojë profesione, në ketë drejtim. Prandaj, Komisioni për Ndërmjetësim e konsideron të nevojshme dhe më se të domosdoshme zgjerimin dhe përsosshmërinë profesionale lidhur më ndërmjetësimin, si në pikëpamje teorike, po ashtu dhe praktike, për këto dy kategori: a) Më vizita studimore nëpër vendet perëndimore, që kanë një traditë të gjatë lidhur më ndërmjetësimin, si dhe në disa prej shteteve ballkanike-post komuniste, të cilat tanimë kanë filluar një përvojë lidhur më ndërmjetësimin si Shqipëria, Bullgaria, etj. për vetë anëtarët e Komisionit për Ndërmjetësim, e gjithsesi dhe domosdoshmërish - b) TRAJNIMI për Ndërmjetësit, qoftë si persona fizik, apo juridik, të cilët do të pranohen për kryerjen e praktikeve të tilla, për ndërmjetësime për zgjidhjen alternative të konflikteve, në rrugë jashtë gjyqësore. Andaj e konsiderojmë si nevojë dhe domosdoshmëri-që për të ardhmen- për këto dy kategori duhet ndërtuar një program te veçantë te aftësimit intensiv, ne formë te Arsimimit të Vazhdueshëm të Obligueshëm (“AVO”) si të KND. po ashtu edhe të ndërmjetësuesve, cili do të realizohej nga ekspertet më përvojë në profesionet ligjore në ushtrimin e profesionit të tillë, si nga ndërkombëtarët, siç janë USAID, SEAD, UNDP-ia, IPA Binjakëzimi, UNICEF, CSS Projekti për Ndërmjetësim Integrues, NCSC-Qendra nacionale për Gjykatat e Shtetit, Partner Kosova, etj. asociacione dhe organizata ndërkombëtare, qeveritare dhe joqeveritare, si dhe mundësisht nga përvojat e fituara nga simotrat e këtij lloji të ndërmjetësimit nga shtet fqinjë, të postbllokut socialist, si nga Shqipëria, Maqedonia, Bullgaria, etj. të ngjashme. Njëkohësisht mundësisht duhet bërë përpjeke për ti i shfrytëzuar edhe ato kapacitete të mundshme të profesioneve të tilla vendore, qoftë si persona juridik, siç është Fakulteti Juridik, Instituti Gjyqësor i Kosovës, Gjykata Supreme e Kosovës, Prokuroria Shtetërore dhe ajo Speciale e Kosovës, Oda e Avokatëve të Kosovës, Ministria e Punëve të Brendshme të Kosovës, Universiteti i Prishtinës, Avokati I Popullit, Qendra e Mirëqenës Sociale, KMDLNJ, Komisioni për Ndihmë juridike falas, etj. të tilla, apo qoftë edhe si persona fizik, si profesorë, gjyqtarë, prokurorë, avokatë, punëtorë të kriminalistikës, etj. që kanë njohuri teorike apo edhe përvoja të tilla në ketë drejtim, pa i anashkaluar edhe një kategori të ndërmjetësve të cilët kanë një përvojë sadopak solide çoftë ajo, në pajtimin e konflikteve-gjaqeve dhe ngatërresave në territorin e Kosovës, apo edhe të Shqipërisë, sipas Kanunit të Lek Dukagjinit, siç është rasti më disa familje që në mënyrë tradidicionale e –brez pas brezi, i përcjellin përvojat e tyre të mira në ketë drejtim, për zgjidhjen e konflikteve dhe ngatërresave në mes të familjeve apo personave fizik në Kosovë.

140

Krahas kësaj, KND e konsideron jashtëzakonisht te nevojshme “Arsimimin e Vazhdueshëm Vullnetar” (“AVV”) të një kategorie të juristeve të rinj, apo edhe të profesioneve tjera të mundshme, që mund të luajnë rolin e ndërmjetëseve, si REZERVA për të ardhmen, për marrjen e përvojave të tilla, në vazhdim, si parakusht për tu inkorporuar pastaj, sipas nevojës, për zëvendësimin e atyre ndërmjetëse, të cilët nuk janë në gjendje ta ushtrojnë profesionin e ndërmjetësit, të cilët kohë-pas-kohe tërhiqen- për arsye personale, apo tjera të ndryshme, apo që nuk tregojnë interesim, apo sukses në praktikën e ndërmjetësimit. Për t’i arritur qëllimet e sipërshënuara, Komisioni për Ndërmjetësim (KND), do te inicioj një program për këto dy kategori, për AVO-(arsimimin e vazhdueshëm obligativ) dhe AVV (arsimimin e vazhdueshëm vullnetar), përmes te KND, të cilave kategori, do t’iu mundësohet përcjellja e kurseve, seminareve, trajnimeve dhe aktiviteteve tjera te ngjashme, te cilat do te trajtojnë çështje qe kane te bëjnë si lidhur më ngritjen profesionale të Ndërmjetësve, po ashtu dhe te ngritjes organizative te vetë KND, për arritjen e synimeve dhe aspiratave të cilat i pretendojmë, për të pasur sukses për arritjen e këtyre qëllimeve dhe aspiratave, për zgjidhjen alternative të konflikteve, kudo në mesin tonë në Kosovë. Programi do te jetë ne baza, mundësisht- te përhershme dhe për ketë KND do të angazhohet për konstituimin e një organizmi gjithëpërfshirës në terë territorin e Kosovës, sipas mundësive dhe në mënyrë kronologjike -hap-pas hapi-, nëpër të gjitha komunat dhe atë në 7 (shtatë) regjionet e Qarqeve, sipas organizimit të tanishëm të gjyqësorit- si :Prishtinë,Mitrovicë,Ferizaj, Pejë,Gjakovë,Gjilan dhe Prizren.Secili rajon në mesin e vetë do ti përfshij edhe ato komuna, rreth e përqark të saj, ngjashëm më organizimin e tanishëm të qarqeve të gjykatave, apo PPQ-ve, OAK, apo edhe të Komisionit për Ndihmë Juridike. Secili rajon do të ketë zyrat e veta rajonale, më personin përgjegjës të zyrës dhe më stafin e vetë përcjellës të administratës, për organizmin sa më të mirë të kësaj kategorie, qoftë për ndihmën e KND në nivel qendror, qoftë edhe për ndërmjetit, të cilët do të kryejnë funksionin e vetë të ndërmjetësimit, në territorin për të cilin është i autorizuar. Përgatitja e kuadrove të reja për ndërmjetësim.- Ne aspekt te mundësimit kryesisht të juristeve te rinj te diplomuar, dhe të profesioneve tjera që mund të ushtrojnë rolin e ndërmjetësve, për kryerjen e stazhit te praktikantit, KND do te realizoje Programin për Praktikantë për ndërmjetësues të rinj. Programi për Praktikante do te jete ne baza te kohëpaskohshme, ku fillimisht çdo vit një numër i caktuar i juristeve te rinj dhe të profesioneve tjera, për ndërmjetës, te talentuar do t’iu mundësohet kryerja e stazhit te praktikantit ne zyrat rajonale të Ndërmjetësimit. Aktivitetet shtese te kryerjes se praktikes për ndërmjetësit në zyrën rajonale të Ndërmjetësimit do te përfshijnë organizimin e seminareve, mini-seminareve, vizitave institucionale, si gjykatat dhe prokuroritë e te gjitha niveleve, Fakultetin Juridik, Qendrën për Studime Juridike pranë Fak.Juridik, shkollave policore dhe institucioneve tjera te rëndësishme për praktikantët do te organizohen ne kuadër te këtij programi për praktikantë.

