25 lat polskiego rolnictwa

Bezpieczeństwo żywnościowe w europie

25 lat Polskiego rolnictwa

3

redakcja naukowa: prof. dr hab. inż. Janusz igras

dr zenon pokojskiprof. dr hab. Andrzej Kowalski

prof. dr hab. stanisław Krasowicz prof. dr hab. Jan Łabętowicz

dr hab. Mariusz Matykaprof. dr hab. zofia spiak

dr. hab tadeusz wijaszka - profesor honorowy

pod redakcją naukową prof. dra hab. inż. Janusza igrasa

25 lat Polskiego rolnictwa

Bezpieczeństwo żywnościowe w europie

projekt graficzny: Grupawzórredakcja i korekta: High profile strategic Advisors sp. z o.o.

zdjęcia: piotr Kawka

copyright by High profile strategic Advisors sp. z o.o.warszawa 2014

wszelkie prawa zastrzeżone. żadna część tego opracowania nie może być kopiowana, powielana lub rozpowszechniana bez uprzedniej pisemnej zgody centrum Kompetencji

w puławach.

skrócona wersja raportu w języku angielskim opublikowana jest na stronie internetowej centrum Kompetencji w puławach: www.ckpulawy.com

wydawca

centrum Kompetencji puŁAwy24-110 puławy

al. tysiąclecia państwa polskiego 13

tel. +48 81 565 38 89faks: +48 81 565 38 [email protected]

5

spis treści

„25 lat polskiego rolnictwa” Bezpieczeństwo żywnościowe w Europie

- wstęp 7

Rozdział 1. Rolnicza Mapa mapa Polski 8

1.1 streszczenie 81.2 przestrzeń produkcyjna 91.3 wykorzystanie potencjału rolniczej przestrzeni produkcyjnej 111.4 produkcja roślinna 171.5 nawozy 201.6 produkcja zwierzęca 23

Rozdział 2. Ewolucja przemian polskiego rolnictwa w latach 1989–2014 30

2.1 streszczenie 302.2 ewolucja roli i znaczenia rolnictwa w gospodarce polski 312.3 okres dostosowywania się sektora żywnościowego do akcesji 322.4 10 lat członkostwa polski w ue 322.5 sytuacja dochodowa rolnictwa 362.6 Handel zagraniczny produktami rolno - spożywczymi 39

Rozdział 3. Bezpieczeństwo żywnościowe w globalizującej się gospodarce 48

3.1 streszczenie 493.2 światowy system bezpieczeństwa żywnościowego 493.3 warunki bezpieczeństwa żywnościowego 523.4 Bezpieczeństwo żywnościowe polski 563.5 Bezpieczeństwo żywnościowe a wpr 583.6 Kontrola żywności w polsce 59

Rozdział 4. Wyzwania dla sektora rolno- spożywczego we współczesnym świecie 68

4.1 streszczenie 684.2 Globalizacja i rozwój gospodarki światowej 704.3 Globalizacja rynków finansowych 714.4 unia w poszukiwaniu modelu idealnego 714.5 zjawiska demograficzne a sytuacja gospodarcza 724.6 polska na globalnej mapie 734.7 nowe wyzwania dla polskiego rolnictwa 734.8 sprostać rosnącej konkurencji 744.9 rolnictwo komercyjne, wielofunkcyjne, socjalne 754.10 strategie rozwoju dla rolnictwa 75

Rozdział 5. Innowacyjność polskiego rolnictwa 80

5.1 streszczenie 805.2 rolnictwo precyzyjne w polsce 825.3 Gospodarka nawozowa 855.4 charakterystyka rynku dystrybucyjnego w polsce 975.5 Model doradztwa rolnego 104

Rozdział 6. Statystyki – skala produkcji na tle innych krajów 112

Rozdział 7. Badania socjologiczne liderów opinii w środowisku rolniczym 131

- zakończenie 142

- Bibliografia 144

7

wstęp

w ostatnim ćwierćwieczu obserwowano wiele zmian i przekształceń w polskiej gospodarce. Dotyczyły one także rolnictwa, które aktualnie znacznie różni się od tego z lat 90-tych ubiegłego stulecia oraz z początków XXi wieku.

rolnictwo to obecnie czwarty największy sektor gospodarki w polsce, a jego udział przy tworzeniu pKB kraju jest znacznie wyższy, niż średnio w ue. tereny wiejskie zajmują 93% terytorium polski, żyje na nich prawie 40% ludności. sektor rolno-spożywczy jest znaczącym składnikiem potencjału gospodarczego państwa, gdyż stanowi blisko 8% wartości dodanej brutto ogółem. Jest też miejscem pracy blisko 20% osób czynnych zawodowo. eksport produktów rolno-spożywczych stanowi ponad 12% całkowitej wartości polskiego eksportu. w sektorze tym od kilku lat odnotowuje się dodatni bilans w wymianie handlowej – w 2013 r. wielkość nadwyżki wymiany towarowej produktów rolno-spożywczych osiągnęła nienotowany dotąd poziom 5,7 mld euro wobec 4,3 mld euro w 2012 r. (wzrost o ponad 32%). w ostatnich latach obserwuje się wzrost liczby gospodarstw nowoczesnych, wykorzystujących innowacyjne technologie produkcji. należy także pamiętać, że ok. 1,5 mln gospodarstw objętych jest dopłatami do produkcji rolnej, co istotnie wpływa na jej rozwój. Analizy makroekonomiczne pokazują, że polskie rolnictwo, wraz z przetwórstwem spożywczym, będzie potrafiło dobrze wykorzystać szanse, które pojawiły się na skutek otwarcia dużego i zamożnego unijnego rynku żywności. sprosta także dużej chłonności rynków wschodnich, na których polskie produkty rolno-spożywcze mają już wyrobioną dobrą markę i cieszą się dużym powodzeniem konsumentów.

celem raportu jest pokazanie polskiego rolnictwa w obiektywnym świetle, jako sektora gospodarki zapewniającego bezpieczeństwo żywnościowe polski, ale wpływają-cego także na bezpieczeństwo żywnościowe innych krajów europejskich. chcemy także przełamać niekorzystny stereotyp dominujący obecnie w debacie publicznej w polsce, któ-ry opisuje rolnictwo jako zacofany dział gospodarki, w który nie warto inwestować. w raporcie zamierzamy pokazać polskie rolnictwo jako jeden z najważniejszych działów gospodarki, rozwijający się bardzo dynamicznie i przynoszący społeczeństwu wy-mierne korzyści.

raport został przygotowany z myślą o wywołaniu refleksji i debaty publicznej nad modelem funkcjonowania rolnictwa w polsce. Mamy nadzieję, że nasza praca wzbudzi dyskusję. Liczymy również na to, że jej uczestnicy odniosą się nie tylko do naszych tez oraz wniosków, lecz także zechcą zaproponować dodatkowe, konkretne rozwiązania w celu rozwoju tego ważnego sektora polskiej gospodarki.

tereny wiejskie – 93% pow. kraju, żyje na nich – ok. 40% ludności.sektor rolno –spo-żywczy – miejsce pracy blisko 20% ludności, stanowi ponad 12% pol-skiego eksportu.

8 9

zasiewów dominują zboża, które zajmują obecnie 73,2%. warto zauważyć również syste-matyczny wzrost upraw kukurydzy i rzepaku, maleje natomiast udział ziemniaka, a w ostat-nich latach również buraka cukrowego.

struktura upraw roślin wykazuje duże zróżnicowanie regionalne. w zachodniej części kraju – gdzie gospodarstwa są większe i nowocześniejsze – uprawia się na dużą skalę tzw. gatunki towarowe, tj. pszenicę i rzepak. w regionach o dużym rozdrobnieniu gospodarstw, gdzie produkuje się głównie na własne potrzeby (m.in. na podkarpaciu i w Małopolsce), większy udział w strukturze zasiewów ma ziemniak, niż zboże.

nAwozy po wejściu polski do ue wzrosła intensywność produkcji roślinnej, co związane jest ze zwiększeniem zużycia nawozów mineralnych (szczególnie w województwach o najbar-dziej intensywnej produkcji, m.in.: dolnośląskim czy wielkopolskim). odwrotna tendencja dotyczy zużycia nawozów wapniowych, potrzebnych do odkwaszania gruntów. od lat 90-tych zużycie wapna nawozowego spadło ponad trzykrotnie, na co duży wpływ miała re-zygnacja z dopłat budżetowych do wapnowania gleb po wstąpieniu polski do ue.

proDuKcJA zwierzęcA produkcja zwierzęca to nadal dominujący dział w produkcji towarowej (ponad 55 %), choć w ostatnich latach jej udział się zmniejsza. w dziedzinie tej bardzo wyraźnie zaznaczają się procesy specjalizacji oraz kon-centracji - znaczący wzrost pogłowia bydła i trzody chlewnej nastąpił w gospodarstwach powyżej 50 ha. największa obsada zwierząt występuje w woj. podlaskim i wielkopolskim, najmniejsza - w dolnośląskim i zachodniopomorskim. w wielkopolsce i na Kujawach hodu-je się głównie trzodę chlewną, zaś na podlasiu, Mazowszu i w wielkopolsce bydło, w tym krowy mleczne.

1.2. Przestrzeń produkcyjna

poziom i struktura produkcji rolniczej w polsce są odzwierciedleniem warunków klimatyczno-glebowych, organizacyjno-ekonomicznych i ich zróżnicowania regionalnego. warunki przyrodnicze, oceniane z punktu widzenia produkcji rolnej, są w naszym kraju o 30-40% gorsze w porównaniu z warunkami panującymi w krajach europy zachodniej. polska jest krajem nizinnym – ponad 96% terytorium położone jest poniżej 350 m n.p.m., a tylko 2,9% – powyżej 500 m n.p.m. znaczny wpływ na klimat ma u nas od zachodu ocean Atlantycki, a od wschodu kontynent Azji. polska leży więc w strefie ścierania się wpły-wów klimatu kontynentalnego europejskiego o dość suchych latach i zimnych zimach oraz umiarkowanego z wpływami klimatu atlantyckiego. to tworzy mało stabilne warunki dla produkcji rolniczej. średnia roczna temperatura powietrza waha się w granicach 6,0 do 8,8°c, a okres wegetacyjny wynosi średnio około 220 dni i tylko w części południowo-zachodniej przekracza 230 dni. innym ważnym czynnikiem klimatycznym są opady atmosferyczne. na zachodzie kontynentu sumy opadów są znacznie wyższe. polska zaś, a szczególnie jej środkowa część, (Mazowsze, wielkopolska, Kujawy) należy do regionów o najniższych opadach w europie. średnia roczna suma opadów atmosferycznych wynosi 500-600 mm na nizinach, 600-700 mm na wyżynach i ponad 1000 mm w górach (zróżnicowanie warunków agroklimatycz-nych polski przedstawia rysunek 1).

rozdział 1.roLniczA MApA poLsKi

1.1. Streszczenie

rolnictwo, aktualnie czwarty największy sektor gospodarki w polsce, w ciągu ostatnich 25 lat bardzo się zmieniło. wpływ na to miały zarówno przemiany gospodar-cze dokonujące się w latach 1989-1990, jak i wejście polski do unii europejskiej. ponieważ 93% terytorium kraju zajmują tereny wiejskie, a sposób, w jaki prowadzi się gospodarstwa, sprzyja produkcji bezpiecznej żywności, ważne jest, by należycie wykorzystywać potencjał rolnictwa.

wArunKi przyroDnicze Jednym z najważniejszych, a przy tym niezależnych od polityki czynników kształ-tujących rolnictwo, są warunki przyrodnicze. w polsce są one o 30-40% gorsze niż w kra-jach europy zachodniej. Między innymi dlatego, że w naszym klimacie lata, na które przy-pada duża część okresu wegetacyjnego, są ubogie w opady.

o tym, jak funkcjonuje rolnictwo, decydują też gleby. Dobre i bardzo dobre stano-wią 28,6% ogółu gruntów ornych, średnie 39,1%, natomiast słabe i bardzo słabe - 32,3%. około 80% gleb użytków rolnych polski jest w różnym stopniu zakwaszonych, pozostałe 20% to gleby o odczynie obojętnym i zasadowym. ponieważ większość roślin uprawnych do prawidłowego rozwoju wymaga gleb o odczynie od słabo kwaśnego do obojętnego, eksperci postulują konieczność wprowadzenia tzw. wapnowania.

potencJAŁ poLsKieGo roLnictwA o wykorzystaniu potencjału rolnictwa świadczą trzy czynniki. pierwszym są zaso-by ziemi uprawnej. od 2000 do 2012 r. zmniejszyły się one o 16%. z drugiej jednak strony o 20% wzrosła średnia powierzchnia użytków rolnych (ur) w gospodarstwie. stało się tak, ponieważ spadła ogólna liczba gospodarstw. Drugi czynnik to praca. Jej potencjał jest w naszym kraju nadal gorzej wykorzy-stywany niż w ue, ale na przestrzeni ostatnich lat widać znaczącą poprawę efektywności wykorzystania pracy. trzeci czynnik to kapitał. zależy on od wartości środków trwałych, np. maszyn rol-niczych. w latach 2000-2012 wartość środków trwałych przypadających na 1 ha użytków rolnych zwiększyła się o 35 %. największą dynamiką przyrostu wartości tych środków cha-rakteryzowały się woj. lubuskie, małopolskie, śląskie i świętokrzyskie, najmniejszą zaś po-morskie. najwyższą wartością środków trwałych mają gospodarstwa w woj.: śląskim, mało-polskim, wielkopolskim i łódzkim.

specJALizAcJA zmiany zachodzące w produkcji rolniczej prowadzą do jej koncentracji i specjaliza-cji. Duże, co najmniej stuhektarowe gospodarstwa, celują w produkcję roślin. Gospodar-stwa, które mają 10-50 ha powierzchni, charakteryzują się zarówno produkcją roślinną, jak i zwierzęcą. w gospodarstwach liczących do 10 ha specjalizacja nie występuje.

proDuKcJA rośLinnA Jednym z podstawowych działów rolnictwa w polsce jest produkcja roślinna. w 2012 r. jej wartość stanowiła ok. 40% całej produkcji towarowej. w ogólnej powierzchni

10 11

widłowego rozwoju wymaga gleb o odczynie od słabo kwaśnego do obojętnego, bardzo ważną potrzebą jest realizacja programu wapnowania. natychmiastowego wapnowania wymaga ponad 4 mln ha gruntów ornych, z czego 2 mln ha stanowią gleby średnie i cięż-kie, które po odkwaszeniu stanowić będą wysokiej wartości warsztaty produkcyjne. popra-wa odczynu gleb kwaśnych jest podstawowym czynnikiem zmiany sposobu ich użytkowa-nia oraz korzystnego wpływu na plonowanie roślin.

1.3. Wykorzystanie potencjału rolniczej przestrzeni produkcyjnej

polska dysponuje znacznym areałem użytków rolnych, który jednak systematycz-nie zmniejsza struktura gleb. struktura gleb według jakości i przydatności rolniczej jest specyficzna. Gleby dobre i bardzo dobre (klasy i–iii) stanowią 28,6%, średnie (klasy iVa–iVb) 39,1%, zaś słabe i bardzo słabe (klasy V-Vi) - 32,3% ogółu gruntów ornych. w przypadku trwałych użytków zielonych, tylko 15% stanowią gleby dobre, a po około 42% przypada na gleby średnie i słabe. potencjał produkcyjny polskiego rolnictwa, mimo wysokiego udziału gleb bardzo słabych i słabych, jest znaczny. Jednak stopień jego wykorzystania jest niski i zróż-nicowany regionalnie. Jedną z miar wykorzystania potencjału produkcyjnego są plony zbóż. przeciętnie w polsce uzyskuje się około 3–3,5 tony ziarna zbóż z 1 ha. zdecydowanie lepszym wykorzystaniem tego potencjału wyróżnia się zachodnia część polski.

Rys. 2. wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej według województw

Polska - 66 pkt.

warunki klimatyczne, obok gleb, są czynnikiem decydującym o wykorzystaniu przestrzeni rolniczej, gdyż wpływają na dobór roślin uprawnych i poziom uzyskiwanych plonów. niska jakość przestrzeni produkcyjnej nie tylko ogranicza dobór i plony roślin uprawnych, lecz ma także wiele niekorzystnych następstw w wymiarze gospodarczym oraz środowiskowym. prowadzi bowiem potencjalnie do odłogowania gruntów i degra-dacji krajobrazu. wytworzone z piasków gleby lekkie o dużej przepuszczalności i małej re-tencji, czyli zdolności do okresowego magazynowania wody opadowej, stają się bardzo podatne na suszę glebową. na rysunku 2 przedstawiono zróżnicowanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej we-dług województw. zgodnie z kryteriami Komisji europejskiej, około 53% użytków rolnych polski zaliczono do obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (onw). cecha-mi specyficznymi obszarów onw są: niska produktywność ziemi spowodowana słabą ja-kością gleb, niekorzystne warunki klimatyczne i topograficzne oraz małe i zmniejszające się zaludnienie. w południowej polsce znacznej części gmin przyznano status górskich onw lub obszarów o specyficznych utrudnieniach. najlepsze warunki przyrodnicze do produkcji rolnej występują zaś w południowej, a także południowo-wschodniej części kraju oraz na Kujawach, żuławach i w centralnej części wielkopolski. najważniejszym czynnikiem przyczyniającym się do degradacji krajowych gleb jest ich silne zakwaszenie. około 80% gleb jest w różnym stopniu zakwaszonych (bardzo kwaśnych – 29%, kwaśnych – 28%, lekko kwaśnych – 24%). pozostałe 20% to gleby mające odczyn obojętny i zasadowy. uwzględniając fakt, że większość roślin uprawnych do pra-

Rys. 1. wskaźnik bonitacji agroklimatu polski w skali 100 stopniowej; mapa opracowana z wykorzystaniem algorytmów modeli agroklimatu polski

0 50 60 70 80

82 84 86 88 90 92 94 96 98 100

Źródło: Kozyra J., Górski T. 2004;

12 13

Tab. 1. zmiany średniej powierzchni gospodarstw powyżej 1 ha ur w województwach w latach 2000-2010

Źródło: Kuś J., Matyka M., 2014

Rys. 4. zmiany powierzchni (%) ur w województwach w latach 2000-2012


zieMiA uprAwnA

podstawowym czynnikiem produkcji w gospodarstwie rolniczym są zasoby ziemi uprawnej. w latach 2000–2012 występował trend zmniejszania powierzchni użytków rol-nych (rys. 3). w skali kraju ich powierzchnia w stosunku do stanu z 2000 r. zmniejszyła się o 16% – z 18,4 mln ha w 2000 r. do 15,6 mln ha w 2012 r. (w analizowanym okresie zwięk-szała się zaś powierzchnia lasów, średnio o blisko 27 tys. ha/rok). zmiany w użytkowaniu gruntów są zróżnicowane regionalnie. w województwach charakteryzujących się dużą koncentracją produkcji rolniczej (kujawsko-pomorskie, opolskie, wielkopolskie) powierzch-nia użytków rolnych (ur) szczególnie się nie zmniejszyła. z kolei na terenie województw charakteryzujących się ekstensywnym charakterem produkcji rolniczej, tj. śląskiego, ma-łopolskiego, podkarpackiego, świętokrzyskiego, powierzchnia użytków rolnych znacznie zmalała (rys. 4).

Rys. 3. zmiany powierzchni użytków rolnych w polsce w latach 2000-2012

15650


znacznym zmianom ulegała również koncentracja ziemi wyrażona średnią po-wierzchnią użytków rolnych w gospodarstwie (tab. 1). w skali kraju średnia powierzchnia ur w gospodarstwie zwiększyła się w analizowanym okresie o 1,4 ha (20%). nadal jednak udział użytków rolnych w gospodarstwach większych obszarowo jest w pol-sce zdecydowanie niższy niż średnio w ue (tab. 2).

14 15

znaczna wartość środków trwałych na 1 ha ur w województwach o mniej intensywnym charakterze produkcji (śląskie, małopolskie) może być uwarunkowana dużą ilością maszyn i budynków o małej efektywności i przydatności z punktu widzenia nowoczesnego rolni-ctwa, ale posiadających wymierną wartość majątkową.

specJALizAcJA spośród czynników decydujących o kierunku specjalizacji gospodarstwa pod-stawowe znaczenie ma powierzchnia posiadanych ur (tab. 4). Gospodarstwa średnie i większe (10–50 ha) łączą produkcję roślinną i zwierzęcą, gdyż taka powierzchnia gospo-darstwa uniemożliwia w większości przypadków wypracowanie zadowalającego poziomu dochodów z samej produkcji roślinnej. w przypadku gospodarstw o większej powierzchni przetworzenie produktów roślinnych na zwierzęce stwarza szansę uzyskania większych dochodów i lepszego wykorzystania zasobów pracy. w tej grupie obszarowej w 2010 r. gospodarstwa bezinwentarzowe stanowiły tylko około 20%, a średnia obsada zwierząt wynosiła około 0,8–0,9 DJp3 • ha-1 UR.

Tab. 3. wartość środków trwałych (zł·ha-1 ur) w województwach w latach 2000 i 2010


3 DJP – duża jednostka przeliczeniowa inwentarza –- umowna jednostka liczebności zwierząt hodowlanych w gospodarstwie.

20102000

1 AWU (ang. Adult Work Unit) – zatrudniony w wymiarze 2200 h rocznie.2 Środki trwałe – składniki majątku przedsiębiorstwa, które są przeznaczone do długotrwałego użytkowania, np. maszyny.

Tab. 2. użytki rolne (%) w gospodarstwach o różnej powierzchni w wybranych krajach ue w 2010 r.


Analiza zróżnicowania regionalnego wskazuje, że powierzchnia ur w gospodar-stwie zwiększała się we wszystkich województwach, jednak wystąpiły znaczne różnice w dynamice tego procesu. w największym stopniu średnia powierzchnia ur zwiększyła się w woj. zachodniopomorskim, lubuskim i opolskim. w ujęciu bezwzględnym (ha) parametr ten uległ najmniejszym zmianom w woj. małopolskim, łódzkim i świętokrzyskim, natomiast w ujęciu względnym (%) w woj. łódzkim i podlaskim. zwiększenie średniej powierzchni ur w gospodarstwach możliwe było dzięki zmniejszeniu ogólnej liczby gospodarstw. w analizowanym okresie ogólna liczba gospo-darstw zmniejszyła się o 581 tys. – z 2859 tys. w 2000 r. do 2278 tys. w 2010 r.

prAcA poza ziemią bardzo ważnym czynnikiem produkcji jest praca. w rolnictwie polskim jej zasoby są duże, ale nie w pełni wykorzystane. według danych eurostatu powierzchnia ur przypadająca na jednego pełnozatrudnionego (Awu1) w polsce (7,7 ha) jest niemal czte-rokrotnie mniejsza niż w niemczech (33,5 ha) oraz ponaddwukrotnie mniejsza niż średnio w ue (16,4 ha). niemniej jednak zmiany zachodzące w analizowanym okresie pokazują po-prawę efektywności wykorzystania pracy, czego wyrazem jest zmniejszenie się liczby peł-nozatrudnionych na 100 ha użytków rolnych z 23 Awu w 2000 r. do 15 Awu w 2010 r. zasoby nakładów pracy oraz ich zmiany w latach są znacznie zróżnicowane regio-nalnie. proces przekształceń najintensywniej przebiegał w woj. kujawsko-pomorskim, łódz-kim, mazowieckim, opolskim oraz podlaskim. natomiast w woj. małopolskim i podkarpa-ckim dynamika tych zmian była najmniejsza.

KApitAŁ trzecim, obok ziemi i pracy, czynnikiem produkcji w rolnictwie jest kapitał, który warunkowany jest przede wszystkim wartością środków trwałych2, np. maszyn rolniczych, w przeliczeniu na 1 ha ur (tab. 3). wartość środków trwałych zwiększyła się w latach 2000–2010 średnio dla kraju o 35%. największą dynamiką przyrostu wartości tych środków cha-rakteryzowały się woj. lubuskie, małopolskie, śląskie i świętokrzyskie, najmniejszą zaś woj. pomorskie. najwyższą wartością środków trwałych cechowały się woj. śląskie, małopolskie, wielkopolskie i łódzkie.

16 17

Rys. 5. zmiany (%) udziału zbóż w strukturze zasiewów w latach 2001-2003 i 2010-2012

struktura agrarna wpływa zarówno na strukturę zasiewów, jak i na poziom plonów. wpływ tych uwarunkowań uwidacznia się również przy okazji regionalnego zróżnicowania produkcji roślinnej (rys. 6). Lepiej, z uwagi na to kryterium, wypada zachodnia część polski, charakteryzująca się korzystniejszą strukturą agrarną i wyraźną specjalizacją w towarowej produkcji zbóż, rzepaku, buraka cukrowego.

1.4. Produkcja roślinna

produkcja roślinna jest podstawowym działem rolnictwa w polsce. w 2012 r. jej wartość stanowiła około 40% całej produkcji towarowej. wydajność produkcji roślinnej, wyrażona plonami wybranych roślin lub plonem przeliczeniowym5, jest ważnym kryterium oceny poziomu rozwoju rolnictwa i miarą kultury rolnej. Jej cechą charakterystyczną jest czasowe i regionalne zróżnicowanie struktury zasiewów, wielkości plonów z 1 ha oraz pro-dukcji globalnej. zróżnicowanie zbiorów głównych ziemiopłodów w latach jest pochodną zmian w powierzchni ich uprawy oraz plonowania roślin (tab. 5). w ogólnej powierzchni zasie-wów dominują zboża, które zajmują obecnie 73,2%. w tej grupie roślin około 43% stanowią zboża jare, ale warto zauważyć systematyczny wzrost upraw kukurydzy (tab. 6). wiąże się on z przesuwaniem granicy jej uprawy na północny wschód i wzrostem opłacalności pro-dukcji. udział kukurydzy uprawianej na ziarno i na kiszonkę wzrósł z około 2,5% powierzch-ni zasiewów w 2000 r. do około 6,4% w latach 2008–2010.

Źródło: Kopiński J., 2014

5 Plon przeliczeniowy – plon wyrażony w wartościach porównywalnych, np. jednostkach zbożowych, jednostkach owsianych, suchej masie. Plon przeliczeniowy wylicza się na podstawie współczynników przeliczeniowych produktów rolniczych.

produkcja roślinna jest podstawo-wym działem rolnictwa w pol-sce. w 2012 r. jej wartość stanowiła około 40% całej produkcji towaro-wej.

4 Trwałe użytki zielone – grunty zajęte pod uprawę traw lub innych upraw zielnych

Tab. 4. udział gospodarstw bez produkcji zwierzęcej w grupach obszarowych (psr 2010)


z kolei w grupie gospodarstw dużych (powyżej 100 ha) wyraźnie się uwidacznia specjalizacja w produkcji roślinnej. w 2010 r. około 55% gospodarstw należących do tej grupy całkowicie zrezygnowało z produkcji zwierzęcej, a średnia obsada zwierząt wynosiła tylko 0,19 DJP • ha-1 ur. Brak produkcji zwierzęcej rzutuje na strukturę użytkowania gruntów oraz struktu-rę zasiewów. Gospodarstwa największe wyróżniały się mniejszym udziałem łąk i pastwisk oraz upraw trwałych, a zdecydowanie większym udziałem gruntów ornych pod zasiewa-mi. wśród roślin zbożowych dominują gatunki o większym znaczeniu rynkowym (pszenica – 44% oraz kukurydza zbierana na ziarno – 12%), przy małym udziale zbóż pastewnych, takich jak pszenżyto, mieszanki zbożowe i owies. w dwóch wydzielonych grupach naj-większych gospodarstw (50–100 ha oraz powyżej 100 ha) wyraźnie rejonizuje się również uprawa rzepaku oraz buraka cukrowego. odmienna sytuacja występuje w grupie gospodarstw średnich i większych (10–50 ha), w których jest większa obsada zwierząt. relatywnie duży jest w nich udział trwałych użytków zielonych4, zaś w strukturze zasiewów znaczącą pozycję stanowi kukurydza zbie-rana na kiszonkę, a także pszenżyto, żyto i mieszanki zbożowe. Gospodarstwa tej grupy wyróżniają się lepszym wykorzystaniem ur, gdyż ugorowane jest tylko 1–2% gruntów, przy średniej dla kraju wynoszącej 3%. Gospodarstwa drobne (1–10 ha), a szczególnie te najmniejsze (1–5 ha), w większości produkują na własne potrzeby i w ich przypadku nie można mówić o żadnej specjalizacji. na podstawie informacji o użytkowaniu gruntów oraz obsadzie zwierząt można stwierdzić, że cechuje je bardzo ekstensywna forma organizacji produkcji, o czym świadczy m.in. 80% udział zbóż w zasiewach, a także mała obsada zwierząt i duży udział gruntów ugorowa-nych. należy także podkreślić, że plony głównych roślin uprawnych są wyraźnie zróżni-cowane w zależności od wielkości gospodarstw i ich intensywności (rys. 5). wyższe plony roślin uprawnych uzyskują gospodarstwa towarowe, z reguły większe obszarowo, prowa-dzone bardziej intensywnie przez rolników (przedsiębiorców) o wyższym poziomie wiedzy fachowej. plony zbóż w tej grupie gospodarstw są porównywalne z plonami uzyskiwanymi w krajach mających rozwinięte, intensywne rolnictwo.

18 19

Tab. 6. struktura zasiewów według grup ziemiopłodów w 2000 i 2010 r. (%)


rośliną, której udział również systematycznie wzrasta, jest rzepak zajmujący obec-nie około 9% powierzchni zasiewów. systematycznie maleje natomiast wielkość upraw ziemniaka, a w ostatnich latach również buraka cukrowego. niewielki jest także udział ro-ślin pastewnych, w tym również wieloletnich roślin motylkowatych i ich mieszanek z tra-wami, które zajmują obecnie tylko około 4% w strukturze zasiewów. z ogólnej powierzchni gruntów ornych (10 878 tys. ha w 2010 r.) 10 428 tys. ha jest obsiewanych, a resztę (450 tys. ha) stanowią odłogi i ugory. struktura upraw roślin wykazuje duże zróżnicowanie regionalne (tab. 7).

Tab. 7. udział województw w krajowej powierzchni zasiewów i zbiorach zbóż oraz plony uzyskane w 2011 r.


Tab. 6. struktura zasiewów według grup ziemiopłodów w 2000 i 2010 r. (%)


Rys. 6. produkcja roślinna – jedn. zboż./ha ur (średnio 2010-2012)


20 21

Rys. 7. zmiany poziomu nawożenia (npK) i wydajności w polsce


Rys. 8. regionalne zróżnicowanie poziomu nawożenia (2010-2012)

Źródło: Kopiński J., 20146 Nawozy NPK – wieloskładnikowe nawozy mineralne zawierające azot (N), fosfor (P) i potas (K) w postaci przyswajalnej przez rośliny.

zachodnia część kraju charakteryzuje się większą przeciętną powierzchnią gospodarstwa, mniejszym rozdrobnieniem gruntów, większymi możliwościami stosowania nowych tech-nologii, a także wyższymi plonami roślin uprawnych, większym udziałem w zasiewach tzw. gatunków towarowych, tj. pszenicy i rzepaku, oraz większą skalą produkcji. w regionach o dużym rozdrobnieniu gospodarstw, czyli w woj. małopolskim i podkarpackim, z reguły ukierunkowanych na samozaopatrzenie rodzin rolniczych, większy udział w strukturze za-siewów ma ziemniak, mniejszy zaś zboże. największym udziałem w krajowej powierzchni zasiewów zbóż charakteryzują się natomiast woj. wielkopolskie, mazowieckie i lubelskie, gdzie produkuje się niemal 1/3 ogólnego wolumenu ziarna. warunki cenowe powodują, że rozszerza się uprawa pszenicy i jęczmienia na glebach przeznaczanych pod żyto. najwyższe plony zbóż osiągają gospo-darstwa zlokalizowane w woj. opolskim i dolnośląskim, najniższe natomiast w woj. podla-skim i mazowieckim (tab. 8). Jeśli chodzi o uprawę buraka cukrowego, to blisko 78% krajowej powierzchni upra-wy tej rośliny skoncentrowane jest w sześciu województwach (dolnośląskim, kujawsko--pomorskim, lubelskim, mazowieckim, opolskim i wielkopolskim). podobna koncentracja widoczna jest w uprawie rzepaku. ponad 78% powierzchni uprawy tej rośliny jest zlokalizo-wane w siedmiu województwach (dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, opolskim, pomor-skim, warmińsko-mazurskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim). regiony te wyróżnia-ją się dużym udziałem gospodarstw większych obszarowo. na terenie woj. podlaskiego z kolei widoczny jest duży udział roślin pastewnych uprawianych na gruntach ornych, co jest wynikiem m.in. niskiej jakości użytków zielonych oraz upowszechniania w tym regionie uprawy kukurydzy na kiszonkę, stanowiącej istotne źródło paszy energetycznej dla bydła.

1.5. Nawozy

po wejściu polski do unii europejskiej obserwujemy dynamiczny wzrost intensyw-ności produkcji roślinnej, powodowany głównie zwiększeniem zużycia nawozów mineral-nych (rys. 7). najwyższy średni przyrost zużycia nawozów mineralnych (ponad 40 kg npK6∙ ha-1 ur w ciągu 8 lat) nastąpił w województwach o najbardziej intensywnej produkcji: dol-nośląskim, opolskim, wielkopolskim, łódzkim i kujawsko-pomorskim (rys. 8). na ogół jed-nak wzrastającej intensywności produkcji rolniczej w zakresie nawożenia nie towarzyszyło podobne tempo wzrostu plonowania roślin (rys. 7). najmniejsze zużycie npK w nawozach mineralnych odnotowano w woj. małopolskim i podkarpackim. Dodatkowo w woj. małopolskim zarysowała się tendencja zmniejszania zużycia npK (tab. 8). zróżnicowane tempo wzrostu zużycia nawozów ilustruje rysunek 9. zupełnie odmienną tendencję odnotowano w przypadku zużycia nawozów wap-niowych (rys.10). w latach 90. zużycie tych nawozów kształtowało się na dość stałym pozio-mie, oscylującym wokół około 100 kg cao∙ha-1 ur. Jednak w ostatnim czasie odnotowano drastyczny spadek ich zużycia do poziomu niespełna 33 kg cao∙ha-1 ur w 2011 r. Dyna-miczna tendencja spadkowa zużycia nawozów wapniowych była, i nadal jest, w dużej mie-rze spowodowana koniecznością rezygnacjiz dopłat budżetowych do wapnowania gleb po wstąpieniu polski do ue. zużycie nawozów wapniowych jest jednak w bardzo dużym stopniu zróżnicowaneregionalnie. szczególnie niekorzystna sytuacja pod tym względem występuje w woj. świę-tokrzyskim, małopolskim, podkarpackim i podlaskim. pozytywnie należy natomiast ocenić poziom zużycia tych nawozów w woj. opolskim, zachodniopomorskim i dolnośląskim.

