Dünyanın hareketleri Dünya kendi ekseni etrafında dönerken aynı zamanda Güneş'in etrafında da dolanır. Dünya'nın Güneş etrafındaki bir turu 1 yıl (365 gün 6 saat, 52 hafta) sürer. Dünya'nın Güneş etrafındaki yörüngesi elips şeklindedir. Dünya'nın kendi ekseni etrafında bir turunu 24 saatte tamamlar.

Dünya'nın Şekli ve Gece Gündüz Oluşumu Dünya'nın kendi ekseni etrafında dönmesi ile gece-gündüz meydana gelir. Gece gündüz arasındaki sıcaklık farkının meydana gelmesi Dünya'nın kendi ekseni etrafında dönmesinden kaynaklanır. Gündüz Güneş ışığı alan tarafın sıcaklığı artarken, gece Güneş ışığı almadığı için soğur. Dünya'nın geoid şeklindedir. Kürenin kutuplardan basık, ekvatordan şişkin biçimidir. Dünya'nın şeklinden dolayı ekvator bölgesi Güneş ışığını daha dik, kutuplar bölgesi ise daha eğik alır. Ekvator bölgesi daha sıcak olurken, kutuplar daha soğuk olmaktadır.

Mevsimlerin Oluşumu Dünya'nın Güneş etrafında dolanması ve dönme ekseninin eğikliği sonucu mevsimler oluşur. Dünya'nın Güneş etrafındaki dönme ekseni ile yörünge düzlemi arasında 23° 27' (Yaklaşık 23.5°) lik açı vardır. Dünya, Güneş etrafında dönerken bu eğiklikten dolayı, kuzey ve güney yarım küre farklı zamanlarda farklı ışık alır. Fazla ışık alan yarım küre yaz, az ışık alan yarım küre kış mevsimini yaşar. Dünya kuzey ve güney yarım kürelerden oluşur. Ülkemiz kuzey yarım kürededir. Kuzey yarım küre kış mevsimini yaşarken, güney yarım küre yaz mevsimini yaşamaktadır. Mevsimlerin oluşmasının temel sebebi güneş ışınlarının dik ya da eğik gelmesidir. Dünya’nın güneşe yakın ya da uzak olması etkili değildir. Dünya'nın dönme ekseninin, yörünge düzlemine dik olması durumunda Dünya üzerinde farklı mevsimler yaşanmayacaktı.

Dünya'nın dönme ekseninin eğik olmasının etkileri

1. Mevsimler meydana gelir.

2. Aynı zamanda Dünya'nın kuzey ve güney yarım küresinde farklı mevsimler yaşanır.

3. Yıl boyunca sıcaklık değişimleri olur.

4. Gece ve gündüz süreleri yıl boyunca değişir.

5. Güneş ışınlarının Dünya üzerine geliş açıları değişir.

Ekinoks (gece gündüz eşitliği) 21 mart ve 23 eylül tarihleridir. Gün dönümü tarihleri 21 haziran ve 21 aralıktır.

2019 – 2020 ÖĞRETİM YILI FEN BİLİMLERİ 8.SINIF 1.ÜNİTE ÖZETİ

HAVA OLAYLARI

Dünya atmosferi, Dünya'nın dairesel hareketinin sebep olduğu

savrulmaya rağmen yerçekimi kuvveti etkisi ile gezegenin çevresini

saran gaz tabakasıdır. Dünya atmosferinin yani günlük hayatta

kullanılan tabirle havanın %78'ini azot, %21'ini oksijen, %1'ini de su

buharı ve diğer gazlar oluşturmaktadır. Havanın yapısındaki bu

maddeler farklı nedenlerden dolayı hava olaylarını meydana

getirmektedirler. Hava olaylarını etkileyen en önemli etkenlerin

başında sıcaklık, basınç ve nem gelmektedir

Yağmur Yeryüzünde buharlaşarak yükselen su buharının , atmosferin üst

katmanlarında soğuk hava ile karşılaşıp yoğu şması sonucunda

yağmur oluşur. Her yağmur damlası bir toz zerresi etrafında toplanır

ve yer çekiminin etkisiyle yere doğru serbest düşme hareketi yapar.

