isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/d03505/2017_14/2017_14_bulbula.pdf · 2017. 8. 3. · ~lhk yeni...
TRANSCRIPT
. . . . FETHIYE CAMII'NIN
ZEYE QEVRiLMESi ve KiLiSELERiN
CAMiYE QEVRiLMELERi UZERiNE
RE-USE OF THE FETHIYE MOSQUE AS A MUSEUM AND
REMARKS ON CONVERTION OF CHURCHES INTO MOSQUES
Ahmet Hamdi Biilbiil l Sanat Tarihfilistanbul 6 Nolu K. V.K. Bol. Muduru
O smanltlar, fethettikleri ~ehirlerde hakimiyet i~areti olarak o yerin en bOyOk kilisesini camiye <;evirir, diger kiliseleri ise H1ristiyan nOfusun kullan1m1na b1ra~rd1.
BOyOk kiliselerin cami haline getirilmesi II. Bayezid devrine rastlamaktad1r: Bu donem- .,;,. de devlet adamlan, terk edilmi~ kiliseleri cami haline donO~tOrmO~Ierdir. Bu yap1lardan biri olan Fethiye Camii MOzesi, istanbul'da Fatih il<;esi'nin c;ar~amba semtindedir. Dogu Roma Donemi'nde yap1lan Pammakaristos Manast1n'n1n kilisesidir. iki binadan olu~an kilise, kentteki Latin egemenliginin 1261' de son bulmas1ndan sonra, eski kilisenin kahnt1lan Ozerinde yeniden yapt1nlm1~t1r.
Sultan III.Murat ( 157 4- 1595) doneminde, <;evresi MOsiOman mahalleleri ile <;evrilen .Pammakaritos Manast1r Kilisesi, GOrcistan ve Azerbaycan'1n fethi an1s1na Fethiye ad1 ile camiye <;evrilmi~tir. 1936-1938 y11lan arasmda Vak1flar idaresi taraf1ndan restore edilmi~tir. GOney yonundeki tonozlann Ozerine oturtulan ah~ap yap1 ile buraya <;1k1~ 1 saglayan geni~ d1~ merdiven kald1nlarak, yap1 MOzeler MOdOriOgO'nOn idaresine verilmi~tir.
Anahtar SozcUider: Cami, mOze, Pammakaristos Manast1r Ki/isesi, Fethiye Camii.
The Ottomans used to convert the biggest church of the regions conquered in to mosque and leave the other churches to be used by the Christian. This habit has been
the evidence of the Ottoman conquer.
The convertion of big churches in to mosques goes back to the Era of Beyaz1d II. During his reign, the cjurches which were out of use had been converted in to mosques by the officials. Tti'e Museum of Fethiye Mosque, which is an example for those buildings, is located in c;::ar~amba district of Fatih, istanbul. It is actually a church of the Pammakaristos Monastry from the Eastern Roman Empire Era. The church, which is consisted of two seperate buildings, was rebuilt over the ruins of the previous church after the conclusion of Latin rule in 1261 .
The neighbourhood of building was resided by the Muslim and afterwards, the During the reign of Sultan Mehmet Ill ( 157 4-159 5), it was converted into a mosque in memory of the conquer of Georgia and Azerbaijan with the name of Fethiye. It was restored by the Directorate General of Foundations between 1936-1938. The timber annex which was built over the vault in South and the exterior wide sfaircase, which enables the access to the timber structure were removed during the restoration. After wards the mosque was transferred for house of the Directorate of Museums.