141

Duke i pasur parasysh resurset financiere fillimisht krejtësisht të limituara te KND, realizimi i një projekti te tille, pa mbështetjen financiare, logjistike dhe profesionale (këshillat e eksperteve) te një apo me shume organizatave me përvojë ne lëmine e sundimit te ligjit, veçanërisht të specifikuar për çështjet e ndërmjetësimit, si USAID, ABA/ROLI, UNDP, AER-i, etj. do te ishte i pamundur. Ofrimi i një përkrahjeje te tille nga një organizate me përvoje te pasur ne lëmine e sundimit të së drejtësisë si UNDP-ja, dhe ABA/ROLI, do te ishte i pa zëvendësueshme ne realizimin e synimeve te parapara me këtë projekt. Synimet në perspektivë të KND si dhe për zgjerimin e bashkëpunimit më subjektet vendore dhe ato ndërkombëtare për përparuar ndërmjetësimin në Kosovë- Për funksionalizimin më të mirë të sistemit të ndërmjetësimit në Kosovë, është e nevojshme, po qese për ketë do të kemi mundësi të mbulojnë shpenzimet nga Buxheti i Kosovës, apo nga partnerët tanë ndërkombëtar, siç janë USAID-SEAD, UNDP- etj. që t’i organizoj edhe disa nën-komisione, si trupa ndihmëse të ndërmjetësimit, si: - nën komisioni për çështje organizative, - nën komisioni për çështje financiere, - nën komisioni për logjistikë, - nën komisioni për arsimimin vazhdueshëm të detyrueshëm të ndërmjetëseve, - nën komisioni për përgatitjen e kuadrove të reja-të ndërmjetësve-praktikant, rezervë, etj sipas nevoje. Për realizimin e këtij projekti, në kuadër te KND tani për tani është themelua dhe deri dikund po funksionon, Trupit Këshillëdhënës për KND. Të gjitha këto nën komisione dhe trupa tjera ndihmëse, urdhëratë, udhëzimet dhe rekomandimet për punën dhe aktivitetin e tyre, do ti marrin dhe njëkohësisht do ti përgjigjën drejtëpësedrejti KND. Nga radha e asociacioneve-apo subjekteve vendore, Ministria e Drejtësisë, Fakulteti Juridik në Prishtinë, Qendra Burimore për te Drejtën Penale (“CDRC”), (institut i cili iu ofron asistence profesionale ligjore, avokateve, gjyqtarëve, prokurorëve), pastaj Gjykata Supreme e Kosovës, Prokuroria Shtetërore dhe ajo Speciale Kosovës, Instituti Gjyqësor i Kosovës, Oda e Avokatëve të Kosovës, Shoqata e Gjyqtarëve dhe Shoqata e Prokurorëve të Kosovës, Ministria e Punëve të Brendshme të Kosovës, Avokati i Popullit të Kosovës, KMLDNJ, Komisioni për Ndihmë Juridike Falas, Lidhja e Juristëve të Kosovës, do të jenë bashkëpunëtorë të jashtëm të KND. Gjersa nga radha e asociacioneve-subjekteve të jashtme, që veprojnë në Kosovë, USAD-i, SEAD-i, UNDP-a, ABA- ROLI, CSSP-ja, GTZ-ja, Projektit për Binjakëzim, Partner Kosova, etj. do te jenë bashkëpunëtor aktivisht te kyçur gjatë realizimit te këtij projektit, nën menaxhimin e SEADI-t. Gjithashtu dhe më ndihmën e secilit tej tyre veç e veç, dhe të gjithëve së bashku, kur të jetë e mundshme dhe e nevojshme, do te bëjmë të pamundurën për ngritjen e

142

kapaciteteve si të KND, në veçanti, po ashtu edhe të ndërmjetësve, të cilët do të kyçen në realizimin e programit dhe të aktiviteteve të KND. Bashkëpunimi më partnerët tanë të jashtëm- KND për realizimin e programit të saj dhe planit të punës, në të ardhmen do të kërkoj bashkëpunim dhe ndihmën e partnerëve tjerë-veçanërisht të jashtëm të cilët tani për tani operojnë dhe funksionojë në Kosovë, më qëllim që të kemi ndihmën e tyre të pakontestueshme në ofrimin e përvojave të tyre- teorike dhe praktike, të fituara çoftë nga vendet e tyre, çoftë nga përvojat e tyre në ketë drejtim në vendet tjera-veçanërisht në ato të post-bllokut socialist, në Evropën Lindore apo edhe në atë jugore-në Ballkan apo edhe në Kosovë, për funksionimin sa më të mirë të sundimit të ligjit dhe krijimin e një shteti ligjor-vërtetë demokratik për të cilin në po pretendojmë ta ndërtojmë që 1o vite e dala nga lufta, e veçanërisht tani këto dy vitet e fundit, pas pavarësimit të Kosovës. Për ketë qëllim, do të bëjmë përpjekje për zgjerimin dhe thellimin e bashkëpunimit veçanërisht më partnerët tanë kryesor ndërkombëtare në lidhje me ndërmjetësimin dhe ZAK. Partnerët kryesor ndërkombëtar që ka bashkëpunim Komisioni për Ndërmjetësim dhe pa të cilët padyshim se nuk do të kishte mundësi të ndërmerr as hapat e para serioze në jetësimin dhe funksionalizimin e ndërmjetësimit në Kosovë, janë veçanërisht: SEAD- dhe UNDP-a. Si dhe deri dikund edhe Projekti për Binjakëzim. Më këta partner Komisioni për Ndërmjetësim ka bashkëpunim shumë të ngushtë dhe të sinqertë, dhe në të cilët e mbështetë punën dhe aktivitetin e vetë- në fushën e avancimit të Ndërmjetësimit, për ZAK. Pastaj partnerë të tjerë, të jashtëm, më të cilët KND llogarit në të ardhmen në kontributin e tyre, janë edhe: USAID, Projekti për ndërmjetësimin Integrues (Angl. Project for Integrative Mediation (CSSP), Forumi Nordik për Ndërmjetësim, Agjencionin për Zhvillim të Austrisë, GTZ, Gjersa nga Organizatat kryesisht vendore, në të cilat llogarisim për një bashkëpunim në të ardhmen, janë: Partners Kosova, Institucioni i Avokatit të Popullit-, Qendra për Mirëqenie Sociale, Kodi, Shërbimi Sprovues, NORMA, Medica Mondial, Këshilli për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive të Njeriut, komisioni për Ndihmë Juridike, etj të këtij lloji më të cilët mund të gjejmë një bashkëpunim në ketë drejtim. Musa Xh.DRAGUSHA, avokat PROFESIONI LIGJOR NE FRANCE- PERTEJ ORGANIZIMIT

-përvojat nga një vizite studimore- I. PRESPEKTIVA “Twinning Project”/”Projekti i binjakëzimit”, është një projekt i financuar nga EU dhe menaxhuar nga Komisioni Evropian-Zyra ne Kosove, me Hans-Ulrich Borchert, Resident Twinning Advisor, qe ju dedikohet Organizatave te Edukimit