22 23

1.6. Produkcja zwierzęca

w polsce produkcja zwierzęca jest dominującym działem w strukturze towarowej produkcji rolniczej. w ostatnich latach jej udział się zmniejszał, ale nadal przekracza 55%. Duża zmienność opłacalności produkcji zwierzęcej, powodowana wahaniami cen produk-tów zwierzęcych i pasz, przyczynia się do dużych zmian stanu pogłowia wszystkich gatun-ków zwierząt gospodarskich. po wprowadzeniu zasad gospodarki rynkowej pod koniec lat 80-tych w 1989/90 r. nastą-pił spadek pogłowia wszystkich gatunków zwierząt gospodarskich. Dopiero od 2000 r., a szcze-gólnie po wejściu polski do ue oraz wprowadzeniu limitowania produkcji mleka, nastąpi-ła pewna stabilizacja zarówno pogłowia, jak i produkcji zwierzęcej. zaznaczają się jednak wyraźnie procesy specjalizacji oraz koncentracji tej produkcji wymuszane przez wzrasta-jącą konkurencję na rynku. w ciągu ostatnich lat nastąpił znaczący wzrost pogłowia bydła i trzody chlewnej w gospodarstwach rolnych powyżej 50 ha ur. rolnictwo polskie charakteryzuje znaczne terytorialne zróżnicowanie obsady zwierząt (tab. 9). zróżnicowanie obsady zwierząt gospodarskich na 100 ha użytków rolnych przedstawiono na rysunku 11. w analizowanym okresie średnia obsada zwierząt w polsce zwiększyła się o 7% z 44,8 do 47,6 DJp·100 ha-1 ur. największa obsada zwierząt występuje w woj. podlaskim i wielkopolskim (71–78 DJp·100 ha-1 ur), a najmniejsza w dolnośląskim i zachodniopomorskim (ok. 18–19 DJp·100 ha-1 ur). obsada zwierząt zwiększała się najszyb-ciej w woj. warmińsko-mazurskim i podlaskim, natomiast w woj. podkarpackim, małopol-skim i lubelskim uległa znacznemu zmniejszeniu (rys. 12).

Rys. 10. zużycie wapna nawozowego w kg/ha ur w latach 1987-2011

Źródło: GUS

Tab. 8. poziom nawożenia mineralnego npK w województwach w latach 2001- 2011


Rys. 9. zmiany zużycia nawozów – npK w 3-leciach 2002-2004 i 2010 -2012

1powierzchnia użytków rolnych wykorzystywanych rolniczo

24 25

zróżnicowanie regionalne widoczne jest także, jeśli popatrzeć na ukierunkowanie produkcji zwierzęcej. w woj. wielkopolskim i kujawsko-pomorskim występuje największa koncentracja trzody chlewnej. natomiast woj. podlaskie, mazowieckie i wielkopolskie cha-rakteryzują się największym udziałem pogłowia bydła, w tym krów mlecznych (tab. 10).

Tab. 10. udział województw w krajowym pogłowiu bydła i trzody chlewnej w 2010 r. (%) na tle udziału w powierzchni ur


Tab. 9. obsada zwierząt gospodarskich w województwach w latach 2001–2011

Źródło: Kuś J., Matyka M., 2014 1 powierzchnia użytków rolnych wykorzystywanych rolniczo

1 powierzchnia użytków rolnych wykorzystywanych rolniczo

Rys. 11. obsada zwierząt (DJp/100 ha¯1 ur)1 średnio 2010-2012


Rys 12. zmiany (%) pogłowia zwierząt w DJp w latach 2001-2003 i 2010-2012


26 27

zmiany te znajdują również pełne potwierdzenie w analizach prowadzonych przez Agencję rynku rolnego. w latach 2005–2012 liczba hurtowych dostawców mleka w polsce zmniejszyła się z 311 tys. do 156 tys., czyli prawie o 50%. w tym samym czasie przeciętna ilość mleka dostarczanego przez jedno gospodarstwo wzrosła ponaddwukrotnie, z 27 do 61 ton w ciągu roku (rys. 13). w analizowanym okresie zmniejszyła się o 75% również liczba gospodarstw posiadających chów trzody chlewnej (tab. 12). Jednak ponad dwukrotnie wzrosła liczba gospodarstw utrzymujących większe stada trzody. wyraźnie zwiększyła się np. liczba du-żych ferm (z 1,7 tys. do 2,7 tys.). ta grupa gospodarstw utrzymuje już blisko 50% całego pogłowia trzody chlewnej.ważniejsze kierunki zmian w polskim rolnictwie po roku 1989 przedstawia tabela nr 13.

Rys. 13. Liczba hurtowych dostawców mleka (tys.) oraz średnia wielkość sprzedaży (tony)


Źródło: Fotyma M., Krasowicz S., 2007

Tab. 13. ważniejsze kierunki zmian w polskim rolnictwie po roku 1989

Ważniejsze cechy charakterystyczne sfer

technosfera socjosfera infosfera

Zmiana priorytetówgospodarowania (zamiastmaksymalizacji –optymalizacja), rozwój zrównoważony,ekstensyfikacja produkcji po1989 r., stabilizacja plonów,zmniejszenie pogłowia bydła i owiec, uproszczenia w produkcji roślinnej, nadmiar-produkcji, wyłączanie gruntów z produkcji, zainteresowanie różnymi systemami gospodarowania

Znaczący spadek zatrudnieniaw rolnictwie (także istnienie bez-robocia), relatywnie niższy poziom wykształcenia i mobilności ludności wiejskiej, przyspieszenie wymianypokoleń w rolnictwie, dużeznaczenie wsparcia socjalnego, a w ostatnich latach dopłat, po-szukiwanie pracy za granicą, próby wykorzystania wielofunkcyjności obszarów wiejskich, wzrost świadomości ekologicznej, troskao bezpieczeństwo żywnościowe

Intensywny rozwój sferyinformacji (komputery,potem Internet, telefoniakomórkowa, telewizja),malejące znaczenieprzekazu ustnego,ewolucja doradztwarolniczego od technologicznego do ekonomiczno-organizacyjnego

Tab. 12. Gospodarstwa prowadzące chów trzody chlewnej (tys.)

7Dochód parytetowy – dochód porównywalny ze średnią płacą w gospodarce.

szczególnie duże zmiany nastąpiły w polsce, jeśli chodzi o koncentrację produkcji. w ostatnich latach widoczna jest tendencja do koncentracji produkcji mleka, przyczyniająca się także do wzrostu mleczności krów w kraju. średnia wydajność mleka pozyskiwanego od jednej krowy w 2000 r. wynosiła 3668 litrów, w 2006 r. kształtowała się na poziomie 4200 litrów, a w 2010 r. wzrosła do 4487 litrów. zmieniła się jednak struktura gospodarstw utrzymujących krowy mleczne. w la-tach 1996–2012 liczba takich gospodarstw zmniejszyła się ponad trzykrotnie, szczególnie zaś drastycznie zmalała liczba gospodarstw utrzymujących małe stada krów (do 10 sztuk). w tym samym czasie wzrastała jednak liczba gospodarstw posiadających większe stada, stwarzające możliwości uzyskiwania parytetowego dochodu7 z pracy w gospodarstwie. Jako przykład można podać, że w analizowanym okresie liczba gospodarstw posiadają-cych stada krów liczące od 20 do 50 sztuk wzrosła aż dziewiętnastokrotnie. w 2012 r. już ponad 70% całkowitego pogłowia krów znajdowało się na terenie gospodarstw posiadają-cych stada powyżej 10 sztuk (tab. 11).

Tab. 11. Gospodarstwa utrzymujące krowy (tys.)



1 powierzchnia użytków rolnych wykorzystywanych rolniczo

30 31

ożywienie inwestycyjne. wzrósł popyt na maszyny rolnicze, a także na inne dobra inwesty-cyjne. Do tego stopnia, że sprzedawano ich około dwukrotnie więcej niż dotąd. w okresie członkostwa polski w ue zwiększył się eksport rolno-spożywczy, co przy-czyniło się do podwojenia naszego udziału w całkowitym eksporcie rolno-spożywczym ue – z 1,7% w 2003 r. do 4,1% w 2012 r. obecnie polska zajmuje ósme miejsce wśród naj-ważniejszych eksporterów żywności ue. na rynek unijny eksportujemy głównie produkty przetworzone, m.in. wyroby cukiernicze (1,67 mld euro), mięso czerwone i podroby (1,48 mld euro), wyroby tytoniowe (1,39 mld euro), przetwory z owoców (1,04 mld euro), mięso drobiowe i podroby (0,96 mld euro), mleko i produkty mleczarskie (1,14 mld euro), ryby i skorupiaki (0,84 mld euro), przetwory mięsne (0,62 mld euro) oraz zboże (0,62 mld euro). natomiast z ue importujemy przede wszystkim produkty roślinne i roślinne przetworzone. Drugim po ue odbiorcą polskich produktów rolno-spożywczych są kraje wnp, przede wszystkim rosja. w 2013 r. sprzedaż na ten rynek zwiększyła się o 8,6% do 2,19 mld euro. Kolejnymi importerami produktów rolno-spożywczych z polski są kraje trzecie, niezaliczane do żadnego ugrupowania, np. chiny. Do nich w 2013 r. wyeksportowaliśmy produkty rolno-spożywcze o wartości 1,58 mld euro, czyli o 20% więcej niż rok wcześniej. w dalszej kolejności wysyłamy żywność na rynek krajów nAFtA (Kanada, Meksyk, usA), krajów kandydujących do ue i krajów eFtA (islandia, Liechtenstein, norwegia, szwajcaria). reasumując – handel zagraniczny to ważny czynnik stabilizujący krajowe ryn-ki produktów rolnych. w polsce dynamika produkcji rolnictwa i przemysłu spożywczego przewyższa dynamikę popytu na żywność. większa część przyrostu produkcji sektora jest kierowana na rynki zagraniczne, co oznacza, że eksport stał się ważnym kanałem zagospo-darowania nadwyżek. tym samym stanowi bardzo ważne źródło wpływów dla krajowego przemysłu spożywczego. to z kolei ma korzystny wpływ na koniunkturę w wielu branżach rolnictwa i przemysłu spożywczego. ukształtowana struktura towarowa handlu produkta-mi rolno-spożywczymi jest korzystna dla polskiej gospodarki i potwierdza tezę o proeks-portowym charakterze rozwoju krajowego przemysłu spożywczego.

2.2. Ewolucja roli i znaczenia rolnictwa w gospodarce Polski

Lata 90. zapisały się w historii polski jako okres transformacji ustrojowej. w sektorze żyw-nościowym proces ten rozpoczął się wcześniej niż gdzie indziej. Latem 1989 r. uwolniono (z niewielkimi wyjątkami) ceny produktów, co dało początek liberalizacji rynku. zasadnicze zmiany ustroju ekonomicznego państwa wprowadzono na początku 1990 r. nowe ustawo-dawstwo eliminowało krok po kroku centralistyczne instrumenty regulowania gospodarki i wprowadzało rozwiązania rynkowe. najważniejsze i najgłębiej sięgające okazały się nowe regulacje makroekonomiczne, w tym m.in.:

• zniesienie rozdzielnictwa deficytowych dotychczas dóbr,• proklamowanie wolności gospodarczej (wszelka działalność, która nie jest prawnie za-

broniona, jest dozwolona),• uwolnienie cen, • wdrażanie nowej polityki pieniężnej (elastyczne kształtowanie kursów dewizowych,

zakończone wprowadzeniem wewnętrznej wymienialności złotego),• pakiet przedsięwzięć antyinflacyjnych, • uwolnienie handlu zagranicznego,• prywatyzacja własności państwowej (w tym również w rolnictwie),• „uspółdzielczenie” spółdzielczości. wszystkie te zmiany ukształtowały całkowicie nowe otoczenie rolnictwa. o ile nie-wiele z nich było adresowanych bezpośrednio do tego sektora (z wyjątkiem tych z sierpnia 1989 r.), o tyle okazało się, że rolnictwo – jako układ otwarty – wchłaniało owe zmiany, sto-sunkowo szybko stając się elementem nowych struktur gospodarczych. potwierdziło to za-łożenia tezy, która mówi o tym, że koniunktura rolnicza w decydującym stopniu zależy od ogólnej koniunktury gospodarczej.

rozdział 2. ewoLucJA przeMiAn poLsKieGo roLnictwA w LAtAcH 1989–2014

2.1. Streszczenie

w sektorze żywnościowym transformacja rozpoczęła się wcześniej niż w innych sektorach gospodarki, bo już latem 1989 r. wtedy doszło do liberalizacji rynku, możliwej m.in. dlatego, że w rolnictwie dominowała własność prywatna. zasadnicza zmiana ustro-ju ekonomicznego państwa nastąpiła na początku 1990 r. w tym czasie zaczęto wprowa-dzać rozwiązania rynkowe. najważniejsze okazały się nowe regulacje makroekonomiczne, w tym m.in. proklamowanie wolności gospodarczej czy uwolnienie handlu zagranicznego.

początKi trAnsForMAcJi GospoDArczeJ na początku lat 90. nastąpiło otwarcie na zagranicę, lecz głównie importowe (szan-se eksportowe za nim nie nadążały). problemem był nie tyle wzrost importu, ile wypieranie produkcji krajowej przez import ze względu na jej niedostateczną konkurencyjność. nie brakuje opinii, że polska nie chroniła dostatecznie swojego sektora żywnoś-ciowego, co sprawiało, że coraz to większe enklawy poszczególnych rynków branżowych kształtowane były przez firmy zagraniczne, a silna konkurencja zewnętrzna zmniejszała szansę polskich wytwórców. od ostatniej dekady ubiegłego stulecia aż do 2003 r. utrzymywało się ujemne sal-do handlu zagranicznego. wartość eksportu pod koniec ostatniej dekady ubiegłego stu-lecia z trudem przekraczała 3 mld usD, a wartość importu przekraczała 3,5 mld usD. na-stąpiły znaczące zmiany w geografii polskiego eksportu. zwiększył się eksport towarów rolno-spożywczych do ue, a także krajów ceFtA. Mniej eksportowaliśmy do krajów byłego zsrr, w tym przede wszystkim do rosji. ponadto w eksporcie zmniejszał się udział produk-tów zwierzęcych, wzrastał natomiast udział produktów roślinnych nieprzetworzonych. sytuacja zaczęła się zmieniać na początku XXi w. szczególnie szybki wzrost obro-tów handlowych nastąpił od 2003 r., wiązał się on z przyspieszeniem liberalizacji wymiany handlowej z ue. polska przekształciła się z importera netto, którym była do 2002 r., w coraz bardziej liczącego się eksportera netto żywności. w latach 2000–2013 wartość eksportu zwiększyła się blisko siedmiokrotnie, a importu ponadczterokrotnie. skutkiem tego w 2013 r. nadwyżka handlowa w obrotach żywnością zbliżyła się do 6 mld euro.

poLsKA wcHoDzi nA europeJsKi ryneK na przełomie wieków gospodarka światowa była spowolniona, co nie wpływało korzystnie na sytuację rolnictwa. w takich okolicznościach rolnicy obawiali się wejścia do unii europejskiej. zwolennicy integracji zaznaczali jednak, że wejście przyspieszy wzrost gospodarczy, a to on jest przecież warunkiem rozwoju rolnictwa. Akcesja faktycznie do tego doprowadziła. niedługo po niej zwiększył się m.in. eksport towarów, i to o 141%. Do opowiedzenia się za wejściem polski do ue skłoniły rolników także obietnice dotacji. i tutaj oczekiwania zostały spełnione – sektor rolniczy w okresie członkostwa został wsparty z bu-dżetu ue-27 kwotą blisko 30 mld euro. Badania opinii społecznej wskazują, że po 10 latach członkostwa ponad 60% rolników akceptuje członkostwo w ue. członkostwo w ue, głównie za sprawą różnego rodzaju dofinansowań, poprawi-ło sytuację dochodową polskich rolników. co więcej, dynamika wzrostu dochodów go-spodarstw domowych rolników była wyższa niż w pozostałych grupach społeczno-eko-nomicznych. Jeżeli chodzi o przedsiębiorców rolnych (zarówno producentów, jak i tych świadczących usługi), to po akcesji ich sytuacja ekonomiczno-finansowa była nie tylko dobra, lecz także stabilna. istotną konsekwencją wzrostu dochodów rolników było duże

32 33

Tab. 1. Kwota transferów środków wpr, które napłynęły do polski (dane w euro)

Źródło: Dane Eurostatu

koncentracji (wzmocniło je wejście naszego kraju do ue). w okresie 2002–2013 średni ob-szar ogółu gospodarstw rolnych powyżej 1 ha ur w polsce powiększył się o 15,6%. ponad 80% tego wzrostu nastąpiło w latach 2003–2013. skalę proefektywnościowych przeobrażeń strukturalnych najlepiej obrazują zmia-ny w wielkości grupy gospodarstw mających szanse na rozwój i sprostanie konkurencji. za takie w polskich warunkach uznaje się gospodarstwa 30-hektarowe i większe. w latach 2002–2013 ich udział w ogólnej liczbie gospodarstw o areale powyżej 1 ha ur zwiększył się z 6 do 9%, a obszar ziemi w ich dyspozycji – z 26,5% w 2002 r. do 44,3% w 2013 r.

prAcA w 2013 r. populacja wnosząca wkład pracy w działalność rolniczą prowadzoną przez indywidualne gospodarstwa rolne i nieotrzymująca za nią wynagrodzenia liczyła 3669,4 tys. osób10, przy czym była to zbiorowość o 8,9% mniejsza niż 10 lat wcześniej11. Jeżeli wyrazimy ich pracę w ekwiwalencie pełnego etatu, czyli w pełnozatrudnionych12, to za-uważymy, że w latach 2003–2013 zbiorowość ta zmniejszyła się z 2044,7 do 1769,9 (o 13,4%). z badań wynika, że zwiększa się liczba osób posiadających gospodarstwo powyżej 1 ha ur, które pracują wyłącznie poza rolnictwem. ich liczebność oszacowano w 2013 r. na blisko 460 tys., podczas gdy w 2003 r. było ich około 305 tys. utrzymujące się, pomimo korzystnych trendów, rozdrobnienie agrarne jest kon-sekwencją wcześniejszych opóźnień rozwojowych, których niwelowanie nie zależy od zmian w sektorze rolniczym. Dalszy postęp w dywersyfikacji aktywności zawodowej osób z rodzin z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego w głównej mierze tkwi poza rolnictwem. przygotowanie do pracy w sektorach nierolniczych systematycznie się poprawia, o czym świadczą zmiany w poziomie wykształcenia ogólnego ludności w wieku 15 i więcej lat z rodzin z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego13. w latach 2003–2013 odnotowano postęp w liczbie absolwentów szkół średnich i pomaturalnych (z 18 do 34%) oraz wyższych (z 3 do 13%). ponadto w tym czasie odsetek osób, które posia-

10Wszystkie dane dla 2013 r. opracowano na podstawie wyników PSR 2002 i 2011, wyników reprezentacyjnego badania „Struk-tura gospodarstw rolnych” przeprowadzonego przez GUS w 2005 i 2007 r. oraz panelowych badań terenowych zrealizowanych przez IERiGŻ-PIB w 2005 i 2011 r.11Przytaczane informacje dla 2003 r. określono na podstawie wyników PSR 2002, wyników reprezentacyjnego badania „Struk-tura gospodarstw rolnych” przeprowadzonego przez GUS w 2005 r. oraz panelowych badań terenowych zrealizowanych przez IERiGŻ-PIB w 2000 i 2005 r.12Oznacza to, że jedna osoba pracuje w gospodarstwie rolnym 2120 godzin w ciągu roku, czyli pracowała w ciągu roku 265 dni roboczych po 8 godzin dziennie. Tak wyliczony odpowiednik pełnego etatu to jednostka pracy, co skrótowo oznacza się AWU, a w odniesieniu do członków rodziny rolniczej – oznacza się FWU.13Zmiana w poziomie wykształcenia określona na podstawie „Spisu ludności i mieszkań 2002 i 2011 r.” oraz panelowych badań terenowych zrealizowanych przez IERiGŻ-PIB w 2000, 2005 i 2011 r.

2.3. Okres dostosowywania się sektora żywnościowego do akcesji

poprawy sytuacji produkcyjno-ekonomicznej nie przyniósł przełom wieków, kiedy to gospodarka światowa była spowolniona. ukształtowana równowaga produkcyjno-ekonomiczna nie zapewniała satysfakcjonujących dochodów dla 4/5 rodzin związanych z rolnictwem. trudno więc dziwić się rolnikom i mieszkańcom wsi, że byli pełni obaw przed akcesją. niepewność rolników miała swoje źródło w uwarunkowaniach ekonomicznych i społecznych. sytuacja ekonomiczna polskiego rolnictwa była trudna. Dramaturgię wydarzeń zaostrzały propozycje Komisji europejskiej. widoczna była dysproporcja między prawami a obowiązkami. państwa kandydujące musiały przyjąć na siebie w dziedzinie rolnictwa wszystkie obowiązki, wynikające z acquis communautaire8, i to już z pierwszym dniem członkostwa. natomiast pełne prawa miały być przyznane dopiero po dziesięcioletnim okresie przejściowym. tak długi czas, przy zaproponowanych warunkach, według wielu opinii, stanowił realne zagrożenie dla zdolności konkurencyjnych wielu polskich gospodarstw towarowych, w tym przede wszystkim silnych ekonomicznie.zwolennicy integracji zwracali uwagę na duże prawdopodobieństwo przyspieszenia wzrostu gospodarczego. to on jest warunkiem niezbędnym do długookresowego trwałego rozwoju rolnictwa i całego sektora żywnościowego. członkostwo polski w unii europejskiej było niewątpliwie czynnikiem przyspieszającym wzrost gospodarczy. w latach 2003–2013 tempo wzrostu pKB umożliwiało przyspieszenie rozwoju krajowego popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego oraz popytu eksporterów. w tym okresie zwiększyły się one łącznie odpowiednio: spożycie indywidualne o 22,5%, inwestycje o 66%, eksport towarów o 141%. są to wskaźniki rozwoju gospodarczego, skutkujące wzrostem krajowego popytu na żywność (o 14%) oraz bardzo dużym ożywieniem w handlu produktami rolno-spożywczymi, którego obroty zwiększyły się trzykrotnie. szybki wzrost gospodarczy, wraz z podwyżką dochodów ludności, sprzyjał polepszeniu jakości wyżywienia. to z kolei poprawiło strukturę spożycia żywności, a także zwiększyło jej obudowę usługami przetwórczymi i handlowymi. w analizach potencjalnych korzyści i strat związanych z procesem integracji pod-kreślano fakt, że wspólna polityka rolna zapewnia producentom stabilne warunki produk-cji w długim okresie. Dla polskich rolników, narażonych na częste zmiany polityki rolnej, zapewnienie stabilnych warunków produkcji, według wielu opinii, miało okazać się osiąg-nięciem mającym równie duże znaczenie jak pomoc finansowa. po stronie korzyści akcen-towano głównie pożytki finansowe związane z akcesją. wydaje się, że wielkość środków finansowych dla wahających się rolników była argumentem decydującym o opowiedzeniu się w referendum za członkostwem w ue. sektor rolniczy w okresie członkostwa został wsparty z budżetu ue-27 kwotą blisko 30 mld euro (tab. 1). Badania opinii społecznej wskazują, że po 10 latach członkostwa ponad 60% rolni-ków akceptuje członkostwo w ue.

2.4. 10 lat członkostwa Polski w UE

w polsce w 2013 r. w użytkowaniu gospodarstw rolnych powyżej 1 ha ur (użytków rolnych) było ponad 15,2 mln ha ur9, w tym większość (94,7%, czyli 14,4 mln ha) było utrzy-manych w dobrej kulturze rolnej i stanowiły one około 9% wszystkich takich ur, jakimi dysponuje rolnictwo ue-27. Były to jednak grunty o relatywnie niskiej jakości użytkowej z punktu widzenia prowadzonej działalności rolniczej.

KoncentrAcJA w ostatnim dziesięcioleciu w polskim rolnictwie coraz silniej zaznaczają się procesy 8Acquis communautaire – inaczej porządek prawny UE, a więc zbiór zasad prawnych obecnych Wspólnot Europejskich, jak również orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Pierwszej Instancji.9UR w Polsce stanowiły około. 8,8% obszaru gruntów rolniczych UE-27. Większym odsetkiem ziemi rolniczej dysponowały Francja (16,1%), Hiszpania (13,6%), Wielka Brytania (9,6%) i Niemcy (9,3%).

34 35

niewielkie ilości zbóż, a większe tylko w latach dużego urodzaju. Jednocześnie import pod-legał również wahaniom w zależności od sytuacji rynkowej. natomiast po wejściu do ue, niezależnie od wielkości zbiorów, eksportujemy przynajmniej 1 mln t w sezonie, a często powyżej 2 mln t (rekord to 4,5 mln t w sezonie 2012/13). Jednocześnie import ustabilizował się w granicach 1,5–2,5 mln t. polska jest jednym z największych w europie producentów, przetwórców i ekspor-terów rzepaku. przy produkcji przekraczającej 2 mln t ma 11% udziału w produkcji rzepaku w ue i zajmuje z wielką Brytanią trzecią lokatę w produkcji. renomę liczącego się produ-centa i eksportera rzepaku polska utraciła w latach 90., a odzyskała ją po wejściu do ue. polityka ue w zakresie biopaliw dała silny impuls dla rozwoju uprawy. w latach 2004–2013 zbiory wzrosły – z 1 mln t w latach 2000–2003 do 2,1 mln t w ostatnim pięcioleciu. produk-cja rzepaku stała się najszybciej rozwijającym się działem produkcji roślinnej. przy wzroście produkcji, a także wolno rosnącym krajowym zapotrzebowaniu na olej rzepakowy polska stała się liczącym eksporterem rzepaku. rozwija się eksport oleju rzepakowego, zwiększa się też wywóz śruty rzepakowej i margaryn. wartość eksportu oleistych wzrosła w latach 2004–2013 sześciokrotnie, a importu czterokrotnie. pomimo rozwoju eksportu polska – po-dobnie jak cała ue – pozostaje trwałym importerem netto oleistych, a ujemne saldo wy-miany handlowej się pogłębia. wynika to z ograniczonych możliwości rozwoju produkcji roślin oleistych, przy dynamicznie rosnącym krajowym popycie na biopaliwa i pasze wyso-kobiałkowe. polska jest czwartym, po Hiszpanii, włoszech i Francji, producentem świeżych produktów ogrodniczych w krajach rozszerzonej wspólnoty. polska jest też największym w ue producentem jabłek, wiśni, porzeczek, agrestu, malin oraz kapusty, marchwi i bura-ków czerwonych oraz drugim we wspólnocie producentem truskawek, ogórków i cebuli. wzra-sta też udział polski w unijnych zbiorachwiększości warzyw mniej liczących się w krajowej produkcji, a więc brokułów, warzyw dyniowych, porów czy warzyw sałatowych. udział pol-ski nadal nie przekracza jednak 5% unijnych zbiorów tych warzyw. przy stabilnej produkcji nie zmienia się i oscyluje wokół 45–50% udział naszego kraju w unijnej produkcji zagęszczonego soku jabłkowego. z udziałem przekraczającym 50% jesteśmy czołowym w ue producentem mrożonych owoców (truskawek, wiśni, malin, porzeczek, agrestu, śliwek) i soków zagęszczonych z owoców miękkich. Już w drugim roku obecności w ue staliśmy się największym, po Belgii, producentem we wspólnocie mrożo-nych warzyw. Jesteśmy również, przy niewielkich zmianach udziału w unijnej produkcji, największym we wspólnocie i jednym z największych w europie producentem kiszonej kapusty, kiszonych ogórków i suszonej marchwi. w łącznej produkcji przetworów owoco-wych i warzywnych w ue udział polski zwiększył się z około 5% przed akcesją do około 10% średnio w latach 2010-2012. po akcesji polska umocniła się na pozycji największego spośród krajów wspólnoty dostawcy na rynek unijny soków zagęszczonych, mrożonek owocowych oraz kierowanych do przetwórstwa owoców miękkich (głównie truskawek, wiśni, malin i porzeczek) i drugie-go po Belgii dostawcy mrożonych warzyw.

nAsze proDuKty nA świecie polska jest największym w świecie producentem porzeczek i agrestu, a w ostatnich latach także malin. zajmujemy czwarte miejsce w świecie w produkcji jabłek i piąte miejsce w produkcji truskawek, wiśni i marchwi. polska jest drugim w świecie (po chinach) produ-centem zagęszczonego soku jabłkowego i trzecim w świecie (po usA i chinach) producen-tem mrożonych owoców i zagęszczonych soków wytwarzanych z owoców miękkich. znaj-dujemy się w grupie pięciu największych światowych producentów mrożonych warzyw. Jesteśmy pierwszym w świecie eksporterem mrożonych owoców, zagęszczonych soków z owoców miękkich i drugim w świecie eksporterem zagęszczonego soku jabłkowego. w ostatnich latach staliśmy się drugim (po chinach) eksporterem jabłek (w sezonie 2012/13 eksport z polski tych owoców przekroczył eksport z chin).

14 Decytona – jednostka miary stosowana w rolnictwie. Zastąpiła ona stosowaną wcześniej jednostkę miary w postaci kwintala.

dały szkolne kwalifikacje nierolnicze, zwiększył się z 44 do 57%. ocenia się, że w 1999 r. 83–139 tys. gospodarstw (5,2–8,7% ogółu) powiększało wartość posiadanego majątku trwałego. w 2013 r. natomiast cechą taką wyróżniało się już 290–300 tys. gospodarstw (około 17% ogółu), które wytworzyły około 69% krajowej war-tości produkcji rolniczej. Korzystnej zmianie uległy również technologie stosowane w produkcji rolniczej. w latach 2002–2010 nastąpił wzrost udziału gospodarstw posiadających: ciągniki (z 35,9 do 44,6%), kombajny (z 4 do 6,5%), opryskiwacze (z 15,8 do 21,5%).

nAsze proDuKty w ue zwiększeniu intensywności produkcji roślinnej towarzyszył wzrost plonów roślin uprawnych. tylko w latach 2004–2013 plony rzepaku i rzepiku powiększyły się o blisko 48%, buraków cukrowych o blisko 37%, pszenicy o 21%, a roślin strączkowych pastewnych uprawianych na nasiona o 15%. w produkcji zwierzęcej odnotowano również wzrost wydajności jednostkowej zwierząt. średnie roczne tempo przyrostu wydajności mlecznej wynosiło blisko 82 litry w przeliczeniu na jedną krowę w całym tym okresie, a produkcja żywca wieprzowego w przeliczeniu na sztukę średniego stanu rosła w średnim rocznym tempie około 2 kg. w konsekwencji średni roczny udój mleka od jednej krowy wyniósł 4618 l, a produkcja żyw-ca wieprzowego w wadze żywej – 155,8 kg w przeliczeniu na 1 ha ur. Było to konsekwencją postępu genetycznego w chowie zwierząt, zmianie sposobu ich żywienia, poprawie jako-ści pasz własnych oraz kupowanych. należy podkreślić, że w latach 2004–2013 wzrosła wielkość produkcji rolniczej. z danych Gus wynika, że wartość globalnej produkcji polskiego rolnictwa w cenach bieżą-cych w 2013 r. wynosiła 100 671,7 mln zł. Liczona w cenach stałych była o 16,2% wyższa niż w 2000 r., a o 9,8% w stosunku do 2005 r. tym samym średnioroczny realny wzrost wartości produkcji w latach 2005–2013 wynosił 1,63%, podczas gdy w latach 2000–2010 było to 1,47%. polska produkuje ok. 12,7 mln ton mleka i jest czwartym producentem mleka w ue. produkcja mleka jest stabilna, gdyż rosnąca mleczność rekompensuje spadek zwie-rząt. Mleko w coraz większym stopniu jest przetwarzane na produkty o dużym udziale wartości dodanej (sery dojrzewające, jogurty itp.). eksport netto produktów mleczarskich stanowi ok. 1,3 mln t w przeliczeniu na mleko, a jego wartość to 950 mln euro. polska stała się dużym eksporterem serów – przeznaczamy na ten cel około 185 tys. t. polska jest trzecim producentem cukru w ue. potencjał produkcyjny sektora po restrukturyzacji nieznacznie zmniejszył się do około 1900 tys. t, ale znacznie przekracza za-potrzebowanie rynku wewnętrznego, które wynosi około 1600 tys. t. spadek powierzchni uprawy buraków cukrowych do 185 tys. ha został zrekompensowany przez wzrost plonów do 630 dt14/ha. Modernizacja przemysłu cukrowniczego, a także jego bazy surowcowej wpłynęła na efektywność produkcji i przetwórstwa buraków cukrowych. Branża przemy-słu cukrowniczego jest eksporterem netto około 200-300 tys. ton cukru. od początku XXi w. produkcja drobiu w polsce zwiększyła się trzykrotnie, do około 1600 tys. ton. Konsumpcja drobiu wzrosła dwukrotnie do ponad 26kg/os./rocznie co stano-wi 37% całkowitego spożycia mięsa. eksport drobiu jest aż 11-krotnie większy niż w 2000 r. i przekracza 530 tys. ton, co stanowi 33% produkcji. obecnie polska jest czwartym w ue producentem mięsa drobiowego i trzecim jego eksporterem. w 2013 r. wartość tego eks-portu wyniosła ok. 1,2 mld euro. zdobywamy nowe rynki zbytu w Azji i Afryce. polska jest trzecim co do wielkości producentem zbóż w ue. w ostatniej dekadzie średnia wielkość zbiorów wyniosła 27 mln t. Aczkolwiek występowały wahania ich wiel-kości (od 21,7 do 29,7 mln t), które wynikały z czynników losowych. od wielu lat polska była importerem netto zbóż i w zasadzie, nie licząc pojedynczych lat, nadal nim pozostaje. Jednakże po wejściu do ue sytuacja znacznie się zmieniła. przed akcesją eksportowaliśmy

polska produ-kuje ok. 12,7 mln ton mleka i jest czwartym producentem w ue.

polska jest trzecim produ-centem cukru w ue.

polska jest trzecim co do wielkości pro-ducentem zbóż w ue.