Kar Bulutların yapısındaki su damlacıkları sıfırın altındaki bir sıcaklıkta

buz kristallerine dönüşür. Buz kristalleri birleşerek kar kristallerini

oluşturur. Kar kristallerinin yeryüzüne düşmesiyle kar yağışı meydana

gelir.

Dolu Yağmur damlaları fırtına nedeniyle donar. Yere doğru inerken hava

akımları bunları bir aşağı bir yukarı sürükleyerek daha büyük buz

parçaları hâline getirir. Ağırlaşan buz parçaları yere düşer. Buna dolu

denir.

Sis Yere yakın su buharının yoğunlaşması sonucu ortaya çıkan çok küçük

su damlacıklarından meydana getirdiği yapıya sis adı verilir. Sisli

havalarda görülebilen en uzak noktaya olan uzaklığa görüş mesafesi

denir.

Kırağı Kış günleri sabah dışarı çıktığımızda bitkilerin veya araçların

camlarının buz parçaları ile kaplanmasına neden olan yağış şekli

kırağıdır. Havadaki nemin, sıcaklığın sıfırın altında olduğu

zamanlarda yeryüzündeki soğuk yüzeylere çarparak sıvı hâle

geçmeden doğrudan katı hâldeki buza dönüşmesiyle oluşur.

Çiy

Özellikle sabaha karşı yere yakın su buharının yoğunlaşması sonucu

oluşan su damlacıklarının yaprak veya herhangi bir yüzeyde birikmesi

ya da orayı ıslatmasıdır.

Hava kürede bulunan gazlar %78 (N) Azot,

% 21 (O) Oksijen,

% 1 Argon, Karbondioksit, Su buharı ve diğer gazlar

Su buharı, hava içerisinde az orana sahip olmasına rağmen hava

olaylarının gerçekleşmesinde çok büyük öneme sahiptir.

Hava olayları bazen günlerce aynı kalabileceği gibi, bir kaç saat

içinde değişebilir.

Hava olaylarının nedeni sıcaklık, basınç ve nem (havadaki su

buharı) deki değişikliklerdir.

Hava sıcaklığındaki değişmelerden kaynaklanan basınç farklılıkları

hava olaylarının temel sebebidir.

Rüzgar , yağmur, kar, dolu, sis, kırağı yaşantımızda

karşılaştığımız hava olaylarındandır.

Hava olaylarının ölçülmesinde kullanılan araçlar * Sıcaklığı ölçmek için termometre

* Basıncı ölçmek için barometre * Nemi ölçmek için hidrometre (nem ölçer) kullanılır.

Not: Yağış alçak basınç alanlarında görülür. Yüksek basınç havanın açık olacağını gösterir.

Yağmur ormanlarında hava sıcaktır.

Havanın sıcak olması nemi ve alçak basınç alanını

oluşturur.

Bu nedenle bol yağış meydana gelir.

Rüzgar Rüzgâr, yüksek basınç alanındaki havanın alçak basınç alanına

doğru akmasıyla oluşur. (Yanal hareket)

Yüksek basınç (Aşağı yönlü Dikey Hareket-Alçalıcı) Soğuk hava fazla yoğundur ve basıncı fazladır.

Bu alanlara yüksek basınç alanı denir. Güney yarım kürede

saatin ters yönünde iken kuzey yarım kürede saat yönündedir.

Alçak basınç (Yukarı yönlü Dikey Hareket-Yükselici) Sıcak hava az yoğundur ve basıncı azdır.

Bu alanlara alçak basınç alanı denir. Kuzey yarım kürede

saatin ters yönünde iken güney yarım kürede saat yönündedir.

HAVA BASINÇLARININ ÖZELLİKLERİ

NOT: 1)Rüzgâr yere yakın bölgedeki havanın yanal

hareketidir. Basınç oklarının birbirini takip edeceği

şekilde yönü çizilmelidir. Her zaman soğuk bölgeden

sıcak bölgeye bu yüzden Yüksek basınçtan alçak basınca

doğru eser.