Keywords: Mosque, museum, the Pammakaristos Monastry, The Fethiye Mosque
Fethiye Camii'nin Miizeye l;evrilmesl ve Kiliselerln Camiye l;evrilmeleri Ozerine Re-use of The Fethiye Mosque As o Museum and Remarks on Converrion of Churches Into Mosques
Osma.oh Devletinde, gayrimiislimlere ait ibadethane
lerin statiisii islam hukukuna, ozellikle Hanefi mezhebinin
it;tihatlanna gore diizenlenmi~tir (Akman 1996: 137). Muh
temelen kiliselerin statiisii ile hil.kiimlerin de yer aldJgt,
Fetihten sonra Ortodoks Rum Cemaati lideri Georgios
Skolarios II. Gennadios'Ia Fatih Sultan Mehmet arasmda
yapt.ldtgt sabit olan zimmet antla~masl0111 metni giinfuniize
kadar ula~amamt~tlr; ancak, Islahat Fermaru'nda (Karall988:
259) ve Tanzimat'tan sonra yaymlanan Rum Patrikhanesi
Nizamnamesi'nde (Akman 1996: 137- 138) soz konusu zimmet
antla~masma atJ.fta bulunulmaktadrr. Benzer hi.ikfunler
ic;eren ve yine fetihten hemen sonra Galata zimmlleriyle
yapllan ahidnamede mevcut kiliselere dokunulmaya
cagt, kiliselerin camiye c;evrilmeyecegi, dini ayin ve
erkiinlan ne surette ise aynen devam edecegi, buna kar
~lhk yeni kilise in~ii edilemeyecegi ve c;:an c;:almamaya
cagt hususlan belirtilmi~tir (A.kgiindiiz 2006: 477).
Yine Fatih'in verdigi metropolit beratmda, Orto
dokslann dini ayin ve ibadetlerini onceden nas1l yapt
yorlarsa, aynen oyle devam etrneleri istenmi~tir (A.kgiin·
diiz 2006: 407).
Osmanblar, fethettikleri ~ehirlerde hiikimiyet i~areti
olarak o yerin en bliyi.ik kilisesini camiye c;:evirir, diger
kiliseleri ise Hrristiyan niifusun kullarurmna brralard1.
~AMM~A~i/TO/ Kili/I/i H/TOU PUNI
<;izim 1. Panimakaristos Ki/isesi (Fetlliye Camii) ekleme/eri gosteren restitiisyon denemesi (IAMEA).
~ restorasy~n
fstanbul'un fethi sonrasmda, nast.l bir muamele gore
ceklerini bilmedikleri it;in Ayasofya'ya stgman balka, hit;bir
zarar vermeyecegini, can ve mal giivenliklerinin kendinde
ve korumasmda oldugu sozii.nii veren II. Mehmet (Fatih),
halkm serbest bir ~ekilde evlerine donmelerini isterni~tir.
Fatih'in istanbul'un fethi sonrasmdaki ilk icraan, ~ehrin en
biiyiik. kilisesi olan Aya Sofya'Yl, fethin bir sembolii olarak
Ayasofy'! adJyla camiye t;evirmesi ve kendi vakfi yapmastdrr.
Biiyiik. kiliselerin carni haline getirilmesi II. Bayezid
devrine rastlamaktadrr. Bu donemde devlet adarrt.lar1, terk
edilroi~ kiliseleri carni haline getirme yar1~111a ginni~lerdir.
Sonraki devirlerde kiliselerin carniye donii~tiiriilmesinin
eski luz1111 kaybettigi gorilliir. Kanuni zamanmda iki kiit;iik
kilise mescit haline getirilrni~tir. lstanbul'un fethinden iti
baren yakla~tk kuk iki kilise carni haline getirilrni~tir (Eyi·
ce 1986: 10-14). Daha sonraki devirlerde de camiye t;evrilen
kiliselerin, fetihten itibaren get;en zaman it;inde Hrristiyan
ni.ifusun ihtida veya got; sebebiyle a~as1 veya ahalisinin
t;ogunlugunun Miislfunan olan mahallelerin ortasmda kat
mast nedeniyle carni haline getirildigi bilirunektedir.
<;izim 2. Pammakaristos Kilisesi i/e ilgili restitiisyon denemesi (lAMEA).