143

Ligjor ne Kosove:Fakultetit Juridik,Institutit Gjyqësor te Kosovës, Odes se Avokateve dhe Qendrës Juridike te Kosovës. Oda e Avokateve te a Kosovës, si pjesëmarrëse përfiton ngas ky projekt me 8 (tete)aktivitete edhe atë: a)Analiza e nevojave trajnuese (ANT), qe është një program trajnimi ekspertët MS do të zhvillojë një analizë të nevojave për trajnim (ANT) për trajnimin e vazhdueshëm të avokatëve. I shoqëruar nga intervista të strukturuara me disa avokatë të njohur dhe të stafit të ekspertëve MS OAK do të hartojë ANT. Koha e përfundimit është brenda muajit 3-5 të projektit; b) Zhvillimi i programit për doracakun për 12 muaj trajnim praktikë për praktikantë nëpër tërë Kosovën,ku ekspertët MS do të zhvillojnë një trajnim veçanërisht analizën e nevojave për trajnim praktikë 12 muaj së bashku me ekspertë OAK. Bazuar në rezultatet e pyetësorit, ekspertët MS do të zhvillojë programe për avokatët (50/60 një vit) dhe të zhvillojnë një doracak për trajnimin praktikë 12 mujor për avokatët dhe praktikantet. Doracaku do të fokusohet në çështje si pavarësia e avokatëve, njohurit profesionale, shkathtësitë profesionale dhe etikat. Koha e përfundimit brenda muajit 6-9 të projektit; c) Përgatitja e programeve të trajnimit për ekspertët –avokatet, ku Ekspertet në bashkëpunim të ngushtë me OAK do te përgatitur kurrikulat për trajnimin mbi p.sh. etikën, të drejtat e njeriut, të drejtën tregtare, si dhe ligjin e BE-së. Kurrikulat do të përmbajë tema për trajnim dhe një plan për zbatimin e trajnimit të avokatëve. Koha e përfundimit brenda muajit projekt 10-13; d) Përgatitja e materialeve të trajnimit për trajnimin e vazhdueshëm ,ku ekspertët MS do të ndihmojë OAK në përgatitjen e materialeve të trajnimit për trajnimin e vazhdueshëm si raste studimore, modele zgjidhje, etj . Qëllimi është që të sigurojë, që edhe pas përfundimit të projektit OAK mund të vazhdojë me trajnimin e avokatëve në disa tema sipas nevojës së tyre. Materiali i trajnimit do të jenë të përkthyera dhe do ti dorëzohet OAK dhe institucioneve të tjera gjyqësore. Koha e përfundimit brenda muajit projekt 14-17; e) Pese ditë Vizite Studimore të Akademisë së Avokateve ne Francë f) Pese ditë Vizite Studimore të Akademisë së Avokateve në Gjermani,ku me qëllim të sigurimit anëtarët e OAK me përvojat te dorës se parë nga vendet anëtare të BE dhe për të rritur efikasitetin e trajnimeve 12 mujore për praktikantet, projekti do të zbatojë Vizite 5 ditore Studimore të Akademisë së Avokateve në Gjermani për 11 pjesëmarrës nga Kosova Qëllimi i kësaj vizitë studimore është që të jetë njohur me praktikën e trajnimeve për juristët e rinj. Koha e përfundimit brenda muajit 21; f) Zhvillimi i një koncepti për “I” të mësuarit në distancë, gjatë këtij misioni ekspertët MS duhet të përkrahin OAK-ne në zhvillimin e një koncepti për “I” / aktivitetet e mësimit në distancë. Koncepti duhet të përshkruajë kushtet teknike, shembuj të praktikave më të mira kërkesave administrative, implikimet financiare etj Koha e përfundimit brenda muajit projekt 18-20 t) Zhvillimi i një modeli pilot për “I” / të mësuarit në distancë (materiale trajnimi në ligjin e BE) .Si model pilot

144

për “I” / mësimit në distance, ekspert i MS-së do të caktohet për zhvillimin e “I” materialeve të mësimit në distancë në sferën e trajnimit në të drejtën e BE-së. II. VIZITA STUDIMORE: a)Qëllimi: Projekti i Binjakëzimit ”Reformimi i Sistemit te Arsimimit Ligjor”,Financuar nga BE, i udhëhequr nga Zyra e Komisionit Evropian ne Kosove, organizoi një Vizite Studimore ne France, Paris, prej datës 05-11 dhjetor 2010. Qëllimi i vizitës ishte që anëtarët e OAK të marrin përvoja të drejtpërdrejta nga vendet anëtare të BE-së dhe për të ngritur nivelin e profesionalizmit të OAK. Kjo vizitë kishte qëllim njohjen e: Organizimit të trajnimeve të vazhdueshme të avokatëve Administrimit të trajnimeve të vazhdueshme të avokatëve. Gjatë kësaj vizite do të bëhej një paraqitje e Sistemit Francez të mësimit në distancë. Gjithashtu është paraparë edhe një vizitë në Odën e avokatëve të Francës që është e ngjashme me OAK. Siç edhe ishte parapare, Projekti do të zbatojë një Vizite 5 ditore Studimore të Akademisë së Avokateve ne Francë për 11 pjesëmarrës nga Kosova. Qëllimi i kësaj vizitë studimore është që të jetë njohur me organizimin dhe administrimin e trajnimin e vazhdueshëm të avokatëve. Gjatë kësaj vizite do te behet një prezantim i sistemit te mësuarit ne distance te Francës. Gjithashtu do te realizohet një vizitë në Oden e Avokateve te Francës, e cila është e krahasueshme me OAK. Për udhëtim studimor, partnerët i ka nxjerrë një letër paktën tetë javë përpara, duke treguar me qëllim të detajuara (përmbajtja teknike) dhe orarin (takime, departamente etj) e vizitë studimore/praktikimit, kriteret për përzgjedhjen e pjesëmarrësve dhe listë të detajuar të këtyre, me emrin, funksion rol në këtë projekt. Koha e vizitës është planifikuar nga 26 - 30 korrik. Përgatitjet përfshijnë çështje organizative për t'u zgjidhur (Programi, lista e pjesëmarrësve, viza, rezervim hoteli, prenotim fluturimit, angazhimin e një përkthyesi, miratimin nga ZNKE etj.) b) Pjesëmarrësit - Pjesëmarrës te kësaj Vizite ishin: Musa Dragusha, Kryetar i Odës së Avokatëve të Kosovës; Avni Gjakova, anëtarë i parë i Komitetit për Arsimim të Vazhdueshëm Ligjor dhe kryetar i Klubit te Doajenëve; Nushe Kuka-Mekaj, zv. Kryetare e Odes dhe anëtare i Komitetit dhe anëtare e Komitetit të Praktikantëve; Ibrahim Dobruna, Kryetar i Tubimit Regjional në Prishtinë, Anëtarë i Kryesisë së Odës së Avokatëve të Kosovës (OAK); Sadije Mjekiqi, Anëtare e Komitetit për Gratë dhe Minoritetet dhe Eksperte në programin e Fakultetit Juridik “ Klinika Ligjore”; Florim Vertopi, Kryetar i Komitetit për Etikë; Teki Bokshi, avokat dhe Trajnues në OAK; Beke Lajqi, ka shërbyer në shumë organe disiplinore të OAK dhe anëtarë i Komisionit Legjislativ dhe Normativ;

145

Ramiz Krasniqi, anëtar i komitetit disiplinor hetimor ne OAK, ka shërbyer për shumë vite si Gjyqtar dhe avokat (prej vitit 2004); Yll Zekaj, drejtor ekzekutiv i OAK si dhe Z. Hans-Ulrich Borchert, Këshilltar për Binjakëzim III. PERTEJ ORGANIZIMIT TE PROFESIONIT LIGJOR NE FRANCE MMiikkpprriittëëssii AAggjjeenncciiaa ppëërr BBaasshhkkëëppuunniimm LLiiggjjoorr NNddëërrkkoommbbëëttaarr (ACOJURIS)217, rue Saint-Honoré – 75001 Paris,nen përkujdesen e Ms Catherine BROU (tel: +33 1.44.86.02.62 – mobile: 06 42 25 39 89) (fax: 01.44.86.03.66), kishte siguruar një agjende qe ofronte pasqyre gjithëpërfshirëse për organizimin e profesionit ligjor ne France si dhe institucionet e tjera te rëndësishme qe ndërlidheshin me avokatinë. 1. AVOKATURA E PARISIT-organizimi dhe roli /Adresa:11, Place Dauphine – 75001 Paris( 01 75 00 08 09) Kontakt: Philippe Georgiades, responsible des Relations exterieures du barreau (tel.01 44 32 47 37) Ne lidhje me: organizimin dhe rolin e avokaturës ( Batonnieri, Këshilli i Urdhrit, Komisionet, CARPA dhe Konferencë), te avokaturës së Parisit (caktimi sipas detyrës zyrtare, përcaktimi i tarifave, ndëshkimet e avokatëve); Partneritetet me shoqatat dhe institucionet ligjore në leminë e trajnimit; Aktivitetet ndërkombëtare të avokaturës së Parisit, prezantimet i bene: Z. Christian Carriere Bournazel ,kryetar(le Bâtonnier) dhe Kryetar i Komisionit për Deontologji, Z.Chantal Meininger Bothorel , nënkryetar(vice-Bâtonnier) dhe Huhues Letellier, anëtar i Këshillit te Urdhrit (Conseil de l’Odre). Ne France zyrat e para te avokateve janë themeluar ne vitin 1273, kur është shpallur Zyra e pare e avokatisë dhe zyrat e para qe janë krijuar pranë gjykatave te zonës/qarkut. Prej atëherë avokatet qe vepronin pranë zonave te qarkut/parlamenteve a gjykatave bashkoheshin dhe thelonin Oda te pavarura te avokateve,te cilat rregullonin ceshtjet e rëndësishme te avokatisë përfshirë edhe rregullat e sjelljes se avokateve/deontologjinë. Revolucioni Francez hoqi parlamentet e qarkut dhe gjykatat qe funksionin pranë tyre e se bashku me këtë edhe Odat e avokateve qe funksiononin pranë këtyre parlamenteve. Avokatet ishin revolucionaret e pare qe lehtësuan e ndihmuan ne heqjen e Odave te avokateve duke menduar se kështu do te lehtësonin komunikimin e qytetareve me gjykatat(edhe parlamentet).Por kjo nuk doli te ishte e sakte sepse një drejtësi s’mund te arrihej pa avokat kompetent e te ndershëm. Pas 20 vjet te funksionimit pa avokat(para gjykatave ndërhynin njerëz te te gjitha llojeve, pa përvojë e pa kompetence, pa respektuar kurrfarë rregullash etike), kështu qe Napoleoni rivendosi qe te vendos profesionin e avokatit duke e rikrijuar atë ne vitin 1810. Revolucioni hoqi gjykatat e drejtësisë se regjimit te vjetër/mbretëror,por krijoi ndërkohë ne te gjitha regjionet administrative gjykata te veçanta(ishin 10 regjione administrative). Kështu, pas Revolucionit Francez u krijuan 180 gjykata te shkalles se pare, te shpërndara ne gjithë territorin e Francës. Pranë secilës prej tyre u krijuan