36 37

Rys. 1. Dynamika dochodu z czynników produkcji na pełnozatrudnionego w rolnictwie w cenach stałych (2005 = 100)

Źródło: Eurostat, Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa

spadku nadal utrzymuje się wysoka przewaga dochodów, zwłaszcza mieszkańców miast metropolitalnych, nad dochodami ludności wiejskiej. Jest to uwarunkowane m.in. lokaliza-cją najlepiej płatnych zawodów w dużych miastach. na różnice dochodowe między miesz-kańcami miast i wsi wpływ mają także liczba osób w rodzinie oraz poziom wykształcenia domowników. Ludność zamieszkała na wsi legitymuje się niższym poziomem wykształ-cenia niż w mieście. także większy odsetek rodzin wielodzietnych zamieszkuje na wsi niż w mieście, zwłaszcza w porównaniu z dużymi aglomeracjami. w gospodarstwach domowych rolników odnotowano w 2013 r. dalsze zmniejsze-nie się zagrożenia ubóstwem ekonomicznym, w tym skrajnym. w latach 2004–2013 w go-spodarstwach domowych rolników zmniejszył się odsetek osób znajdujących się poniżej: minimum egzystencji z 19,9 do 8,9%, relatywnej granicy ubóstwa z 32,3 do 25,9%, ustawo-wej granicy ubóstwa z 31,6 do 12,1%. w przypadku ustawowej granicy ubóstwa występuje od 2005 r. stałe zmniejszanie się odsetka osób o wydatkach poniżej tego progu. wynika to częściowo z przyjętego mechanizmu ustalania kwot progowych uprawniających do korzy-stania ze świadczeń systemu pomocy społecznej.

Rys. 2. poziom dochodu rozporządzalnego gospodarstw domowych na wsi i w mieście

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań budżetów gospodarstw domowych, GUS

2.5. Sytuacja dochodowa rolnictwa

wsparcie rolnictwa funduszami publicznymi (ue i krajowymi) wpłynęło na popra-wę sytuacji dochodowej polskich rolników, głównie za sprawą płatności bezpośrednich. Korzystne dla rolników i środowiska było wspieranie gospodarstw znajdujących się na ob-szarach onw15. pozytywnie należy ocenić także „przedsięwzięcia rolno-środowiskowe”, wśród których największy zasięg miały działania chroniące wodę i gleby. natomiast za nie-istotny uznano zasięg oddziaływania rent strukturalnych, programu zalesień oraz działań dostosowawczych do standardów ue, a nade wszystko programu wspomagania gospo-darstw niskotowarowych. Dochody rolnicze charakteryzują się dużą zmiennością. zmienność ta bezpo-średnio powiązana jest z wahaniami cen produktów i środków produkcji oraz wolumenu produkcji. w warunkach postępującej integracji rynków rolnych obserwowane wahania cen produktów rolnych podporządkowane są zmianom w wolumenie produkcji na ryn-ku globalnym. w konsekwencji możliwy jest wzrost cen płaconych producentom rolnym na rynku lokalnym, któremu towarzyszy zwiększenie wolumenu krajowej produkcji rolnej. w takim przypadku obserwujemy silny wzrost dochodów rolniczych. sytuacja odwrotna, a więc silny spadek cen światowych i lokalnych w przypadku spadku wolumenu produkcji krajowej, prowadzi do gwałtownego pogorszenia się sytuacji dochodowej rolników. wahania dochodów rolniczych, zwłaszcza w drugim z omawianych przypadków, stabilizowane są za pośrednictwem dopłat bezpośrednich. Dopłaty te mogą mieć charak-ter zarówno długookresowego, jak i doraźnego wsparcia. ta pierwsza forma może budzić wątpliwości w warunkach wzrostu dochodu rolniczego wynikającego z równoczesnej po-prawy warunków wymiany i wielkości produkcji rolniczej. w takiej sytuacji wsparcie jest dodatkowym czynnikiem prowadzącym do zwiększenia amplitudy wahań dochodów rol-niczych. po akcesji do ue dynamika wzrostu dochodów gospodarstw domowych rolników była wyższa niż w pozostałych grupach społeczno-ekonomicznych. w latach 2004–2013 nominalny dochód rozporządzalny rolników wzrósł o 89,7% (realny o 64,3%), a w pozosta-łych grupach gospodarstw następująco: ogółem o 62,2% (38,7%), pracowników o 61,5% (39,3%), pracujących na własny rachunek o 57% (37,2%), a emerytów i rencistów o 51,5% (26,2%). w okresie akcesji przeważały czynniki sprzyjające wzrostowi dochodów rolni-czych, wśród których znaczącą pozycję zajmowały różne formy wsparcia finansowego w ramach wpr, skierowane do sektora rolno-spożywczego, gospodarstw rolników oraz na obszary wiejskie. integracja polski z ue zahamowała tendencję spadkową udziału dochodów z rolni-ctwa w dochodach ogółem. w latach 2004–2013 zwiększył się w dochodzie rozporządzal-nym ogółem udział dochodu z rolnictwa (o 5,4 punktu procentowego) oraz z pracy najem-nej (o 2,6 punktu procentowego). zmniejszył się natomiast ten pochodzący ze świadczeń społecznych oraz socjalnych (o 6,0 punktu procentowego), a także z pracy na własny rachu-nek (o 0,8 punktu procentowego)16. ponadto maleje także różnica dochodów z rolnictwa w polsce w stosunku do rolni-ków w ue-27, chociaż różnice wciąż są bardzo duże (rys. 1).

Badania budżetów gospodarstw domowych wskazują na powolne zmniejszanie się dysproporcji dochodowych między mieszkańcami wsi i miast. w latach 2004–2009 przewa-ga dochodów ludności miejskiej w porównaniu z wiejską zmniejszyła się z 51,4% do 41,1%; analogicznie: w miastach o liczbie mieszkańców 20 tys. i mniej z 24,6% do 16,0%, a w mia-stach o liczbie mieszkańców 500 tys. i więcej ze 105,7% do 95,1%17. na zmiany te miał wpływ wyższy wzrost dochodów ludności zamieszkałej na wsi (wzrost o 58,8%) w porównaniu z mieszkańcami miast (wzrost o 48%), a także prawie dwukrotnie niższa na wsi liczba długo-trwale bezrobotnych, czyli poszukujących pracy przez okres dłuższy niż 12 miesięcy. Mimo

15 ONW – obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania. ONW to tereny, na których produkcja rolnicza jest utrudniona ze względu na warunki naturalne.16 Budżety gospodarstw domowych, GUS.17 Wyniki badań budżetów gospodarstw domowych, GUS.

38 39

charakter powiązań międzygałęziowych w tym obszarze podlegał istotnym zmianom. przez długie lata rolnictwo i przemysł spożywczy nie dysponowały trwałymi nadwyżka-mi produktów. eksportowano niewielkie ilości dóbr dla pozyskania dewiz, które były nie-zbędne dla rozwijania gospodarki. z upływem czasu nadwyżki takie zaczęły się pojawiać, ale jednocześnie wzrastały trudności lokowania ich na rynkach międzynarodowych. uwa-ża się, że polska w okresie realnego socjalizmu wykorzystywała handel zagraniczny (dla dynamizowania rozwoju gospodarczego) w stopniu mniejszym, niż było to możliwe. nie wykorzystywaliśmy szans, jakie zwykle niosą ze sobą kontakty z zagranicą. przyczyn tego stanu rzeczy było wiele. Jako pierwszą wymienić należy z jednej strony niską międzynaro-dową konkurencyjność polskiej gospodarki, co mieści w sobie zarówno niska jakość oferty eksportowej, jak i jej niska konkurencyjność cenowa. z drugiej strony jednak wiadomo, że bez importu nowoczesnych technologii nie można osiągnąć wysokiej konkurencyjności na rynkach światowych. powstawał więc zamknięty krąg zależności. Drugą przyczyną była mało atrakcyjna struktura naszej oferty eksportowej, co z kolei było efektem ukształtowa-nej struktury całej gospodarki (niski udział produktów nowoczesnych i wysokiej jakości). trzecią przyczyną, związaną z poprzednimi, była mała aktywność polskich firm handlu za-granicznego. Ówczesny system gospodarczy nie wymuszał na eksporterach i importerach większej staranności i zapobiegania o atrakcyjne rynki. radykalne zmiany w polskim handlu zagranicznym produktami rolno-spożywczy-mi nastąpiły w okresie transformacji systemowej, a następnie członkostwa polski w ue. szybszy wzrost eksportu niż importu doprowadził do zasadniczej zmiany salda handlu za-granicznego sektora rolno-spożywczego.

poLsKA GospoDArKA otworzyŁA się z początkiem transformacji społeczno-gospodarczej polska gospodarka, w tym również sektor rolno-żywnościowy, rozpoczęła poszukiwanie swojego nowego miejsca na rynkach światowych. w miejsce daleko posuniętej izolacji weszło wyjątkowe otwarcie pol-skiej gospodarki, co pociągnęło za sobą zmiany o zasięgu strategicznym. nastąpiło jedno-stronne otwarcie na zagranicę. Było to głównie otwarcie importowe, za którym nie nadą-żały szanse eksportowe. polski sektor rolno-żywnościowy był chłonny na import wysokiej klasy żywności oraz technologii do przetwórstwa rolno-żywnościowego, jednocześnie nie dysponował dostatecznie atrakcyjną (jakościowo i kosztowo) ofertą eksportową. proble-mem stał się nie tyle wzrost importu, ile raczej wypieranie produkcji krajowej przez import ze względu na jej niedostateczną konkurencyjność. Kraje ue, a także inni wielcy eksporterzy prowadzą politykę ochrony własnego rolnictwa przed konkurencją zewnętrzną. według wielu opinii polska nie chroniła do-statecznie swojego sektora żywnościowego, co sprawiało, że coraz to większe enklawy poszczególnych rynków branżowych kształtowane były przez firmy zagraniczne, a silna konkurencja zewnętrzna zmniejszała szansę polskich wytwórców. Handel zagraniczny w stopniu większym niż pozostałe sektory w latach 90. został poddany przekształceniom typu liberalnego. poza tym, co niosła za sobą otwarta gospodarka rynkowa, handel za-graniczny produktami rolno-spożywczymi został objęty regulacjami traktatowymi (stano-wiącymi część rundy urugwajskiej i porozumienia o rolnictwie, tzw. wto). wywarły one większy wpływ na handel zagraniczny niż instrumentarium rynkowe, ponadto w ich wyniku sy-stem pozostał wprawdzie rynkowy, ale nie był wolny. Miał on wiele cech systemu protekcyjnego. na początku lat 90. rozwiązania polskie były jednak bardziej liberalne niż w krajach ue. wymienione wyżej przyczyny sprawiły, że od ostatniej dekady ubiegłego stulecia aż do 2003 r. utrzymywało się ujemne saldo handlu zagranicznego. wartość eksportu pod koniec ostatniej dekady ubiegłego stulecia z trudem przekraczała 3 mld usD, a wartość importu przekraczała 3,5 mld usD. ujemne saldo kształtowało się między 400 a 1000 usD. wskaźnik pokrycia importu eksportem wynosił około 70%. nastąpiły znaczące zmiany w geografii polskiego eksportu. zwiększył się eksport towarów rolno-spożywczych do ue i krajów ceFtA18, zmniejszył natomiast do krajów byłego zsrr, w tym przede wszystkim do rosji. zmiany w strukturze geograficznej polskiego handlu, a szczególnie eksportu rolno-

po wejściu polski do ue dobra, a ponadto stabilna była sytuacja ekonomiczno--finansowa przedsiębiorstw rolnych, zarówno produkcyjnych, jak i usługowych. w latach 2004–2013 przedsiębiorstwa produkcyjne miały trwałą zdolność generowania zysków na poziomie około 5–10% wartości obrotów, a przedsiębiorstwa usługowe na poziomie około 3-6% (roe 6–15%), stale zwiększały się przychody i wydajność pracy, osiągano poprawę płynności finansowej i wysoką stopę inwestowania. wskaźniki bieżącej płynności finanso-wej, kształtujące się w przedziale 1,5–2,2, wskazują nawet na występowanie w części tych przedsiębiorstw wolnych zasobów kapitału własnego, a stopa inwestowania powyżej 1,5 oznaczała szybki proces modernizacji majątku trwałego przedsiębiorstw rolnych. w sferze zasilania rolnictwa w środki produkcji skutkiem integracji był przede wszystkim duży wzrost cen środków produkcji, towarów i usług kupowanych przez rolni-ków. ceny tych produktów w 2013 r. były o 40% wyższe od stanu z lat 2000–2002 i o 33% wyższe niż w 2003 r. w okresie poakcesyjnym notowano stały wzrost zakupów (i zużycia) nawozów mineralnych, środków ochrony roślin, pasz przemysłowych i usług, przy względ-nej stabilizacji dostaw materiału siewnego, czynników energetycznych czy też paliw. roz-wój realnego popytu na obrotowe środki produkcji, podobnie jak zużycia pośredniego, był więc umiarkowany i nieco niższy od przyrostu produkcji rolnej. odnotowano wyraźny wzrost, a nawet duży wzrost popytu na maszyny rolnicze i inne dobra inwestycyjne. Dwukrotnie wzrosła sprzedaż głównych maszyn rol-niczych i innych wydatków inwestycyjnych. w latach 2003–2013 wartość inwestycji w rolnictwie zwiększyła się w cenach bieżących dwukrotnie (z 2 do 4 mld zł), a w cenach stałych o blisko 38%. A zatem istotnym skutkiem wzrostu dochodów rolników, głównie w wyniku dopłat bezpośrednich, było duże ożywienie inwestycyjne w rolnictwie, umiar-kowany rozwój rynku obrotowych środków produkcji oraz przechwytywanie przez do-stawców i producentów tych środków znacznej części dodatkowych dochodów tej grupy społecznej. przyspieszenie wzrostu gospodarczego polski wpłynęło na ożywienie produk-cyjne w przemyśle spożywczym, poprawę stanu ekonomicznego tego działu gospodarki żywnościowej i zwiększenie aktywności inwestycyjnej. w latach 2004–2013 średnie tempo rozwoju produkcji przemysłu spożywczego, mierzone jej wartością w cenach stałych, wynosiło 5,2% rocznie. w tym okresie tempo rozwoju tego sektora było podobne do wzrostu produktu krajowego brutto, ale o 2/5 niższe niż w latach poprzedniego ożywienia (1993–1998) i o 1/3 wolniejsze niż produkcji całego polskiego przemysłu. pod tym względem efekt integracji był w przemyśle spożyw-czym mniejszy od efektów procesów transformacji dokonanych w poprzedniej dekadzie. w okresie integrowania z ue zmniejszył się także udział produkcji żywności, napojów i wy-robów tytoniowych w całym polskim przemyśle. równocześnie rozwój tej produkcji był ponaddwukrotnie szybszy niż produkcji rolniczej (ok. 1,8–2,6% rocznie) i 2,4 razy szybszy od wzrostu krajowego spożycia tych produktów (2,25% rocznie). oznacza to, że po wej-ściu polski do ue zwiększył się udział przemysłu spożywczego w zagospodarowywaniu produkcji rolniczej oraz w pokryciu krajowego popytu konsumpcyjnego. istotnym źród-łem wzrostu tego sektora był szybki rozwój eksportu produktów przemysłu spożywczego (w tempie 22,5% rocznie), czego skutkiem było to, że w latach 2003–2013 około 55% przy-rostu sprzedaży (w cenach stałych) ulokowano na rynkach zagranicznych, a udział eks-portu w przychodach przemysłu spożywczego zwiększył się dwukrotnie (z 11% w latach 2000–2002 do 31% w 2012 r.). innym niezwykle ważnym źródłem rozwoju tego sektora było utrzymanie wysokiego tempa wzrostu przetwórstwa wtórnego, czyli produkcji żywności wysoko przetworzonej, napojów bezalkoholowych, przekąsek i deserów, która – podob-nie jak w całym minionym dwudziestoleciu – zwiększała się w tempie około 7% rocznie. w okresie integrowania z ue podobnie wysokie było tempo wzrostu produkcji używek (6,7% rocznie).

2.6. Handel zagraniczny produktami rolno‐spożywczymi

w okresie powojennym handel zagraniczny produktami rolno-żywnościowymi, choć niewielki, miał duże znaczenie dla rozwoju polskiego rolnictwa i całej gospodarki.

40 41

potwierdziły się oczekiwania tych ekonomistów, którzy twierdzili, że tylko proces wymuszania efektywności przyniesie trwałą poprawę sytuacji polskiego sektora żywnoś-ciowego. w okresie akcesji polski do ue najważniejszym czynnikiem rozwoju sektora rolno--spożywczego w polsce stał się niezwykle szybki rozwój eksportu żywności, wynikający z konkurencyjności (cenowej i jakościowej) tego sektora na jednolitym rynku europejskim. w latach 2003–2013 wartość polskiego eksportu rolno-spożywczego zwiększyła się z 4010 do 19 960 mln euro, a więc w przeliczeniu na jednego mieszkańca – ze 105 do 470 euro. polska stała się poważnym eksporterem netto żywności, osiągając w 2013 r. dodatnie saldo

obrotów handlowych o wartości 5,7 mld euro (wobec 454 i 836 mld euro w latach 2003 i 2004). polska żywność zyskała uznanie na świecie, a zwłaszcza na wymagającym rynku ue. wskaźnik pokrycia importu eksportem przekracza aktualnie 140.

HAnDeL roLno-spożywczy Handel rolno-spożywczy od lat jest ważną częścią polskiego handlu zagranicz-nego. udział eksportu rolno-spożywczego w eksporcie ogółem w 2013 r. wyniósł 13,1% (wobec 8,4% w 2003 r.). sektor rolno-spożywczy jest jedną z nielicznych gałęzi gospodarki narodowej, która uzyskuje dodatni bilans w wymianie handlowej. w warunkach znaczą-cego deficytu, który występuje w polskim bilansie handlowym (w 2012 r. – 10,6 mld euro i 2,3 mld euro w 2013 r.), wysoka nadwyżka w handlu produktami rolno-spożywczymi ma ogromne znaczenie. szerokie i rosnące powiązania z rynkami zagranicznymi służą nie tylko pozyskiwaniu rynków zbytu dla polskiej żywności, lecz stały się także czynnikiem stabili-zującym cały rynek wewnętrzny, ograniczającym uzależnienie bieżącej sytuacji od wahań koniunktury na rynkach zewnętrznych i gry politycznej. rozwój eksportu rolno-spożywczego w okresie członkostwa polski w ue przyczy-nił się do podwojenia naszego udziału w całkowitym eksporcie rolno-spożywczym ue – z 1,7% w 2003 r. do 4,1% w 2012 r. polska zajmuje ósme miejsce wśród najważniejszych eksporterów żywności ue. wartość salda wymiany handlowej produktami rolno-spożyw-czymi plasuje polskę na piątym miejscu wśród 11 krajów unii europejskiej posiadających

Rys. 3. polski handel zagraniczny produktami rolno-spożywczymi (w mld zł)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych CAAC

-spożywczego, wyznaczyły zmiany w jego strukturze rzeczowej. w eksporcie zmniejszał się udział produktów zwierzęcych – przede wszystkim przetworów mleczarskich i mięsnych, wzrastał natomiast udział produktów roślinnych nieprzetworzonych, zwłaszcza ogrodni-czych. w imporcie towarów rolno-spożywczych zwiększał się udział produktów zwierzę-cych, przede wszystkim mleczarskich.podsumowując doświadczenia tej dekady, należy zwrócić uwagę na następujące fakty:

po pierwsze, otwarcie sektora rolno-żywnościowego na świat okazało się jedno-stronne, importowe. polski rynek był bardzo chłonny na importowane produkty wysokiej jakości, a już zwłaszcza na te pochodzące spoza naszej strefy klimatycznej. eksport napoty-kał natomiast silną konkurencję zewnętrzną.

po drugie, strukturalną cechą tego okresu było narastanie ujemnego salda han-dlu zagranicznego produktami rolno-żywnościowymi. sam deficyt okazał się jednak mniej groźny dla całej gospodarki, niż to bywało w warunkach gospodarki planowej.

po trzecie, rolnictwo polskie osłabiło swoją siłę konkurencyjną na rynkach międzynarodowych. przyczyny tego zjawiska były następujące:

• utrzymywanie przez bank centralny tempa dewaluacji złotówki poniżej stopy inflacji,• zaostrzenie wymagań jakościowych i higienicznych,• narastanie kryzysu rosyjskiego, w wyniku którego polscy eksporterzy zostali wyparci

z dotychczasowych rynków wschodnich m.in. przez eksporterów z usA.

po czwarte, polski sektor żywnościowy, działający w systemie gospodarki otwar-tej, wymagał ochrony. służą temu cła oraz kontyngenty dostępu do rynku. subwencje do eksportu, które w większości krajów stanowią standardowy instrument kształtowania go, nie były dostępne dla producentów polskich. również subwencje pośrednie były w polsce relatywnie niewielkie, o czym świadczyły niskie współczynniki pse. po piąte, wolumen eksportu produktów rolno-spożywczych wzrósł o blisko 40%, natomiast wolumen importu – o blisko 80%. zwiększyło się więc otwarcie polskiego sekto-ra żywnościowego na świat. nie wzmocniło to jednak jego pozycji w całym handlu zagra-nicznym i w gospodarce narodowej. przeciwnie – pozycja ta osłabła. sytuacja ta zaczęła się zmieniać na początku XXi w. szczególnie szybki wzrost obro-tów handlowych nastąpił od 2003 r., i wiązał się on z przyspieszeniem liberalizacji wymiany handlowej z ue. podpisanie w 2002 r. tzw. umowy dwuzerowej z ue (zwiększyła ona dostęp polskich eksporterów do Jednolitego rynku europejskiego) spowodowało przyspieszenie średniego tempa wzrostu wartości wywozu, przede wszystkim dzięki wzrostowi eksportu do krajów członkowskich. wbrew wcześniejszym obawom wynikającym z przestarzałych struktur produkcyj-nych polskiego rolnictwa, opóźnienia technologicznego przemysłu spożywczego, słabiej rozwiniętych struktur rynkowych, braku produktów markowych oraz niskiego poziomu działalności marketingowo-promocyjnej, okazało się, że postęp, jaki osiągnięto w okresie przygotowawczym do integracji z ue, umożliwił wykorzystanie przewag komparatyw-nych w momencie otwarcia rynku unijnego i w późniejszych latach. wcześniej dostęp ten ograniczała polityka handlowa ue, która poprzez niejednokrotnie zaporowe bariery celne skutecznie chroniła rynek wewnętrzny. ponadto dostęp do rynku wewnętrznego na wa-runkach preferencyjnych był ściśle limitowany19. polska przekształciła się z importera netto, którym była do 2002 r., w coraz bardziej liczącego się eksportera netto żywności. w latach 2000–2013 wartość eksportu zwiększyła się blisko siedmiokrotnie, a importu ponadcztero-krotnie. skutkiem tego w 2013 r. nadwyżka handlowa w obrotach żywnością zbliżyła się do 6 mld euro (rys. 3).

18 CEFTA – Środkowoeuropejskie Porozumienie (Stowarzyszenie) Wolnego Handlu, ang. Central European Free Trade Agreement, utworzona 21 grudnia 1992 r. w Krakowie organizacja zakładająca rozbudowaną współpracę gospodarczą państw członkowskich, usuwanie barier celnych we wzajemnym handlu, jak też i tworzenie wspólnego rynku między nimi.19Polityka handlowa UE, którą tworzy system ceł, kontyngentów preferencyjnych, licencji eksportowych i importowych oraz refundacji eksportowych, stanowi integralną część WPR, której celem jest stabilizacja rynku wewnętrznego przy zachowaniu preferencji dla produktów wspólnotowych.

42 43

usA. ich udział w eksporcie z polski w 2013 r. wyniósł 11%, a w imporcie 27%. postępuje proces dywersyfikacji rynków zbytu polskich produktów rolno-spożywczych. na rynek unijny eksportujemy głównie produkty przetworzone, m.in. wyroby cukier-nicze (1,67 mld euro), mięso czerwone i podroby (1,48 mld euro), wyroby tytoniowe (1,39 mld euro), przetwory z owoców (1,04 mld euro), mięso drobiowe i podroby (0,96 mld euro), mleko i produkty mleczarskie (1,14 mld euro), ryby i skorupiaki (0,84 mld euro), przetwory mięsne

Rys. 6. struktura geograficzna polskiego handlu zagranicznego produktami rolno-spożywczymi w 2013 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Handel zagraniczny produktami rolno-spożywczymi. Stan i perspektywy”, nr 21–39, „Analizy Rynkowe” 2005–2014, IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa

Rys. 7. struktura geograficzna polskiego handlu zagranicznego produktami rolno-spożywczymi w 2013 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Handel zagraniczny produktami rolno-spożywczymi. Stan i perspektywy”, nr 21–39, „Analizy Rynkowe” 2005–2014, IERIGŻ-PIwB, ARR, MRiRW, Warszawa›

(0,62 mld euro) oraz zboże (0,62 mld euro). natomiast z ue importujemy przede wszystkim produkty roślinne i roślinne przetworzone (4,83 mld euro) z 49-proc. udziałem unijnego im-portu. Dominują tu przede wszystkim wyroby cukiernicze, oleje, tłuszcze roślinne, a także świeże owoce. na zakup mięsa i podrobów w ue wydano w 2013 r. 1,46 mld euro (15% udzia-łu w unijnym imporcie). spore znaczenie w imporcie miały również kawa, kakao, herbata, przyprawy, ryby i alkohole.

dodatnie saldo tej wymiany (pozostałe kraje ue są importerami netto żywności). przedmiotem polskiego handlu zagranicznego produktami rolno-spożywczymi są przede wszystkim produkty przemysłu spożywczego. szacunkowy udział produktów prze-mysłu spożywczego w całkowitym eksporcie rolno-spożywczym polski sięga aż 80–85%. udział produktów przemysłu spożywczego w imporcie rolno-spożywczym jest niższy i wy-nosi około 70–75% (rys. 4). Handel rolno-spożywczy z kolei odgrywa ważną rolę w polskim handlu zagranicznym. udział eksportu rolno-spożywczego w eksporcie polski ogółem przed akcesją kształtował się w granicach 8–9%, w kolejnych latach wzrósł do blisko 10%, a począwszy od 2009 r. oscyluje w granicach 11–12% (w 2013 r. przekroczył 13%). udział im-portu rolno-spożywczego w imporcie polski ogółem był niższy i w latach 2003–2008 wahał się w przedziale 6–7%. od 2009 r. udział produktów rolno-spożywczych w całym imporcie

nieprzerwanie przekracza 8% (w 2013 r. wskaźnik ten wyniósł 9,2%). zmiany te wynikają z wyraźnie wyższej dynamiki wzrostu obrotów handlowych produktami rolno-spożywczymi niż handlu produktami pozostałych sektorów (rys.5). ponad 70% eksportu rolno-spożywczego lokowane jest na jednolitym rynku. ob-serwuje się jednak wzrost eksportu do krajów rozwijających się, w tym do krajów wspólno-ty niepodległych państw (wnp)20 oraz Azji. są to rynki bardzo chłonne i perspektywiczne dla polskich eksporterów. w 2013 r. wartość eksportu żywności z polski wzrosła prawie do 20 mld euro, w tym wpływy z eksportu do krajów ue-28 wyniosły 15,6 mld euro, do wnp 2,2 mld euro, a do pozostałych krajów również 2,2 mld euro. import wzrósł do 14,2 mld euro, z tego z ue-28 wyniósł 9,8 mld euro, z krajów wnp 0,5 mld euro, a z pozostałych krajów 3,9 mld euro. saldo wymiany handlowej produktami rolno-spożywczymi uległo dalszej poprawie i wyniosło 5,7 mld euro. oznacza to, że z roku na rok wzrasta znaczenie polskich produktów żywnościowych na rynkach zagranicznych. powiązania polskich producentów żywności z rynkiem światowym są asymetrycz-ne. w wymianie towarowej produktami rolno-spożywczymi dominują kraje ue, których udział w eksporcie w 2013 r. wynosił 78%, a w imporcie 69%. Drugim ugrupowaniem, do którego trafiają polskie produkty rolno-spożywcze, są państwa wnp. w 2013 r. eksport do tych krajów stanowił 11% eksportu żywności, import zaś 4%. ważnym odbiorcą polskiej żywności są też pozostałe państwa, w tym m.in.: chiny, Japonia, Korea południowa, a także

Rys. 4. udział produktów przemysłu spożywczego w handlu produktami sektora rolno-spożywczego (w %)

Rys. 5. udział produktów sektora rolno-spożywczego w handluzagranicznym ogółem (w %)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych CAAC

20 Wspólnota Państw Niepodległych – ugrupowanie regionalne, które zrzesza większość byłych republik Związku Radzieckiego.

polska zajmuje ósme miejsce wśród najważ-niejszych ekspor-terów żywności ue.

44 45

eksportu w stosunku do roku poprzedniego o niecałe 140%, Arabia saudyjska, Japonia, izrael oraz zjednoczone emiraty Arabskie. w eksporcie na rynek chiński dominowało mięso wieprzowe oraz produkty mleczarskie, na rynek saudyjski – pszenica, wyroby cukiernicze oraz sery i twarogi. Japończycy kupowali w polsce mięso wieprzowe, a do izraela ekspor-towaliśmy wyroby cukiernicze, cukier oraz wody i napoje bezalkoholowe. spośród krajów azjatyckich duże zainteresowanie zakupem polskiej żywności wykazują m.in. Hongkong, wietnam, Korea południowa. Do krajów nAFtA w 2013 r. wyeksportowano z polski żywność za 337 mln euro, o 4% więcej niż rok wcześniej. wysyłki w tym kierunku stanowiły około 2% polskiego eks-portu rolno-spożywczego. największy udział (74%) w tym ugrupowaniu miały stany zjed-noczone Ameryki, które w 2013 r. zakupiły w polsce żywność za 248,8 mln euro. Były to głównie wyroby cukiernicze, przetwory mięsne oraz napoje alkoholowe, ryby i przetwory. w 2013 r. wartość towarów rolno-spożywczych eksportowanych z polski do krajów kandydujących do ue obniżyła się prawie o połowę, do 175,1 mln euro. spadek dotyczył głównie turcji, która ma największy udział w tym ugrupowaniu (z 196 mln euro w 2012 r. do 65,8 mln euro w 2013 r.). Jest to wynik wzrostu ceł na import wołowiny do tego kraju, której polska w poprzednich latach była znaczącym eksporterem. turcja sprowadzała z pol-ski takie wytwory rolno-spożywcze, jak produkty skrobiowe, słód i grysik, papierosy oraz wyroby cukiernicze. wpływy z eksportu żywności do krajów eFtA w 2013 r. wyniosły 170 mln euro, a sprzedawano głównie przetwory owocowe, oleje, wyroby cukiernicze, ryby i herbatę.

HAnDeL zAGrAniczny Handel zagraniczny jest ważnym czynnikiem stabilizującym krajowe rynki produk-tów rolnych. Dynamika produkcji rolnictwa i przemysłu spożywczego przewyższa dynami-kę popytu na żywność. większa część przyrostu produkcji sektora jest kierowana na rynki zagraniczne, a zatem eksport stał się ważnym kanałem zagospodarowania nadwyżek. tym samym stanowi bardzo ważne źródło wpływów dla krajowego przemysłu spożywczego. to z kolei ma korzystny wpływ na koniunkturę w wielu branżach rolnictwa i prze-mysłu spożywczego. w latach 2009–2010 nieco więcej niż 1/4 produkcji przemysłu spo-żywczego było kierowane na eksport, wobec 13,7% przed wejściem polski do ue. w 2013 r. było to już 32,5%, podczas gdy w 2012 r. – 30,8%. eksport stał się nie tylko ważnym kanałem zbytu, lecz także coraz bardziej istotnym czynnikiem rozwoju przemysłu spożywczego, mającym zasadniczy wpływ na poziom równowagi na wielu rynkach. w wielu branżach przemysłu spożywczego eksport stał się jednym z podstawo-wych sposobów przełamywania wewnętrznej bariery popytowej (przede wszystkim w branży mleczarskiej, owocowo-warzywnej, tytoniowej, cukierniczej, a wcześniej także

Rys. 9. eksport produktów rolno-spożywczych polski do wybranych krajów azjatyckich (w mln euro)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych CAAC

w strukturze eksportu produktów rolno-spożywczych do krajów wnp domi-nowały świeże owoce – 509 mln euro, głównie jabłka (23% udziału), mięso czerwone i podroby (15%) oraz świeże warzywa i wyroby cukiernicze (po niespełna 8%). w 2013 r. wpływy z eksportu do rosji wyniosły 1,25 mld euro (wzrost w stosunku do roku poprzed-niego o 19%), dając przy tym rosji trzecią pozycję wśród głównych odbiorców polskiej żywności. najważniejszymi pozycjami w dostawach na rynek rosyjski były świeże owoce (25% udziału), z dominującymi jabłkami (20%), sery i twarogi (8,6%), mięso wieprzowe (8%), a także świeże owoce i warzywa (4%). na ukrainę w 2013 r. wyeksportowano z polski żywność za sumę 457,7 mln euro, czyli o 8% niższą niż rok wcześniej. w strukturze eks-portu dominowały świeże owoce, wyroby cukiernicze oraz mięso wieprzowe i pasza dla zwierząt. w 2013 r. zmniejszył się również do 293,4 mln euro (o 4%) eksport na Białoruś. w strukturze eksportu do tego kraju dominowała wieprzowina, słonina, świeże owoce i warzywa oraz warzywa przetworzone. Kolejnymi importerami produktów rolno-spożywczych z polski są kraje trzecie, niezaliczane do żadnego ugrupowania, następnie kraje nAFtA21 (Kanada, Meksyk, usA), kraje kandydujące do ue oraz kraje eFtA22 (islandia, Liechtenstein, norwegia, szwajca-ria). Do państw niezrzeszonych w 2013 r. wyeksportowaliśmy produkty rolno-spożywcze o wartości 1,58 mld euro, czyli o 20% więcej niż rok wcześniej. wartość wysyłanych w tym kierunku polskich produktów to około 8% łącznego eksportu rolno-spożywczego w 2013 r. w strukturze eksportu do tych krajów dominowały następujące produkty: mięso wieprzowe, wyroby cukiernicze, produkty mleczarskie, a także papierosy, skrobia, grysi-ki oraz słód. największymi odbiorcami z tej grupy państw były chiny – wzrost wartości

Rys. 8. eksport produktów rolno-spożywczych do wybranych państw wnp (w mln euro)

Źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych CAAC

21NAFTA – Północnoamerykańska Strefa Wolnego Handlu. Jest to umowa zawarta pomiędzy USA, Kanadą i Meksykiem, tworząca pomiędzy tymi państwami strefę wolnego handlu.22EFTA – Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu. Należą do niego Islandia, Liechtenstein, Norwegia i Szwajcaria.