2)Sıcak bölgedeki hava ısınır. Isınan hava da

yukarı doğru hareket eder (yolcu balonlarının, Dilek

fenerlerinin ve ateşin yukarı yönlü olmasının sebebi gibi)

Sıcak bölgede azalan hava da basıncın düşmesi yani

azalması yani alçalması anlamına gelir. (ALÇAK HAVA

BASINCININ OLUŞUMU) Soğuk bölgede ise bunların

tam tersi gerçekleşir. (YÜKSEK HAVA BASINCININ

OLUŞUMU)

Rüzgar çeşitleri (Fazladan-Kazanım dışı))

Rüzgarlar esme hızına göre farklı isimler alırlar.

Kasırga(Tayfun) > Fırtına > Meltem > Yel Rüzgar hızını göstermek için Beaufort (Bifort) ölçeği

kullanılır.

Rüzgar hızının ölçülmesinde anemometre kullanılır.

Bazen rüzgarların birbiri ile çarpışarak, kendi ekseni etrafında

dönen girdap oluşturur.

Bunların en küçüğü şeytan kulesi, ortancası hortum, en

büyüğü ise kasırgadır.

Kasırga ülkemizde görülmez. Okyanus kenarlarında, suyun

sıcak ve havanın nemli olduğu yerlerde görülür.

Kasırga oluşması için okyanus suyu sıcaklığının 27 °C olması

gerekir. Kasırgaların hızı 118 km/h'den fazladır.

HAVA TAHMİNİ VE ÖNEMİ

Çeşitli ölçüm araçlarından elde edilen verileri inceleyerek

atmosferde meydana gelen hava olaylarının oluşumunu,

gelişimini ve değişimini nedenleri ile inceleyen ve bu hava

olaylarının canlılar ve dünya açısından neden olacağı sonuçları

araştıran bilim dalına meteoroloji, bu alanda çalışan

uzmanlara ise meteorolog denir. Meteorologlar ölçüm

araçlarından ve uzaydan çekilen uydu fotoğraflarından gelen

verileri inceleyerek havanın nasıl olacağına ilişkin hava

raporlarını oluştururlar. Hava tahmini , tarımla uğraşan

çiftçiler için, uçak ve gemilerin gidiş güzergâhlarını

belirlemek için oldukça önemlidir. Ayrıca yetkililer hava

raporlarına göre yollarda tuzlama çalışmaları yapabilir, polis

kontrol noktaları oluşturabilir, itfaiye ve sağlık hizmetlerinde

toplumun ihtiyacını karşılamak için gerekli önlemleri alabilirler.

Sürücüler de yağış anında yolda kalmalarını önleyecek şekilde

zincir, çekme halatı gibi ekipmanları temin edebilirler.

İ K L İ M

Geniş bir bölge içinde ve uzun yıllar boyunca

değişmeyen, uzun bir süre boyunca gözlemlenen sıcaklık,

nem, hava basıncı, rüzgâr, yağış, yağış şekli gibi

meteorolojik olayların meydana getirdiği

ortalama hava koşullarına iklim denir. İklim ile

hava olayları genellikle birbirine karıştırılır. Oysa hava

olayları, belirli bir yerde ve kısa bir süre içinde etkin olan

atmosfer koşulları iken iklim, geniş bölgelerde ve çok uzun

zaman için aynı kalan ortalama hava şartlarıdır. İklim, bir

bölgenin hava olayları bakımından karakterini tayin eder.

Bu açıdan örnek vermek gerekirse, İç Anadolu Bölgesi'nde

yer alan Konya ilinde sıcak bir yaz gününde havanın

bulutlandığını ve birkaç gün üst üste yağmur yağdığını,

diğer yaz günlerinin çoğunun ise yağışsız geçtiğini

düşünelim. Bu durumda, Konya ilinde meydana gelen ve

birkaç gün süren yağış "Hava Olayı" iken, Konya ilinde

yazların genellikle sıcak ve kurak geçmesi "İklim" olayıdır.

Yeryüzünde, çeşitli bölgelerdeki iklim özelliklerini

inceleyen bilim dalına klimatoloji (İklim bilimi), bu

alanda çalışan insanlara da klimatolog (İklim

bilimci) adı verilir.