C::izim 3. Fetlliye Camii'nin Giiriiniifii (Jean Eberso/t, - AdolpheTiliers; 1913).
C::izim 4. Fetlliye Camiiirin Giiriinii~ii (Jean Eberso/t,- AdolplleTlriers; 1913)_
Fethiye Camii Miizesi, istanbul'da Fatih tlc;esi'nin
c;ar~amba semtindedir. Dogu Roma Donemi'nde yaplian
Pammakaristos Manastm'mn kilisesi olup, tarihc;esi hak
kmda hemen hemen hic;bir ~ey bilinmemektedir (Gurlitt
1999: 34).
iki binadan olu~an kilise, kentteki Latin egemenliginin
126l'de son bulmasmdan sonra, eski kilisenin kalmtlian
iizerinde yeniden yaptulimi~tJ.r. Kuzey kilisesi, Meryem'e
adanrnt~tlr. imparator VIII. Mikhael Palailogos'un yege
ni Protostratos Mikhael Dukas Tarkhaniotes tarafmdan
. 1292-1294 yillar1 arasmda yaptJ.rilim~tJ.r. Bir siire sonra
1315'te Mikhael Dukas'm karlSl Maria, kuzey kilisesinin
sag tarafma isa'ya adanan kii~iik bir ek kilise (Parakklesi
on) yaptumi~tJ.r. Mezar ~apeli olan bu ek kilisede Maria ve
Mikhael'in mezarlan bulunrnaktadu.
Ahmet Hamdi Biilbiil
Komnenoslar doneminde, ioannes Kornnenos ve e~i ·
Anna Dukaina tarafmdan in~a edilen (Muller-Wiener 2007: C::izim 5. Fetlri1e Camii kubbe ~izimi (A.Choisy).
restorasyen IIWPJ· •••
Fethiye Camii'nin Muzeye <;evrilmesi ve Kiliselerin Camiye <;evrilmeleri Ozerine Re-use of The Fethiye Mosque As a Museum and Remarks on Convertion of Churches Into Mosques
C::izim 6. Fetl!iye Camii'11i11 bir fizimi (Aie.wmdros G. Paspatis, 1877).
132) yapmm alttnda yer alan ama kilise ile bag1 kesinlik
ta~tmayan sarmcm, eski bir yapmm kahntts1 olma ihtimali yiiksektir. Kilise, sarmcm iizerine, deh lizli kili
se olarak kubbeli bir mekan, iic; taraft be~ik tonozlu ve
oniindeki narteksiyle yeniden yapiiir. 1290-1305 Yillan
arasmda kilisenin dt~ dekorasyonu freskJerle yenilenir
(Muller-Wiener 2007: 132). 1310-1315 ytllannda mezar ki
lisesi olarak parakklesion, 14. yiizyllm ikinci c;eyreginde
de dt~ narteks ile kuzeybat1 ko~esindeki mezar kilisesi ile
eski kilisenin c;evresi yap1hr.
lstanbul'un fethinden sonra rahibeler tarafmdan kulla
rulan manastrr, Patrik II. Gennadios tarafindan patrikhane
olarak sec;ilir. Yemekhane, mutfak, fmn ve hiicreler, patrik
hane olarak hizmet verdigi donemde eklenir. Yine bu do
nemde c;evre duvarlaruun saglamla~trrLI.mast ve kilisenin
donanum giic;lendirilir.
Pantokrator Kilisesi'nin (Zeyrek Camii) camiye c;evrilrne
sinden sonra bu kilisede yer alan kutsal rolikler, imparator
Aleksios I. Komnenos'un kemikleri de'bu patrikhaneye t~trur
ve burast asillerin mezar kilisesi olarak hizmet vermeye ba~lar.
,, . I
\. ., \
-satut de Constantinople.
Fotograf 1. Fethiye Camii'nin yiizyrlm baprdaki lralini gostere11 bir kartpostal.