Kraje wnp są drugim po ue odbiorcą polskich produktów rolno-spożywczych. w 2013 r. sprzedaż na ten rynek zwiększyła się w ujęciu wartościowym o 8,6% do 2,19 mld euro. Do krajów wnp eksportujemy przede wszystkim świeże owoce, mięso czerwone, podroby oraz wyroby cukiernicze. największym odbiorcą tych produktów w 2013 r. była ro-sja (57% eksportu do wnp), następnie ukraina (21%) oraz Białoruś (13%).

46

woj. zachodniopomorskie, okolice Kołobrzegu

mięsnej). w niektórych sektorach import nie tylko umożliwił lepsze wykorzystanie poten-cjału produkcyjnego przemysłu spożywczego i poprawę jego konkurencyjności (przede wszystkim sektora przetwórstwa ryb, owoców i warzyw, a także kawy, herbaty, kakao i cze-kolady oraz przypraw), lecz także wzrost poziomu spożycia i poprawę jakości wyżywienia społeczeństwa i wzrost eksportu. Jak już zaznaczaliśmy, sektor rolno-spożywczy jest jedną z niewielu gałęzi go-spodarki narodowej, która uzyskuje dodatni bilans w wymianie handlowej. w warunkach znaczącego deficytu, który występuje w polskim handlu produktami nieżywnościowymi (w 2013 r. 8,1 mld euro, czyli 33,8 mld zł), wysoka nadwyżka w handlu produktami rolno-spo-żywczymi (5,7 mld euro, czyli 24,1 mld zł) ma zatem ogromne znaczenie dla naszego bilansu handlowego. w 2013 r. nadwyżka ta pokryła ponad 70% deficytu w handlu produktami po-zostałych sektorów i wywarła istotny wpływ na kierunek zmian salda wymiany handlowej polski ogółem – deficyt zmniejszył się o ponad 3/4 (wykres 10b). na saldo handlu produkta-mi rolno-spożywczymi wpływ ma przede wszystkim saldo obrotów produktami przemysłu

spożywczego, które jest dodatnie i od 2004 r. szybko wzrasta, podczas gdy deficyt w handlu zagranicznym artykułami rolnymi pozostaje bardzo głęboki (wykres 10a). ukształtowana struktura towarowa handlu produktami rolno-spożywczymi jest ko-rzystna dla polskiej gospodarki i potwierdza tezę o proeksportowym charakterze rozwoju krajowego przemysłu spożywczego. eksportując produkty przetworzone, producenci czer-pią znacznie większe korzyści z wartości dodanej, niż eksportując tylko surowce niezbędne do ich wytworzenia. przemysłowe przetwórstwo żywności z przeznaczeniem na eksport umożliwia ponadto lepsze wykorzystanie zasobów, a tym samym pozwala czerpać korzy-ści skali. eksport produktów przetworzonych (finalnych) sprzyja także promocji polskiego sektora żywnościowego na rynkach zewnętrznych. promocję trudno prowadzić, eksportu-jąc surowce rolne czy też półfabrykaty. z kolei import surowców (najczęściej z innych stref klimatycznych), a następnie ich przetwórstwo w kraju są bardziej korzystne niż import wy-robów gotowych, gdyż sprzyjają poprawie salda handlu zagranicznego, a także umożliwiają wytwarzanie większej wartości dodanej, lepsze wykorzystanie potencjału ekonomicznego oraz powstawanie nowych miejsc pracy.


a. produkty przemysłu spożywczegoi rolnictwa

b. produkty sektora rolno-spożywczegoi pozostałych sektorów

Rys. 10. saldo obrotów handlowych polski (mld zł)

woj. lubelskie, parchatka

seKtor roLno-spożywczy jest jedną z niewielu gałęzi gospodarki narodowej, która uzyskuje dodatni bilans w wymianie handlowej.

48 49

dowej umożliwił krajom o niekorzystnych warunkach dla rozwoju produkcji rolniczej za-kup potrzebnej żywności na innych rynkach. o dostępie do żywności zaczęły decydować możliwości płatnicze, a nie produkcja krajowa. Bezpieczeństwo żywnościowe jest przede wszystkim efektem systemowo-instytucjonalnych rozwiązań w sferze politycznej, gospo-darczej i społecznej.

3.2. Światowy system bezpieczeństwa żywnościowego

Bardzo ważną rolę w kwestiach dotyczących bezpieczeństwa żywności odgrywa Komisja Kodeksu żywnościowego, która została powołana wspólnie przez organizację narodów zjednoczonych ds. wyżywienia i rolnictwa (FAo) oraz światową organizację zdrowia (wHo) w 1962 r. rok później utworzono codex Alimentarius, który stał się mię-dzynarodowym punktem wyjścia dla jednolitych norm żywnościowych utworzonych dla producentów i przetwórców żywności, krajowych agencji kontrolujących żywność, mię-dzynarodowego handlu żywnością, a także dla konsumentów. codex Alimentarius pozwo-lił na zharmonizowanie standardów żywności i zapewnienie ich implementacji, przez co konsumenci zostali objęci szerszą ochroną. złożoność światowych systemów produkcji żywności wraz z potencjalną obecnoś-cią nowych zagrożeń związanych ze zmianami w systemie produkcji i wzorców konsump-cji żywności zwiększyła potrzebę doradztwa naukowego do celów wspierania globalnych systemów kontroli żywności. celem FAo jest wspieranie bezpieczeństwa żywności w zgo-dzie: (1) z globalizacją systemów produkcji żywności, (2) z ekspansją handlu spożywczego, (3) z innowacjami w przemyśle spożywczym, (4) ze zwiększeniem narażenia konsumentów na różne rodzaje żywności, (5) z nowymi technologiami żywności i (6) większymi wymaga-niami w zakresie ochrony zdrowia. na poziomie europejskim oceną ryzyka (ang. risk assessment) oraz komunikacją o ryzyku (ang. risk communication) zajmuje się europejski urząd ds. Bezpieczeństwa żyw-ności. w 2010 r. przygotował on 565 opracowań naukowych na temat bezpieczeństwa żywności, z czego dwie trzecie dotyczyły oceny bezpieczeństwa produktów i substancji oraz oceny podstaw naukowych oświadczeń zdrowotnych odnoszących się do żywności. zarządzanie ryzykiem (ang. risk management), jako zadanie polityczne, pozostaje w kom-petencji Komisji europejskiej i rady unii europejskiej. na poziomie krajowym jurysdykcja komunikacji ryzykiem, oceny ryzyka oraz zarządzania ryzykiem jest różna w poszczegól-nych państwach członkowskich. niektóre państwa członkowskie powierzają funkcje jed-nej kompetentnej jednostce, podczas gdy inne preferują funkcjonalną lub instytucjonalną dystrybucję zadań między różnymi jednostkami23. prawo żywnościowe ma za zadanie chronić konsumentów przed żywnością nie-bezpieczną, która mogłaby wpłynąć ujemnie na ich zdrowie lub życie. ważnym elemen-tem w realizacji tego celu jest funkcjonowanie systemu wczesnego ostrzegania o niebez-piecznych produktach żywnościowych i paszach (ang. Rapid Alert System for Food and Feed – rAsFF)24, za pośrednictwem którego państwo członkowskie poprzez Krajowy punkt Kon-taktowy powiadamia Komisję europejską o danym zagrożeniu i następnie po jego weryfi-kacji Komisja szybko przekazuje informację pozostałym państwom wspólnotowym i innym krajom. w polsce odpowiedzialny za funkcjonowanie systemu rAsFF i Krajowego punktu Kontaktowego jest Główny inspektor sanitarny. w zależności od istotności powiadomień wyróżnia się:• ostrzeżenia (ang. alert notifications) – przesyłane są, gdy żywność lub pasza stanowiąca

zagrożenie znajduje się na rynku i niezbędne jest natychmiastowe działanie w tym za-kresie, w postaci wycofania z rynku lub zwrotu,

• informacje (ang. information notifications) – przesyłane są, gdy żywność lub pasza sta-nowiąca zagrożenie znajduje się w jednym z krajów, jednakże inne państwa nie muszą podejmować natychmiastowych działań, ponieważ produkt nie dotarł na ich rynek.

23 EU Food Safety Almanac (2011), Federal Institute for Risk Assessment (BfR), Berlin.

rozdział 3.

Bezpieczeństwo żywnościowe w GLoBALizuJąceJ się GospoDArce

3.1. Streszczenie

przez wiele lat bezpieczeństwo żywnościowe pojmowano jako możliwość zaopa-trywania się danego kraju w żywność wyprodukowaną w całości lub w większości na jego terenie. w ostatnim czasie ta definicja zdezaktualizowała się. Bezpieczeństwo żywnościo-we to przede wszystkim efekt rozwiązań w sferze politycznej, gospodarczej i społecznej.

sAMowystArczALność istotnym czynnikiem decydującym o bezpieczeństwie żywnościowym jest wysoki stopień samowystarczalności żywnościowej. w warunkach gospodarki otwartej samowy-starczalność żywnościowa to inaczej dostępność fizyczna i ekonomiczna żywności na ryn-ku wewnętrznym, niezależnie od źródeł jej pochodzenia (produkcja krajowa czy import). samowystarczalność żywnościowa kraju oznacza, poza równością popytu krajowego na produkty krajowe, równość popytu krajowego na zagraniczne artykuły rolne z zagranicz-nym popytem na krajowe artykuły rolne. polska w 2013 r. osiągnęła wysoki stopień samo-wystarczalności żywnościowej, mierzonej stosunkiem produkcji krajowej do zużycia krajo-wego produktów rolnych.

zAGrożeniA, sposoBy poprAwy sytuAcJi efektem braku bezpieczeństwa żywnościowego jest powszechne występowanie niedożywienia i głodu. statystyki FAo mówią, że liczba osób niedożywionych i głodują-cych na świecie w 2010 r. wynosiła 925 milionów. w ue prawie 43 mln osób jest zagrożo-nych niedożywieniem. w polsce problem niedożywienia także jest istotny, gdyż według raportu Ke co czwarte dziecko w polsce zagrożone jest ubóstwem. Bezpieczeństwo żywnościowe na świecie może być zagrożone między innymi dla-tego, że zwiększa się populacja, a wraz z nią zapotrzebowanie na żywność. Dlatego też żeby zapobiec kryzysowi, trzeba zintensyfikować rolnictwo. nie bez znaczenia jest też wzrost zamożności społeczeństw krajów rozwijających się, co wpłynie na zwiększenie się popytu na produkty pochodzenia zwierzęcego. naukowcy alarmują, że jeśli światowa kon-sumpcja mięsa nie zostanie ograniczona w ciągu najbliższych kilkudziesięciu lat, staniemy w obliczu światowego kryzysu żywnościowego. w obliczu licznych zagrożeń bezpieczeństwa żywnościowego ue potrzebuje silnej wspólnej polityki rolnej. pozwoliłaby ona udźwignąć ciężar wyżywienia ciągle rosnącej liczby ludności, i to nie tylko we wspólnocie, lecz także na świecie. wyzwania, jakie stoją przed wpr, to m.in. zagwarantowanie ciągłości produkcji rolniczej w unii, wykreowanie nowej polityki jakości żywności czy też ograniczenie marnotrawienia produktów spożyw-czych. Bezpieczeństwo żywnościowe przez stulecia oznaczało możliwość zaopatrywa-nia się w żywność wyprodukowaną w całości lub w większości w danym kraju, w celu za-spokojenia potrzeb wszystkich jego mieszkańców. wraz z rozwojem handlu i specjalizacji międzynarodowej tak pojmowane bezpieczeństwo żywnościowe uległo zmianie. szybki wzrost produkcji żywności na świecie, a także swobodny handel na arenie międzynaro-

50 51

Rys. 1. inspekcje sprawujące urzędową kontrolę żywności w polsce.

Źródło: Opracowano na podstawie [M. Taczanowski, 2009]

Dla konsumenta bardzo ważną kwestią jest zapewnienie, iż żywność, którą zakupi, nie tylko będzie charakteryzowała wysoka jakość, ale także nie będzie podrobiona (zafał-szowana). inspekcja Jakości Handlowej Artykułów rolno-spożywczych (iJHArs), w czasie kontroli bezpieczeństwa i jakości żywności, weryfikuje zgodność deklaracji producenckiej względem składu artykułu rolno-spożywczego. zgodnie z art. 3 pkt 10 ustawy o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych „artykuł rolno-spożywczy zafałszowany to pro-dukt, którego skład jest niezgodny z przepisami dotyczącymi jakości handlowej poszcze-gólnych artykułów rolno-spożywczych, albo produkt, w którym zostały wprowadzone zmiany, w tym zmiany dotyczące oznakowania, mające na celu ukrycie jego rzeczywistego składu lub innych właściwości, jeżeli niezgodności te lub zmiany w istotny sposób narusza-ją interesy konsumenta”. Bezpieczeństwo żywności jest ważnym elementem zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego. z implementacji systemów żywnościowych oraz poprawy bezpieczeń-stwa żywności wynika wiele korzyści. Główną korzyścią jest przede wszystkim zapobiega-nie zagrożeniom oraz zapewnienie ochrony zdrowia i życia konsumenta. przykładem może być m.in. zmniejszenie ryzyka zachorowalności i śmiertelności związanej ze spożyciem żywności, która może być skażona drobnoustrojami chorobotwórczymi. Alarmy związane z bezpieczeństwem żywności spowodowały poważne konsekwencje z powodu międzyna-rodowych afer na temat zagrożeń żywnościowych, m.in. ze skażeniem bakteriami Escheri-chia coli, Salmonelli czy z chorobą szalonych krów (Bse). Aktualne obawy konsumentów zostały przeniesione z kwestii związanych z do-stępnością żywności na kwestie związane z jakością żywności, w tym przede wszystkim na cechy, takie jak: smak, wartość odżywcza, bezpieczeństwo żywności. Konsekwencją tego jest zmniejszanie się zaufania publicznego do nowoczesnych systemów hodowli oraz przetwórstwa żywności, a także silna potrzeba zwiększenia odpowiedzialności w zakre-

Działania dotyczące funkcjonowania systemu rAsFF przedstawiane są w rapor-tach rocznych25. z raportów tych wynika, iż liczba powiadomień utrzymuje się w tendencji wzrostowej. w 2010 r. ogólna liczba powiadomień wynosiła 3358, w tym 592 zostało za-klasyfikowanych do ostrzeżeń, a 1188 – do informacji. Do najczęściej występujących ro-dzajów zagrożeń zgłaszanych do systemu rAsFF należą chemiczne zanieczyszczenia żyw-ności (migracja substancji chemicznych do żywności, przekroczenia pozostałości środków ochrony roślin, obecność mykotoksyn). rozwój systemów zapobiegających zagrożeniom bezpieczeństwa żywności oraz dających szybką reakcję na pilne kwestie dotyczące bezpieczeństwa żywności ma pozy-tywny wpływ na bezpieczeństwo żywnościowe. w celu weryfikacji poprawnego wdrażania oraz stosowania systemów zapewnia-jących bezpieczeństwo żywności konieczne jest przeprowadzanie kontroli. wyróżnia się dwa rodzaje kontroli: wewnętrzną – przeprowadzaną na zlecenie podmiotu posiadające-go system bezpieczeństwa żywności oraz zewnętrzną – wykonywaną przez wytypowa-ne instytucje tworzące urzędową kontrolę żywności oraz na zlecenie innych podmiotów zewnętrznych. urzędowa kontrola żywności ma na celu m.in. sprawdzanie, czy krajowe i wspólnotowe przepisy dotyczące żywności i pasz są przestrzegane. Głównym aktem prawnym regulującym urzędową kontrolę żywności jest rozporządzenie (we) parlamentu europejskiego i rady nr 882/2004 z 29 kwietnia 2004 r. podstawowym aktem prawnym z zakresu prawa żywnościowego w polsce jest ustawa z 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia wraz z późniejszy-mi zmianami26. z uwagi na nadrzędność prawa wspólnotowego nad prawem krajowym państw członkowskich unii europejskiej, przepisy krajowe muszą być dostosowywane do aktualnych unijnych aktów prawnych. ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywienia określa wymagania i procedury niezbędne do zapewnienia bezpieczeństwa żywności i żywienia zgodnie z przepisami rozporządzenia (we) parlamentu europejskiego i rady nr 178/2002 z 28 stycznia 2002 r. Do urzędowej kontroli, na poziomie krajowym, państwa członkowskie wyznaczają odpowiednie organy. w polsce urzędową kontrolę żywności sprawuje pięć wyspecjalizowanych inspekcji (rys. 1). w zależności od jednostki urzędowa kontrola żywności jest przeprowadzana w za-kresie bezpieczeństwa, czyli ochrony zdrowia „życia konsumentów oraz w zakresie jakości handlowej, czyli zgodności produktów z obowiązującymi przepisami, ustalającymi stan-dardy w zakresie parametrów fizyczno-chemicznych, organoleptycznych, mikrobiologicz-nych, technologii produkcji oraz oznakowania produktów”27. struktura urzędowej kontroli żywności w polsce wskazuje na fragmentaryczne po-dejście do łańcucha rolno-żywnościowego, ponieważ żadna z instytucji nie obejmuje swo-im działaniem całego łańcucha rolno-żywnościowego – „od pola do stołu”. zatem brak jest zrealizowanego i postulowanego w prawie żywnościowym holistycznego podejścia do problematyki bezpieczeństwa i jakości żywności. Holistyczne podejście sprzyja wspieraniu doskonalenia jakości i umacniania bezpieczeństwa polskich produktów żywnościowych. Ministerstwo rolnictwa i rozwoju wsi w 2011 r. przedstawiło projekt dotyczący po-wołania jednej inspekcji – państwowej inspekcji Bezpieczeństwa żywności i weterynarii, która w sposób całościowy obejmowałaby kwestię bezpieczeństwa żywności w całym łań-cuchu rolno-żywnościowym. inspekcja przejęłaby obowiązki oraz kompetencje organów inspekcji weterynaryjnej, państwowej inspekcji ochrony roślin i nasiennictwa oraz inspek-cji Jakości Handlowej Artykułów rolno-spożywczych. usprawniłoby to urzędową kontrolę żywności oraz zapobiegłoby powtarzaniu bądź nakładaniu się działań podejmowanych przez obecne jednostki.

24 http://ec.europa.eu/food/food/rapidalert/index_en.html25 European Commission (2011), The Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF), Annual Report 2010, Luxembourg, s. 16.26 Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności…..., jw.27 IH, UOKiK (2009), Raport: Konsument na rynku artykułów żywnościowych (w świetle wyników kontroli produktów mlecznych, mięsnych, rybnych i miodu), Warszawa oraz J. Szczepański (2007), Jakość handlowa jako czynnik transferu wiedzy i działań innowacyjnych w obszarze przetwórstwa rolno-spożywczego [w:] Transfer wiedzy i działań innowacyjnych w obszarze agrobiznesu: uwarunkowania, mechanizmy, efekty, S. Makarski (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, s. 58–68.

52 53

Rys. 2. warunki bezpieczeństwa żywnościowego

w unii europejskiej prawie 43 mln osób jest zagrożonych niedożywieniem. z powodu ubóstwa 17% europejczyków nie może zaspokoić podstawowych potrzeb ży-ciowych. pomocy żywnościowej w unii europejskiej potrzebuje 79 mln obywateli. w polsce z powodu skrajnego ubóstwa cierpi około 2 mln osób, których dochody nie pozwalają na zaspokojenie podstawowych potrzeb. obecnie oprócz problemu głodu i niedożywienia występuje problem nadwagi i otyłości. w ciągu ostatnich 30 lat liczba ludzi otyłych na świecie się podwoiła. ponad mi-liard ludzi ma problemy z nadwagą, a wśród tej grupy 30% cierpi na otyłość. współcześnie 35% ludzi dorosłych ma nadwagę, a 12% cierpi na otyłość. problem nadwagi i otyłości nie dotyka już tylko osób dorosłych, ale także osób niepełnoletnich. w stosunku do 1990 r. liczba dzieci z nadwagą podwoiła się, a prognozy mają tendencję zwyżkową. światowa organizacja zdrowia (wHo) szacuje, że obecnie żyje na świecie około 7mld osób31. Do 2035 r., według średniej prognozy potencjalnych przyszłych zmian demo-graficznych, na świecie będzie żyło 8,6 mld osób, a w 2050 r. – 9,3 mld. według danych eu-rostatu populacja unii europejskiej na 1 stycznia 2013 r. liczyła 505,7 mln osób32. prognozy liczebności populacji unii europejskiej wskazują, że wzrośnie ona w 2035 r. do 524,5 mln, a następnie obniży się – do 516 mln w 2060 r. wraz ze wzrostem liczby ludności wzrośnie zapotrzebowanie na żywność wyrażające się potrzebą zapewnienia każdemu człowiekowi odpowiedniej ilości żywności, która gwarantowałaby mu bezpieczeństwo żywnościowe. poziom konsumpcji żywności jest silnie związany z otoczeniem zewnętrznym. im wyższy poziom rozwoju gospodarczego, tym wyższy poziom konsumpcji żywności. ogól-noświatowy wzrost gospodarczy prowadzi do: wzrostu zamożności mieszkańców świata,

29 FAO (2013), The State of Food Insecurity in the World. Addressing food insecurity in protracted crises, Rzym.30 http://www.fao.org/news/story/en/item/45210/icode.31UN, Population Division of the Department of Economic and Social Affairs (2013), World Population Prospects: The 2012 Revision, http://esa.un.org/wpp/.


światowa organiza-cja zdrowia (wHo) szacuje, że obecnie żyje na świecie około 7 mld osób. Do 2035 r., według średniej prognozy potencjalnych przy-szłych zmian de-mograficznych, na świecie będzie żyło 8,6 mld osób, a w 2050 r. – – 9,3 mld.

sie bezpieczeństwa i jakości żywności. w efekcie tych zmian rządy oraz instytucje między-narodowe dążą do poprawy efektywności, skuteczności i przejrzystości przepisów prawa żywnościowego. systemy związane z zapewnieniem jakości i bezpieczeństwa żywności koncentru-jące się na produktach, procesach i zarządzaniu procesami są rozwijane na różnych eta-pach produkcji, w tym produkcji pasz, produkcji pierwotnej, a także przetwórstwa, ma-gazynowania żywności i dystrybucji. według FAo przedsiębiorstwa żywnościowe w celu osiągnięcia wyższej jakości i bezpieczeństwa żywności powinny dążyć do poprawy współ-pracy między publicznymi i prywatnymi inicjatywami w zakresie:• zarządzania i kontroli jakości oraz bezpieczeństwa żywności,• integracji oraz koordynacji publicznych i prywatnych systemów kontroli przez znorma-

lizowanie listy kontrolnej dotyczącej kontroli jakości i bezpieczeństwa żywności,• określenia jasnych sankcji związanych z realizacją jakości i bezpieczeństwa żywności,• doskonalenia komunikacji między konsumentami, producentami a władzą ustawo-

dawczą w zakresie rolno-spożywczej jakości i bezpieczeństwa żywności28. incydenty żywnościowe, jakie wystąpiły na przełomie XX i XXi w., a także w ostat-nich latach (np. Bse – popularnie zwana chorobą szalonych krów, pryszczyca, glikol w wi-nach, dioksyny w paszach i żywności, melamina w mleku, skażenie kiełków zmutowanym szczepem bakterii e. coli – stec, wykorzystanie soli wypadowej do produkcji żywności, wytwarzanie suszu jajecznego z nieświeżych jaj oraz z dodatkiem wapnia, kurkumy i mącz-ki rybnej, sprzedaż zafałszowanego mięsa wołowego), wzmocniły czujność europejskich konsumentów na wszelkie aspekty dotyczące jakości i bezpieczeństwa żywności. Dla konsumenta bezpieczeństwo żywności jest najważniejszą cechą jakości żyw-ności, stąd też prawo żywnościowe szczegółowo reguluje tę kwestię, dając konsumentowi pewność, że żywność, którą nabywa, spełnia jego oczekiwania pod względem bezpie-czeństwa.

28 FAO (2007), Costs and benefits in food ąuality systems: concepts and a multi-criteria evaluation approach, Rzym.

3.3. Warunki bezpieczeństwa żywnościowego

o bezpieczeństwie żywnościowym możemy więc mówić po spełnieniu trzech wa-runków: dostępności fizycznej, ekonomicznej i bezpiecznej żywności (rys. 2). zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego zależy od wielu czynników. Jednym z nich jest cena żywności, która w ostatnich latach wykazuje wysoką zmienność. szcze-gólnie to było widoczne podczas globalnego kryzysu finansowego w 2008 r. i następnie spowolnienia tempa rozwoju gospodarki światowej, kiedy to ceny żywności drastycznie wzrosły. najbardziej ucierpiały na tym kraje rozwijające się, które nie mają zapewnionej sa-mowystarczalności żywnościowej. innymi czynnikami wpływającymi na bezpieczeństwo żywnościowe są: wzrost globalnego zapotrzebowania na żywność, wzrost obszarów o nie-doborze wody, ograniczenie dostępności gruntów, zmiany klimatu, zanikanie różnorodno-ści odmian rolniczych, straty i marnotrawstwo żywności. „efektem braku bezpieczeństwa żywnościowego jest powszechne występowanie niedożywienia i głodu. światowa organi-zacja zdrowia (world Health organization – wHo) definiuje niedożywienie (malnutrition) jako występujący na poziomie komórkowym brak równowagi między zapotrzebowaniem na składniki pokarmowe i energię a podażą, której zaspokojenie pozwala na wzrost, pod-trzymywanie funkcji życiowych oraz pełnienie określonych funkcji. problem ten dotyczy głównie ludności krajów rozwijających się”. według FAo liczba osób niedożywionych i głodujących na świecie w 2012 r.wynosiła 868 milionów29. A zatem nie jest możliwe osiągnięcie 29 celu wyznaczonego pod-czas światowego szczytu żywnościowego z 1996 r., który zakładał, że liczba osób niedoży-wionych w 2015 r. zmaleje o połowę w stosunku do średniej z lat 1990–1992 (824 mln). naj-większy odsetek osób niedożywionych żyje w Afryce subsaharyjskiej (30%), a najwyższa liczba osób niedożywionych (578 mln) występuje w regionie Azji i pacyfiku30.

54 55

nieznacznie natomiast obniżyła się punktacja polski w obszarze dostępu do żyw-ności, do 66,3 pkt, co oznacza spadek o 0,2 pkt w porównaniu z rokiem poprzednim. wynika to z niższych not w kategorii wydatków publicznych na badania i rozwój rolni-ctwa oraz w zakresie zdolności do minimalizowania skutków urbanizacji. najsłabiej został oceniony poziom wydatków na badania i rozwój w rolnictwie, mierzony jako procentowy udział wydatków na badania i rozwój w pKB. polska uzyskała tu 12,5 pkt na 100 możliwych i jest to wynik niższy od średniej światowej, która wynosi 14,9 pkt. pierwsze miejsce w rankingu niezmiennie zajmują stany zjednoczone z 89,3 pkt. na drugim miejscu znajduje się Austria z wynikiem 85,5 pkt, a Holandia i norwegia ex aequo na trzecim – oba państwa otrzymały po 84,4 pkt. niemcy osiągnęły 83,7 pkt i 8. pozycję w indeksie. republika czeska uzyskała wynik 74,6 pkt, co daje 23. miejsce w ze-stawieniu. wynik rosji to 62,7 pkt, czyli o 0,7 pkt mniej w porównaniu z 2013 r., co daje 40. miejsce w indeksie. z kolei ukraina uzyskała 56,4 pkt, co oznacza spadek o 1,6 pkt i 52. miejsce w indeksie. najniżej oceniane kraje w zestawieniu to: Demokratyczna republika Konga (24,8 pkt), czad (25,5 pkt) oraz Madagaskar (27,2 pkt). największe spadki w indeksie w porów-naniu z 2013 r. odnotowały Myanmar (-4,1 pkt), Madagaskar (-3,1 pkt) oraz rumunia (-3,0 pkt). największy wzrost punktacji był udziałem ugandy (5,8 pkt), togo (5,2 pkt) oraz serbii (5,0 pkt). wśród głównych elementów wymagających poprawy w krajach rozwijających się znalazły się niewystarczająco rozwinięta infrastruktura, ryzyko polityczne oraz inflacja cen żywności. natomiast kraje rozwinięte borykają się przede wszystkim z problemem adap-tacji do efektów urbanizacji oraz coraz częściej występującej otyłości. przewiduje się, że poważną przeszkodę w dostępie do żywności na świecie będą stanowić jej ceny. szczególnie ze względu na fakt, że większość ludności z krajów rozwi-jających się przeznacza na jedzenie aż połowę – do trzech czwartych swoich dochodów. Kolejne wyzwania to rosnące niedobory wody i gruntów rolnych. istotnym czynnikiem decydującym o bezpieczeństwie żywnościowym jest wyso-ki stopień samowystarczalności żywnościowej. samowystarczalność żywnościowa kraju w warunkach gospodarki zamkniętej oznacza zaspokojenie potrzeb żywnościowych wy-łącznie z produkcji krajowej. Krajowa podaż żywności powinna pokryć krajowy popyt na żywność. Krajowe rolnictwo i przemysł rolno-spożywczy wyznaczają poziom produkcji żywności i zaopatrzenia mieszkańców w żywność przy założeniu pełnej samowystarczal-ności rozumianej jako całkowita rezygnacja z importu żywności. we współczesnym świe-cie trudno znaleźć kraj o tak zaawansowanej autarkii. taka sytuacja może zaistnieć tylko i wyłącznie w przypadkach ekstremalnych, np. konfliktów międzynarodowych. wówczas bezpieczeństwo żywnościowe jest zapewniane z krajowej produkcji.

32 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Population_and_population_change_statistics.33 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Population_and_population_change_statistics.34 A. Evans, The Feeding of the Nine Billion. Global Food Security for the 21st Century, Chatham House, Londyn 2009.

wyższego popytu na żywność, zmian we wzorcach konsumpcji żywności, w których za-czyna dominować spożycie produktów pochodzenia zwierzęcego, zwłaszcza mięsa i jego przetworów. Dokładne działanie tego mechanizmu widać na przykładzie bogacących się miesz-kańców chin. w chinach w ostatnich latach odnotowano wzrost spożycia większości pro-duktów żywnościowych. spośród produktów pochodzenia roślinnego najbardziej wzrosło spożycie warzyw i przetworów (blisko trzykrotnie – do poziomu 280 kg na 1 mieszkańca rocznie) oraz owoców i przetworów (ponad czterokrotnie – do poziomu 64 kg). spośród produktów pochodzenia zwierzęcego najbardziej wzrosło spożycie mięsa i przetworów mięsnych (2,5-krotnie – do poziomu 53 kg), mleka i przetworów mlecznych (5,3-krotnie – do poziomu 27 kg), ryb i owoców morza (2,7-krotnie – do poziomu 27 kg). wzrost spożycia przetworów pochodzenia zwierzęcego przekłada się na wartość energetyczną i odżywczą dziennej racji pokarmowej. spożycie białka ogółem wzrosło z 65 g w 1987 r. do 89 g w 2007 r., tj. o 37%, w tym białka zwierzęcego – z 12 do 34 g, tj. o 183,3%. wzrost zamożności krajów rozwijających się będzie powodował zwiększony popyt na żywność, w tym na produkty pochodzenia zwierzęcego. wzmożony popyt na produkty zwierzęce jest wielce niepokojący, bowiem na każdą tonę wyprodukowanego mięsa przy-pada 20 t paszy, opartej głównie na zbożach. Jeśli światowa konsumpcja mięsa nie zosta-nie ograniczona w ciągu najbliższych kilkudziesięciu lat, grozi nam światowy kryzys żyw-nościowy, zagrażający bezpieczeństwu żywnościowemu33. Bank światowy prognozuje, że globalne zapotrzebowanie na żywność wzrośnie o 50% do 2030 r., a na mięso i przetwory mięsne – o 85%34. w związku z tym przewiduje się, że produkcja żywności do 2050 r. powinna się podwoić. intensyfikacja rolnictwa, intensywna hodowla zwierząt, zastosowanie bardziej wydajnych systemów przetwarzania i dystrybucji żywności, wprowadzenie nowych tech-nologii, z uwzględnieniem metod biotechnologicznych mają wpływ na zwiększenie do-stępności żywności, aby sprostać potrzebom rosnącej populacji. niektóre z tych praktyk rolniczych i technologicznych mogą stanowić również potencjalne źródło problemów do-tyczących jakości i bezpieczeństwa żywności. Dlatego należy na nie zwrócić szczególną uwagę, aby zapewnić ochronę i bezpieczeństwo konsumentów. w celu monitorowania sytuacji bezpieczeństwa żywnościowego opracowany zo-stał światowy indeks Bezpieczeństwa żywnościowego (Global Food Security Index). narzę-dzie to na bieżąco bada osiągalność cenową, dostęp do żywności oraz jej jakość i bez-pieczeństwo w 109 krajach, na podstawie analizy 28 czynników, wykorzystując dane m.in. z onz, MFw, FAo, światowej organizacji zdrowia (wHo) oraz Banku światowego. świato-wy indeks Bezpieczeństwa żywnościowego oferuje jednolity, kompleksowy zestaw wskaź-ników, które pozwalają śledzić postępy w tym zakresie. w rankingu opracowanym w 2012 r. polska zajęła 26. miejsce w indeksie z wyni-kiem 72,7 pkt, z roku na rok poprawiając wyniki. pod względem osiągalności cenowej żyw-ności kraj nasz zajmuje 27. miejsce na świecie. wielkość tego wskaźnika wyniosła 78,6 pkt, o 4,6 pkt więcej w stosunku do 2013 r. polska odnotowała też lepsze wyniki, jeśli chodzi o wskaźnik jakości i bezpieczeństwa żywności, zajmując 28. pozycję na świecie. najlepsze wyniki uzyskaliśmy między innymi w obszarach, takich jak: programy wspierające bezpieczeństwo żywnościowe, dostęp rolników do finansowania, standardy żywienia, bezpieczeństwo żywności (100 na 100 możliwych punktów) oraz udział osób znajdujących się poniżej światowej linii ubóstwa w populacji kraju (99,8 pkt). największą poprawę wyników polska uzyskała w obszarze udziału wydatków na żywność w domowym budżecie, gdzie zanotowano wzrost aż o 20,6 pkt w porównaniu z rokiem ubiegłym. inne czynniki, w których kraj uzyskał lepszą punktację, to cła importo-we na produkty rolne (wzrost o 2,5 pkt), zróżnicowana dieta (wzrost o 1,2 pkt) oraz jakość białka (wzrost o 0,9 pkt).

poziom kon-sumpcji żywności jest silnie związa-ny z otoczeniem zewnętrznym (gospodarką). im wyższy po-ziom rozwoju gospodarczego, tym wyższy po-ziom konsumpcji żywności.