İklim ve hava olayları arasındaki farklar :

SERA ETKİSİ

Dünya atmosferi çeşitli gazlardan oluşur. (%78 Azot %21

Oksijen ve %1 Diğer gazlar) Güneşten gelen ışınlar (ısı

ışınları, kısa dalgalı ışınlar) atmosferi geçerek yeryüzünü

ısıtır. Atmosferdeki gazlar yeryüzündeki ısının bir kısmını

tutar ve yeryüzünün ısı kaybına engel olur. (CO2 havada

en çok ısı tutma özelliği olan gazdır.) Atmosferin, ışığı

geçirme ve ısıyı tutma özelliği vardır. Atmosferin ısıyı

tutma yeteneği sayesinde suların sıcaklığı dengede kalır.

Böylece nehirlerin ve okyanusların donması engellenmiş

olur. Bu şekilde oluşan atmosferin ısıtma ve yalıtma

etkisine sera etkisi denir. Atmosfer cam seralara benzer bir

özellik gösterir. Son yıllarda atmosferdeki CO2 miktarı

hava kirlenmesine bağlı olarak hızla artmaktadır. Metan,

ozon ve kloroflorokarbon (CFC) gibi sera gazları çeşitli

insan aktiviteleri ile atmosfere katılmaktadır. Bu gazların

tamamının ısı tutma özelliği vardır. CO2 ve ısıyı tutan

diğer gazların miktarındaki artış, atmosferin ısının

yükselmesine sebep olmaktadır. Bu da küresel ısınma

olarak ifade edilir. Bu durumun, buzulların erimesi ve

okyanusların yükselmesi gibi ciddi sonuçlar doğuracak

iklim değişmelerine yol açmasından endişe edilmektedir.

İnsan faaliyetlerinin küresel ısınmaya katkısı; enerji

kullanımında %49, endüstrileşmede %24,

ormansızlaşmada %14 ve Tarımda %13’tur.

KÜRESEL ISINMA Küresel ısınma, dünyadaki yaşamın sürdürüldüğü

ekosistemlerin bütüncül yapısını tehdit eden, binlerce bitki

ve hayvan türlerinin yok olmasına neden olan, insan

yaşamını etkileyen, aşırı sıcaklık, yangın, susuzluk,

kuraklaşma gibi diğer meteorolojik afetlerin artmasına

sebep olan bir oluşumdur. Küresel Isınmaya Neden Olan

Etmenler Dünyada nüfus yoğunluğunun aşırı bir şekilde

artması, yoğun göç ve kentleşme hareketleri, yaşam

standartlarının yükselmesi, Endüstri Devrimi’den

günümüze kadar yoğunlaşan sanayi üretimindeki artışların

sonuçları olarak yaklaşık son 150 yıldır gittikçe artan ve

aşırı miktarda tüketilen petrol, kömür ve doğalgaz gibi

fosil yakıtları ve arazi örtüsündeki değişimler nedeniyle,

büyük miktarda zararlı gaz ve parçacıkların atmosfere

salınması, küresel ısınmaya neden olan en önemli

etkenlerdir.

KÜRESEL İKLİM

DEĞİŞİKLİĞİ İnsanın yaptığı ve hala da yapmakta olduğu tahribatın

sonucu olarak toprak, su ile birlikte havanın bileşimi

önemli ölçüde bozulmaktadır. Hızla artan sanayi ve

yerleşim bölgelerinde oluşan sera gazları ile cevre ve

atmosfer büyük ölçüde kirlenmekte, havanın ısınma

eğilimi giderek artmaktadır. İnsan iklimi, iklim de

insanı etkilemektedir. Bunun neticesinde insanlık,

küresel iklim değişikliği problemi ile karşı karşıyadır.

Bu nedenle, insanların çeşitli faaliyetlerinden dolayı

atmosferin kimyasal bileşeninin değişimi sonucu

iklimde görülen değişiklikleri azaltmak amacıyla,

Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve

Sözleşmesi yürürlüğe konulmuştur. Küresel ısınma,

atmosferde artan sera gazlarının potansiyel

etkilerinden sadece birini ifade eden bir terimdir.

Küresel İklim Değişikliğinin Belirtileri Son yıllarda

küresel iklim değişikliğinden dolayı hava ve iklim

parametrelerinde gözlenen değişimler şunlardır:

Buharlaşma ve yağmur miktarının artması.

Yağmurun büyük kısmı sağanak şeklinde

olması.

Tundraların erimesi. (Kuzey Kutbu Bozkırı)

Mercanların beyazlaşması.

Buzulların erimesi.