146

Oda te veçanta te Avokateve,qe krijoi shpërndarjen e profesionit. Ne atë kohe dominante ishte Oda e Avokateve te Parisit,e pasonin disa Oda te tjera me te vogla te provincës, kurse shumica e Odave neper regjione ishin te vogla qe përbëheshin edhe prej 5-25 avokatesh. Secila prej këtyre Odave kërkonte pavarësinë dhe si te këtilla edhe paraqiteshin. Kështu, deri ne vitin 1950 organizimi i Odave te avokateve ishte i çekuilibruar me atë qe Oda e Parisit kishte me se gjysmën e avokateve te te gjithë Francës ndërsa pjesa tjetër e avokateve ishte e shpërndarë ne 179 Oda te vogla. Përballë një situate te këtillë u krijuan sindikatat e avokateve qe kishin për qellim qe te interesoheshin përtej rrethit te organizimit te Odave. Edhe sot Unioni i Sindikatave te Avokateve te Francës është mjaft aktive edhe ne jetën politike franceze. Me vone, me 1960 u krijua Shoqata e Avokateve te Rinj, qe u be zëri i avokateve me moshe me te re se 40 vjeç, kurse ne vitin 1992 u formua Këshilli Kombëtar i Odave te Avokateve(CNB), si asamble e zgjedhur prej te gjithë avokateve. Ne këtë mënyrë ne France u krijua situata kur shume zëra ngrihen për profesionin ligjor ne te njëjtën kohe. Ne vitin 1991 mbi 200 Këshilla te avokateve te Francës, midis tyre edhe ai i Odes se Avokateve te Parisit, kane themeluar Oden Nacionale e cila i ka përmbledhë Odat Regjionale e cila tani e ka adoptuar edhe Kodin Unik te Etikes (me përpara secila Ode regjionale e ka pas kodin e vet te etikes). Parisi është qendra politike, administrative dhe ekonomike e Francës. Shume prej kompanive kane vendose qe aty ti kenë qendrat e selive te veta. Sot ne Paris janë rreth 400.000 kompani te cilat punësojnë me tepër se 1.6 milion njerëz. Oda e Parisit është krijuar nëntë shekuj me pare dhe aktualisht e ka numrin me te madh te avokateve te te gjithë Francës, përmbi 22.000 (ne mbi 2.5 milion popullsi sa ka Parisi). Është themeluar dhe vepron me këtë strukture qysh prej 200 vitesh. Ne France deri ne vitin 1957 kane punuar avokatet ne mënyrë individuale e atyre u është lejuar mundësia e bashkimit. Prej atëherë u është lejuar mundësia e krijimit te formave te bashkimit. Me 1922 Odat e avokateve kane filluar qe te bashkohen. Ne Paris janë edhe rreth 2.000 anëtar te odave te jashtme te avokateve gjysma e te cilëve ka lidhje me Unionin Evropian. Ne Oden e Parisit rreth 1.200 avokat vijnë nga te gjitha anët e botes . Oda e ka Këshillin e Odes (Conseil de l’Ordre), te përberë nga 42 anëtar, te cilët zgjedhjen për një mandat 3 vjeçar. Kryetari/Batonieri shërben për një mandat 2 vjeçar dhe ai njëkohësisht është kryetar i Urdhrit te Avokateve.

147

Misioni themelor i Odes se Avokateve te Parisit është qe te përcaktoj licencimin për avokate. Avokati i licencuar është i obliguar qe te paguaj takse dhe te këtë sigurimin e detyrueshëm për demet, qe është një premi prej 4 milion € për çdo rast. Pastaj Oda e Avokateve e ka për detyre qe te administroje fondin e klientëve, si dhe te zgjedh me marrëveshje konfliktet midis avokateve ne zyret ligjore. Oda e Parisit i ka me se 40 komisione, për te gjitha lemite e organizimit te vet (trashëgimi, familjare, te drejtën e autorit, financave, i regjistrimit te avokateve, i deontologjisë, komisioni ndërkombëtar, komisioni për evoluimin dhe zhvillimin teksteve juridike ne raport me qeverinë etj.). Stafi i saj numëron një personel prej 250 vetash. 2. CARPA DHE SISTEMI DISIPLINOR Mrs.Chantal Meininger Bothorel- Komisioni i Perspektives a)Qendra Autonome e Pagesave për Avokate (CARPA) - Është krijuar ne France para 50 vjetësh. CARPA s’është as banke e as institucion financiar por një lloj Shoqate qe hap llogari për avokate. Avokatet e kane për detyre qe te depozitojnë pagesat e tyre nga një rast ne llogarite CARPA. Ne momentin e dhënies se betimit avokatet janë te detyruar qe te hapin llogari personale te CARPA,me ç’rast avokati merr Librezën me nëntë nënllogari, ne mënyrë qe ato pastaj i shërbejnë për aq raste. Ne këtë mënyrë CARPA : -siguron fondet, -lufton pastrimin e parave. CARPA verifikon burimin(prejardhjen) e parave dhe avokatet qe depozitojnë shumën e parave janë te detyruar qe te prezantojnë edhe burimin e parave. Nëse vendosen parat ne kesh kërkesat për verifikimin e prejardhjes se parave janë me te mëdha. CARPA s’është vendi ku depozitohen parat e avokateve por është vendi ku depozitohen edhe parat e klientëve. CARPA është e siguruar ne një Kompani Sigurimesh dhe bene shpërblimet deri ne 30 milion €. CARPA e Parisit është me e madhja dhe ne llogarite e saj qarkullojnë mbi 1 miliard E ne vit. Interesat e marra nga parat te depozituara ne CARPA përdoren për financimin e çështjeve me interes te përgjithshëm për avokate,si :aktivitetet pro bono,shkollat e trajnimit te avokateve,krijimin e rrjetit te internetit, ndërtimi i godinave për shkolla etj. Ne këto shërbime investohen edhe 18 milion €, ne vit. Kryetari i Odes/batonieri është njëkohësisht edhe kryetar i CARPA-s. CARPA drejtohet nga Komiteti Drejtues, i cili përcakton politikat, planifikon dhe ndërmerr masa për ngritjen e efikasitetit.