5 n restorasy~n
Fotograf2. Fetlliye Camii (IAMEA, 1937).
' . r. _
Fotograf3. Fethiye Camii'nin gene/ goni11il11i (lAMEA, 1940).
Yapmm lableye yonelimini vurgulamak i~in yapxya
dogu tarafmdan verevlemesine oturtulmu~ b~inci bir 1-."Ub
be eklenmi~tir. i~ mekanda baz1 degi~iklikler yapili:ru~sa da
binamn ana hatlan bozulrnadan kal!m~trr (Gurlitt 1999 36).
I .,. ~
Ahmet Hamdi BUlbul
Sultan IlL Murat (1574-1595) doneminde, ~evresi Mtis
li.iman mahalleleri ile ~evrilen Parnmakaritos Manasur Kilisesi, Gi.ircistan ve Azerbaycan'm fethi an1sma Fethiye adi ile
cantiye ~evrilmi~tir. Saray mimarlanndan Dalg1~ Ahmet ta
rafmdan (Orgun 1941:59-62, Esemenll 1993:431, Afyoncu 1998: 54),
kilisenin apsis lasrm y1ktmlarak, yap1ya i~inde mihrabm da
bulundugu kubbeli bir mekan eklenmi~. esas ve yandaki
ek binada olan siitunlar kaldmlarak, kubbeler ve tonozlar
biiytik kemerlerle desteklenmi~tir. Aynca Sadrazam Sinan
Pa~a tarafmdan caminin batl tarafma, avlu ~evresini ii~ yon
de saran bir medrese ilave edilmi~tir. Avluyu "U" bi~irninde
saran bu medrese ile Fethiye Camil, 16. yiizyil mirnarisinin
avlusu medreseli cami tipinin bir ornegi haline gelmi~tir. Fotograf 4. Fethiye Camii •,;, ifi (Artamouoff.I937).
restorasy0n 111111•1
Fethiye Camii'nin Muzeye €;evrilmesi ve Kilise/erin Camiye €;evri/meleri Ozerine Re·use of The Fethlve Mosque As a Museum and Remarks on Convert/on of Churches Into Mosques
,I
Fotograf5. Fetlliye Camii'nin lfi (lAMEA, 1937).
Cami, 1641 ~eki Balatkap• yanguunda zarar gormii~tiir.
Giiney cephesindeki kap!Sl iizerinde yer alan kitabeden
anla~tld•g• iizere 1845'te bir tamirat gormii~tiir ki Barok
mirnari tarzmdaki minaresi biiyiik olasilikla bu tamiratta
yenilenrni~tir.
1930'lu yillarm ba~mda lstanbul~aki diger arutlar gibi
uzun yillar harap durumda olan Fethiye .Carnii, istanbul
Valuflar Ba~miidiirliigu Heyet-i Fenniyesi'nin gordiigu lii
zum iizerine, ge~ici olarak kapattlarak, caminin i~indeki
kullanun malzemeleri Katip Muslahattin Yaz1C1 Camii'ne
nakledilrni~tir. 1 1936-1938 yillan arasmda Valuflar ldaresi
tarafmdan Y. Mirnar Siireyya Yticel'in yonetiminde restore
edilrni~tir. Giiney yoniindeki tonozlarm iizerine oturtulan
ah~ap yap1 ile buraya 01<I~1 saglayan geni~ d.!~ merdiven kal
dtrtlarak, yap1 Miizeler Miidiirliigu'niin idaresine verilmi~tir.
Milli Egitirn Bakarilig1'nca Miize ve Miize Deposu ola
rak kullam!acak valofbina!armm bakun ve onarun giderle
rinin Devlet Biit~esi'nden odenmek iizere ad! ge~en bakan
hgm 05.08.1945 tarihli ve 3121/744-11730 saylli miitaalas1
iizerine Bakanlar Kurulu'nca 29.08.1945 tarihinde kararla~
tutld.igt goriilmektedir.