Denizdeki buzulların küçülmesi ve deniz su

seviyesinin yükselmesi.

Orman yangınlarının artması.

Fırtına ve sel hasarlarının artması.

Türkiye'de Olası Etkileri Küresel iklim

değişikliğinden Türkiye olumsuz şekilde

etkilenecektir. Bu olumsuzluklar hazırlanan çeşitli

senaryolara ve IPCC projeksiyonlarına göre

Türkiye'nin de içinde bulunduğu enlemlerde,

sıcaklıklardaki artışların; yağış rejiminde

değişmeler, deniz suyu seviyesinde yükselmeler

ve toprak su içeriğinde önemli azalmalar şeklinde

olacağı tahmin edilmektedir. Bunların sonuçları

aşağıda özetlenmiştir.

Yazın yağışlarda büyük azalma olacak,

buharlaşma artabilecek,

Yağışların mevsimsel dağılımı ve şiddeti

değişecek, ani sellerde artışlar olabilecek,

1987 den beri ortalamanın altında gerçekleşen kar

örtüsü, daha da azalabilecek,

Akım, miktarları azalacak ve pik zamanları

değişebilecek,

Kuraklığın sıklığı ve şiddeti artabilecek.

DÜNYA ANLAŞMA ve

SÖZLEŞMELERİ- ALINAN

ÖNLEMLER Ozon tabakasını incelten maddelerin azaltılmasına ilişkin “Ozon Tabakasının Korunmasına Dair Viyana Sözleşmesi” 1985’te kabul edilmiştir. 2020 sonrası iklim değişikliği rejiminin çerçevesini oluşturan Paris Anlaşması, 2015 yılında Paris’te düzenlenen BMİDÇS 21. Taraflar Konferansı’nda kabul edilmiştir. Anlaşma, 5 Ekim 2016 itibariyle, küresel sera gazı emisyonlarının %55’ini oluşturan en az 55 tarafın anlaşmayı onaylaması koşulunun karşılanması sonucunda, 4 Kasım 2016 itibariyle yürürlüğe girmiştir. Sera gazı emisyonlarının küresel ölçekte artmaya devam etmesi ve iklim değişikliğinin olumsuz etkilerinin giderek daha fazla hissedilir olması üzerine, gelişmiş ülkelerin bağlayıcı yükümlülükler üstlenmeleri için BMİDÇS’ye taraf ülkeler Kyoto Protokolü’nü 1997 yılında Kyoto’da yapılan 3. Taraflar Konferansı’nda kabul edilmiş, 2005 yılında yürürlüğe girmiştir. Ülkemiz Protokol’e 2009 yılında taraf olmuştur. Protokol’e halen 191 ülke ve AB taraftır.

KUZEY KUTBU MU DAHA

SOĞUKTUR, GÜNEY KUTBU MU?

Güney Kutbu, Kuzey Kutbu’ndan çok daha soğuktur. Aslında her iki kutup da soğuk bölgelerdir. Çünkü güneş ışınları kutuplara çok eğik biçimde gelir. Hatta kutup noktalarında yılın altı ayı boyunca güneş hiç doğmaz. Bu yüzden kutup bölgelerinin fazla ısınması mümkün değildir. Bu durum her iki kutup için de geçerli olduğu halde Güney Kutbu, Kuzey Kutbu’ndan çok daha soğuktur. Bunun sebebi iki kutbun göründükleri kadar benzer olmamasıdır. Her ne kadar iki kutup da buzlarla örtülü olsa da Güney Kutbu bir kara parçasıdır, bu yüzden de Antarktika adıyla yedi kıtadan biri olarak kabul edilir. Kuzey Kutbu ise okyanus üzerinde yüzmekte olan bir buz kütlesidir. Güney Kutbu çok kalın bir buz tabakasıyla kaplıdır ve ortalama yükseltisi çok fazladır. Bu da Güney Kutbu’nu çok daha karasal ve soğuk bir yer yapar. Kuzey Kutbu’nu oluşturan buz kütlesinin su üstündeki yüksekliği ise çok azdır ve Kuzey Kutbu, üzerinde yüzdüğü okyanusun ılıman etkisi altındadır. Sonuç olarak Güney Kutbu’ndaki ortalama sıcaklık Kuzey Kutbu’ndakinden çok daha düşüktür.