148

b)Sistemi disiplinor-Ndërmarrja e masave disiplinore për avokate te cilët e shkelin Kodin e Deontologjisë është një prej funksioneve te Kryetarit te Odes. Ne rastet kur evidentohen shkelje te rregullave etike, një anëtar i Këshillit Drejtues te Odes do te thirret/Instruktori,hetuesi,qe te përgatisë një Raport për rastin. Ai do ta thërras avokatin dhe mund te ftoj edhe dëshmitar për te vërtetuar faktet. Instruktori/hetuesi përpilon raport nga shqyrtimi qe është neutral dhe pasqyron faktet e rastit. Raporti deponohet te Dhoma e Gjykimit për vendosjen dhe eventualisht edhe marrjen e masave. Masat qe mund te shqiptohen për shkelje te etikes janë : -tërheqja e vërejtjes, -qortimi, -ndërprerja e përkohshme, dhe -shlyerja e përhershme nga regjistri. Kundër vendimeve te shkalles se pare/Dhomës se Gjykimit avokatit i cili është shpalle fajtor dhe i është shqiptuar masa disiplinore mund te paraqes ankese ne Gjykatën e Apelit /shtetërore. 2. KESHILLI I SHTETIT-funksionet/ Terry Olson,Conseillier d’Etat & Delegue aux Relations Internationales /Consiell d’Etat, place du Palais Royal 75001 Paris. Kontakt : Znj. Nathalie Laurent-Atthalin ( 01 40 20 83 46) Këshilli i Shtetit(Consiell d’Etat),gjendet ne krye te sistemit administrativ. Ne France ekzistojnë 42 gjykata administrative për rajonet e ndryshme(ato japin rreth 190.000 vendime ne vit. Janë tete Gjykata Administrative te Apelit qe vendosin ne shkalle te dyte,kurse ne nivelin e trete kompetent është Këshilli i Shtetit me natyre te gjykatës supreme për çështjet administrative. Ne sistemin e drejtësisë administrative gjykatat e shkalles se pare dhe te dyte administrative shqyrtojnë edhe faktet edhe ligjin,kurse si instance e shkalles se trete Këshilli Shtetëror shqyrton vetëm çështjet ligjore te rastit. Ne shkallen e dyte gjykatat e apelit marrin rreth 30.000 vendime ,kurse Keshilli i Shtetit rreth 8.000 vendime ne vit. Këshilli Shtetëror ka rol themelor te gjykatës supreme ne çështjet administrative (ne disa raste vendos si gjykate e apelit e madje ne raste te veçanta edhe si gjykate e shkalles se pare-ne raste kur ngritët padi kundër ndonjë dekreti te shtetit apo ndonjë ligji). Këshilli i Shtetit funksionimin ligjor e ushtron ne 10 Dhoma te veçanta, secila nga te cilat përbëhen nga 10-15 anëtar. Procedimi para Këshillit behet kryesisht me shkrim, kurse palët mund te marrin pjese ne shqyrtimet vetëm përmes avokateve përfaqësues, e te cilat janë te licencuar për paraqitje para Këshillit (këtë te drejte e kane vetëm 6o avokate). Avokatet për te përfaqësuar çështjet para Këshillit zgjedhën nga një Juri e veçante e përberë prej 10 anëtarësh, qe vijnë nga radhët e avokateve te certifikuar dhe profesioneve te drejtësisë (Kryetari i Këshillit është anëtar i jurisë)

149

Gjyqtaret për Këshillin e Shtetit përgatiten nga Shkolla Kombëtare e Administratës (ajo nxjerr te gjithë nëpunësit e larte te shtetit) 3.KESHILLI KOMBETAR I ODAVE TE AVOKATEVE(CNB)- /Adresa : Conseil National des Barreaux 20, rue de London - 75009 Paris Kontakt :David Lévy, Përgjegjës i Shtyllës Juridike në CNB ( 01 53 30 85 60) dhe Alexandre Harel, Jurist në Shtyllën juridike të CNB ( 01 53 30 85 41) a)Funksionimi dhe misioni- (Paul-Albert Iweius,President of the Commission of International and European Affairs) Përballë Odave regjionale plotësisht te pavarura dhe fuqisë dominante te Odes se Parisit, fuqisë se sindikatave te avokateve dhe Shoqatës se Avokateve te Rinj,duke qene se profesioni i avokatit nuk kishte një zë unik, ne vitin 1992 u formua Këshilli Kombëtar i Odave te Avokateve(CNB),si asamble e zgjedhur prej te gjithë avokateve, me qellim te unisimit te zërit te avokateve. Këshilli numëron 82 anëtar, 40 prej te cilëve zgjedhën prej Këshillave te Odave te avokateve,kurse 40 te tjerë votohen nga te gjithë avokatet. Për këta anëtar, kandidatet i propozojnë sindikatat. Kryetari i Odes se Parisit është kryetar i Këshillit kurse nënkryetari i Federatës se Avokateve te Francës është nënkryetar i Këshillit Nacional. CNB ne fillim ka pas vështirësi qe te ekzistoj sepse organizatat e mëparshme te avokateve dëshironin qe te ruajnë ndikimin e vet, përderisa kohet e fundit ndikimi i Këshillit po rritet. CNB si përfaqësi politike e avokateve qe është, ka për mision qe te përcaktojë politikat e profesionit (ai është i liruar nga menaxhimi me avokatet: regjistrimi, dosjet, disiplina, tarifat-qe janë kompetence e Odave regjionale) CNB mban takime te rregullta për çdo muaj, ku : -përcakton rregullat etike duke bere përpjekje qe ato ti koordinoj dhe unifikoj për te gjitha odat regjionale.(sot kemi një kod unik), -praktikat e trajnimit për te drejtën civile(kontinentale) -financimi i Odave, -jep këshilla qeverise ne lidhje me adaptimet e ligjeve nga fusha e drejtësisë, -jep preferencat për bashkëpunimin nderkombetar5 me homologet e tij (edhe ne bashkëpunimin ndërkombëtar ndikimin me te madh e ka Oda e Avokateve te Parisit), -angazhimet për te drejtat e njeriut, Këshilli Kombëtar i Odave, si trashëgimtar i traditave te Odave te Francës ndihmon avokatet neper bote, kur ata vijnë ne vështirësi përgjatë ushtrimit te profesionit b)Trajnimi Fillestar/Shkollat Trajnuese për Avokate - Estelle Fournier, anëtarë e Komisionit për Trajnim

150

Këshilli Kombëtar i Odave te Avokateve-CNB menaxhon 11 shkolla trajnimi ne mbare Francën. Shkolla me e madhe e trajnimit për avokate është ne Paris. Kushtet për regjistrimin avokate janë: -shtetësia franceze apo anëtar i shtetit te BE, -diploma katër vite studime ne drejtësi (grada: Master-1) -certifikata e aftësimit për ushtrimin e profesionit te avokatit (merret pas përfundimit te shkollës për avokate), -kandidati te jete pa precedent penal dhe te mos ketë qene objekt i ndëshkimeve disiplinore, -pafalimentuar ne ndërmarrje. Fakultetet e drejtësisë (pjesa me e madhe e tyre), kane themeluar Institutin për Studime Gjyqësore, te cilët përgatisin avokatet për ushtrimin e profesionit. Trajnimet ne shkollat për avokat zgjasin 18 muaj trajnimi intensiv, qe ndahet ne tri periudha te barabarta, edhe atë: -Periudha I-Mësimi i bazave themelore te profesionit, -Periudha II-« Projekti Pedagogjik Individual », -Periudha III-Puna praktike ne Zyrën e avokatit c)Trajnimi i Vazhdueshëm për Avokat- Estelle Fournier, anëtare e Komisionit për Trajnim Trajnimi i Vazhdueshëm për Avokate është krijuar para 5 vitesh. Avokatet janë te detyruar ne trajnim prej 20 orësh ne vit. Programin e trajnimeve e përgatite Këshilli Kombëtar. Ne parim trajnimet organizohen ne shkollat e avokateve, qe ne France janë gjithsejtë 13,kurse te këtilla mund te organizojnë edhe institucione te tjera, si psh. sindikatat e avokateve organizojnë edhe trajnime falas. Shkollat i prezantojnë Programet para Këshillit Kombëtar e pastaj ky aprovon Programet. Trajnimet organizohen nga Komisioni për Trajnim, qe zgjidhet nga Asambleja e Përgjithshme e Këshillit Kombëtar te Odave te Avokateve (ky është komisioni i vetëm qe zgjidhet nga asambleja).Ne punimet e Komisionit marrin pjese edhe anëtarë te jashtëm, si psh. drejtori i Shkollës Kombëtare, profesor universitetit, gjyqtar. Komisioni mban takimet për çdo muaj-ditën para Mbledhjes se Asamblesë se Përgjithshme. Aktivitetet e veta Komisioni i zhvillon ne Grupe te ndryshme punuese,ku edhe behet puna kryesore, si : Grupi për trajnimin fillestar, për trajnimin e vazhdueshëm, Grupi për avokatet e rinj, për financat etj. Për çështjet e veta, Grupet i drejtohen Komisionit. Komisioni shqyrton edhe çështje tjera, si : bursat, financimi i trajnimeve etj. 4. RAPORTET E MINISTRISE SE DREJTESISE DHE PROFESIONIT TE AVOKATEVE- Laurent Vallée, Drejtor i Zyrës për Çështje Civile në Ministrinë e