56 57

Tab. 1. produkcja i zużycie krajowe wybranych produktów rolnych w latach 2006–2013

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych IERIGŻ PIB

3.4. Bezpieczeństwo żywnościowe Polski

w warunkach globalizacji samowystarczalność żywnościowa kraju może być rozu-miana jako zdolność całej gospodarki, a więc zarówno rolnictwa, przemysłu spożywczego, jak i innych sektorów, do pokrycia krajowego popytu na żywność36. polska w 2013 r. osiągnęła wysoki stopień samowystarczalności żywnościowej, mierzonej stosunkiem produkcji krajowej do zużycia krajowego produktów rolnych, w zakresie: mięsa wołowego (303,6%), mięsa drobiowego (147,5), jaj (137,1%), mleka krowiego świeżego (118,6%), warzyw (106,6%), ziemniaków (101,6%) i zbóż podstawowych (100,6%). wskaźnik samowystarczalności dla tłuszczów i olejów roślinnych wynosił 71,9%, dla owoców – 84,5%, dla nasion roślin strączkowych – 95,0%, dla mięsa wieprzowego – 97,2% oraz dla cukru – 98,9%. z danych FAo wynika, że wskaźnik samowystarczalności dla ryb był niski i wynosił zaledwie 45,1%37. Decydujący wpływ na wyżywienie mieszkańców polski ma krajowe rolnictwo, które dysponuje potencjałem produkcyjnym wystarczającym do wyprodukowania surowców rolnych i żywności, zapewniający zapewniającym odpowiedni poziom wyżywienia wszystkim mieszkańcom kraju. w latach 2005–2013 najwyższy wskaźnik samowystarczalności uzyskała polska dla mięsa wołowego – od 161,2% w 2005 r. do 303,6% w 2013 r. w analizowanym okresie polska nie uzyskała samowystarczalności w zakresie nasion roślin strączkowych oraz owoców, a także tłuszczów i olejów roślinnych, zaś od 2008 r. nie jest samowystarczalna w zakresie produkcji mięsa wieprzowego. sektor rolniczy w polsce ma szansę stać się jednym z głównych eksporterów żyw-ności na rynek europy. strategicznymi kierunkami rozwoju dla polskiego rolnictwa powin-ny być produkcja: mięsa wołowego, mleka i przetworów mlecznych, drobiu, jaj, ziemnia-ków, warzyw, a także cukru. przy ocenie bezpieczeństwa żywnościowego gospodarstw domowych, zgodnie z zaleceniami FAo/wHo, należy wziąć pod uwagę procentowy udział wydatków na żyw-ność w wydatkach ogółem, określany na podstawie wyników badań budżetów gospo-darstw domowych. im biedniejsze gospodarstwo domowe, tym większy udział wydatków na żywność. w 2011 r. w gospodarstwach domowych osób pracujących na własny rachu-nek udział wydatków na żywność wynosił 21,2%, w gospodarstwach pracowników – 23,7%, w gospodarstwach emerytów i rencistów – 27,9% oraz w gospodarstwach rolników – 33,0%. w celu określenia rzeczywistych wydatków na żywność w wydatkach ogółem uwzględniono wydatki na gastronomię38. w omawianym okresie udział wydatków na gastronomię w wydatkach na żywność był najwyższy w gospodarstwach domowych osób pracujących na własny rachunek (13,0%), najniższy zaś w gospodarstwach domowych rolników (2,0%). w gospodarstwach domowych pracowników udział wydatków na spożycie żywności poza domem wynosił 10,2%, zaś w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów – 4,0%. w poziomie i strukturze spożycia podstawowych produktów żywnościowych między poszczególnymi grupami społeczno-ekonomicznymi gospodarstw domowych występują istotne różnice. przyjmując jako miarę ilościowego zróżnicowania łączne miesięczne spożycie podstawowych grup produktów żywnościowych (bez napojów bezalkoholowych) w przeliczeniu na osobę, stwierdzono, że najwięcej żywności spożywali emeryci i renciści – blisko 46 kg oraz rolnicy – 42 kg, a najmniej – osoby pracujące na własny rachunek (31 kg) i pracownicy (32 kg). różnica między najwyższym a najniższym poziomem spożycia żywności wynosiła 14 kg na osobę miesięcznie. różnice w wydatkach poniesionych na zakup 1 kg żywności są wynikiem różnic w jakości żywności kupowanej przez poszczególne grupy społeczno-ekonomiczne

35 R. Sobiecki (2007), Globalizacja a funkcje polskiego…, jw., s. 120.36 Tamże, s. 120.37 M. Kwasek (2012), Wzorce konsumpcji żywności w Polsce, „Studia i Monografie” nr 153, IERiGŻ-PIB, Warszawa.

58 59

łańcuchu rolno-żywnościowym, aby konsumenci mieli dostęp do rzetelnych informacji, skąd pochodzi spożywana przez nich żywność oraz jakie składniki zawiera i w jaki sposób została wyprodukowana, (5) wykreowanie nowej polityki jakości żywności, co będzie miało istotne znaczenie dla zrównoważonego i konkurencyjnego rolnictwa europejskiego, (6) wspieranie producentów rolnych, którzy chcą sprostać wyzwaniom w zakresie jakości żywności, poprzez uczestnictwo w systemach jakości żywności, zarówno wspólnotowych, jak i krajowych, (7) zachęcanie rolników do przejścia w kierunku systemu gospodarowania, w którym wsparcie nie jest związane z ilością żywności, lecz z jej jakością, (8) wytwarzanie, ochrona i promocja żywności wysokiej jakości, (9) wspieranie działań promocyjnych i informacyjnych, skierowanych zarówno do producentów żywności, jak i konsumentów, (10) ochrona środowiska naturalnego, (11) troska o zdrowie i godziwe warunki hodowli zwierząt, (12) produkcja żywności ekologicznej, (13) promowanie prozdrowotnych wzorców konsumpcji żywności, co przyczyni się do poprawy stanu zdrowia mieszkańców unii europejskiej, (14) zapewnienie edukacji żywieniowej i zdrowotnej, która jest podstawowym narzędziem w procesie kształtowania prawidłowych nawyków żywieniowych i zdrowotnych, zwłaszcza u dzieci, a także (15) ograniczenie marnotrawienia żywności. w sytuacji wzrastającej liczby ludności na świecie i zwiększenia globalnego popytu na żywność ue, jako największa gospodarka świata i największy światowy dawca pomocy, może przyczynić się do zaspokojenia tego popytu. Dlatego istotne jest zachowanie i poprawa zdolności produkcyjnej rolnictwa unijnego, przy jednoczesnym respektowaniu zobowiązań unii europejskiej wynikających z międzynarodowych porozumień handlowych oraz spójności polityki na rzecz rozwoju. silny sektor rolniczy jest niezbędny dla konkurencyjnego przemysłu spożywczego. rolnictwo ue będzie musiało nie tylko dostarczać więcej żywności, ale także doskonalić jej jakość w warunkach nasilających się zmian klimatycznych (susze, powodzie), zmniejszonej dostępności wody i gruntów, zanikania bioróżnorodności, nowych chorób roślin i zwierząt, nasilających się spekulacji na rynku surowców rolnych, rosnących dysproporcji i tempa przyrostu naturalnego w skali globalnej, a także rosnących wymagań konsumentów w zakresie bezpieczeństwa żywności. Dążenie do jakości stanowi ważny element strategii unijnego sektora rolno-żywnościowego na globalnym rynku w celu utrzymania wysokiego poziomu konkurencyjności. europejska żywność o wysokiej jakości jest główną wartością unijnego rolnictwa i pełni kluczową funkcję w tworzeniu tożsamości kulturowej narodów i regionów. priorytetem przyszłej wpr powinno być zwiększenie wydajności rolnictwa ue przy jednoczesnym poprawieniu standardów środowiskowych. w ten sposób ue zapewni sobie samowystarczalność żywnościową oraz zwiększy wkład w globalne bezpieczeństwo żywnościowe.

3.6. Kontrola żywności w Polsce

po przystąpieniu polski do unii europejskiej nastąpił szybki wzrost sprzedaży polskich artykułów spożywczych zarówno do krajów członkowskich, jak i państw trzecich. wzrost był możliwy dzięki nadzwyczajnemu rozwojowi tej dziedziny gospodarki i przede wszystkim spełnieniu przez polskich producentów europejskich norm bezpieczeństwa żywności. wprowadzanie tych norm rozpoczęło się na długo przed podpisaniem traktatu stowarzyszeniowego polski z ue. początkowo przepisy obowiązujące w ue były stosowane w pojedynczych zakładach eksportujących wyroby do krajów członkowskich unii. Każdy taki zakład przed wpisaniem na listę producentów upoważnionych do sprzedaży produktów był poddawany drobiazgowej kontroli przez inspektorów unijnych sprawdzających przestrzeganie norm. ustawa o bezpieczeństwie żywności wprowadza podział kontroli i nadzoru nad wytwarzaniem żywności pomiędzy państwową inspekcją sanitarną (pis) a Główną inspekcją weterynaryjną (Giw). produkcja i przetwórstwo żywności pochodzenia zwierzęcego oraz produkcja pasz leży w gestii inspekcji weterynaryjnej, produkcja żywności pochodzenia roślinnego oraz obrót wszystkimi artykułami spożywczymi podlegają państwowej inspekcji

39 M. Kwasek (2012), Wzorce konsumpcji żywności w Polsce, „Studia i Monografie” nr 153, IERiGŻ-PIB, Warszawa, s. 211.

gospodarstw domowych. w gospodarstwach domowych osób pracujących na własny rachunek przeciętny miesięczny koszt jednego kilograma żywności wynosił 8,27 zł, w gospodarstwach domowych pracowników – 7,45 zł, w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów – 6,61 zł, a w gospodarstwach domowych rolników – 5,79 zł. niezaspokojenie potrzeb żywnościowych grozi niedożywieniem, które powoduje poważne konsekwencje zdrowotne, zwłaszcza wśród dzieci. polska zaliczana jest do krajów o najwyższym stopniu zagrożenia ubóstwem dzieci i młodzieży wśród krajów należących do unii europejskiej. według raportu Komisji europejskiej co czwarte dziecko w polsce zagrożone jest ubóstwem. niedożywieniem dotknięte są dzieci pochodzące przede wszystkim z rodzin wielodzietnych oraz mających kłopoty finansowe, a nie z rodzin patologicznych. polska Akcja Humanitarna i Firma Danone podają, że w polsce około 30% dzieci w wieku 7–15 lat potrzebuje systematycznego dożywiania. oznacza to, że co trzeci uczeń rozpoczyna naukę na czczo (niedożywienie ilościowe)39.

3.5. Bezpieczeństwo żywnościowe a WPR

Bezpieczeństwo żywnościowe zajmuje coraz więcej miejsca w dyskusji na temat przyszłości wpr. świadczy o tym rezolucja parlamentu europejskiego z 18 stycznia 2011 r. o uznaniu rolnictwa za sektor strategiczny w kontekście bezpieczeństwa żywnościowego [parlament europejski 2011]. w rezolucji tej podkreślono m.in., że:

• prawo do bezpieczeństwa żywnościowego jest podstawowym prawem człowieka, a unia europejska ma obowiązek żywić swych obywateli.

• zagwarantowanie właściwej podaży żywności jest podstawowym składnikiem bezpieczeństwa żywnościowego.

• przyszła wpr, ażeby osiągnąć formułę Bezpieczeństwo żywnościowe – żywienie – jakość – bliskość – innowacje – produktywność, musi uwzględnić oczekiwania publiczne, zgodnie z którymi powinna być ona zarówno polityką rolną, jak i polityką żywnościową propagującą prawidłowy sposób odżywiania się (np. realizacja programów propagujących spożycie owoców, warzyw i mleka w szkołach).

• wzmożone dążenie do rozwijania odnawialnych źródeł energii musi uwzględnić wpływ na produkcję żywności i na jej zapotrzebowanie.

• przyszły wzrost wydajności w nowych państwach członkowskich spowoduje zwiększenie ilości dostępnych gruntów oraz będzie stanowić okazję do produkcji roślin białkowych i roślin oleistych w ue.

• żywność z krajów trzecich, która jest wprowadzana do ue, musi spełniać te same wysokie normy, tak aby nie szkodzić konkurencyjności europejskich producentów.

w obliczu licznych zagrożeń bezpieczeństwa żywnościowego ue potrzebuje silnej wpr, która udźwignęłaby ciężar wyżywienia ciągle rosnącej liczby ludności świata o ograniczonych zasobach wody i gruntów.

zreformowana wpr powinna zapewnić bezpieczeństwo żywnościowe nie tylko na poziomie ue, ale także w skali globalnej. Do najważniejszych wyzwań stojących przed wpr należą: (1) zagwarantowanie ciągłości produkcji rolniczej w całej ue, (2) zapewnienie współistnienia różnych modeli rolnictwa, w tym rolnictwa małoobszarowego sprzyjającego tworzeniu miejsc pracy na obszarach wiejskich unii europejskiej, rolnictwa ekologicznego oraz rolnictwa zrównoważonego, (3) uwzględnienie oczekiwań europejskich konsumentów w kwestii jakości i bezpieczeństwa żywności, (4) zapewnienie przejrzystości w całym

38 Wydatki na gastronomię obejmują: wydatki w placówkach żywienia zbiorowego, tj. restauracjach, kawiarniach, barach i punktach gastronomicznych łącznie z posiłkami gotowymi kupionymi na wynos, produktami do bezpośredniej konsumpcji sprzedawanymi np. z automatów (kanapki, przekąski, kawa), napiwki, wydatki na żywienie w stołówkach pracowniczych, szkol-nych, uniwersyteckich i bufetach [GUS (2012), Budżety gospodarstw domowych w 2011 r., Warszawa, s. 261].

60 61

(Giw), 16 wojewódzkich inspektoratów weterynarii i 293 powiatowych inspektoratów weterynarii. w skład Giw wchodzi sześć weterynaryjnych punktów kontroli granicznej.

3. inspekcja Handlowej Jakości Artykułów rolno-spożywczych (iJHArs) w skład której wchodzi Główny inspektorat snitarny, 16 oddziałów wojewódzkich oraz sześć punktów kontroli granicznej. iJHArs został utworzony w 2000 r. z połączenia państwowej in-spekcji skupu i przetwórstwa Artykułów rolnych oraz centralnego inspektoratu stan-daryzacji (cis). Do zadań iJHArs należy:

− nadzór nad jakością artykułów rolno-spożywczych,− kontrola jakości artykułów spożywczych sprowadzanych z zagranicy,− kontrola miejsc składowania i środków transportu artykułów rolno-spożywczych,− współpraca z pozostałymi inspekcjami kontrolującymi produkcje żywności.

4. państwowa inspekcja ochrony roślin i nasiennictwa (piorin) – została utworzona w 2002 r. po połączeniu inspekcji ochrony roślin z inspekcją nasienną, na podstawie ustawy z 1 kwietnia 2002 r. Do zadań piorin-u należą:

− monitorowanie zużycia środków ochrony roślin,− urzędowe badania pozostałości środków ochrony roślin,− kontrola jakości/skuteczności/środków ochrony roślin,− opracowanie zasad kontroli stanu zdrowia roślin,− kontrola materiału siewnego,− kwalifikacja importowanego materiału siewnego,− gromadzenie informacji nt. obrotu materiałem siewnym.

Jednak podstawowe znaczenie w zapewnieniu bezpieczeństwa żywności na każdym etapie wytwarzania, transportu i składowania mają inspekcja weterynaryjna i państwowa inspekcja sanitarna, dlatego prace tych inspekcji w zakresie bezpieczeństwa żywności zostaną szerzej przedstawione. od 2008 r. unia europejska opracowała przepisy obejmujące nadzór właściwych służb kontroli żywności obejmujący każdy etap produkcji, wytwarzania i przetwórstwa żywności. Komisja europejska przedstawia to w postaci hasła „od pola do stołu”.

Źródło: wg K. Kwiatka i wsp 2009

Rys. 4. schemat nadzoru według koncepcji „od pola do stołu”

sanitarnej. całość zagadnień związanych z produkcją żywności oraz zapobieganie chorobom zakaźnym ludzi i zwierząt i ich zwalczanie określamy jako ochronę zdrowia publicznego. na zamieszczonym rysunku przedstawiono schemat podziału zadań pomiędzy pis i Giw dla zapewnienia bezpieczeństwa żywności i ochrony zdrowia publicznego.

w polsce działają cztery inspekcje zajmujące się kontrolą i bezpieczeństwem żywności. są to:

1. państwowa inspekcja sanitarna (pis) – utworzona w 1919 r. o 3-stopniowej strukturze, w skład której wchodzi Główny inspektorat sanitarny, 16 wojewódzkich stacji sanitarno-epidemiologicznych oraz 301 powiatowych stacji sanitarno- epidemiologicznych. zadania państwowej inspekcji sanitarnej określa ustawa z 25 sierpnia 2006 r. – o bezpieczeństwie żywności i żywienia. ustawa ta zawiera całość warunków, które muszą być spełnione, żeby produkt spożywczy przeznaczony na rynek był bezpieczny dla konsumenta. Kontrola produkcji środków spożywczych musi gwarantować nadzór nad wszystkimi etapami wytwarzania żywności i obrotu nią.

2. inspekcja weterynaryjna (iw) – utworzona w 1919 r., wykonująca swoje zadania również w 3-stopniowej strukturze, składającej się z Głównego inspektoratu weterynarii

Rys. 3. zdrowie publiczne a weterynaryjna ochrona zdrowia publicznego

Źródło: wg K. Kwiatka i wsp 2007

62 63

według danych prezentowanych na wykresie zatrudnienie w inspekcji weteryna-ryjnej po nieznacznym wzroście na początku akcesji jest w miarę ustabilizowane i zmienia się w nieznacznym stopniu. powiatowe inspektoraty weterynarii zatrudniają na swoich etatach niewielką liczbę lekarzy weterynarii, którzy pełnią funkcje administracyjno-kon-trolne, natomiast bezpośrednie wykonanie badań przed- i poubojowych, pobieranie pró-

higieny i należą do najnowocześniejszych w europie. w terenie przestrzeganie przepisów o bezpieczeństwie żywności nadzorują po-wiatoweinspektoraty weterynaryjne i sanitarno-epidemiologiczne. Duży zakres nadzoru i kontroli hodowli zwierząt, uboju, przetwórstwa mięsa zmusza do zatrudnienia lekarzy weterynarii wolnej praktyki. powiatowy lekarz weterynarii w imieniu inspekcji upoważnia odpowiednio przeszkolonych lekarzy do wykonywania czynności urzędowych, takich jak:

• kontrola hodowli zwierząt, • badania przedubojowe i poubojowe, • kontrola pozyskiwania i przetwórstwa mleka, • zwalczanie chorób zakaźnych zwierząt, • inne czynności urzędowe.

z wykresu wynika, że w 2013 r. funkcjonowały w kraju 262 zakłady przetwórcze mięsa. 190 zakładów zamknięto z powodu niedostosowania warunków i przepisów do wy-mogów unii, a 18 zamknęło działalność z inicjatywy właścicieli. postępowanie rządu i służb kontrolnych, m.in. inspekcji weterynaryjnej i państwowej inspekcji sanitarnej, spowodo-wało, że przedsiębiorstwa zajmujące się przetwórstwem mięsa uzyskały najwyższy poziom

Rys. 5. stan dostosowania się polskich przedsiębiorstw do przepisów ue

Źródło: Dane GIS 2014

państwowa inspekcja sanitarna i inspekcja weterynaryjna działają na podstawie przepisów w pełni zharmonizowanych w legislacji unii europejskiej – przede wszystkim rozporządzeń parlamentu ue i rady ue z 28 stycznia 2002 r. nr 178/2002 oraz 854/2004 z 29 kwietnia 2004 r., które zostały transponowane do polskich przepisów w ustawie z 25 sierpnia 2006 r. „o bezpieczeństwie żywności” (Dz.u. poz. 1225 z 27 września 2006 r.). oprócz nadzoru nad produkcją i przetwórstwem żywności ważnym elementem było dostosowanie polskich zakładów uboju i przetwórstwa żywności do wymogów unij-nych. proces ten, zapoczątkowany jeszcze przed akcesją, został zakończony w 2012 roku. na rysunku 5 przedstawiono aktualny stan dostosowania się polskich przedsię-biorstw do przepisów ue.

64 65

zmiana podejścia producentów, ścisła współpraca ze służbami poszczególnych in-spekcji, leżąca w interesie zarówno producentów, jak i konsumentów, gwarantuje produk-cję artykułów żywnościowych najwyższej jakości. ogromna praca przygotowawcza przed przystąpieniem do unii europejskiej za-owocowała pełnym otwarciem rynków zbytu we wszystkich krajach członkowskich. Do-datkowym atutem polskich producentów żywności jest ogromna różnorodność oferowa-nych produktów spożywczych, co w połączeniu z wynikami badań wskazującymi na pełne bezpieczeństwo przyniosło zarówno dynamiczny wzrost sprzedaży w unii europejskiej, jak i eksport do państw trzecich.

Rys. 6. urzędowe badania laboratoryjne oraz wyniki dodatnie/dyskwalifikujące z powodu stwierdzenia zakażeń bakteryjnych i chemicznych w latach 2004–2014

bek do badań bądź zwalczanie chorób zlecają odpowiednio przeszkolonym prywatnym lekarzom weterynarii. Dlatego zatrudnienie lekarzy wolnej praktyki jest uzależnione od potrzeb, np. od pogłowia zwierząt na danym terenie, i wykazuje pewne wahania w poszczególnych latach. wojewódzkie inspektoraty weterynarii sprawują bezpośredni nadzór nad funkcjonowa-niem powiatowej inspekcji oraz lekarzami weterynarii wyznaczonymi do czynności urzę-dowych, jak też koordynują działania pomiędzy poszczególnymi powiatami, np. w zwal-czaniu chorób zakaźnych. nowoczesny nadzór nad bezpieczeństwem żywności nie może funkcjonować bez szeroko rozwiniętej diagnostyki laboratoryjnej – zarówno w systemie badań monitorin-gowych, wyrywkowej kontroli stanu zdrowia zwierząt lub wytworzonych produktów spo-żywczych, jak i diagnostyki laboratoryjnej w przypadku uzasadnionych podejrzeń wystę-powania nieprawidłowości. system diagnostyki wprowadzają przepisy unijne oraz polskie odpowiedniki. Główną rolę w tym systemie odgrywają unijne laboratoria referencyjne wybrane spośród najlepszych krajowych laboratoriów referencyjnych. to one wybierają właściwe metody diagnostyczne, przekazują je krajowym laboratoriom referencyjnym do stosowania i wdrożenia przez każde laboratorium działające w kraju członkowskim. wszystkie laboratoria pracujące w tym systemie muszą posiadać akredytacje na każdą urzędową metodę diagnostyczną i przechodzić wielokrotnie testy biegłości. taki system kontroli umożliwia kontrolę międzylaboratoryjną poprzez wzajemne wysyłanie próbek do badań diagnostycznych, co powoduje, że uzyskiwane wyniki są powtarzalne i dokładne. w diagnostyce urzędowej mogą również uczestniczyć laboratoria prywatne pod warun-kiem uzyskania akredytacji oraz wypełnienia warunków określonych w przepisach. Badania urzędowe żywności wraz z liczbą wyników dodatnich (zdyskwalifikowa-nych) przedstawia rysunek 6.

Źródło: Dane Państwowej Inspekcji Sanitarnej

68 69

pozwala zwiększyć produkcję rolną poprzez korzystanie z różnego rodzaju mechanizmów wspomagających bądź zastępujących siłę roboczą. ponadto dzięki niej można poprawić wydajność ziemi, a także zwierząt. Jeśli chodzi o efekty ekonomiczne industrializmu, to m.in. zwiększa on popyt na produkty rolne, zmniejsza liczbę pracujących na roli czy też unowocześnia środki transportu. to właśnie industrializm doprowadził do komercjalizacji rolnictwa. Jedną z wad industrializmu jest jednak brak dbałości o środowisko naturalne. Druga taktyka to rozwój indukowany. zgodnie z jej założeniem to, co pozwoli na postęp w rolnictwie, musi pochodzić z zewnątrz. „siła napędowa” powinna trafiać do rol-nictwa przez rynek. to, że postęp przyjdzie z zewnątrz, leży nie tylko w interesie rolników, lecz także całego społeczeństwa, bo im bardziej efektywne rolnictwo, tym mniejsze obcią-żenie całej gospodarki kosztami jego rozwoju.

strategia polaryzacji dwubiegunowej mówi o tym, że zmiana struktury agrarnej pozwoli na unowocześnienie rolnictwa. zwolennicy tej strategii dowodzą, że trzeba do-prowadzić do spolaryzowania tej struktury na sektor silnych ekonomicznie gospodarstw typu farmerskiego i ogromny sektor gospodarstw nierozwojowych, socjalnych. Będą one upadać jako gospodarstwa rolne, ale za to przekształcą się w jednostki wielofunkcyjne.

istotą strategii wzrostu zrównoważonego jest zwrot ku rolnictwu nowoczesne-mu, sprawnemu pod względem technicznym, ale też przyjaznemu ludziom oraz środowi-sku. rozwój nauk biologicznych, a zwłaszcza biotechnologii oraz genetyki, doprowadził do poprawy wydajności produkcyjnej ziemi. na coraz mniejszym obszarze wytwarza się coraz więcej żywności. popyt na żywność ulega pewnej segmentacji. z jednej strony jest to zapotrzebowanie na tanie produkty spożywcze, będące wynikiem masowej produkcji w systemie rolnictwa industrialnego. z drugiej strony poszerza się segment rynku na pro-dukty rolnictwa ekologicznego, o wysokich walorach odżywczych i zdrowotnych, lecz tak-że o wyższych cenach. rolnictwo typu zrównoważonego powinno być oparte na gospodarstwach ro-dzinnych, zintegrowane z całą gospodarką narodową oraz komplementarne w stosunku do innych działalności na obszarach wiejskich. By realizować te zamierzenia, potrzebne jest m.in. zapewnienie pomocy państwa, umacnianie samorządów wiejskich oraz stworzenie warunków sprzyjających wielofunkcyjnemu rozwojowi rolnictwa. rozwój rolnictwa w coraz większym stopniu zależy od tendencji panujących w gospodarce światowej. tę zależność pogłębia proces globalizacji. w ostatnich latach wśród rolników nastąpiło przewartościowanie priorytetów – stawia się nie na ilość, ale na jakość wytwarza-nej żywności. ponadto rolnicy nie tylko produkują, lecz także realizują inne cele – ekono-miczne, społeczne, środowiskowe czy kulturowe.

podstawowe funkcje rolnictwa, czyli te związane z produkcją żywności, są w coraz szerszym zakresie realizowane nie tyle przez samo rolnictwo, ile przez podmioty niezależ-ne od niego. Dzieje się tak, ponieważ możliwości rozwojowe rolnictwa w coraz mniejszym stopniu wynikają z uwarunkowań pochodzących z wewnątrz tego sektora. Bardzo ważne stają się za to wpływy polityki sektorowej, a przede wszystkim – polityki makroekonomicznej. podstawowe znaczenie dla konkurencyjności sektora żywnościowego mają ten-dencje rozwojowe panujące w całej gospodarce. pozytywne wyniki uzyskiwane w skali makro przenoszą się na rolnictwo, a także na jego otoczenie. Kiedy rośnie pKB, wzrastają dochody ludności, a to pozwala zwiększyć popyt na produkty żywnościowe. Koniunktura rolnicza stanowi integralną część koniunktury ogólnej. w globalizującym się świecie rolni-ctwo poddawane jest coraz bardziej wpływom zewnętrznym. Ma to zarówno pozytywne, jak i negatywne aspekty.

Już teraz, w drugiej dekadzie bieżącego stulecia, widać, że zmiany dokonujące się na gospodarczej mapie świata w zasadniczy sposób wpływają na rozwój różnych sektorów gospodarek, w tym sektora żywnościowego. nie brakuje opinii, że przeistoczenia te wy-muszą także istotne zmiany instytucjonalne realizowanych polityk gospodarczych, w tym –

rozdział 4.

wyzwAniA DLA seKtorA roLno-spożywczeGo we wspÓŁczesnyM świecie

4.1. Streszczenie

rozwój rolnictwa jest ściśle uzależniony od tego, co dzieje się w gospodarce świa-towej, a koniunktura rolnicza stanowi integralną część koniunktury ogólnej. wzrost pKB wpływa na wzrost dochodów ludności, co z kolei powoduje zwiększenie popytu na pro-dukty żywnościowe. zależności te pogłębiają procesy globalizacji. Globalizacja sprawia, że polskie rolnictwo z jednej strony staje się częścią otwarte-go, ogólnoświatowego układu gospodarczego, a z drugiej – musi się zmagać z silną kon-kurencją. żeby sprostać globalnym wyzwaniom, ten sektor gospodarki powinien podlegać ciągłej transformacji, a rolnicy powinni podejmować działania pozwalające na konkurowa-nie z innymi produktami rolnymi pod względem jakości oraz na wykorzystanie nisz rynko-wych. Konkurencja to jedno z najważniejszych wyzwań stojących przed rolnictwem w dobie globalizacji. żeby jej sprostać, rolnicy powinni podjąć takie działania, jak m.in.: poprawa efektywności gospodarstw rolnych, wspieranie działalności innowacyjnej, kreo-wanie polskich marek na rynkach zagranicznych oraz umacnianie zaufania do nich, wspie-ranie poprawy sprawności funkcjonowania łańcucha marketingowego. obecnie polska stoi przed poważną decyzją – czy zmniejszyć wydatki socjalne, a zwiększyć prorozwojowe. Może się to jednak spotkać ze sprzeciwem niektórych polityków i grup społecznych.

Globalizacja sprzyja także rozwojowi korporacji, również tych międzynarodowych, co stanowi wyzwanie dla krajowego agrobiznesu. Korporacje coraz częściej wpisują się w układ podmiotów gospodarczych, zajmując w nich pozycję dominującą, a ich siła po-zwala na podporządkowanie sobie całych segmentów rynku.

poważnym wyzwaniem do rolnictwa będzie sprostanie założeniom budżetu ue na lata 2014–2020. problemy związane z przyjęciem perspektywy budżetowej na te lata raczej nie zapowiadają złagodzenia ograniczeń fiskalnych we wspólnocie. ta zmiana kursu w polityce spójności to prawdopodobnie poligon doświadczalny, na którym wypróbo-wane zostaną m.in. mechanizmy odchodzenia od subsydiów bezpośrednich. rolnictwo powinno zatem odpowiednio wcześnie dostosować się do prawdopodobnej gruntownej zmiany filozofii budżetowego podtrzymywania tego sektora. nie da się również wykluczyć, że po 2020 r. spadnie w ogóle wolumen subsydiów kierowanych do rolnictwa w polsce.

nie bez znaczenia dla rozwoju rolnictwa jest demografia. Do 2050 r. liczba ludno-ści na świecie wzrośnie, proces ten będzie jednak postępował nierównomiernie. Drama-tycznie obniży się udział ludności zdolnej do pracy w rosji, Japonii, niemczech, chinach, gwałtownie natomiast wzrośnie on w indiach, nigerii, pakistanie oraz usA. według sza-cunków liczba ludności w polsce ogółem spadnie z 38,1 mln w 2008 r. do 34 mln w 2050 r. równocześnie społeczeństwa w krajach rozwiniętych będą się starzeć. te zmiany okażą się istotnym czynnikiem kształtującym zmianę typu konsumenta oraz strukturę konsumpcji. ponieważ pójdą w parze z bogaceniem się społeczeństw, będą wymagać przystosowania wielkości i struktury produkcji żywności. unia europejska musi podjąć strategiczne decyzje co do tego, czy skoncentrować się na wytwarzaniu żywności według swoich standardów dla mieszkańców europy, czy – np. ze względów humanitarnych – zwiększać produkcję.

tworząc nową strategię rozwoju rolnictwa, dostosowaną do warunków globalnych, warto czerpać z kilku różnych teorii. pierwszą z nich jest tzw. rozwój industrialny. taktyka ta

70 71

państw, lecz także całych segmentów rynku.

trudno dziś zweryfikować tezę, która uznaje globalizację za jedną z najbardziej postępowych sił współczesnego świata sprzyjającą obniżaniu ubóstwa, a w dłuższej perspektywie stwarzającą krajom rozwijającym się możliwość dołączenia do grona najbogatszych. Dysproporcje, jakie widać w tempie wzrostu gospodarczego, są coraz większe. to, że konkurencyjność gospodarek przyspiesza, z jednej strony prowadzi do biedy oraz wzrostu emigracji (dzieje się tak, ponieważ zwiększa się liczba bezrobotnych, a pracujący otrzymują coraz niższe pensje), a z drugiej strony sprzyja tworzeniu się grupy posiadaczy wielkiego bogactwa. nowy międzynarodowy ład ekonomiczny, który ma powstać w wyniku procesu globalizacji, powinien zapewnić korzystną dla peryferii gospodarki światowej redystrybucję zasobów światowych.

Dyskusje na temat źródeł wzrostu, a także mechanizmów nim kierujących muszą uwzględniać nowe fakty. najważniejsze z nich to znaczne przyspieszenie oraz zróżnicowanie wzrostu światowego pKB na jednego mieszkańca, a także na roboczogodzinę w ostatnich dwóch stuleciach.

należy szukać nie tylko źródeł tego zjawiska, lecz także odpowiedzi na pytanie, czy możliwa jest konwergencja46 poziomów pKB w skali globalnej – taka, jaka następowała przez tysiąclecia. pogłębionych analiz wymaga również wyjaśnienie roli czynnika instytucjonalnego, a także polityki gospodarczej w kształtowaniu tempa oraz poziomu rozwoju.