Ad1 ge~en kararname Resmi Gazete'de yoktur. Kararm
bir ornegi Ayasofya Miizesi Miidiirliigii'nden temin edil
mi~tir. Soz konusu kararnamenin neden yaymlarunad.ig.
aynca incelenmesi gereken bir konudur. Benzer bir durum
Ayasofya'mn miizeye <;:evrildigi 24 Te~rin-i sani 1934 giin
ve 2/1589 saytl1 kararnamede de kaqun1za ~i.kmaktadtr.
Bu kararname de yaymlanmayan mukarrerat arasmda yer
a!maktadir. ' Istanbul Mi.izeleri Genet Direktorlilgu'niin 22.2.1939 tarihli ve 383 nolu fi~.
-.:D"" restorasy~n
Fotograf6. Fetlliye CamiiiJin ifi (1.A.MEA,I937).
Vala.flar Umum Miidiirliigu, 27.08.1959 tarihin
de Gayrimenkul Eski Eserler ve Arutlar Yiiksek Kurulu
Ba~karilig.'na (GEEAYK) hitaph yaz1smda, Vala.flar idare
since Fethiye Carnii'nin tamirine ba~laruld.igt, bu binanm
bir losmmm Tiirkler tarafmdan direkleri kaldirtlarak geni~
kemerlerle ferahlattldtg. ve bu neden!e sihan ~ekli merke
zi plana degi~tirilmi~ oldugu halde Amerikaltlarca yap!.lan
mozaik ara§brmalarma miivazi olarak eskiden ve halen
Fotogmf7. Fetlziye camii mi/1mb1 (Artamonoff 1937). .
bulunmu~ mozaikleri ihtiva eden lasunlarm Bizans devrin
deki ~ekline tahvil olunarak, duvarlar boliiniip camiden ta
mamen ayrtlmast Miizelerce arzu edilmekte ise de bu ~ekil
de bir diizenlemenin mabedin plan!Cu bozaca~ gorii~iiyle
gerekli kararm almmast istenmi~tir.
GEEAYK, on yedi iiyesinden altt iiyesinin bulun
madtgt 28.08.1959 giin ve 1191 sayth kararmda Fethiye
Camii'nin bahis konusu lasmmm duvarla boliirunesini
uygun gormemi~tir.
Amerikan Bizans Enstitiisii Miidiirliigu, 17.09.1962 ta
rihinde Ayasofya Miizesi Miidiirliigu'ne hitaplt yaztsmda
cami olan kJSim ile miize olan lasmm ge~ici bir tahta perde
ile ayn.ldt~ belirtilerek, bu tahta perdenin bir duvarla oriil
mesinin hem miize ve hem cami lasunlarmm menfaatine
olaca~, Fethiye Carnii'nin daha da iin kazantp, turistlerin
ziyaret ettigi bir antt oldugu zarnan buraya gelen turistlerin
seslerinin hi~bir zarnan cami lasmmda ibadet eden ~ahJslart
rahatstz etmeyecegi belirtilerek, bu teklifin oncelikli olarak
Fotogmf8. Fetlliye Camii ve fevresininlzavadangiinlniipl (GKKFAI952).
Ahmet Hamdi Biilbiil
dikkate almmast ve miimkiin oldugu kadar ~abuk cevaplan
dmlmast, bu ameliyenin hitarm Fethiye Camii'nin restoras
yon i~ini bitirmeyi miim.kiin lalaca~ belirtilmi~tir.
Ayasofya Miizesi Miidiirliigu durumu Milli Egitim Ba
kanhgt Eski Eserler ve Miizeler Gene! Miidiirliigu'ne bildir
mi~tir. Bakanbk, Miiste~ar Yardrmctst imzastyla GEEAYK'a
iletmi~ ve gereginin yaptlmast istenmi~tir.