151

Drejtësisë dhe përfaqësues nga «Nëndrejtorija e profesioneve juridike dhe gjyqësore ». Adresa – Ministere de la Justice 13, place Vendôme - 75042 Paris Cedex 01 Kontakt : Sekretariati i Drejtorisë për Çështje Civile – Ministria e Drejtësisë ( 01 44 77 60 60) Marrëdhëniet e Ministrisë se Drejtësisë me profesionin e avokateve ne France janë institucionale dhe zhvillohen përmes departamentit te Çështjeve Civile dhe Organizimit te Profesioneve. Ministria i ka tri departamente : -Departamentin Civil, -Departamentin e Tregtisë -Departamentin e Profesioneve (qe përfshinë te gjitha profesionet e sistemit te drejtësisë: avokatinë, gjyqësinë, prokurorinë, noterinë) Me profesionin e avokateve ky Departament, përmes nëndegës se posaçme ka komunikim te rregullt me te gjitha zërat e profesionit te avokatit,ne radhe te pare me Këshillin Kombëtar te Odave te Avokateve,por edhe me te tjerë, si: Federatën Kombëtare te Avokateve,Oden e Avokateve te Parisit-për shkak te ndikimit te saj te madh, marrëdhëniet kane te bëjnë me trajtimin e çështjeve te ndryshme, me interes për avokatet: -çështjet e etikes, -çështjet e disiplinës, -çështjen e punës se avokateve. Organet përfaqësuese te avokateve paraqesin kërkesat e veta para Nëndegës se profesioneve pranë këtij departamenti. Nëndega trajton ne mënyrë te vazhdueshme kërkesat e ndryshme qe vijnë nga profesioni i avokatit. Psh. kohet e fundit ka pas përplasje midis avokateve e notereve sepse secili prej tyre kërkonte fuqizimin e vet(Oda e Avokateve ka plane për zgjerimin e profesionit me çka Noteret konsiderojnë rrezikim për ngushtimin e profesionit te tyre). 5.SHKOLLA E TRAJNIMIT TE AVOKATEVE NE PARIS a)Aktivitetet dhe Misioni i EFB Gérard Nicolay, Drejtor i Shkollës së Trajnimit të Avokatëve (EFB),martine Kloepfer-Pelese,Drejtor i Studimeve dhe Emmanuelle Schirrer-Cuisance, Shefe e Departamentit për Trajnimin e vazhdueshëm të avokatëve ( : 01 43 43 98 53) Kontakt: Znj. Evelyne Fontannaz, Sekretariati i Drejtorisë së EFB( 0143435212) Shkolla e Trajnimit te Avokateve ne Paris (Ecole de Formation du Barreau-EFB), është themeluar dhe funksionon me ligjin e vitit 1971 dhe është një nga shkollat me te mëdha te trajnimit te avokateve ne France. Programet e shkollës i vijojnë çdo vit rreth 1.500 studente qe janë gjysma e studenteve qe vijojnë trajnimet për avokat ne mbare Francën, qe janë rreth 3.000 juriste. Kushtet janë te përcaktuara me ligj dhe janë: -Përfundimi i studimeve 4 vjeçare ne drejtësi (niveli-Master-1)

152

-Kalimi i provimit te hyrjes,qe organizohet nga Institutet e Studimeve Gjyqësore pranë Fakulteteve Juridike(Komisionet përbehen nga profesor e avokate). Institutet përcaktojnë edhe numrin e studenteve te pranuar ne shkolle. Programi përfshinë periudhën 18 mujore te trajnimit ten dare ne tri pjese 6 mujore: -Periudha I-Studimet Themelore ne Drejtësi -Periudha II-Projekti Pedagogjik Individual, ne te cilën studentet shkojnë ne te gjitha profesionet ne drejtësi, si gjykata,prokurori e noteri dhe studiojnë boten gjyqësore nga Brenda. Ata ne këtë periudhe te programit inkurajohen qe te udhëtojnë jashtë vendit. -Periudha III-Stazhi ne Zyrën e avokatit, qe përbëhet nga një pune praktike ne një Zyre Avokatie. Parimisht vet studentet e gjejnë Zyrën por edhe vet Shkolla i cakton, megjithëqë shpesh Zyrat e avokatisë i paraqesin kërkesat për student pranë Shkollës. Dy periudhat e para zgjedhjen nga vet studentet se si do te fillohen, kështuqe mund te ndodhe qe te zgjidhet për te filluar programin me periudhën e dyte e pastaj te përfundohet periudha e pare. Shkolla pranon edhe student te profesioneve te tjera qe dëshirojnë ta ushtrojnë profesionin e avokatit përmes ndërrimit te profesionit themelor. Çdo vit, ne EFB janë rreth 100 persona te këtillë. Programi përbëhet nga dy lloj modulesh, qe ne përgjithësi përbëhen nga 400 ore mësimi. a)Lendet e detyrueshme-janë te natyrës se përgjithshme (e drejta civile, e procedurës civile, penale, e procedurës penale, detyrimore, administrative, gjuhet e huaja etj) b)Lendet opcionale/zgjedhore-janë lende kryesisht te natyrës se specializuar dhe studentet i zgjedhin ato lende qe i kane pas specializime gjate masterit, janë rreth 12 lende te këtilla ne program nga te cilat studentet zgjedhin një apo dy prej tyre, si psh. shkrimi ligjor, e drejta familjare, parashtresat etj. Lënda kryesore e Shkollës është Lënda e Deontologjisë, e cila nuk mësohet gjate studimeve themelore. Ne fund te Programit është Parapërgatitja Përfundimtare për Gradim-qe përbëhet nga angazhimi I studenteve ne 5 lende/raste te cilat pasiqe përgatiten paraqiten para një gjyqtari. Programi përbëhet edhe nga 30 ore mësimi te gjuhëve te huaja, ne mesin e te cilave zgjedhën anglishtja, italishtja ose spanjishtja. Ne këtë mënyrë studentet zbulojnë një kulture tjetër juridike. Mësimi përbëhet nga: a) Metoda interaktive-studentet ndahen ne Grupe te vogla, jo me shume se 20 persona, e qe ne shqyrtimin e rasteve praktike ndahen ne grupe