4.3. Globalizacja rynków finansowych

światowy kryzys pokazał wyraźnie, jaka jest pozycja sektora finansów we współ-czesnym świecie. stał się on najważniejszym źródłem niestabilności w gospodarce. Jego autonomizacja, a także bardzo szybki rozwój (stymulowany procesami globalizacji) spowo-dowały, że wszelkie „zachwiania” szybko przenoszą się na pozostałe obszary gospodarki.

współczesny światowy rynek finansowy przypomina odwróconą piramidę. Jej zwężona podstawa to finanse obsługujące albo sektor realny, albo strumienie towarów. ich udział stanowi nie więcej niż 10–12% ogólnych obrotów zasobów finansowych świata.

pozostały kapitał pieniężny nie ma materialnego substratu – więź pomiędzy sferą finan-sową a realną została zminimalizowana. Globalizacja rynków finansowych spowodowała także istotne zmiany w rolach odgrywanych na rynkach przez najważniejsze regiony. sza-cuje się, że około 80% zasobów finansowych świata ulokowanych jest tylko w czterech rejonach: stanach zjednoczonych, strefie euro, Japonii i wielkiej Brytanii. trzeba zwrócić uwagę na to, że do najszybciej rosnących na świecie należy chiński rynek finansowy.

wraz z internacjonalizacją wyłonił się problem bezpieczeństwa ekologicznego cy-wilizacji. Do niedawna kryzys ekologiczny kojarzył się głównie z uprzemysłowionymi kraja-mi. cechą szczególną obecnej sytuacji ekologicznej jest to, że zagrażające życiu problemy środowiskowe ujawniły się z niebywałą siłą również w krajach rozwijających się.

4.4. Unia w poszukiwaniu modelu idealnego

państwa członkowskie unii europejskiej zawsze dążyły do stworzenia modelu społeczno-gospodarczego, który stanowiłby wzorzec postępowania, zapewniłby europie dobrobyt i odróżniałby ją od reszty świata. przez lata dla wielu europejczyków takim wzor-

46 Konwergencja – proces wyrównywania się wartości podstawowych zmiennych makroekonomicznych pomiędzy krajami, regionami czy podregionami charakteryzującymi się różnymi wyjściowymi wartościami tych zmiennych.

a może przede wszystkim – wspólnej polityki rolnej. w takim przypadku należy moni-torować to, w jaki sposób następuje rozwój agrobiznesu oraz jego otoczenia. to pozwoli przygotować polski sektor żywnościowy na wyzwania związane z nowymi uwarunkowa-niami, m.in. gospodarczymi oraz ewentualnymi zmianami sfery regulacyjnej.

w ostatnim półwieczu gospodarka światowa charakteryzowała się z jednej stro-ny spychaniem na dalszy plan rolnictwa, interwencjonizmem państwowym, etatyzmem41 oraz gospodarką planową. z drugiej strony panował w niej liberalizm, była ona także ot-warta (konsensus waszyngtoński42). niestety rezultaty tak prowadzonej polityki okazały się niewystarczające. wielki przełom cywilizacyjny, jaki dokonuje się w ostatnich latach, sprawia, że wypiera się panującą od kilkuset lat cywilizację industrialną. zastępuje ją nowa, ciągle jeszcze niezdefiniowana, gospodarka oparta na wiedzy. następują rewizje niektórych teorii, okazuje się bowiem, że tracą one aktualność w zmieniającej się rzeczy-wistości. negowane jest na przykład prawo Kuznetsa43, mówiące o konflikcie pomiędzy równością a efektywnością. stwierdzeniom amerykańskiego noblisty, traktującym o tym, że wzrost gospodarczy związany jest ze wzrostem nierówności, przeciwstawia się przy-kłady krajów, w których wzrost gospodarczy następował w egalitarnym otoczeniu.

4.2. Globalizacja i rozwój gospodarki światowej

rozwój – w ujęciu, które zakłada pójście w parze spójności społecznej oraz zgodności z wymaganiami ochrony środowiska (organizacja narodów zjednoczonych nazywa go „zrównoważonym”, a organizacja współpracy Gospodarczej i rozwoju „zielonym”) – znalazł się na rozdrożu. nie tylko kraje rozwijające się, lecz także te rozwinięte stoją w obliczu konieczności przewartościowania doktryny ekonomicznej. Doktryna ta nie może abstrahować od otoczenia, czyli od gospodarki globalnej. w sposób nieodwracalny zmieniła się rola czynników produkcji w procesie generowania bogactwa – ziemi, surowców, energii, technologii, a przede wszystkim ludzkiego oraz społecznego. rządzący mają coraz więcej trudności z zapewnieniem spójności społecznej44 w różnych jej przejawach. Bez tego trudno jest nie tylko o efektywne gospodarowanie, lecz także o spokój społeczny.

ewolucję procesów rozwojowych należy rozpatrywać w kontekście megatrendów rozwojowych45 gospodarki światowej. Dzięki temu, że gospodarka się otwiera, jej wzrost, a także bogactwo obywateli oraz równowaga makroekonomiczna stają się naturalną konsekwencją tego, jak działają krajowe przedsiębiorstwa i są konkurencyjne. Globalizacja, pojmowana jako międzynarodowa integracja ekonomiczna, stwarza zarówno nowe możliwości, jak i nowe zagrożenia. te gospodarki, które stworzą warunki przyciągające zagranicznych inwestorów oraz zwrócą się ku nowym technologiom, mają szanse na wysokie tempo wzrostu. Jeżeli brakuje zainteresowania z zewnątrz, to kapitał, technologie oraz wysoko wykwalifikowana siła robocza przenoszą się do kraju, który jest w stanie stworzyć sprzyjające otoczenie biznesowe. Gospodarki niezdolne do dostosowania się do rywalizacji spychane są na margines.

poważnym wyzwaniem dla agrobiznesu europejskiego stają się międzynarodowe korporacje. coraz częściej wpisują się one w układ podmiotów gospodarczych, zajmując w nich pozycję dominującą. ogromna siła tych korporacji – wraz z faktem, że ich akcjonariat jest rozproszony – pozwala na podporządkowanie sobie nie tylko słabszych

41Etatyzm – kierunek polityki gospodarczej, który oznacza m.in. ingerencję państwa w funkcjonowanie przedsiębiorstw.42 Konsensus waszyngtoński – dokument, który stanowi podstawę polityki gospodarczej USA. Jest to również kanon polityki gospodarczej Międzynarodowego Funduszu Walutowego oraz Banku Światowego.43 Simon Smith Kuznets – amerykański ekonomista, laureat Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii w 1971 r.44 Spójność społeczna – to m.in. możliwość zapewniania przez społeczeństwo stosunkowo wysokiej jakości życia swoim członkom, a także unikanie nierówności społecznych.45 Megatrendy rozwojowe – są to podstawowe tendencje rozwoju o zasięgu globalnym.

72 73

na abstrahować od faktu, że współcześnie popyt krajowy nie przesądza o popycie na ro-dzime produkty, a brak popytu nie wyklucza aktywności produkcyjnej. Konsekwencją ryn-ku globalnego jest lawinowy rozwój konsumeryzmu jako filozofii życia. produkcja zmienia swój charakter. wytwarza się, by konsumować, a nie po to, by zaspokajać potrzeby. poza tym koszty komparatywne47 w coraz mniejszym stopniu stanowią podstawę specjalizacji w handlu zagranicznym, a stają się wyznacznikiem dopływu kapitału oraz lokalizowania różnych faz produkcji.

4.6. Polska na globalnej mapie

w polsce na zmiany związane ze światowym przełomem cywilizacyjnym nakła-da się przełom wynikający z transformacji społeczno-gospodarczej, integracji z ue oraz dostosowywaniem się do wymogów procesów globalizacyjnych. polska, europa, a nawet większość krajów świata jeszcze co najmniej przez kilka najbliższych lat będą próbować przezwyciężyć następstwa kryzysu, który rozpoczął się na przełomie lat 2007/2008. nale-ży liczyć się z powolnym wzrostem gospodarczym, wysoką stopą bezrobocia (szczególnie wśród ludzi młodych) oraz dużą niestabilnością rynków produktów, czynników produkcji i aktywów finansowych. skutkiem tego będzie pojawienie się baniek spekulacyjnych48, wa-hań kursów walut oraz stóp procentowych. sytuację komplikuje fakt, że w większości kra-jów świata jako podstawowe narzędzie wychodzenia z kryzysu zastosowano luźną politykę fiskalną i monetarną. zaburzenia te zaś bardzo szybko przenoszą się z centrów finansowo--gospodarczych na pozostałe rynki, w tym tzw. wschodzące, do których wciąż zaliczana jest polska. osłabienie walut niektórych z tych rynków, jakie nastąpiło m.in. w styczniu 2014 r., pokazuje, jak szybko zakłócenia te się rozprzestrzeniają. obecnie nikt nie jest w stanie określić, czym w istocie skończy się ekspansywna polityka fiskalna i pieniężna. istnieje za-grożenie, że będzie to skutkować wysoką inflacją oraz ponowną recesją. na pewno więc takiej polityki nie da się kontynuować w nieskończoność.

Jest ryzyko, że polska znajdzie się w pułapce tzw. średniego dochodu49. stanie się tak, jeśli nasze tempo wzrostu przez dłuższy okres będzie wynosić 2–3% rocznie. to war-tość znacznie poniżej potencjału, który w przypadku naszego kraju wynosi 3,5–5%. Jakie będą skutki? Finanse publiczne zostaną zdominowane przez wydatki sztywne, brakować im będzie elastyczności oraz rezerw.

4.7. Nowe wyzwania dla polskiego rolnictwa

problemy związane z przyjęciem perspektywy budżetowej ue na lata 2014–2020 raczej nie zapowiadają złagodzenia ograniczeń fiskalnych we wspólnocie. ta zmiana kursu w polityce spójności to prawdopodobnie poligon doświadczalny, na którym wypróbuje się odchodzenie od subsydiów bezpośrednich, powszechnych, słabo zorientowanych na efek-ty. rolnictwo powinno zatem odpowiednio wcześnie dostosować się do prawdopodobnej gruntownej zmiany filozofii budżetowego podtrzymywania tego sektora gospodarki. nie da się również wykluczyć, że po 2020 r. spadnie w ogóle wolumen subsydiów kierowanych do naszego rolnictwa. wspólnotowy charakter wspólnej polityki rolnej nie tylko umożliwia krajom człon-kowskim wybór odpowiednich instrumentów, lecz także dopuszcza działające na jasno określonych zasadach lub notyfikowane przez komisję wsparcie krajowe. nadzieje nie-których środowisk rolniczych na wykorzystanie tej możliwości przez znaczne zwiększenie

47 Koszty komparatywne – teoria, która je opisuje, mówi o tym, że każdy kraj powinien specjalizować się w produkcji artykułów, które może wytwarzać najtaniej, natomiast artykuły, których koszty produkcji są stosunkowo wysokie, trzeba importować z zagranicy w zamian za eksport towarów wytworzonych u siebie.48 Bańka spekulacyjna – tymczasowy stan rynku, np. akcji, w którym cena dóbr rażąco przekracza ich wartość.49 Pułapka średniego dochodu – zjawisko, do którego dochodzi, gdy gospodarka się „przegrzewa”. Powoduje ono stagnację lub nawet recesję w krajach rozwijających się i aspirujących do dogonienia krajów rozwiniętych w dziedzinie rozwoju gospodarczego.

cem był europejski Model społeczny (eMs), czyli system mający gwarantować spójność społeczną poprzez m.in. zapewnienie wysokiego poziomu zabezpieczenia społecznego i usług publicznych.

zmiany – gospodarcze, a także polityczne – jakie dokonały się w ostatnich latach, sprawiły, że eMs stracił na wyrazistości. Kryzys zachodnioeuropejskiego państwa opie-kuńczego doprowadził do reform, które wymusiły zmiany w modelach społeczno-gospo-darczych państw członkowskich ue. rozpoczęła się debata na temat tego, czy eMs zdoła się utrzymać. Do rozważań wracano, kiedy unia poszerzała się o państwa wysunięte na wschód.

nowe państwa członkowskie sprawiły, że ue stała się bardziej zróżnicowana nie tyl-ko pod względem gospodarczym, lecz także politycznym. warto zaznaczyć, że choć kraje europy środkowo-wschodniej przebyły imponującą drogę od komunizmu do gospodarki rynkowej, to bezpośrednio po akcesji stanęło przed nimi kolejne trudne zadanie. trzeba było rozpocząć zmagania z niesprawnością europejskiego modelu gospodarki rynkowej, do którego właśnie się przystosowywały. zaledwie rok po pierwszym poszerzeniu w kie-runku wschodnim wielki europejski plan uczynienia z unii najbardziej konkurencyjnej go-spodarki świata do 2010 r. musiał stawić czoło realiom ekonomicznym. z tej perspektywy pytania o modele ekonomiczne, a także społeczne państw członkowskich ue mają podsta-wowe znaczenie dla przyszłości unii. Jest tak dlatego, że prawie wszystkie reformy gospo-darcze, które trzeba przeprowadzić w państwach członkowskich, oznaczają fundamental-ną redefinicję zastanych dotąd modeli polityki. nowi członkowie, mimo że w większości w pewien sposób zacofani na początku przynależności do ue, wykazali się najbardziej dy-namicznym wzrostem gospodarczym. wprowadzili wiele rozwiązań, które były rozważa-ne, lecz rzadko – albo tylko częściowo – wdrażane w „starej” europie. Doświadczenia tych krajów, które przeszły transformację gospodarczą, są warte uwagi. zwłaszcza że niektóre nowe państwa członkowskie ue, mimo swego względnego sukcesu, nadal rozważają, któ-ry model społeczno-gospodarczy najlepiej przysłuży się ich rozwojowi.

4.5. Zjawiska demograficzne a sytuacja gospodarcza

wraz ze wzrostem gospodarczym wyraźnie zaczęła spadać liczba urodzeń, a dzięki postępowi medycyny zaczęło się wydłużać życie ludzi starszych. Do 2050 r. liczba ludności na świecie wzrośnie, i to istotnie. ten proces będzie jednak postępował nierównomiernie. szacuje się, że dramatycznie obniży się udział zasobów ludności zdolnej do pracy w rosji, Japonii, niemczech, chinach (-143 mln osób w stosunku do 2006 r.). Gwałtownie natomiast wzrośnie on w indiach (+390 mln osób względem 2006 r.), nigerii, pakistanie oraz usA.

w polsce liczba ludności ogółem spadnie z 38,1 mln w 2008 r. do około 35,99 mln w 2035 r. oraz 34 mln w 2050 r. to spadek aż o 11% w okresie niespełna dwóch dekad. Drugim zjawiskiem demograficznym, które wywrze wpływ na sytuację gospodarczą, polityczną i społeczną świata w nadchodzących dekadach, jest proces starzenia się. w największym stopniu będzie on występować w krajach rozwiniętych.

tak istotne zmiany demograficzne okażą się ważnym czynnikiem determinującym tempo rozwoju, a także kształtującym zmianę typu konsumenta oraz strukturę konsumpcji. ponieważ pójdą w parze z bogaceniem się społeczeństw, będą wymagać przystosowania wielkości i struktury produkcji żywności. unia europejska musi podjąć strategiczne decyzje co do tego, czy skoncentruje się na wytwarzaniu żywności według swoich standardów dla mieszkańców europy, czy ze względów humanitarnych, ekonomicznych, bezpieczeństwa globalnego będzie oddziaływać na wzrost produkcji.

przygotowując strategię rozwoju europejskiego sektora żywnościowego, nie moż-

74 75

• realizować programy rolno-środowiskowe, ale tylko te, w których określi się jedno-znacznie efekty mierzalne, a potem rozliczy z nich konsekwentnie beneficjentów.

• Aktywizować zaplecze surowcowe oraz integrować poziomo52 i pionowo53 producen-tów rolnych, przetwórców, dystrybutorów oraz jednostki badawczo-rozwojowe.

• wspierać poprawę sprawności funkcjonowania łańcucha marketingowego. polska stoi więc przed poważnym dylematem – zmniejszyć wydatki socjalne, a zwiększyć prorozwojowe. Jeśli weźmie się pod uwagę, że próba ograniczenia wydatków socjalnych może spotkać się ze sprzeciwem niektórych polityków i grup społecznych, to trzeba przyznać, że nasz kraj czeka trudne zadanie. na dodatek jego rezultat końcowy bę-dzie niepewny.

4.9. Rolnictwo komercyjne, wielofunkcyjne, socjalne

w polsce rolnictwo jest w dużym stopniu zróżnicowane – nie tylko pod względem regionalnym, lecz także ekonomicznym, społecznym czy technologicznym. niejednorodność pogłębia się na skutek transformacji gospodarczej. ponadto wyodrębniają się trzy nowe sektory: rolnictwo komercyjne, wielofunkcyjne i socjalne. sektor rolnictwa komercyjnego zajmuje się przede wszystkim zapewnianiem surowców zakładom przemysłowym, m.in. w przemyśle spożywczym. rozwój rolnictwa komercyjnego jest ściśle związany z rozwojem przedsiębiorstw i ich konkurencyjnością na coraz trudniejszym globalnym rynku.

Drugim sektorem rolnictwa są wielofunkcyjne gospodarstwa rodzinne. one wymagają m.in. wspierania dywersyfikacji produkcji, wspomagania agroturystyki, a także pomocy przy świadczeniu różnorodnych usług.

istnienie trzeciego sektora rolnictwa – socjalnego – wynika w dużej mierze z sytuacji na rynku pracy. Dwucyfrowa stopa bezrobocia wymaga zatrzymania w rolnictwie tych, którzy prowadzą działalność dającą pewnej grupie ludzi możliwość skromnego utrzymania. żeby uniknąć pogłębiania się zjawisk ubóstwa oraz wykluczenia społecznego, niezbędne jest prowadzenie odpowiedniej polityki o charakterze społecznym.

4.10. Strategie rozwoju dla rolnictwa

tworząc nową strategię rozwoju rolnictwa, dostosowaną do warunków globalnych, należy poddać analizie istniejące we współczesnym świecie modele rozwoju rolnictwa. oto one:

rozwój industrialny. na płaszczyźnie materialnej industrializacja otworzyła nowe horyzonty dla wzrostu produkcji rolnej. stało się tak, ponieważ zaczęto korzystać z mechanizmów wspomagających, a także zastępujących siłę roboczą (zarówno pod postacią rąk ludzkich, jak i zwierząt). zwrócono się też ku środkom, które zwiększały wydajność ziemi oraz zwierząt gospodarskich (chodzi tu m.in. o chemię rolną, pasze przemysłowe). te rozwiązania pozwoliły zwiększyć skalę produkcji – np. przez ograniczenie konsumpcji tych produktów rolnych, które dotąd przeznaczano na karmienie żywej siły pociągowej. Do rolnictwa wkroczył postęp techniczny, agronomiczny i genetyczny. umożliwiło to niebywały wzrost plonów oraz wzrost wydajności pracy. na płaszczyźnie ekonomicznej industrializacja wywarła wpływ na rolnictwo m.in.

51 Wąskie gardło – element procesu produkcyjnego, w którym każdy zasób, który musi być wykorzystywany dla otrzymania maksymalnej produkcji, jest zużywany w 100%.52 Integracja pozioma – polega na łączeniu w obrębie jednej firmy faz działalności odznaczających się tym samym profilem pod względem technologicznym, dotyczy to produkcji i dystrybucji.53 Integracja pionowa – polega na połączeniu technologicznie odrębnych faz produkcji, sprzedaży, dystrybucji lub innych procesów w jednym przedsiębiorstwie. Jest to wykorzystanie transakcji wewnętrznych czy administracyjnych, zamiast transakcji rynkowych, do osiągnięcia wyznaczonych celów.

nakładów na rozwój rolnictwa finansowany poza budżetem ue wydają się płonne – przy-najmniej w najbliższych latach. szeroki zakres różnorodnych instrumentów w ramach re-formowanej wpr z jednej strony, a silne ograniczenia budżetu krajowego z drugiej, powo-dować będą, że realizowana w ciągu najbliższych kilkunastu lat w polsce polityka wobec rolnictwa wynikać będzie z ram wspólnotowych. wsparcie w ramach tzw. pomocy pań-stwa, możliwe po uzyskaniu akceptacji Komisji europejskiej, będzie miało marginalne zna-czenie, głównie ze względu na brak środków budżetowych na szersze działania wspiera-jące. podobnie więc jak w latach 2007–2013, głównym źródłem wsparcia dla polskiej wsi pozostaną środki unijne.

sektor rolniczy w latach 2004–2013 został wsparty z budżetu ue-27 kwotą ponad 29 mld euro. w nowym okresie finansowym, czyli właśnie od 2014 do 2020 r., polska ma otrzymać z budżetu około 80 mld euro, które w większości zostaną przeznaczone na pod-trzymywanie polityki spójności i dopłaty bezpośrednie. Kluczowe w takiej sytuacji jest sprawdzenie, czy środki będą wydatkowane efektywnie. żeby to zrobić, należy postawić następujące pytania:

• czy priorytetowym kierunkiem dalszego rozwoju polityki rolnej będzie wzmocnienie konkurencyjności produktów rolnych oraz przemysłu spożywczego w handlu świato-wym?

• czy w kolejnych latach wyznacznikiem dla nowej polityki rolnej będą w jeszcze więk-szym stopniu wartości związane z ochroną środowiska naturalnego i rozwojem obsza-rów wiejskich?

• Jakie będą relacje celów ekonomicznych i socjalnych finansowanych w ramach wpr? uzyskanie odpowiedzi na te pytania pozwoli określić, jak mocno poszczególne instru-menty polityczne będą oddziaływać na poprawę warunków rozwoju gospodarczego.

4.8. Sprostać rosnącej konkurencji

Globalizacja sprawia, że polskie rolnictwo z jednej strony staje się częścią otwarte-go, ogólnoświatowego układu gospodarczego, a z drugiej – musi się zmagać z silną konku-rencją. żeby sprostać wyzwaniu, ten sektor gospodarki powinien podlegać ciągłej transfor-macji, zwłaszcza że ogólna efektywność nakładów materialnych w polsce jest ciągle niższa niż przeciętnie w ue. to zjawisko ma kilka przyczyn, np. brak dobrych praktyk produkcyj-nych czy niski poziom innowacji technologicznych. istnieje ryzyko, że polska utraci prze-wagę komparatywną50 w stosunku do krajów „starej” unii. poza tym niewykluczone jest, że trzeba będzie stopniowo wyrównywać koszty oraz ceny. ta sytuacja zmusza polskich rolników do podjęcia działań pozwalających na konkurowanie z innymi jakością produkta-mi rolnymi oraz na wykorzystanie nisz rynkowych. żeby tak się stało, należy:

• poprawić efektywność i produktywność gospodarstw rolnych oraz przedsiębiorstw przetwórstwa rolno-spożywczego, a także innych podmiotów gospodarczych. Jest to najsolidniejsza podstawa budowy względnie trwałej, długookresowej przewagi kon-kurencyjnej.

• wspierać działalność innowacyjną. chodzi tu o wdrażanie wszystkich kategorii inno-wacji (produktowych, procesowych, organizacyjnych i marketingowych).

• zwiększyć wartość dodaną tworzoną w rolnictwie, agrobiznesie i na wsi.• stymulować renowację melioracji i tworzenie nowych obiektów tego typu.• Komasować grunty oraz prowadzić prace scaleniowe.• Kreować polskie marki na rynkach zagranicznych oraz umacniać zaufanie do nich.• usuwać tzw. wąskie gardła51 w dziedzinie wiejskiej infrastruktury technicznej.

50 Przewaga komparatywna – przewaga uzyskana dzięki zdolności do produkowania wyrobu po niższym koszcie, niż jest w stanie robić to konkurent. To samo dotyczy gospodarki światowej. Każdy kraj powinien produkować i eksportować te dobra, które wytwarza najbardziej efektywnie w porównaniu z innymi krajami.

76 77

określa decyzje alokacyjne. problem polega na tym, że w większości krajów rozwijających się takiego rynku nie ma. Gdyby istniał, wówczas decyzje alokacyjne zapadały w zgodzie z neoklasyczną formułą efektywności mikroekonomicznej, a to poskutkowałoby większym postępem krajów rozwijających się. Model, o którym mówimy, w europie może znaleźć znacznie szersze zastosowanie niż w krajach słabo rozwiniętych.

szeroko rozumiany postęp musi przyjść do rolnictwa z zewnątrz. to leży nie tylko w interesie rolników, lecz także całego społeczeństwa – im bardziej efektywne rolnictwo, tym mniejsze obciążenie całej gospodarki kosztami jego rozwoju. problem, jaki stoi przed polityką rolną, polega na stworzeniu mechanizmu wtłaczania postępu do rolnictwa. Mechanizm ten powinien obejmować cztery elementy: innowacje w sektorze prywatnym, innowacje w sektorze publicznym, współzależności pomiędzy postępem technicznym a przemianami instytucjonalnymi oraz dynamiczne zależności pomiędzy postępem technicznym a wzrostem gospodarczym.

strategia polaryzacji dwubiegunowej czerpie swoje inspiracje z liberalizmu rynkowego. zgodnie z tą doktryną przyjmuje się, że głównym problemem rolnictwa wielu krajów członkowskich jest wadliwa struktura agrarna. w radykalnej jej zmianie upatruje się szans na unowocześnienie rolnictwa. zwolennicy tej strategii dowodzą, że trzeba doprowadzić – i to jak najszybciej – do spolaryzowania tej struktury na sektor silnych ekonomicznie gospodarstw typu farmerskiego. na drugim biegunie pozostanie wielki liczebnie sektor gospodarstw nierozwojowych, mających charakter socjalny. Będą one upadać jako gospodarstwa rolne, ale przekształcą się w jednostki wielofunkcyjne.

założenie, że poprawa struktury obszarowej rozwiąże główne problemy rolnictwa, jest jednak uproszczeniem. wzrost wielkości gospodarstwa nie wystarczy, by osiągnąć nową jakość. istnieje wiele przykładów gospodarstw o dużych rozmiarach, które są słabe ekonomicznie. o sukcesie współcześnie decydują technologie, a także jakość zarządzania. to prawda, że większy obszar stwarza większą elastyczność działania oraz umożliwia stosowanie nowoczesnych technologii, zwłaszcza mechanizacyjnych. Jednak dostępne są również takie rozwiązania, które są dostosowane do małej skali. epoka, kiedy technologie mechanizacyjne dawały bezwzględną przewagę rozległym gospodarstwom, już minęła.

Mamy tu do czynienia z przeciwstawieniem kryteriów efektywności jednostkowej i społecznej. Koncentracja – w tradycyjnym jej rozumieniu – wyzwala poprawę efektywności jednostkowej, natomiast nie respektuje uwarunkowań ogólnospołecznych. poprawie efektywności mikroekonomicznej towarzyszą zjawiska niekorzystne, chociażby takie jak niekontrolowane bezrobocie agrarne, ekonomiczna i cywilizacyjna deprecjacja licznej grupy gospodarstw ekonomicznie słabych, które muszą być finansowane przez całe społeczeństwo ze środków budżetowych.

strategia wzrostu zrównoważonego. na świecie zmieniają się kryteria oceny tego, co jest postępowe i nowoczesne, a co zacofane. weryfikacji podlegają teorie, na których opierał się dotychczasowy rozwój rolnictwa. rozwój nauk, a zwłaszcza biologii oraz genetyki, doprowadził do poprawy wydajności produkcyjnej ziemi. na coraz mniejszym jej obszarze wytwarza się coraz więcej żywności, a granica potencjalnych możliwości rolnictwa zdaje się być ciągle odległa. Działanie prawa malejącej wydajności po raz kolejny zostaje zawieszone, gdyż do produkcji wchodzą nowe technologie pozwalające wytwarzać nie tylko coraz więcej, lecz także taniej. niebawem coraz to większe połacie ziemi, wykorzystywanej dotychczas rolniczo, będą mogły być przeznaczane na zaspokajanie potrzeb innych niż tylko wyżywienie. to zapowiedź m.in. stopniowego odchodzenia od monokultury rolniczej oraz osiągania równowagi w procesie kształtowania środowiska naturalnego.

zwolennicy modelu rolnictwa społecznie zrównoważonego, wyciągając wnioski

poprzez zwiększenie popytu na produkty rolne, zmniejszenie liczby pracujących na roli, unowocześnienie środków transportu (dzięki czemu można było przewozić produkty na duże odległości), przejmowanie niektórych funkcji przetwórstwa rolno-spożywczego oraz rozwój techniki rolniczej. pozwoliło to na dokonanie się najważniejszej zmiany, a mianowicie komercjalizacji rolnictwa. odtąd najważniejszym, a czasami nawet jedynym celem rolników stało się pozyskanie jak największego dochodu. zysk stał się głównym motywem działalności w rolnictwie. żeby dopiąć swego, rolnicy musieli zmaksymalizować produkcję według zasady przyrostów krańcowych54. sytuacja zaczęła się jednak zmieniać w ostatnich dekadach XX w., kiedy pojawiła się bariera popytu. za zahamowaniem popytu, do którego wtedy doszło, stał m.in. wzrost produktywności rolnictwa krajów rozwiniętych oraz fakt, że zaczęto importować produkty rolne z krajów zamorskich, gdyż było to bardziej opłacalne. nie można też pominąć postępującego ekonomicznego zróżnicowania ludności, co hamowało wzrost popytu. pojawienie się tej bariery miało ogromne konsekwencje dla rolnictwa. chociażby dlatego, że ceny produktów rolniczych zaczęły spadać, gospodarstwa musiały zmieniać swoje specjalizacje, a także podążać za postępem technicznym, co pochłaniało niemałe fundusze. Mimo szybkiego wzrostu wydajności pracy w rolnictwie dochody rolnicze – główny motyw funkcjonowania gospodarstwa w epoce industrialnej – nadal nie nadążają za dochodami pozarolniczymi. Dzieje się tak m.in. dlatego, że siła robocza przepływa do innych sektorów, podobnie zresztą jak grunty rolne (oddawane na potrzeby sektorów nierolniczych) czy nawet same dochody. transfer ten dokonuje się głównie za pośrednictwem cen wyrażających preferencje nabywców w relacji do dostawców (chodzi tu o zależność popyt –podaż). Mechanizm rynkowy ustala zatem cenę dla konkretnych warunków podaży i popytu, co nie odzwierciedla faktycznie wytworzonej wartości dodanej, ale przesądza o wartości zrealizowanej, czyli o dochodzie. za pośrednictwem tego mechanizmu dokonują się również ogromne transfery wartości wytworzonej w rolnictwie, a zatem i dochodów. okazuje się, że pewne dziedziny tworzące dochód są nagradzane przez mechanizm rynku, inne zaś są deprecjonowane. rolnictwo należy do tych drugich.

Biorąc pod uwagę płaszczyznę kulturową, industrializacja silnie wpływała na system wartości rolników, poszerzając zakres ich potrzeb. te zmiany odcisnęły piętno na technikach produkcji oraz na motywach gospodarowania. potrzeba posiadania pieniędzy stała się tak silna, że zmusiła rolników do reorientacji produkcji na rynek. zmianie ulegały stosunki międzyludzkie, w tym rodzinne. Model industrialny rozwiązał problem produkcyjny rolnictwa (wytwarzanie standardowej żywności na wielką skalę, przy relatywnie niskich kosztach), ale nie pozwolił na poradzenie sobie z dwiema innymi niezwykle ważnymi kwestiami, a mianowicie – poziomem dochodów ludności rolniczej oraz stanem środowiska, które ma przecież zasadniczy wpływ na jakość żywności.

rozwój indukowany. rozwój indukowany jest koncepcją wymuszonego rozwoju rolnictwa. ponieważ rolnictwo generuje zbyt słabe siły wewnętrzne, aby mogły one wywołać proces wzrostu, a następnie utrzymać go w stanie dynamicznej równowagi, główne impulsy dla rozwoju muszą pochodzić z zewnątrz. chodzi tu o takie kluczowe kwestie, jak kreacja kapitału, innowacyjność, struktury instytucjonalne, efektywna alokacja zasobów itp. twierdzi się jednak, że bez odpowiedniej ingerencji państwa efekty zewnętrzne mogą być niewystarczające.

to, co pozwala na postęp w rolnictwie – zgodnie z modelem rozwoju indukowanego – powstaje poza rolnictwem, ale trafia do niego poprzez rynek. żeby proces ten mógł przebiegać nie tylko sprawnie, lecz także efektywnie, potrzebny jest prawidłowo funkcjonujący rynek, który generuje prawdziwe informacje cenowe, a więc

54 Przyrost krańcowy – koszt, jaki ponosi producent w związku ze zwiększeniem wielkości produkcji danego dobra o jedną jednostkę.

78

eKsport proDuKtÓw roLno – spożywczycH w 2013 r. przekroczył 20 mld euro. świadczy to o ogromnym potencjale naszej przedsiębiorczości rolnej, charakteryzującej się znaczną przewagą konkurencyjną polskich produktów na tle światowych. zadaniem-

producentów rolnych jest dążenie do sprzedaży polskich produktów,mających własną, rozpoznawalną na świecie markę.

woj. mazowieckie, okolice zwolenia

Gp KLAsA sp. z. o.o Klementowice

z doświadczeń historycznych innych krajów, uważają, że współczesne koncepcje rozwoju powinny kojarzyć trzy następujące komponenty:

• Dostosowywanie wolumenu oraz tempa wzrostu produkcji żywności do popytu końcowego.

• utrzymywanie satysfakcjonującego poziomu dochodów ludności rolniczej, co powstrzyma nadmierną migrację ludności wiejskiej oraz zmniejszy nacisk na rynek pracy (jego chłonność na siłę roboczą jest ograniczona i taka pozostanie).

• powstrzymywanie degradacji środowiska naturalnego, co poprawi biologiczną jakość wytwarzanej żywności i jednocześnie uczyni z obszarów wiejskich atrakcyjne i cenione miejsca życia coraz większej liczby rodzin. tak rozumiane walory środowiskowe będą miały swoją wysoką cenę, co stworzy dodatkowy strumień dochodów płynących na wieś.

na rzecz rolnictwa społecznie zrównoważonego przemawia również nasilająca się orientacja na popyt finalny55 – konsumentów żywności oraz innych użytkowników produktów rolniczych, co wiąże się z nasilaniem się konkurencji totalnej. popyt na żywność ulega pewnej segmentacji. z jednej strony jest to zapotrzebowanie zgłaszane przez masowego konsumenta na tanie produkty spożywcze, będące wynikiem masowej produkcji w systemie rolnictwa industrialnego. w zaspokajaniu tego rodzaju popytu trudno jest zastąpić rolnictwo industrialne. z drugiej strony poszerza się segment rynku na produkty rolnictwa ekologicznego, o wysokich walorach odżywczych i zdrowotnych, lecz także o wyższych cenach. segment ten nie jest jeszcze zbyt duży – z różnych względów, nie tylko ekonomicznych. Można jednak założyć, że będzie się on rozwijał.

warto raz jeszcze podkreślić, jakie jest przesłanie tej strategii rozwoju. zakłada ona zmierzanie w kierunku rolnictwa nowoczesnego, sprawnego pod względem technicznym i ekonomicznym, przyjaznego dla ludzi i środowiska, opartego głównie na gospodarstwach rodzinnych, zintegrowanego z całą gospodarką narodową oraz w szczególności komplementarnego względem innych działalności na obszarach wiejskich. By realizować te zamierzenia, trzeba m.in. zapewnić pomoc państwa, umacniać samorządy wiejskie, sprzyjać wielofunkcyjności rolnictwa, a także wspierać jego regionalizację i internacjonalizację.