GEEAYK, on sekiz iiyesinden iki iiyesinin kattlrnadtgt
12.05.1963 tarihli toplantlsmm 2038 saylit kararmda yapt
lan tek.lifte biiyiik kemerin kaldtrtlmasmda ve yerine iki sii
tun konulmasmda, kiiyiik kemerde de istenilen degi~ikligin
yaptlmasmda salanca gormemi~tir.
1930'da ozel bir vaktf olarak kurulan Amerika Birle~ik
Devletleri ve Avrupa'da bilirnsel ~evrelerden destek goren
Amerika Bizans Enstitiisii, istanbul'daki Bizans amtlarmm
restorasyonlart ile yakmdan ilgilend.i. Enstitiiniin kuru
cusu Amerikah arkeolog Thomas Whittemore ile Ttirki
ye Cumhuriyeti'nin ilk Cumhurba~kant Mustafa Kemal
Atatiirk arasmda, ABD Dt~i~leri Bakanhgt ve Ankara'daki
Amerikan Elyiligi'nin aktif destek verd.igi miizakereler yii
riitiildiigu ve soz konusu miizakerelerin sonucunda Ayasof
ya cami olarak kapat:Wru~ ve miize olarak a~tlmt~t!C (Teteri
atnikov 2010: 44).
Amerika Bizans Enstitiisii'niin kurucusu Thomas Whit
temore, Robert ve Mildred Bliss'a yazdt~ mektupta ~oyle
d.iyordu: Tiirk Hiikiimeti gefen yd Studios Kilisesi (Yedikule
llyas Bey Camii), Pammakaristos (Fethiye Camii) ve Khora'y1
(Kariye Camii) ulusal amt ilan etti. Rus Devrimi'nin en ka
ranlzk giinlerini:le, Moskova'da Grezinski Bojyameter ve Steve
Nikola, Leningrad'da Aziz lshak ve Kazan katedrallerine din
kar~ztz propaganda sergileri ifin el konuldugunda, dostlarzm,
biz ceza koiesinde beklerken bu kiliselerin bu yolla kurtul
masma ve korunmasmm Tanrz'nm istegi oldugunu soyler
lerdi. Oyleyse, bu yapzlarm sonunda Tiirkler taraftndan
degerlendirildigini gormek tatmin edici bir durum. Bizans
Enstitiisii'niin, Tiirk Hiikiimeti'nin lstanbul'da kalan Bizans
Fotogmf9. Fetlliye Camii'nin havada11 giiriimlfil (Ahmet Hamdi Biilbiil Ariivi,1964).
restorasyen 1@!111111
Fethiye Camii_'nin !"iizeye <;evrilmesi ve Kiliseler in Camiye <;evrilmeleri Ozerine • Re-use of The Ferhwe Mosque As a Museum and Remarks on Convertion of Churches Into Mosques
··-
K<uar
/
Mil'li · E~ :Frr: B.;ka!·-~1f£mc-:i ·,·J~:7e \ -i -MUze De p :)$U ~:a rc'! k • - ::-_ __.:---~ -_ -=-~k u Jla-mJa·c :;·~ :::- : ~~~'lc-l!_s-teoc <' g-Ss • ~ r .l e~ -.·a I; ;: t-: r.a ~ :~ r: r h ;_ !m
ve onanm ~ic~rieri :>e-- Jet £;j t-.;es:r.c;('r. f·der:nek 112ere zct .ge~en Bakanll~a .tahs!~ i ,bu Bakanh~1n isteg i ve .Mai:y e Bak~nh~mm 5-'Vl l.' 1945 tarihli v~ 3121/744·11?3 0 say1h m iltalaas1 uzerine. Bakanla r Ku r ulunca 2 9-'VIII/194 5 tari
h i nee kararla~hrtlrrn'~hr.
·.