153

edhe me te vogla prej 4-5 student; dhe b) Metodës se mësimit ne distance E-learning. Trupi pedagogjik i shkollës përbëhet kryesisht nga avokatet por gjithashtu aty ka edhe gjyqtare. Për secilin Modul caktohet eksperti përgjegjës i cili e ndjek zhvillimin dhe evoluimin e mësimit deri ne fund. Pas periudhës 18 mujore studentet i nënshtrohen Provimit CAPA-Certifikata e Studimeve për Avokate, marrja e se cilës u jep atyre mundësinë qe te hyjnë ne profesionin e avokatit. CAPA si provim përbëhet nga 7 lende: -deontologjia, si lende kryesore me koeficientin e pikëve me te larte; pastaj -paraqitja e rastit praktik para trupit gjykues (zgjidhet një nga 5 rastet) -mbrojtja e raportit te punës praktike; -mbrojtja e raportit mbi Projektin Individual Pedagogjik -provimi me shkrim për çështje praktike, dhe -gjuha e huaj. Krejt kësaj ne fund i shtohet edhe provimi i gjashte: Kontrolli i Vazhdueshëm - qe është vlerësimi i angazhimeve te vazhdueshme gjate gjithë programit, qe përbëhet nga 37 nota vlerësuese te cilat kur te grumbullohen japin një note te vlerësimit. Juria e provimit CAPA përbëhet nga avokat, gjyqtare e magjistrat. Shkolla e Trajnimit për Avokate e Parisit financohet me 8% nga buxheti publik, Oda e Avokateve te Parisit (avokatet paguajnë me kontributet e tyre) dhe tarifa e regjistrimit te cilën e paguajnë vet studentet. Shkolla e ka Këshillin e Administratës (Bordin Drejtues), i cili përbëhet nga Kryetari i Bordit (qe është kryetari i Odes se Avokateve te Parisit) ;nga Drejtori dhe nga Drejtori i Studimeve. Kryetari e emëron Drejtorin, Drejtorin për Studime dhe Drejtorin e Trajnimit te Vazhdueshëm. Anëtar te Bordit janë avokate, një është gjyqtar dhe një profesor fakulteti. b)Trajnimet e Vazhdueshme Ligjore për Avokat Emmanuelle Schirrer-Cuisance, Shefe e Departamentit për Trajnimin e vazhdueshëm të avokatëve ( : 01 43 43 98 53) Prej vitit 2005 ne France është vendosur detyrimi për arsimimin e vazhdueshëm ligjor. Përpara kësaj avokatet francez nuk e kane pasur te obliguar arsimimin ligjor. Tani secili avokat qe është i regjistruar pranë një Ode Avokatesh, e ka te detyruar, pa përjashtim, arsimimin e vazhdueshëm ligjor. Detyrimi është vendosur me Ligjin Nr.71-1130 dt.31 dhjetor 1971 i ndryshuar me ligjin Nr.2004-130 dt. 11 shkurt 2004 pastaj me Dekretin nr.91-1197 dt. 27 nëntor 1991 i ndryshuar me Dekretin nr.2004-1386 dt. 21 dhjetor 2004 si dhe me Vendimet normative Nr.2005-001 versioni i konsoliduar me Vendimin nr.2008-

154

001 aprovuar nga Asambleja e Përgjithshme e Këshillit Kombëtar te Odave date 16 maj 2008. Detyrimi përbëhet nga obligimi për vijimin e Programit prej 20 orësh për vit respektivisht 40 orësh gjate dy viteve (ashtuqe mungesa e numrit te mjaftueshëm te orëve mund te kompensohet ne vitin vijues me kusht qe fondi i orëve për dy vite te jete 40 ore). Sipas përcaktimit ligjor ”janë te pranueshme ato trajnime qe sigurojnë përsosjen e mëtejme te njohurive te profesionit ligjor”-neni 21 al.a i vendimit te datës 11 shkurt 2004. Programet AVL trajtojnë: -te gjitha fushat e drejtësisë (civile, penale, administrative, tregtare), dhe -trajnimet e veçanta (menaxhimi i zyrave te avokatisë, gjuhet e huaja etj.) Programet vlerësohen nga Kryetari i Odes. Ka tri kategori te avokateve për te cilët ky trajnim është i ç’përforcuar: -avokat e rinj me më pak se 2 vite karriere ne profesion (duhet te kenë me se paku 10 ore trajnimi ne deontologji), -avokatet qe kane pas profesion te ngjashëm (gjyqtar,noter etj.), duhet qe ti bëjnë te gjitha orët e vitit te pare te trajnimit te detyrueshëm ne lëmin e deontologjisë. Avokatet kane mundësi qe programet AVL ti vijojnë ne forma te ndryshme,si: -ne forme seminari, -punëtori,tryeza etj. -publikime artikujsh (ekuivalenca është 10.000 karaktere llogariten si 3 ore program AVL) -pjesëmarrje ne konferenca te natyrës juridike qe ndërlidhen me profesionin e avokatit(me kusht qe te jete pranuar nga Këshilli Kombëtar i Odave), -dhënia e ligjëratave me teme juridike apo ndërlidhur me profesionin e avokatit. Shkolla e Trajnimeve organizon rreth 200 programe AVL ne vit. Dhe përveç kësaj organizohet Kampusi Veror, qe është një universitet i verës me 96 trajnime për një periudhe 3 ditore dhe me 300 ekspert nga te gjitha fushat e drejtësisë. Shpesh ne praktike Zyrat e Avokateve propozojnë vet programe trajnimesh për avokatet e zyrës dhe trajnimet ofrohen ne vet zyrën, pasiqe përpara te jene aprovuar nga Shkolla. Kusht për pranueshmerine e këtyre trajnimeve është qe: a) te zgjasin se paku 2 ore ;dhe b) te marrin pjese se paku 8 veta, dhe c)te jene te hapur edhe për avokat jashtë zyrës. Realizimi i këtyre programeve rregullohet me aktet e Këshillit Kombëtar te Odave. Sanksioni për mosvijueshmërinë e programeve është largimi i përkohshëm nga profesioni. Këshilli Kombëtar i Odave e bene akreditimin e agjensioneve dhe instituteve te ndryshme për programe.

155

6.KESHILLI KUSHTETUES - kompetencat e lidhur kontrollin e kushtetutshmërisë duke marrë parasysh Ligjin Evropian,Mr.Jean-Francois de Montgolfier,Charge de mission au Service Juridique /Adresa: Constitutionnel Council 2, rue Montpensier 75001 Paris Kontakt : Znj. Caroline Pétillon, Shefe e shërbimit për Marrëdhënie me jashtë ( 01 40 15 30 50) Këshilli është formuar me 04 tetor 1958, e sot gjithnjë e me shume u përngjanë gjykatave kushtetuese te shumicës se vendeve te BE. Ne fillim ka pas rol kryesor kontrollin e mbikëqyrjen e parlamentit, duke qene se Republika V Franceze e gjeneralit De Gol kishte për synim parlamentarizmin e racionalizuar/ kontrolluar. Kompetenca e pare e dhenë ne vitin 1958 ishte kontrolli e vlerësimi i zgjedhjeve qe deri atëherë ishte kompetence e Parlamentit. Pastaj ai kishte kompetence qe te beje ndarjen midis ligjeve qe aprovoheshin ne parlament e rregulloreve qe mund te nxjerrën nga Qeveria. Kështu Këshilli kontrollonte qe Parlamenti nuk shkelte ne fushën e Qeverise, e ne këtë mënyrë kontrollohej parlamentarizmi. Kështu këshilli kontrollonte funksionimin e mire dhe te ndare midis parlamentit dhe qeverise. Me 1958 kur u themelua Këshilli nuk kishte mundësi kontrollimin e kushtetutshmërisë. Kundërshtimi i kushtetutshmërisë se ligjeve mund te behej nga Presidenti,kryetari i dhomave te Parlamentit (dhomës se ulet e asaj te larte).Kjo gjendje evoluoi neper tri etapa: a)Me 1971 Këshilli kushtetues nxori vendimin me te cilin shprehet qarte se detyra e Këshillit ne vlerësimin e kushtetutshmërisë nuk kufizohet vetëm ne tekstin e kushtetutës, por edhe ne instrumentet e tjera me reference ne te drejtat e njeriu sikundër edhe instrumentet ndërkombëtare si deklarata Universale,KEDNJ etj. b)Ne vitin 1974 behet reforme e Kushtetutës me ane te se cilës jepet mundësia qe edhe 60 deputet mund te parashtrojnë kërkese para Këshillit për vlerësimin e kushtetutshmërisë se ligjeve prej momentit te aprovimit e deri ne momentin e promulgimit/hyrjes ne fuqi(me nënshkrimin e presidentit). Ne ketë mënyrë edhe opozita parlamentare fitoi mundësinë e vlerësimit te kushtetutshmërisë se ligjeve. Nëse paraqitet kërkesa për vlerësimin e kushtetutshmërisë, hyrja ne fuqi e ligjit shtyhet për afatin 1 mujor, Brenda te cilit afat Këshilli Kushtetues ishte i detyruar qe te vendose për kërkesën. Nëse vlerësonte përputhshmërisë me kushtetutën atëherë ligji nënshkruhej nga Presidenti, ne te kundërtën, nëse konstatohej mospërputhshmëria atëherë ligji bie poshtë. Prej vitit 1974 Këshilli Kushtetues ka dhenë rreth 20 vendime për vlerësimin e kushtetutshmërisë ne vit. c)Me 2008 u be reforma e fundit, e cila hyri ne fuqi ne mars 2010, me te cilën u hap mundësia e ushtrimit te kërkesës për vlerësimin e kushtetutshmërisë edhe pas hyrjes ne fuqi te ligjeve, qe deri atëherë s’ka qene e mundur. Kushtetuta franceze nuk u jep mundësi qytetareve qe te parashtrojnë kërkesë për vlerësimin e kushtetutshmërisë se ligjeve,por kjo mund te behet përmes gjykatave,te cilat gjate shqyrtimit gjyqësor nëse ndonjëra nga palët kundërshton kushtetutshmërisë ne ligjit te caktuara, gjykata çështjen e vlerësimit mund t’ia