55 Popyt finalny – obejmuje zapotrzebowanie na dobra oraz usługi, które służą do ostatecznego wytworzenia finalnych dóbr konsumpcyjnych i produkcyjnych.

80 81

cHArAKterystyKA rynKu DystryBucyJneGo w poLsce po wstąpieniu polski do unii europejskiej diametralnie zmieniła się sytuacja do-chodowa rolników. skorzystali oni na integracji w największym stopniu, chociaż musieli stawiać czoła nowym wyzwaniom. rolnicy znacznie powiększyli swoje majątki dzięki po-zwalającym rozwijać gospodarstwa dotacjom europejskim. Jeśli chodzi o dystrybutorów produktów dla rolnictwa, to i oni musieli dostosować się do nowej rzeczywistości. rynek dystrybucyjny w polsce bardzo szybko profesjonalizuje obsługę swoich klientów. Firmy na nim funkcjonujące są coraz sprawniejsze organizacyjnie i silniejsze ekonomicznie, korzystają również z nowoczesnych narzędzi teleinformatycz-nych. Aktualnie oferują one rolnikom nie tylko sprzedaż, lecz także np. doradztwo (które pozwala stworzyć więź z klientem), serwisowanie maszyn czy pomoc w pozyskiwaniu fun-duszy unijnych. Dystrybutorzy wprowadzają również coraz większy wachlarz produktów wzbogacanych usługami szkoleniowymi do oferty produktowej. różnorodność usług za-chęca rolników oczekujących kompleksowej obsługi od jednego dostawcy. Korzyści z ta-kiego działania mają obie strony – rolnicy otrzymują kompleksowe usługi, a dystrybutorzy odnotowują znaczne przychody. warto podkreślić, że największe firmy w latach 2004–2014 zwiększyły je kilkukrotnie, a liderzy osiągają przychody przekraczające 1 mld zł. spośród dystrybutorów wyłaniają się zamożni gracze regionalni, którzy mają duży zasięg geograficzny. Działają oni na takich obszarach, jak: dystrybucja towarów, logistyka, usługi finansowe czy doradztwo.

MoDeL DorADztwA roLneGo w 2003 r. doszło do reformy wspólnej polityki rolnej. Jej istotnym zagadnieniem było wprowadzenie systemu doradztwa rolniczego, tzw. FAs (ang. Farm Advisory system). Miał on obowiązywać w każdym kraju unii europejskiej. w ue nad FAs pieczę sprawują organy publiczne, jednak same usługi mogą być świadczone również przez podmioty pry-watne. w polsce system doradztwa rolniczego reguluje ustawa z 22 października 2004 r. o jednostkach doradztwa rolniczego. Jednym z głównych zadań doradców jest pomoc rolnikom w przygotowywaniu wniosków o dotacje unijne. samo doradztwo rolnicze ma jednak jeszcze inne, fundamentalne funkcje. po pierwsze, służy edukowaniu, po drugie, pozwala na sprawny przepływ informacji pomiędzy uczestnikami rynku rolnego, a po trze-cie, pomaga w rozwoju gospodarstw wiejskich. usługi doradcze mogą świadczyć podmioty publiczne, prywatne, a także miesza-ne, czyli publiczno-prywatne. w naszym kraju doradztwo publiczne, które opiera się na ośrodkach doradztwa rolniczego, odgrywa pierwszoplanową rolę. pomimo tej dominacji rozwija się, i to dynamicznie, doradztwo prywatne. oferu-ją je przede wszystkim producenci rolni oraz dystrybutorzy środków do produkcji rolnej. stanowi ono element ich modelu biznesowego, który ma polepszyć poziom obsługi klien-tów. Firmy tego typu prowadzą swoje działania zarówno za pomocą tradycyjnych form szkoleniowo-doradczych, jak i nowych rozwiązań, takich jak coaching, demonstracje czy warsztaty. zdarza się, że powołują osobne spółki, które świadczą usługi doradcze. nie wiadomo dokładnie, ile osób w polsce korzysta z doradztwa. Jednak według statystyk najchętniej sięgają po nie rolnicy z woj. mazowieckiego i łódzkiego, a najmniej zainteresowani są nim rolnicy z woj. lubelskiego, podlaskiego i warmińsko-mazurskiego. warto zaznaczyć, że doradztwo nie jest głównym źródłem wiedzy rolników. pozy-skują ją również ze specjalistycznej prasy, internetu i telewizji, od tzw. liderów opinii. na kolejnych pozycjach znajdują się ośrodki doradztwa rolniczego, a zaraz za nimi szkolenia producentów. nie może ujść uwadze fakt, że rośnie rola internetu. według badań aż 86% gospodarstw rolnych w polsce korzysta z internetu, a 71% rolników za jego pomocą podej-muje decyzje, np. zakupowe. Dlatego też część firm zdecydowała się na komunikowanie się ze swoimi klientami właśnie przez internet. Fakt, że rolnicy coraz częściej sięgają po nowoczesne technologie, doprowadził także do tego, że zaczęto zwracać się ku oprogra-mowaniu pomagającemu prowadzić gospodarstwa w sposób bardzo nowoczesny. w pol-skim rolnictwie, zwłaszcza przez ostatnich 10 lat, zaszło wiele pozytywnych zmian. Dalszy

rozdział 5 innowAcyJność poLsKieGo roLnictwA

5.1. Streszczenie

przystąpienie do unii europejskiej sprawiło, że polska zaczęła realizować założe-nia zrównoważonego rolnictwa. umożliwia to tzw. rolnictwo precyzyjne, którego głów-na idea polega na tym, by – w sposób przyjazny dla środowiska – osiągać wysokie plony o właściwej jakości, a zarazem ponosić racjonalne koszty. rolnictwo precyzyjne powinno być opłacalne. Badania prowadzone zarówno w polsce, jak i na świecie wskazują, że dzięki tej metodzie można obniżyć koszty produkcji, np. w zakresie stosowania nawozów i środ-ków ochrony roślin. stosowanie rolnictwa precyzyjnego wymaga od właścicieli gospodarstw rolnych korzystania z nowoczesnych rozwiązań technologicznych przy zarządzaniu produkcją rol-niczą. w ramach tej metody zarządza się procesem produkcji, używając zaawansowanych technologii informatycznych, a także nawigacyjnych oraz metod pozwalających przetwa-rzać dane o charakterze przestrzennym. w polsce realizacja rolnictwa precyzyjnego polega głównie na racjonalnym nawo-żeniu (co pozwala m.in. zmniejszyć ilość środków chemicznych, a co z kolei jest bardzo istotne z punktu widzenia ochrony środowiska i produkcji żywności o dobrej jakości). ten typ rolnictwa rozwija się w naszym kraju bardzo dynamicznie, zwłaszcza w dużych gospodarstwach, które prowadzą dobrze wykształceni rolnicy. Mowa tu głów-nie o ośrodkach w polsce południowo-zachodniej, a także w wielkopolsce i na pomorzu. istnieją jednak czynniki, które ograniczają jego rozwój. za najważniejsze z nich uważa się wysokie koszty wprowadzania nowych technologii. Dlatego też bada się, dla jakich gospo-darstw rolnictwo precyzyjne jest opłacalne. obecnie panuje przekonanie, że minimalny areał uprawy w polsce to 100 ha. niektórzy eksperci twierdzą jednak, że jeśli rolnicy zechcą ze sobą współpracować, np. wspólnie użytkując sprzęt, system rolnictwa precyzyjnego może być opłacalny również w mniejszych gospodarstwach. prognozy na najbliższą przyszłość mówią o tym, że największe gospodarstwa (po-wyżej 300 ha) nawet w 95% będą korzystać z nowych technologii informatycznych, a także nawigacyjnych. szacuje się, że dla gospodarstw o powierzchni 50–300 ha ten odsetek wy-niesie około 60%, a gospodarstwa o obszarze poniżej 50 ha będą korzystać z tradycyjnych rozwiązań.

GospoDArKA nAwozowA rozwój przemysłu nawozowego jest podstawą zapewnienia bezpieczeństwa żyw-nościowego państwa i stanowi niezbędny warunek zrównoważonego rozwoju świata. na-wozy azotowe mają największe znaczenie gospodarcze. szacuje się, że dzięki nim da się wytworzyć prawie 50% żywności spożywanej przez ludzi. w polsce produkuje się ok. 1,7 mln ton nawozów azotowych, co sprawia, że jeste-śmy drugim ich producentem wśród krajów ue. najwięcej wytwarzamy saletry amonowej, mocznika i saletrzaku, jednak coraz większym zainteresowaniem producentów cieszy się także roztwór saletrzano-mocznikowy (rsM). Jeśli chodzi o zużycie nawozów azotowych, to polska jest na trzecim miejscu w unii. wyprzedzają nas Francja i niemcy. co ciekawe – o ile w innych państwach ue zużycie nawozów azotowych maleje, o tyle w polsce wzrasta. tymi nawozami azotowymi, których zużywamy najwięcej, są mocznik i saletra amonowa. to, że nawozy azotowe zapewniają bezpieczeństwo żywnościowe, nie oznacza, że mają one wyłącznie zalety. zużywanie nawozów w nadmiernych ilościach prowadzi do zwiększenia ilości azotu w glebie. ten pierwiastek może także negatywnie wpływać na jakość wody. w polsce największe zagrożenie negatywnymi skutkami zużycia azotu wystę-puje w regionach intensywnego rolnictwa, czyli w woj. wielkopolskim, kujawsko-pomor-skim, mazowieckim i łódzkim. Generalnie jednak polska jest krajem, gdzie zagrożenia dla środowiska związane ze stosowaniem nawozów są jednak niewielkie.

82 83

w zwalczaniu chwastów, chorób, a także szkodników. Dlatego też istnieje potrzeba stoso-wania urządzeń aplikacyjnych, które powinny wpisywać się w koncepcję indywidualnego podejścia do roślin, proponując dla poszczególnych zabiegów agrotechnicznych określone rozwiązania. pośród maszyn spełniających to zadanie są m.in. rozsiewacze nawozów oraz mikrorozpylacze służące do selektywnego zwalczania chwastów, chorób, a także szkod-ników. większość z tych urządzeń jest już dostępna na rynku, a ich wykorzystanie w rolni-ctwie precyzyjnym stało się niezbędne z uwagi na konieczność wdrażania zrównoważonej produkcji roślinnej system precyzyjnego dawkowania nawozów czy środków ochrony jest niezwykle istotny. pozwala bowiem na zmniejszenie chemizacji i ograniczenie nawożenia, co jest bar-dzo istotne z punktu widzenia ochrony środowiska i produkcji zdrowej żywności. Ma rów-nież wpływ na uzyskanie wyższych plonów o wyrównanej jakości.

Korzyści i opŁAcALność największym wyzwaniem stojącym przed rolnictwem precyzyjnym jest uzyskanie jego opłacalności. Badania prowadzone zarówno w polsce, jak i na świecie wskazują, że dzięki tej metodzie można uzyskać wzrost plonów oraz oszczędności w zakresie stosowa-nia nawozów i środków ochrony roślin. Jak podaje Lowenberg-DeBoer (2004), precyzyjne dawkowanie azotu z wykorzystaniem technologii n-sensor58 w kilku krajach zwiększyło plony zbóż w zakresie 3–13%, pozwoliło także na zaoszczędzenie nawozów o blisko 14%. wyżej wymieniony autor pokazał także, że stosując przy uprawie pszenicy zróżni-cowane dawki fungicydów59 (zapotrzebowanie określił dzięki crop-Meter60), da się uzy-skać oszczędność tych środków o ponad 20%. nie notuje się przy tym ani obniżki plonu, ani zwiększonej zachorowalności roślin. z badań polskich naukowców płyną podobne wnioski. zagórda i walczyk (2007), prowadzący badania na temat precyzyjnego nawożenia pszenicy azotem, wykazali na przykład, że mimo iż zużycie tego pierwiastka jest mniejsze niż w przypadku tradycyjnych metod, to skutkuje wzrostem plonu. szwedziak (2010), nawożąc zmiennie rzepak podsta-wowymi składnikami pokarmowymi, po dwóch latach zaobserwował wzrost plonu o 30%. piskier i Mładanowicz (2003) podają natomiast, że nawożąc precyzyjnie pszenżyto, da się obniżyć koszty nawożenia o blisko 23%. Dzięki swojemu eksperymentowi zauważyli też, że udało im się uzyskać wzrost plonu o prawie 30%. Dominik (2010) wykazał zaś, że możliwe są oszczędności środków chemicznych przy zachowaniu takiej samej, a często nawet wyż-szej ich skuteczności biologicznej w uprawach sadowniczych lub warzywniczych. Autor przy określaniu dawek wykorzystywał czujniki optyczne i ultradźwiękowe, identyfikujące wolne przestrzenie w rzędach drzew w sadach i w grządkach warzyw uprawianych na polu.

stAn oBecny. suKcesy i oGrAniczeniA na początku XXi w. panowało przekonanie, że rolnictwo precyzyjne w polsce znaj-duje się w początkowej fazie rozwoju. ostatnie lata pokazują jednak, że jest tym obszarem w praktyce rolniczej, który rozwija się najszybciej. chociaż trudno oszacować dokładnie, jakiej powierzchni upraw dotyczy, to generalnie wprowadzane jest w gospodarstwach o dużym areale, prowadzonych nowocześnie, przez dobrze wykształconych rolników. Gospodarstwa takie zlokalizowane są głównie w województwach południowo-zachodniej polski (opolskie i dolnośląskie), a także w wielkopolsce i na pomorzu. Do osiągnięć gospodarstw, które wykorzystują system rolnictwa precyzyjnego, należy m.in. zautomatyzowane, regularne pobieranie próbek glebowych. nie sposób nie wspomnieć też o precyzyjnej nawigacji maszyn, zmiennym dawkowaniu nawozów na ba-zie pozyskiwanych danych, a także o zwrocie ku komputeryzacji.

57 DGPS (ang. Differential Global Positioning System) – technika pomiarów GPS, która pozwala na uzyskanie większej dokładności niż przy standardowym pomiarze jednym odbiornikiem.58 N-Sensor – system dawkowania azotu zgodnie z aktualnym zapotrzebowaniem roślin.59 Fungicydy – środki chemiczne, mające zastosowanie w zwalczaniu grzybów atakujących rośliny.60 CROP-Meter – wahadłowy sensor określający gęstość łanu.

rozwój rolnictwa może w dużym stopniu zależeć od tego, jaka będzie jakość systemu do-radztwa rolniczego. żeby ją poprawić, trzeba sprawić, by doradcy korzystali z najnowszych osiągnięć nauki, ale też by pozostawali w stałym kontakcie z rolnikami, którzy wpływaliby na rozwój tej usługi.

5.2. Rolnictwo precyzyjne w Polsce

zmiany polityczne, jakie dokonały się na początku XXi w. – zwłaszcza przyjęcie polski w poczet państw członkowskich unii europejskiej – sprawiły, że przed rolnikami stanęły nowe wyzwania. polska została zobowiązana do stosowania wspólnej polityki rolnej, a także do realizacji zintegrowanych programów rozwoju obszarów wiejskich. żeby wykonać te zadania, trzeba było wdrożyć zrównoważone rolnictwo. Jego celem jest wytwarzanie jak najlepszej żywności, przy zachowaniu jednocześnie równowagi pomiędzy celami produkcyjnymi a wymaganiami środowiska. zrównoważone rolnictwo powinno również uwzględniać cele społeczne, ekologiczne i ekonomiczne – dzięki temu zapewni wysoką jakość życia teraźniejszym, a także przyszłym pokoleniom (r. Baum, 2012; M. Matulewski, 2011; r. Hołownicki, 2004; z. wójcicki, 2007).

czyM Jest roLnictwo precyzyJne? żeby móc realizować założenia zrównoważonego rolnictwa, należy zwrócić się w kierunku rolnictwa precyzyjnego. obejmuje ono te dziedziny techniki rolniczej, które pozwalają – w sposób przyjazny dla środowiska – osiągać wysokie plony o właściwej ja-kości, a zarazem ponosić racjonalne koszty. w ramach tej metody zarządza się procesem produkcji, używając zaawansowanych technologii informatycznych i nawigacyjnych oraz metod pozwalających przetwarzać dane o charakterze przestrzennym. Do praktykowania rolnictwa precyzyjnego niezbędna jest świadomość tego, że pojedyncze pole nie jest obszarem jednolitym, ale zmiennym. podstawą jest więc pozy-skiwanie danych źródłowych, które dotyczą przestrzennego, a także czasowego zróżnico-wania takich czynników, jak:

1. warunki zewnętrzne (temperatura, opady, nasłonecznienie), 2. gleby (właściwości fizyczne i chemiczne), 3. rośliny (gatunek, faza rozwojowa, dojrzałość, występowanie agrofagów56),4. plony (szacowany lub uzyskany).

zmienność ta musi być precyzyjnie określona, dlatego też ważne jest, by informa-cje pozyskiwać z poszczególnych punktów na polu. Do ich lokalizacji służy system Gps lub bardziej dokładny DGps57 (V. pawłowski, 2013a; e. Lences, 2012; A. pecio 2011, 2011a). wszystkie dane powinny zostać następnie zapisane w formie map przestrzennych. to daje możliwość powiązania wartości każdej zapisanej cechy z określonym przez współrzędne punktem.

Dalsza praca z pozyskanymi danymi odbywa się za pomocą systemu informacji geograficznej Gis (ang. Geographic information system), który przetwarza to, co zaob-serwował, w zalecenia aplikacyjne. pozwalają one – po pierwsze – podejmować decyzje dotyczące m.in. dokładnego wykonania zabiegów agrotechnicznych, właściwego nawo-żenia, adekwatnej ochrony roślin czy odpowiedniej ilości wysiewanych nasion, a po drugie – umożliwiają sprawne sterowanie pracą maszyn.

inteLiGentne urząDzeniA w polsce realizacja rolnictwa precyzyjnego dotyczy głównie racjonalizacji nawoże-nia. natomiast zarówno w europie, jak i na świecie znajduje ona coraz większe zastosowanie

56Agrofagi – niepożądane organizmy, np. patogeny, szkodniki, chwasty, szkodliwe dla roślin uprawnych, płodów rolnych oraz zwierząt.

84 85

chyba że będą charakteryzować się intensywną produkcją (np. warzyw). wtedy wsparcie systemami automatycznymi będzie miało ekonomiczne uzasadnienie. wszystkie kategorie gospodarstw będą korzystały ze wspomagania systemem Gps w pobieraniu prób glebowych i tworzeniu gotowych map zasobności. żeby podejmować jak najlepsze decyzje, rolnicy będą mieli możliwość korzystania z informacji zawartych w mapach plonów (dane zbiorą kombajny zbożowe) oraz w mapach potencjalnego plonowania (stworzy się je na podstawie właściwości gleby). Dla zabiegów pielęgnacyjnych, jakie będą wymagane podczas wegetacji roślin, niezwykle przydatne okażą się mapy indeksów wegetacyjnych, pozyskane za pomocą samolotów czy sateli-tów. ocena zagrożeń wynikających z klęsk żywiołowych oraz patogenów będzie możliwa dzięki temu, że do powszechnego użycia wejdą satelitarne opracowania map radarowych. tę metodę będzie można też wykorzystywać do prognozowania plonów.

5.3. Gospodarka nawozowa Gospodarka nawozowa we współczesnym rolnictwie rozumiana jest najczęściej jako świadome zarządzanie składnikami pokarmowymi roślin w ekosystemie rolniczym w celu uzyskania optymalnego poziomu polowej produkcji rolniczej, przy zapewnieniu walorów użytkowych gleby i bezpieczeństwa szeroko rozumianego środowiska przyrod-niczego. Gospodarkę nawozową można analizować na różnym poziomie uogólnienia, na poziomie pojedynczego pola, gospodarstwa rolniczego, regionu czy całego kraju, europy lub świata. niezależnie od stopnia uogólnienia, gospodarowanie składnikami nawozowy-mi powinno mieć na uwadze spełnienie następujących czterech zasadniczych celów:

• zapewnienie odpowiedniej ilości plonów roślin, co warunkuje bezpieczeństwo żyw-nościowe społeczeństwa,

• zapewnienie oczekiwanej jakości plonów, szczególnie w aspekcie bezpieczeństwa żywności,

• utrzymanie żyzności gleby zapewniającej zdolność do wieloletniej produkcji rolnej,• ochronę środowiska przyrodniczego, a w szczególności wód powierzchniowych

i gruntowych.

Dwa pierwsze czynniki są ukierunkowane na konsumenta i mają zapewnić rolnikowi od-powiedni dochód. trzeci czynnik stanowi inwestycję w glebę stanowiącą główny element warsztatu rolniczego, co pozwala zapewnić utrzymanie, a nawet wzrost jego możliwości produkcyjnych. czwarty czynnik, który współcześnie odgrywa coraz większą rolę, wyni-ka z konieczności ochrony środowiska, co w wyniku badań naukowych jest coraz bardziej uświadamiane we współczesnych społeczeństwach i egzekwowane poprzez odpowiednie ustawodawstwo na poziomie prawa krajowego i europejskiego. zapewnienie odpowiedniej ilości plonów roślin, co warunkuje bezpieczeństwo żywnościowe społeczeństwa. rozwój cywilizacji ludzkiej od zawsze był uzależniony od produktów roślinnych, które stanowiły pożywienie, ale także były źródłem surowców i energii. znaczący wzrost populacji ludności świata, jaki nastąpił na przestrzeni ostatniego stulecia, jest ściśle związany z postępem w technologiach rolniczych i upowszechnieniem stosowania nawozów mineralnych na szeroką skalę, co umożliwiło i nadal umożliwia wyży-wienie coraz większej populacji ludności naszego globu. postęp chemiczny obok postępu biologicznego, zwłaszcza w ostatnim okresie, jest główną siłą napędową rolnictwa decy-dującą o produkcji żywności. Analiza danych dotyczących wzrostu populacji ludności na świecie wskazuje, że w 2010 r. ludność świata liczyła ponad 6,7 mld osób, co w stosunku do 1800 r. stanowi przyrost blisko siedmiokrotny. największy przyrost ludności w minionym stuleciu nastąpił w ostatnim pięćdziesięcioleciu ubiegłego wieku. szacuje się, że w połowie 2012 r. ludność świata osiągnęła liczebność 7 mld, a w 2050 r. osiągnie aż 9 mld. Jednocześnie spowoduje to, jak się szacuje, w skali świata znaczny spadek powierzchni gruntów rolnych w przelicze-niu na osobę. według szacunków FAo w 2030 r. ilość gruntów ornych na osobę wyniesie

61Telematyka – rozwiązania telekomunikacyjne, informatyczne i informacyjne, a także rozwiązania automatycznego sterowania, które są dostosowane do potrzeb obsługiwanych systemów fizycznych.

istnieje jednak wiele czynników ograniczających rozwój rolnictwa precyzyjnego. za najważniejsze z nich uważa się wysokie koszty wprowadzania nowych technologii, któ-re w wielu przypadkach mogą przewyższać korzyści związane z ich stosowaniem. Dlatego też bada się, dla jakich gospodarstw rolnictwo precyzyjne jest opłacalne. panuje przekonanie, że minimalny areał uprawy w polsce to 100 ha. wójcicki (2007) twierdzi jednak, że w warunkach współpracy rolników w zakresie wspólnego użytkowania sprzętu system rolnictwa precyzyjnego może być opłacalny również w wysokoprodukcyjnych go-spodarstwach rodzinnych o powierzchni 30–40 ha.

perspeKtywy roLnictwA precyzyJneGo w poLsce wymienione wcześniej osiągnięcia, a także ogromny postęp – zwłaszcza zdiag-nozowanie wielu problemów od strony badawczej – nie oznaczają pełnego rozpozna-nia zagadnień rolnictwa precyzyjnego. wielkim wyzwaniem, jakie trzeba będzie podjąć w najbliższej przyszłości, jest m.in. obniżenie kosztów potrzebnych do realizacji rolnictwa precyzyjnego, a także zdobywanie przez rolników wiedzy z tego zakresu. Kluczem do sukcesu w zakresie obniżania kosztów może być szeroko pojęta współ-praca pomiędzy rolnikami, polegająca m.in. na wspólnym użytkowaniu sprzętu (w ramach współpracy sąsiedzkiej lub przynależności do grup producenckich). pozwoli to na wprowa-dzenie metod charakterystycznych dla rolnictwa precyzyjnego również w mniejszych go-spodarstwach. natomiast zdobywanie wiedzy przez rolników powinno polegać na udziale w spotkaniach z producentami (sprzętu, nawozów, środków ochrony roślin), pracownika-mi naukowymi oraz z innymi rolnikami. Jeśli wszyscy zainteresowani będą zaangażowani w rozwój rolnictwa precyzyjnego, spełnią się oczekiwania producentów i konsumentów, którzy otrzymają produkty o wysokiej jakości, pochodzące z nieskażonego środowiska. warto zwrócić uwagę na to, że prognozowany wzrost liczby ludności na świecie bę-dzie powodował zwiększony popyt na żywność. trzeba zaznaczyć, że ogólna powierzch-nia użytków rolnych będzie się zmniejszała, dlatego tylko wzrost wielkości plonów będzie mógł zaspokoić rosnące potrzeby. ponieważ liczba osób zatrudnionych w produkcji roślin-nej także zmaleje, wydajność osób, które będą pracowały na roli, będzie musiała wzros-nąć. uda się to uzyskać m.in. dzięki sprawnym, ale też oszczędnym maszynom, nowym technologiom upraw, nawożenia oraz ochrony roślin, a także rozwiązaniom technicznym wspomagającym pracę człowieka w każdej czynności związanej z produkcją żywności. rolnicy w polsce, aby utrzymać się na rynku, będą musieli w coraz większym stop-niu korzystać z nowoczesnych rozwiązań. żeby utrzymywać, a ponadto rozwijać swoje gospodarstwa, powinni dostarczać odbiorcom coraz większe ilości produktów rolniczych o bardzo dobrej jakości.

proGnozy DLA GospoDArstw o rÓżneJ wieLKości Można prognozować, że w niedalekiej przyszłości gospodarstwa rolne o po-wierzchni powyżej 300 ha w 70–95% będą wspierały się automatycznymi systemami pro-wadzenia maszyn po polu, zmiennym dawkowaniem, telematyczną61 kontrolą oraz opty-malizacją pracy maszyn, jak również pełnym monitorowaniem produkcji poszczególnych roślin. to monitorowanie będzie dotyczyło całego procesu produkcyjnego – od badania gleby, przez nawożenie, uprawę, ochronę, zbiór, transport, przechowywanie, po sprzedaż, a także przetwarzanie produktu przez tego, kto go zakupił. tylko starannie udokumen-towana ścieżka produkcji będzie umożliwiała sprzedaż wysokojakościowych produktów, a konsument, jako odbiorca końcowy, będzie spokojny o to, jakiego pochodzenia żywność nabywa. Dla gospodarstw o mniejszych, wahających się od 50 do 300 ha powierzchniach odsetek systemów automatycznych będzie niższy i może wynosić 30–60%. pomimo to monitorowanie produkcji żywności będzie wymagane od nich w takim samym zakresie, jak w przypadku gospodarstw powyżej 300 ha. Gospodarstwa poniżej 50 ha będą korzystały głównie z systemów manualnych,

86 87

Rys. 2. struktura zużycia nawozów azotowych w krajach europejskich w 2010 r.

0,22 ha, co stanowi znaczący spadek w porównaniu z wartością 0,28 ha na osobę w 1998 r. (eurostat 2010). przewiduje się, że główny wzrost populacji nastąpi na obszarze Azji, Ameryki po-łudniowej i Afryki. europę obecnie zamieszkuje nieco ponad 730 mln osób i liczba ta na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat utrzymuje się na prawie niezmienionym poziomie. od 1800 r., a więc na przestrzeni około 200 lat, ludność europy zwiększyła się blisko 3,5-krotnie, co wskazuje na znacząco mniejsze tępo przyrostu ludności w stosunku do resz-ty świata. na obszarze dzisiejszej polski w 1800 r., jak podają szacunki, zamieszkiwało około 9 mln osób. obecnie ludność naszego kraju zamieszkuje około 38 mln osób, przy czym na przestrzeni ostatniego dziesięciolecia obserwuje się nieznaczny trend spadkowy (eurostat, 2010). powyższe dane wskazują, jak znacząca jest dynamika wzrostu zaludnienia globu ziemskiego i jak silna jest związana z tym narastająca presja na produkcję coraz większej ilości żywności. w efekcie w skali świata następuje dynamiczny przyrost zużycia nawozów mine-ralnych, dzięki czemu udało się utrzymać produkcję żywności na stałym poziomie. w eu-ropie, odmiennie niż w świecie, od 1990 r. obserwuje się trend zmniejszenia zużycia nawo-zów mineralnych, w tym w szczególności azotowych, co związane jest w znacznej mierze z ustabilizowaniem tempa przyrostu ludności. obniżenie zużycia nawozów mineralnych w europie jest z jednej strony spowodowane postępem biologicznym pozwalającym lepiej wykorzystać czynniki środowiskowe, a z drugiej strony wynika z narastającej presji środo-wiskowej. Jest to także związane z faktem, że europa jest obszarem samowystarczalnym pod względem produkcji żywności, a nawet dysponuje jej nadwyżkami. zagrożenia środo-wiskowe, związane z intensywną produkcją rolniczą, coraz pełniej dzięki postępowi nauki identyfikowane, stają się współcześnie coraz bardziej istotnym czynnikiem wyznaczają-cym kierunki rozwoju przemysłu nawozów mineralnych, a także stawiają przed rolnictwem nowe zadania związane z ochroną przestrzeni przyrodniczej, w tym szczególnie czystości wód powierzchniowych i gleb uprawnych.

poLsKA w czoŁÓwce proDucentÓw nAwozÓw AzotowycH w polsce wytwarza się około 1,7 mln ton n. Jesteśmy zatem drugim producentem nawozów azotowych w krajach unii europejskiej. najwięcej wytwarzamy saletry amono-wej, mocznika i saletrzaku (tab. 1), jednak coraz większym zainteresowaniem producentów cieszy się także roztwór saletrzano-mocznikowy (rsM). Jego produkcja w ostatnich latach wzrosła kilkukrotnie. największym producentem i eksporterem rsM jest Grupa Azoty za-kłady Azotowe puławy.

podstawowym czynnikiem plonotwórczym jest azot. w europie największe ilości tego składnika zużywają Francja (2,1 mln t) i niemcy (1,7 mln t) (rys. 1). polska jest na trze-cim miejscu pod względem zużycia nawozów azotowych (1,1 mln t). wart podkreślenia jest fakt, że cztery największe kraje ue, czyli Francja, niemcy, polska oraz wielka Brytania, zuży-wają około 60% całkowitej ilości azotu (rys. 2).

w efekcie w skali świata następu-je dynamiczny przyrost zużycia nawozów mine-ralnych, dzięki czemu udało się utrzymać produk-cję żywności na stałym poziomie.

w polsce wy-twarza się około 1,7 mln ton n. Jesteśmy zatem drugim produ-centem nawo-zów azotowych w krajach ue.

88 89

Rys. 3. struktura zużycia nawozów mineralnych w polsce w 2010 r.

poważnym problemem gospodarki nawozowej w polsce jest nadmierne zakwasze-nie gleb uprawnych. Jak wynika z danych w Gus (tab. 2), zużycie nawozów wapniowych drastycznie się obniża. w 2012 r. wynosiło zaledwie około 34 kg cao ha-1, co stanowi oko-ło trzykrotny spadek na przestrzeni 10 lat, w stosunku do 2002 r. w efekcie drastycznie poszerza się stosunek zużycia nawozów mineralnych, a w szczególności azotu do zużycia nawozów wapniowych, zwłaszcza nawożenia azotem. sytuacja ta jest jednym z głównych czynników obniżających efektywność nawożenia mineralnego, w tym szczególnie azoto-wego. w warunkach nadmiernego zakwaszenia gleb obniża się sprawność systemu korze-niowego roślin i zaburzeniu ulega pobieranie składników nawozowych. współcześnie jednym z najważniejszych zadań w obszarze gospodarki nawozowej w polsce jest poprawa efektywności wykorzystania składników nawozowych, a w szcze-gólności azotu. szacuje się, że efektywność brutto wykorzystania azotu średnio w kraju wynosi około 56%, co jest daleko niezadowalające na tle rozwiniętych krajów europy za-chodniej, gdzie kształtuje się ono na poziomie średnio około 70%. należy podkreślić, że w tym zakresie istnieje w polsce bardzo duże zróżnicowanie między poszczególnymi re-gionami. województwa wielkopolskie i zachodniopomorskie osiągają efektywność brutto na poziomie przekraczającym 70%, natomiast w takich województwach, jak lubelskie czy łódzkie, kształtuje się ona na poziomie poniżej 50% (Kopiński i tujka, 2010). specyfiką gospodarki nawozowej w polsce jest duże zróżnicowanie gospodarstw rolniczych pod względem intensywności gospodarowania i tym samym pod względem poziomu nawożenia. Jak powszechnie wiadomo, plonowanie roślin jest determinowane wieloma czynnikami ograniczającymi, takimi jak: żyzność gleby, jej zasobność w przyswa-jalne formy składników pokarmowych, rodzaj przedplonu, właściwości odmian, ilość wody w glebie, natężenie występowania patogenów, zakwaszenie gleby, niedobór mikroele-mentów itp. w zależności od intensywności gospodarowania rolniczego, a w szczególności od wysokości nawożenia mineralnego zmienia się hierarchia ważności czynników ograni-czających (tab. 3).

Źródło: Igras J. i in., 2013

w ostatnim dziesięcioleciu w polsce, podobnie jak w całej europie, wystą-pił spadek zużycia nawozów mineralnych. od kilku lat obserwuje się jednak niewielki (2–3%) trend wzrostowy zużycia nawozów mineralnych, wyrażający się średniorocz-nym przyrostem około 3,8 kg npK ha-1 ur (Fotyma, 2000; Kopiński i in., 2010). Aktual-nie średni poziom zużycia nawozów mineralnych szacowany jest na 125 kg npK ha-1 ur. największy przyrost zużycia wykazują nawozy azotowe. Jest on większy niż przyrost zużycia nawozów fosforowych i potasowych, co powoduje poszerzenie stosunku składników nawozowych n:p₁0₅:K₂0 w strukturze nawożenia na korzyść azotu (tab. 2).