~umhurba~kar.t lsmet ln5nu
Atgaddi'n Camii ._ Karatay Medres~s;
-------- - ------------·------ ------ J.1evlana Dergab~ --~-- _ S1t.cah ·.Medres.e.: ··
'· SUifat:l Ham Sa h ip_ Ala Camii
lstanbul Fethi\'e Camii ({a~ye . fiii-i2at l;ia tun £:amii
:Ankrarlil AbdUikadiri:,4sTeha-nl3Mis;..~a -. · - 'EskiC:ehil' ·Al~--:.i -... : -~- : r . ·, · ·"'"
1 . . _ ..- ..• aauUJA .-""'amu ·-- ------ ·--=-- ___ .. --~~-~ ~'-]~·;· ~::: ·· ,- :~aztan:t~'i> - _::_ ,..:{i_~n4aniif¥.~~~L- .. ~-
" \ -, · :_ . . , · .. . · _-, · , . · · ~~r_i ~M.ehtiieL~.£.sa:.~~rnfi - ' · .. Akseh1t . ~a~ Medrese
:'iJmaret ·carnii : .. _,_::~· ... ;~~~sar~~_:_- .:Zinciti~'e:~edi:e~esi
--·---·--...:...--·-·- .;._·..;.~- ~.-_ ... ..,:...::_ __ __:__~-.:. __ :::_:..._,::_··-:.:=_.:..:_:_ - , ·- ----Beige I. Fethiye Camii'nin Miizeye olarak da kullamlacagma dair bakanlar kurulu kararz.
kiliselerinin korunmasmdan sorwnlu oldugu yonundeki uya
nsma veri/mi~ bir kar~drktrr bu. Ge~enlerde yeni kuru/an
Eski Eserler ve Amtlan Konuna Heyeti'nde ban a tamnan yer,
Tiirkiye'de bana her zamankinden daha sag/am bir niifuz po
zisyonu saglryor (Teteriatnikov 2010: 44).
' '
A.merika Bizans Enstitiisii'niin bir plan c;:erc;:evesinde
i~leme koydugu, istanbul<Iaki kiliseden donme camilerin
miizeye donii~tiirme c;:abast ve buna da istanbul fethinin
sembol yaptst Ayasofya<lan ba~lamast diger kiic;:iik yapJ.larm
donii~tiirme i~Jemini kolayla~ttrmt~tJ.r. Fetihle birlikte kul
Jantl.mayan pek c;:ok Bizans yaptst onanl.tp, islam mabedine
donii~tiiriilerek bir vakfa baglanmt~tJ.r. Osmanh'nm dagu
ma siirecindeki ba~tbo~luk ve ilgisizlikten bu yaptlar dana
sibini alarak harap duruma gelmi~tir. Bor.le 'bir durumda,
A.merika Bizans Enstitiisii'niin, istanbul<Iaki Bizans yapJ.la
nnm onarunlartyla yalandan ilgilenmeye ba~ladtgt goriiliir.
Enstitii, Fethiye Camii'nin onarurunm c;:abuk bitebilmesini,
caminin bir k.tsmmm miizeye c;:evrilmesine bile baglar. <;:izim 7. Fethiye Camii'nin Miize olarak aynlacak kiSinmm
Biznns Ar. Ens. ilk onerisi.
•11111mD· restorasyen
Ahmet Hamdi Biilbiil
Fotogmf 10. Fetlziye Camii Miizesi'uiu Kubbe freskolarz (Aizmet Hamdi Biilbii/, 2012).
Fotograf 11. Fethiye Camii ve Miizesi'uiu iist iirtiisiiniin minaredeu giiriiniifii (Aizmet Hamdi Biilbii/, 2012).