156

përcjell Këshillit Kushtetues. Kjo mund te behet pas plotësimit te 3 kritereve e merr ne konsiderate pranueshmërinë e kërkesës: -zbatueshmëria e kundërshtimit ne rastin konkret, -se Këshilli Kushtetues te mos jete prononcuar me pare ne lidhje me ligjin, dhe -natyra serioze e pretendimeve për vlerësimin e kushtetutshmërisë ne rastin konkret. Nëse gjykata pranon kërkesën e palës, ajo i adresohet Gjykatës Supreme, e cila verifikon edhe njëherë vlerësimin e kritereve te pranueshmërise se kërkesës dhe çështjen pastaj e përcjell te Këshilli Kushtetues. Nëse çështja është e natyrës administrative ajo i kalon ne kompetence Këshillit te Shtetit. Këshilli Kushtetues ne afat prej 3 muajsh do te vendos për kërkesën dhe te vlerësoj kushtetutshmërinë. Vlerësohet se ligji a është ne përputhje me Kushtetutën dhe te drejtat e liritë e njeriut dhe qytetarit,pa u lëshuar ne çështjen konkrete. Pastaj i takon vet gjykatës se rastit qe te vendos implikimet e vlerësimit ne rastin konkret gjyqësor. Vendimi i Këshillit i kthehet gjykatës dhe nëse vendimi vlerëson përputhshmërinë gjykata do te vazhdoje me procedurën dhe pala përkatëse e as te tjerat ne rastet e tjera, nuk mund te pretendojnë me ne jokushtetutshmërinë e atij ligji. Nëse Këshilli vlerëson mospërputhje atëherë ligji anulohet dhe gjykata ne rastin e vet do te procedoje sipas dispozitave te tjera. Këshilli Kushtetues përbëhet nga nëntë anëtar edhe për çdo 3 vjet behet përtëritja e 1/3 e anëtarëve. Tre anëtaret e rinj emërohen: një nga Presidenti i shtetit,dhe nga një nga Kryetari i Dhomës se Ulet e i asaj te Larte te Parlamentit. Ata zgjedhën për një mandat, pa te drejte rizgjedhjeje. Nuk ka kritere te caktuara emërimi, por meqë behet ne mënyrë publike kandidatet janë persona me përvoje publike. Përpara se te emërohen kandidatet do te dëgjohen ne një seance dëgjimore para Komisionit për Ligje ne te dy dhomat e Parlamentit, ne pyetjet qe kane te bëjnë me njohjen e ligjeve dhe te natyrave te tjera. Veçanti e Këshillit janë edhe ish presidentet e Republikës: me ligj ata janë anëtar te përhershëm te Këshillit Kushtetues (aktualisht janë tre). Këshilli ushtron edhe kontrollin e përputhshmërisë se ligjeve franceze me ligjet dhe direktivat e BE, sipas parimit te supremacionit te legjislacionit evropian. Ligjet organike te shtetit vihen ne shqyrtim nga Këshilli ex officio. _________________ Falënderim i veçante për Organizatorin :ACOJURIS 217, rue Saint-Honoré 75001 PARIS /Znj. Linda Benraïs, Drejtoreshë e Acojuris Kontakt : Znj. Catherine Brou, Përgjegjëse e Projekteve ( 01 44 86 06 62)

UDHEZIME -për autoret-

157

Ftohen autoret qe dorëshkrimet ti dorëzojnë duke ju përmbajtur këtyre rregullave: 1. Prezantimi juaj do të duhej të jetë një koment i plotë e jo thjesht skicim i ligjit. Materiali i përgatitur nga ju mund të përdoret si mjet referues dhe për rrjedhojë do të duhej të jetë sa më gjithëpërfshirës,duke përshkruar hollësisht dhe saktë çështjen që trajton. 2. Ndryshime në ligj, zhvendosja e vlerësimeve midis ekspertëve për çështjet më të rëndësishme dhe përpjekja e jonë për të qenë të pajisur me komentet më të mira, na shtyn që të preferojmë një artikull të ri para se plotësimin apo rishikimin e punimit të kaluar. Megjithatë, shqyrtimet e paraqitura nga ju kurrsesi nuk do të duhej të ishin shtesa të punimeve të kaluara. 3. Shkruani për të edukuar e jo për të impresionuar. Përdorni gjuhë të thjeshtë dhe fjali të shkurtra. Shpjegoni temat të cilat vështirë mund të kuptohen nga joprofesionistët. 4. Formatet, formularët, dokumentet modele, listat kontrolluese, kërkohen shumë dhe përbëjnë një mjet të shkëlqyer edukimi. Prandaj ato mund të përfshihen si shtojca, por kurrsesi në trupin e tekstit tuaj. Vëmendja e pjesëmarrësve do të duhej të tërhiqej në çështjet e rëndësishme etike,prandaj keni parasysh standarde të larta etike profesionale. 5. Titulli i punimit duhet të jetë i shkurtër (maksimum 12 fjali ose 70 shkronja), që e përshkruan thelbin e temës tuaj. Keni parasysh që të tjerët do ta përdorin këtë titull për ta kërkuar artikullin tuaj për qëllimet e tyre kërkimore. 6. Titujt në tekst dhe në tabelën e përmbajtjes duhet të kenë numra dhe të vendosen në konturin:I,A,1,a(1). Organizoni artikullin në këtë format hierarkik, sepse kështu tema juaj do të jetë më e qartë. 7. Në titullin Parathënie përfshini një përmbledhje të shkurtër (50 ose edhe më pak fjali),për ta përshkruar punimin. Kjo përmbledhje do të përdoret ta shesë artikullin. 8. Përdorini rregullat standarde të shqyrtimit të burimeve. Përfshini citime të mjaftueshme për të vërtetuar qëndrimet thelbësore por evitoni citimet e gjata. 9. Përfshini bibliografinë nëse shkruani në një fushë të së drejtës ku burimet e materialit mund të gjenden me vështirësi ose nëse në punim keni përfshi citate nga artikuj ose materiale të tjera. 10. Ne lidhje me përdorimin e fusnotave: -fusnotat shkruhen sipas kësaj radhe: numri (lidhur për tekst), autori, titulli i veprës, vendi dhe viti i botimit, numri i faqes se cituar ose pikës. Fusnotat duhet te jene te numëruara për tere tekstin e jo për secilën faqe, ose te shënohen tërësisht ne fund te tekstit, -Nëse ne punim autori i njëjte citohet ne me shume fusnota ( te cilat nuk janë njëra pas tjetrës) pas emrit dhe mbiemrit te autorit, herën e dyte dhe çdo here tjetër te përdoret shkurtesa’’Vep.e cit.’’. Nëse një punim i autorit te njëjtë citohet ne fusnota te cilat vijnë njëra pas tjetrës, pas citimit te pare te shënimeve te plota mbi autorin dhe punimin ti shtohet shkurtesa’’ ibit’’ ose ‚’’ po aty’’ E vlerësojmë angazhimin dhe bashkëpunimin tuaj.

158

AVOKATURA Buletin i Odes se Avokateve te Kosovës

VITI:VII – nr.11/2011

Lektor dhe korrektor Administrata e Odes

Përgatitja teknike Yll Zekaj

Tirazhi

1000 copë

U shtyp në shtypshkronjën “GRAFOBENI”

Prishtinë

Prill 2011 PRISHTINË

avokatura · 2014. 7. 4. · 2 _____ avokatura buletin i odës së avokatëve të kosovës viti:...

Documents