KAYNAK<;A
Afyoncu 1998:
Akgiindiiz 2006:
Akman 1996:
Bozkurt 1989:
Coisy 1883:
Ebersolt vd.1913:
Eryilinaz 1996:
Esemenli 1993:
Eyice 1963:
Eyice 1986:
Eyice 1993:
Eyicel994:
Gurlitt 1999:
Hammer 1966:
Janlt 1979:
Karal1988:
Mango2006:
Milller-Wiener 2007:
Orgun 1941:
Oztiirk 2002:
Paspatis 1877:
Sezer/Ozyal~er 2010:
Teteriatnikov 2010:
Fatma Afyoncu, XVII. Yiizytl Hassa Mimarlarr Ocagr (Be~jbakanlrk Osmanlr Ar1ivi Belgelerine Gore), M.O. Sosyal Bilimler Turkiyat Enstitiisii, Ara~llrmalan Enstitiisii Sanat Tarihi Bol. Yayunlanmarm~ Yliksek Lisans Tezi, istanbul.
Ahmed Akgiindiiz, Osmanlt Kanwmtimeleri ve Hukuki Tahlilleri, Osmanh Ar~llrmalan Valdi Yay., 2. Baskl, istanbul.
Mehmet Akman, Kilise ve Havralarm !slam-Osmanh Hukuk Tarihindeki Yeri, !slam Areljttrma Dergisi, C.1, S.2, (Tetnmuz-Arahk 1996).
Giilnihal Bozkurt,Gayrimiislim Osmanlt Vatande~jlarmm Hukuki Durttmu, Ankara.
Auguste Coisy, IArt Battr ChezLes Byzantins, Paris.
JeanEbersolt/ Adolphe Thiers, Les Eglises de Constantinople, Paris.
Bilal Eryilinaz, Osmanlr Devletinde Gayrimiislim Teb'anm Yonetimi, 2. Basla, istanbul.
Deniz Esemenli, Dalg~~ Ahmet Aga, istanbul Ansiklopedisi, C.8, istanbul, s.431.
Serna vi Eyice, Son Devir Bizans Mimarisi, i. 0. Edeb~yat Fak. Yay., istanbul.
Semavi Eyice,!stanbul'un camiye ~evrilen kiliseleri, Ta~. C. I, S. 2 (MaYJS 1986), s. 9-18.
Semavi Eyice, Ayasofya, Diinden Bugiine Istanbul Ansiklopedisi,C.l, istanbul, s. 449-450. 449-450.
Semavi Eyice, Fethiye Camii, Diinden Bugiine istanbul Ansiklopedisi, istanbul, C.6, s.300-301.
Cornelius Gurlitt,lstanbttl'un Mimari Sanatr, <;:eviren:Rezan KlzJ.ltan, Ankara.
J.Von Hammer, Osmanlr Tarihi, istanbul, I/124.
Cemal Janlt, Turkiyel:ie yabancJ.larm dini, ilmi, hayri kuramlarliUil huk'Uki durumu ve gayrimenk-ul iktisaplar1, Hifzr 1imura Armagan, lstanbul.
Enver Ziya Karal, Osmanlt Tarihi, C. V. Ankara.
Cyril Mango, Bizans Mimarisi, Yay. Haz.: Billent i~Ier, Rekmay Yay. istanbul.
W. Milller-Wiener, istanbttl'un Tarihsel Topografyasr, <;:ev.: Olker Saym, lstanbul.
Zarif Orgun, Mimar Dalg~c;: Ahmet, Arkitekt, XI/3-4, istanbul, s.59-62.
Levent Oztiirk, Kur'an'a Gore Huistiyan Mabetlerine Gosterilmesi Gereken Sayg~, SOiFD, S.S, Sakarya, s.76.
A. G.Paspatis, Byzantinai Meletai,lstanbul.
Sennur Sezer/ Adnan Ozyal~er, Pykiileriyle Istanbul Anrtlarr, C.1, istanbul: Evrensel Basun Yayun.
Natalia Teteriatnikov, Thomas l¥hittemore, Amerika Bizans Enstitiisii ve Kariye, Bir Arut 1ki Ki~ilik Thedoros Metokhites'ten Thomas Whittemore'a Kariye,tstanbul: Pera Miizesi Yay., 1stanbul,s.33-62.
restorasy~n IJIP~••