Tab. 2. zużycie nawozów mineralnych oraz wapniowych w polsce w latach 2002–2012 w kg ha-1 ur

Źródło: Studia i analizy statystyczne GUS 2013

Generalnie jest to zjawisko w dłuższej perspektywie niekorzystne, gdyż prowadzi do nadmiernego wyczerpania gleb uprawnych z przyswajalnych form fosforu i potasu i tym samym obniżenia efektywności nawożenia azotowego (Fotyma i in., 2010). spośród nawozów azotowych najwięcej zużywa się mocznika i saletry amonowej. te dwa typy nawozów stanowią ponad 60% całkowitego zużycia nawozów mineralnych (rys. 3). udział azotu w formie nawozów wieloskładnikowych, tj. takich, które zawierają co najmniej dwa składniki pokarmowe dla roślin, jest natomiast dosyć stały i nie przekracza 12–13%. Jak wynika z przeprowadzonych analiz, prawie całą produkcję siarczanu amonu, a także znaczną część roztworu saletrzano-mocznikowego przeznacza się z jednej stro-ny na eksport, natomiast większość wyprodukowanego saletrzaku zużywana jest w kraju. z drugiej strony jednak zużycie siarczanu amonu i roztworów azotowych, a przede wszyst-kim roztworu saletrzano-mocznikowego rsM wzrasta, co jest efektem poprawy sytuacji ekonomicznej rolników. w ostatnich latach dokonał się także ogromny rozwój infrastruktu-ry i technik transportu, przechowywania i stosowania nawozów.

90 91

zapewnienie oczekiwanej jakości plonów, szczególnie w aspekcie bezpieczeństwa żywności. Jakość, rozumiana jako ogół cech i właściwości usługi lub wyrobu służących do zaspokojenia stwierdzonych bądź przewidywanych potrzeb społeczeństwa, w odniesieniu do rolnictwa może być rozumiana na trzech poziomach zaawansowania organizacyjnego:

Rys. 4. zapewnienie oczekiwanej jakości plonów w aspekcie bezpieczeństwa żywności

Źródło: Opracowania własne

Małe i średnie gospodarstwa rolnicze w działaniach projakościowych najczęściej koncentrują się głównie na zapewnieniu jakości surowca rolniczego, która współcześ-nie polega na spełnieniu różnych kryteriów określanych przez odbiorcę płodów rolnych, którym najczęściej jest zakład przetwórstwa. ten sam surowiec rolniczy, w zależności od przeznaczenia, musi spełniać różne kryteria jakościowe (wartość konsumpcyjna, wartość paszowa, wartość technologiczna), wyrażone w postaci norm dotyczących zarówno cech organoleptycznych, jak i zawartości różnych związków chemicznych, zarówno tych po-żądanych, jak i niepożądanych. spełnienie tych norm, które systematycznie ulegają do-skonaleniu, jest warunkiem zapewnienia bezpieczeństwa surowców rolniczych. wymaga to od producentów rolnych, a także służb doradczych szerokiej wiedzy specjalistycznej w zakresie umiejętności odpowiedniego, świadomego sterowania produkcją rolniczą. na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat dokonał się w tym zakresie duży postęp, związany w znacznym stopniu z wejściem polski do ue. tworzą się wyspecjalizowane grupy produ-centów rolnych współpracujące z zakładami przetwórstwa surowców rolniczych i dorad-cami rolnymi. ten sposób kształtowania jakości surowców rolniczych dominuje w polsce. w tym zakresie obserwuje się systematyczną poprawę. Duże przedsiębiorstwa rolnicze, których w polsce jest znacząca liczba, gospoda-rujące na powierzchni około 1/4 powierzchni ur, obok orientacji na produkt, podejmują działania projakościowe ukierunkowane na wdrażanie nowoczesnych technologii rolni-czych, takich jak systemy bezorkowe, płynne nawozy doglebowe czy technologie rolni-ctwa precyzyjnego. są one oparte na nowoczesnych środkach produkcji, w tym nawozach, których stosowanie pozwala uzyskać efekty jakościowe mniejszym nakładem pracy. orientacja gospodarstw rolniczych na proces produkcji jest współcześnie kierunkiem silnie rozwijającym się. orientacja na sprzedaż to nowe spojrzenie na proces kształtowania jakości pro-dukcji rolniczej, który jest postrzegany w wymiarze całego łańcucha żywnościowego, obejmującego zarówno producenta rolnego, odbiorcę płodów rolnych, którym najczęściej jest zakład przetwórstwa rolnego, jak i konsumenta. ten kierunek kształtowania jakości w rolnictwie wymaga od producenta nie tylko wąskiej wiedzy fachowej, ale także nowych

Tab.3. znaczenie niektórych czynników ograniczających plony roślin uprawnych w zależności od poziomu nawożenia mineralnego

+małe znaczenie, ++ średnie znaczenie, +++ duże znaczenie


w warunkach rolnictwa ekstensywnego, występującego w naszym kraju na znacz-nych obszarach, przy niskim nawożeniu i przy niższych plonach, duże znaczenie mają czynniki tradycyjne, takie jak: przedplon, nawożenie organiczne, terminowość uprawy itp. Mniejsze znaczenie ma odmiana, nawożenie mikroelementami, ochrona roślin przed pato-genami czy techniki aplikacji nawozów itp. natomiast w intensywnym rolnictwie towarowym, ukierunkowanym na osiąganie wysokich plonów w warunkach wysokiego nawożenia mineralnego, zmienia się hierarchia i ważność czynników ograniczających plony. chcąc osiągnąć korzyści z wysokiego nawo-żenia mineralnego, w tym w szczególności z wysokiego nawożenia azotowego, należy za-pewnić w pierwszym rzędzie odpowiednią odmianę rośliny uprawnej, niezbędną ochronę przed patogenami (znacznie większą niż w rolnictwie ekstensywnym), odpowiedni odczyn gleby i zasobność w składniki pokarmowe. ważny staje się czynnik wodny i mikroelementy, a także współcześnie nowy element, jakim są nowe nawozy i nowe techniki ich aplikacji. Bez zapewnienia wyżej wymienionych czynników na wymaganym poziomie potencjał plo-notwórczy możliwy do uzyskania poprzez wysokie nawożenie mineralne, w tym w szcze-gólności azotowe, nie będzie wykorzystany. Działa tutaj znane prawo minimum, które jest ważne nie tylko w stosunku do składników pokarmowych, ale zostało także rozwinięte sze-rzej i współcześnie odnosi się do czynników produkcji rolniczej. poprawa gospodarki nawozowej w tym zakresie wymaga działań na różnym po-ziomie. na poziomie gospodarstwa rolniczego jednym z najważniejszych działań jest upo-wszechnienie na większą niż dotąd skalę komputerowych programów doradztwa nawo-zowego adresowanych do doradców i producentów rolnych. pozwalają one racjonalnie zarządzać składnikami nawozowymi na poziomie gospodarstwa rolniczego, w tym określić także potrzeby wapnowania, jak również racjonalnie gospodarować nawozami naturalnymi. na poziomie przemysłu nawozowego i przemysłu maszyn rolniczych dotyczy to podejmo-wania prac nad nową generacją nawozów mineralnych i maszyn rolniczych, zapewniających lepsze wykorzystanie składników poprzez aplikację wgłębną, a także rozwój rolnictwa precy-zyjnego. należy podkreślić, że w tym zakresie odbywa się znaczący postęp, będący w znacz-nym stopniu efektem narastającej współpracy nauki z przemysłem i rolnictwem.

92 93

3. w określonych przez cechy odmianowe roślin uprawnych ramach, rolnik musi tak kształtować środowisko pola uprawnego poprzez zabiegi agrotechniczne i nawożenie, aby zapisane w genotypie odmiany pożądane cechy jakościowe mogły się jak najpełniej zrealizować.

w zakresie kształtowania jakości poprzez właściwe nawożenie obserwuje się na przestrzeni ostatnich lat znaczące pozytywne zmiany. Dotyczą one w szczególności tej części rolnictwa, które ukierunkowane jest na produkcję towarową. utrzymanie żyzności gleby mającej zdolność do wieloletniej produkcji rolnej żyzność jest tą cechą środowiska glebowego, która decyduje o możliwości pro-dukcyjnej gleby w dłuższej perspektywie czasowej. stan żyzności gleby kształtuje wiele czynników naturalnych w naturalnym procesie glebotwórczym.

Rys. 6. czynniki warunkujące stan żyzności gleby


Czynniki morfologiczne gleby

budowa pro�lu gleby

poziom próchniczny

skład granulometryczny

Czynniki chemiczne gleby

zasobność w makroelementy

zasobność w mikroelementy

zakwaszenie gleby

polskie gleby, na tle gleb wielu państw europejskich, charakteryzują się w domi-nującym stopniu średnią i niską żyznością, co wynika w znacznym stopniu z przewagi gleb lekkich i bardzo lekkich, które pokrywają prawie 60% powierzchni użytków rolnych. Gene-ralnie warunki naturalne do produkcji rolniczej są w naszym kraju w stosunku do państw europy zachodniej gorsze o 30–40% (Kopiński, 2011). z tego względu w działalności rolni-czej w naszym kraju szczególnie istotne są działania na rzecz zapobiegania spadkowi ży-zności gleb, a także działania zmierzające do jej poprawy. wśród wielu możliwych działań na rzecz poprawy żyzności gleb uprawnych szczególną rolę odgrywają działania na rzecz poprawy właściwości chemicznych gleby. Dotyczy to w szczególności możliwości kształto-wania zasobności gleb w przyswajalne dla roślin formy makro- i mikroelementów poprzez nawożenie mineralne oraz zmniejszenie ich zakwaszenia. Analiza stanu zasobności gleb uprawnych w dłuższej perspektywie czasu pozwala ocenić poprawność gospodarowania nawozami, a w szczególności rozpoznać, w jakim stopniu przestrzegane jest podstawo-we prawo nawozowe – tzw. prawo zwrotu, które mówi, że „działalność rolnicza wymaga zwrotu składników pokarmowych pobranych przez rośliny”. nieprzestrzeganie tego prawa może prowadzić albo do obniżenia stanu zasobności, a więc pogorszenia żyzności gleb, albo do nadmiernej zasobności gleb, co jest niepożądane ze względów środowiskowych.

umiejętności o charakterze biznesowym, jak również umiejętności współpracy z szeroko rozumianym otoczeniem rolniczym. ten sposób kształtowania jakości w rolnictwie rozpo-czyna się w kraju w coraz większym stopniu. wśród wielu czynników produkcji rolniczej wpływających na jakość, takich jak: warunki klimatyczne, glebowe, agrotechnika, ochrona roślin czy odmiana roślin, jednym z najważniejszych jest nawożenie, w tym w szczególności nawożenie mineralne.

Rys. 5. wpływ nawożenia na jakość plonu


wpływ nawożenia na jakość roślin jest postrzegany najczęściej jako bezpośredni wpływ na cechy użytkowe plonu. w tym zakresie nawożenie, obok czynnika odmianowego, jest głównym narzędziem kształtowania jakości plonu. należy podkreślić, że nawóz właściwie zastosowany jest skutecznym sposobem poprawy jakości plonu rolniczego, natomiast na-wóz niewłaściwie zastosowany może przyczynić się do znacznego pogorszenia jego jakości. w tym zakresie jest jeszcze wiele niedoskonałości w rolnictwie. Dotyczy to w szczególności małych gospodarstw rolniczych, które w polsce są pod względem ilościowym dominujące. współcześnie coraz częściej dostrzega się znaczenie nawożenia jako czynnika pośredniego, kształtującego jakość plonu poprzez poprawę właściwości gleby, co jest szczególnie istotne na glebach lekkich, dominujących w naszym kraju. plon o dobrych cechach jakościowych można otrzymać tylko w warunkach zrównoważonej zasobności gleby w przyswajalne formy składników nawozowych i w warunkach uregulowanego odczynu gleby. w tym zakresie stan środowiska glebowego w kraju jest dalece niezadowalający.

należy podkreślić, że współcześnie w gospodarce nawozowej kształtowanie jako-ści plonu poprzez nawożenie jest uważane za ważniejsze niż kształtowanie ilości plonu. w warunkach konkurencji rynkowej jakość plonu jest czynnikiem decydującym o akcepta-cji odbiorcy płodów rolnych czy konsumenta. współczesna gospodarka nawozowa jest in-tegralną częścią systemu kształtowania jakości płodów rolnych, który można przedstawić następująco:

1. odbiorca płodów rolnych określa parametry jakościowe zależnie od przeznaczenia. spełnienie wymogów jakościowych przez rolnika jest warunkiem opłacalnej produkcji rolniczej.

2. współcześnie o jakości płodów rolnych decyduje właściwy dobór odmiany roślin uprawnych, która stanowi jednak tylko potencjalne ramy wyrażające zespół pożądanych cech użytkowych roślin, możliwych do zrealizowania w optymalnych warunkach wzrostu i odżywiania roślin.

Na cechy użytkowe plonuNa poprawę właściwości gleby;

- zasobność w składniki pokarmowe- odczyn gleby- zawartość substancji organicznej

94 95

Analiza danych dotyczących zakwaszania wskazuje, że na obszarze 2/3 kraju obej-mującego województwa północne, częściowo centralne i wschodnie występuje nadmierne zakwaszenie i obejmuje ono 40-60% areału gleb uprawnych tych województw (tab. 4). stan ten należy uznać za alarmujący, zwłaszcza, że od wielu lat obserwuje się spadek zużycia wapna nawozowego, co przyczynia się do postępującego procesu nadmiernego zakwa-szenia gleb uprawnych. zadowalający stan gleb uprawnych pod względem zakwaszenia występuje jedynie na terenie jednego województwa, a mianowicie woj. opolskiego. stan ten należy uznać za alarmujący, zwłaszcza że od wielu lat obserwuje się spadek zużycia wapna nawozowego, co przyczynia się do postępującego procesu nadmiernego zakwa-szenia gleb uprawnych. należy podkreślić, że w naszej części europy układ warunków klimatycznych i glebowych sprzyja wymywaniu kationów zasadowych, w tym w szcze-gólności wapnia, co wymaga systematycznego wapnowania gleb, tak aby zabieg ten był wykonywany na każdym polu raz na 4 lata. nadmierne zakwaszenie gleb uprawnych jest jednym z głównych czynników ograniczających produkcyjność gleb i efektywność nawo-żenia. istnieje pilna potrzeba podjęcia systemowych działań w obszarze gospodarki nawo-zowej kraju, pozwalających zmienić ten stan rzeczy. spośród trzech makroskładników nawozowych zbyt niska zasobność dotyczy przede wszystkim potasu. Aż w 10 województwach występują zbyt niskie zawartości tego składnika na powierzchni od 40 do 60% gleb uprawnych, co wskazuje, że dotychczasowe gospodarowanie potasem jest w kraju niewłaściwe (tab. 3). stan ten, obok nadmiernego zakwaszenia gleb, przyczynia się do mniejszej efektywności nawożenia azotowego. za-sobność gleb uprawnych w magnez jest lepsza niż w potas, ale na większości powierzch-ni użytków rolnych około 20-40% gleb wykazuje zbyt niską zasobność, czego nie można uznać za stan zadowalający. Aby zapewnić prawidłowość stosowania potasu i magnezu w nawożeniu, należy w większym niż dotąd stopniu łączyć oba te składniki. specyfika gleb lekkich dominujących w naszym kraju powoduje, że stosowanie potasu na glebach ubogich w magnez, a zwłaszcza na glebach nadmiernie zakwaszonych, jest mało efektywna. zasob-ność gleb uprawnych w fosfor przyswajalny dla roślin jest znacząco lepsza w stosunku do potasu. na dominującym obszarze kraju (ok. 80%), obejmującym 12 województw – jedynie od 20 do 40% gleb uprawnych wykazuje zbyt niską zasobność w ten składnik – większość gleb jest dostatecznie zasobna. tylko w czterech województwach, w polsce wschodniej (podlaskie) i południowo-wschodniej (świętokrzyskie, małopolskie, podkarpackie), udział gleb o zbyt niskiej zasobności jest wyższy i kształtuje się na poziomie 40–60%. stan zasob-ności gleb uprawnych w fosfor jest więc na przeważającym obszarze kraju zadowalający. w odniesieniu do fosforu w wielu obszarach rolniczych obserwuje się nadmierną zawar-tość tego składnika w glebie, co jest niepożądane z uwagi na zagrożenia środowiskowe (igras i Fotyma, 2009). powyższa analiza wskazuje, że w wielu regionach kraju gospodarowanie składni-kami nawozowymi w aspekcie kształtowania żyzności gleby, a zwłaszcza jej odczynu, jest jeszcze w znacznym stopniu niezadowalające.

ocHronA śroDowisKA przyroDniczeGo, A zwŁAszczA wÓD powierzcHnio-wycH i GruntowycH we współczesnym rolnictwie skutki środowiskowe, szczególnie w rolnictwie o wysokiej intensywności, ujawniają się przede wszystkim w składzie chemicznym wód-wód powierzchniowych i gruntowych. Głównym zagrożeniem ze strony rolnictwa jest nadmiar związków azotu i fosforu wprowadzanych do środowiska glebowego w wyniku nieprawidłowego przechowywania i stosowania nawozów naturalnych. w mniejszym stopniu dotyczy to także nawożenia mineralnego. składniki te w nadmiarze przyczyniają się do eutrofizacji zbiorników wodnych i w efekcie degradacji w nich życia biologicznego. w skali globalnej zagrożenia z tego tytułu zależą w głównej mierze od powierzchni użyt-ków rolnych w stosunku do powierzchni całej zlewni oraz intensywności gospodarowania rolniczego, głównie związanego z produkcją zwierzęcą. w odniesieniu do polskiego rolni-ctwa dotyczy to zlewni Morza Bałtyckiego, w której polskie obszary rolnicze stanowią aż około 50% powierzchni użytków rolnych całej zlewni. w krajach unii europejskiej zwraca się szczególnie dużą uwagę na ograniczenie emisji związków azotu i fosforu do wód i azotu

w praktyce są dwa mierniki kontroli przestrzegania tego prawa, a mianowicie kon-trola stanu zasobności gleb w przyswajalne formy składników pokarmowych roślin oraz bilans składników pokarmowych, który także pozwala ocenić wpływ nawożenia na śro-dowisko. Analizy te są przeprowadzane na różnym stopniu uogólnienia; na poziomie go-spodarstwa rolniczego, regionu lub kraju. należy podkreślić, że polska dysponuje bardzo dobrym rozpoznaniem stanu zakwaszenia i zasobności gleb uprawnych w przyswajalne formy składników mineralnych dzięki wieloletniej działalności Krajowej stacji chemiczno--rolniczej posiadającej 17 okręgowych laboratoriów (Lipiński, 2013).

Tab.4. ocena stanu zakwaszenia i zasobności gleb uprawnych polski w przyswajalne formy makroelementów, średnie z lat 2010–2013

Źródło: Dane Krajowej Stacji Chemiczno-Rolniczej

* nadmierne zakwaszenie lub zbyt niska zasobność

96 97

plonu, ale także jako skuteczny sposób sterowania jakością surowców rolniczych. A zatem cele nawożenia ukierunkowane na aspekt ilościowy i jakościowy plonu rolniczego, związa-ne z zapewnieniem potrzeb żywnościowych społeczeństwa i dochodu rolniczego, są rea-lizowane w zadowalający sposób. znacznie gorzej ocenić należy działania ukierunkowane na długofalowe utrzymanie żyzności gleb uprawnych, zapewniające zdolność środowiska glebowego do wzrostu produkcji rolniczej lub przynajmniej do długofalowego zachowa-nia walorów produkcyjnych na niezmienionym poziomie. w szczególności dotyczy to nie-dostatecznego wapnowania, co na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat doprowadziło do drastycznego wzrostu zakwaszenia gleb użytków rolnych. nadmierne zakwaszenie gleb uprawnych jest jednym z głównych czynników ograniczających poziom produkcji polo-wej w polsce. Ma to także inne skutki pośrednie wyrażające się mniejszą efektywnością nawożenia, szczególnie azotowego, oraz zwiększa negatywne oddziaływanie rolnictwa na środowisko. Kwestią istotną jest również niedostateczne nawożenie potasem, co doprowa-dziło do zbyt niskiej zasobności w ten składnik na wielu obszarach rolniczych kraju. obie te kwestie – nadmierne zakwaszenie gleb i nadmiernie ujemny bilans potasu w nawożeniu – powinny być wzięte pod uwagę w przyszłych działaniach na rzecz kształtowania gospo-darki nawozowej w polsce. w odniesieniu do czwartego celu powyższa analiza wskazuje, że działania na rzecz ograniczenia środowiskowych skutków nawożenia są w ramach go-spodarki nawozowej naszego kraju podejmowane konsekwentnie. w pełni respektowany jest system prawny dotyczący nawozów i nawożenia, wyznaczono w kraju obszary szcze-gólnego narażenia (osn) na nawozowe skutki środowiskowe, na których wprowadzono odpowiednie rygory dla rolników w zakresie gospodarki nawozowej, realizowane są inwe-stycje w gospodarstwach rolnych dotyczące infrastruktury do przechowywania nawozów naturalnych. ocena gospodarki nawozowej w polsce wskazuje wiele niedociągnięć, na które wskazano w niniejszej analizie, jednak generalnie, na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat, dokonał się w tym zakresie znaczący postęp pozwalający uznać gospodarkę nawozową w polsce za innowacyjną i ukształtowaną na poziomie zbliżonym do gospodarek nawozo-wych krajów europy zachodniej. rozwój przemysłu nawozowego, w tym przede wszystkim przemysłu nawozów azotowych, jest podstawą zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego i stanowi nie-zbędny warunek zrównoważonego rozwoju świata. z danych Fertilizers europe1 wynika, że produkcja nawozów azotowych stanowi podstawę do wytwarzania prawie 50% żywności spożywanej przez ludzi. A zatem żeby zapewnić bezpieczeństwo żywnościowe, należy roz-wijać przemysł nawozowy, a przede wszystkim tę jego część, która zajmuje się nawozami azotowymi. stanowi to jednak wyzwanie, ponieważ pozyskiwanie azotu ze środowiska na-turalnego, a także gospodarowanie tym pierwiastkiem nie jest najłatwiejsze. żeby sprostać trudnościom, należy rozwijać wiedzę dotyczącą stosowania nawozów. Dzięki temu zwięk-szy się efektywność produkcji składników pokarmowych, która zaowocuje nieprzerwaną podażą żywności przy jednoczesnej ochronie środowiska.

5.4. Charakterystyka rynku dystrybucyjnego w Polsce

Kiedy w polsce zmienił się ustrój społeczno-gospodarczy, zmienił się także model obsługi gospodarstw rolnych. z jednej strony producenci (np. nawozów, środków ochrony roślin czy maszyn) rozpoczęli poszukiwania nowych kanałów dystrybucji, z drugiej – rolni-cy zaczęli interesować się alternatywnymi źródłami zaopatrzenia.

LAtA zMiAn wraz z początkiem lat 90. ubiegłego wieku skończył się dobry okres dla gmin-nych spółdzielni oraz spółdzielni kółek rolniczych. stała za tym ustawa o zmianach w organizacji i działalności spółdzielczości, która nakazywała likwidację wszystkich cen-tral związkowych63. Doszło do sytuacji, w której niezależne podmioty spółdzielczości

63 Dz. U. z 1990 r. nr 6, poz. 36, ustawa z dnia 20 stycznia 1990 r. o zmianach w organizacji i działalności spółdzielczości.

Tab. 5. Bilans składników nawozowych brutto dla polski za okres 2005–2009 wg oecD

Źródło: Kopiński i Tujka, 2010

Analiza bilansu azotu wskazuje, że nadwyżka bilansowa tego składnika w latach 2005–2009 wynosiła średnio dla kraju około 57 kg n ha-1 i wzrosła o blisko 17% w stosunku do poprzedniego okresu pomiarowego obejmującego lata 2002–2004, co wynika głów-nie z postępującego procesu intensyfikacji polskiego rolnictwa (Kopiński, 2011). wartości te w porównaniu z danymi dla krajów ue-15 są blisko o połowę niższe (sosulski i Łabętowicz, 2008; Fotyma i in., 2009), co wskazuje na daleko mniejsze zagrożenie nadmiarem azotu w naszym kraju (tab. 5). wartości nadwyżki bilansowej fosforu są we wszystkich wojewódz-twach dodatnie, przy znaczącym zróżnicowaniu od poniżej 2 kg p ha-1 powyżej 7 kg p ha-1. Generalnie umiarkowana nadwyżka bilansowa fosforu jest zjawiskiem korzystnym, gdyż zwiększa glebowe zasoby fosforu przyswajalnego dla roślin. Jednak zbyt wysoka nadwyż-ka fosforu może być wskaźnikiem przenawożenia, co może powodować niepożądane skut-ki środowiskowe. Bilans potasu jest silnie zróżnicowany regionalnie w kraju – od wartości ujemnych do nadwyżki bilansowej wynoszącej ponad 20 kg K ha-1. nadmiar potasu nie jest szkodliwy środowiskowo, ale jego niedobór, wyrażający się ujemnym bilansem, może wskazywać w dłuższej perspektywie na zagrożenia degradacją gleb. porównanie nadwy-żek bilansowych składników nawozowych dla poszczególnych województw wskazuje na znaczne zróżnicowanie regionalne, co jest z jednej strony wyrazem postępującej polaryza-cji intensywności produkcji rolniczej, a z drugiej – wynika z różnic w efektywności wykorzy-stania składników mineralnych. w praktyce w skali kraju ochrona wód przed skutkami składników biogennych, głównie azotanów, realizowana jest przez wiele działań wynikających z Dyrektywy Azo-tanowej, stanowiącej akt prawny ue (Jadczyszyn, rutkowska, 2009). postanowienia dy-rektywy zostały przeniesione do polskiego ustawodawstwa, między innymi do ustawy o nawozach i nawożeniu. ponadto w okresie od 2008 r. do 2012 r. wyznaczono w polsce 19 obszarów szczególnego narażenia (osn), obejmujących powierzchnię 13 tys. km2, co sta-nowi 7,36% powierzchni użytków rolnych. na terenie kraju jest także prowadzony monito-ring azotu mineralnego, a uzyskane dane są gromadzone w postaci centralnej bazy danych w Krajowej stacji chemiczno-rolniczej. na tej podstawie podejmowane są działania na obszarach wiejskich, wpływające na poprawę jakości wód. Dotyczy to przede wszystkim inwestycji w infrastrukturę gospodarstw rolnych w ramach prow, związanych z obiektami do przechowywania nawozów naturalnych, bowiem głównym źródłem zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi z rolnictwa jest produkcja zwierzęca (Lipiński, 2009). powyższa analiza wskazuje, że na przestrzeni ostatnich lat w rolnictwie polskim dokonuje się stały postęp w obszarze gospodarki nawozowej. realizowane są wszystkie cele nawożenia. wysokość nawożenia w naszym kraju zapewnia poziom plonowania roślin uprawnych warunkujący bezpieczeństwo żywnościowe społeczeństwa. nawożenie w co-raz większym stopniu jest postrzegane nie tylko jako podstawowy czynnik wzrostu ilości

98 99

67 Kontraktacja – forma skupu produktów rolnych oparta na umowach między odbiorcą (np. państwem, organizacją, przedsiębiorstwem) a dostawcą.68 Łańcuch wartości – ściśle określony strumień różnego typu działań, które są podejmowane przez dane przedsiębiorstwa tworzące w różny sposób wspólny system wartości. Łańcuch ten opisuje w sposób jasny różne procesy jak największego powiększania przez daną firmę wartości własnych produktów.69 Strategia Grupy Azoty 2013–2020, www.grupaazoty.pl.70 Kapitał relacyjny rozumiany jako wartość utrzymywania długotrwałych, wzajemnie korzystnych relacji z klientami dla firmy. Kapitał ten jest wymieniany jako element składowy kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa. Szerzej na ten temat B. Dobiegała-Korona, T. Doligalski, Zarządzanie wartością klienta. Pomiar i strategie, Warszawa 2010, s. 442–450.

• kontraktacja 67, skup i sprzedaż płodów rolnych,• zaopatrzenie w środki do produkcji rolnej,• sprzedaż i serwis maszyn rolniczych,• pomoc w pozyskiwaniu środków lub zwrot kosztów inwestycji z funduszy ue,• usługi finansowe i ubezpieczeniowe,• szkolenia oraz doradztwo rolnicze i ekonomiczne.

suKces świAtowycH KoncernÓw… przypatrzmy się temu, w jaki sposób światowe potęgi nawozowe, takie jak Agrium czy Koch Fertilizer, w ostatnich latach pracowały na swój sukces. Firmy te skupiały się na wydłużaniu i poszerzaniu łańcucha wartości68. szczególnie intensywnie rozwijały swoją logistykę i dystrybucję, by być bliżej klienta finalnego. oto, co w ostatnich latach kupił kon-cern Agrium:• dostęp do powierzchni magazynowych dla suchych i płynnych nawozów (ponad 300

tys. t) w różnych europejskich portach,• dostęp do około 3,750 tys. cystern kolejowych i samochodów, z których niektóre są

specjalnie zaprojektowane do transportu produktów nawozowych, • magazyny blisko centrów popytowych, co pozwala ograniczyć czas i koszty dostarcza-

nia nawozów w okresie największego zapotrzebowania.

ponadto Agrium zdecydowało się – w odpowiedzi na wymagania klientów – m.in. świad-czyć usługi doradcze.

…i poLsKA oDpowieDź podobnie zaczyna działać nasza rodzima Grupa Azoty puŁAwy, a ostatnio również cała Grupa Azoty69. Firma dysponuje nabrzeżami portowymi w Gdyni, Gdańsku oraz poli-cach, bazami na nawozy w różnych miejscach polski, a ponadto angażuje się w dokształ-canie przedstawicieli rolnych dystrybutorów. w swojej strategii kładzie ona duży nacisk na budowanie stabilnych, efektywnych więzi z klientami finalnymi, rozwijając systemy logisty-ki i dystrybucji swoich produktów. Grupa coraz większy nacisk kładzie też na bezpośrednią komunikację z przedsiębiorcami rolnymi, dostarczając swoje produkty poprzez sieć współ-pracujących dystrybutorów. Buduje zatem wartość swojego kapitału relacyjnego70.

MiLiArDowe przycHoDy polskie firmy dostarczające środki dla rolnictwa również poszukują możliwości wydłużenia łańcucha wartości, starając się przejąć mniejszych producentów nawozów czy środków ochrony roślin. niezaprzeczalny jest szybko postępujący rozwój firm dystrybucyj-nych. wzrost ich przychodów jest dynamiczny pomimo sytuacji kryzysowych w szeroko pojmowanym sektorze. warto podkreślić, że najwięksi dystrybutorzy produktów dla rolni-ctwa w latach 2004–2014, a więc w trakcie dekady obecności polski w ue, zwiększyli przy-chody kilkukrotnie. Liderzy osiągają przychody przekraczające 1 mld zł. widać to na przy-kładzie pięciu największych firm polskiego rynku. Mowa tu o takich przedsiębiorstwach, jak: chemirol, osadkowski, Ampol-Merol, Agrolok i Agroefekt. w tym miejscu warto zaznaczyć jednak, że wszystkie większe przedsiębiorstwa dystrybucyjne powstały po zmianie ustroju polityczno-gospodarczego polski, na bazie niewykorzystywanego majątku ówczesnych spółdzielni rolniczych czy państwowych Go-spodarstw rolnych.

wiejskiej musiały stawiać czoła zupełnie nowym wyzwaniom i konkurencji. Aktualnie kondycja ekonomiczna wspomnianej spółdzielczości jest słaba, choć zdarzają się nielicz-ne wyjątki. Miejsce tych organizacji zaczęły zajmować podmioty prywatne, które bardzo często działalność rozpoczynały na bazie majątku upadającej spółdzielczości wiejskiej.

przeŁoM po weJściu Do ue przełomowym momentem dla firm, które oferują środki produkcji dla rolnictwa, było wstąpienie polski do unii europejskiej. rolnicy z jednej strony zyskali na integracji najwięcej, z drugiej – ponieśli duże koszty transformacji ustrojowej, ponieważ trudno im było wdro-żyć się w mechanizmy wolnego rynku. w nowej sytuacji znalazły się również firmy, które zaopatrywały rolników w środki produkcji. A zatem i one uczestniczyły w przemianach rolnictwa, korzystając pośrednio z funduszy oraz zmieniając profile prowadzonej działal-ności gospodarczej. na polską wieś i do rolnictwa trafiła 1/3 transferów z budżetu ue. w latach 2004–2013 polska otrzymała z tego budżetu w ramach różnych instrumentów wpr 29,4 mld euro64. nastąpiła znaczna poprawa sytuacji dochodowej mieszkańców wsi65. pieniądze przeznaczono m.in. na rozwój przemysłu przetwórczego, organizację grup producentów rolnych, przedsięwzięcia chroniące środowisko naturalne, poprawę infrastruktury w gmi-nach, aktywizację lokalnej ludności. nastąpiła zmiana pokoleniowa – uruchomiono euro-pejskie fundusze przeznaczone na ułatwienie startu młodym rolnikom, a także wsparcie rolników w wieku przedemerytalnym, którzy w zamian za rentę strukturalną przekazywali gospodarstwo swoim następcom. przystąpienie polski do ue sprawiło, że w ciągu 10 lat dochody rolników zwiększy-ły się dwukrotnie. ponadto w tym okresie polski przemysł przetwórstwa żywności zdołał zyskać miano jednego z bardziej nowoczesnych na świecie. oba te fakty wpłynęły na prze-obrażenie się krajowego rolnictwa.

nowe wyzwAniA w obliczu nowej rzeczywistości przed rolnikami stanęło nowe wyzwanie, a mia-nowicie konkurencja. żeby jej sprostać, przemysłowcy zajmujący się przetwórstwem żyw-ności musieli zacząć egzekwować od swych dostawców, czyli rolników, by ci wytwarzali na dużą skalę wysokojakościowe produkty. ta wzajemna zależność przyniosła obopólne korzyści. polska stała się jednym z największych producentów żywności w europie, a sprze-daż polskich produktów rolno-spożywczych za granicę w ostatnich 10 latach wzrosła pię-ciokrotnie66.

DystryButorzy poszerzAJą oFertę rynek dystrybucji produktów dla rolnictwa w polsce był dotąd uważany za sto-sunkowo słabo rozwinięty na tle rynków innych krajów europy, takich jak niemcy, Francja, wielka Brytania, Holandia czy Belgia. cechowała go ogromna liczba małych graczy stawia-jących na konkurencję cenową. to się zmienia, i to w błyskawicznym tempie. Liczba graczy się zmniejsza, dystrybutorzy przejmują funkcję hurtowników oraz detalistów, a sposób, w jaki obsługują klientów, jest dużo bardziej profesjonalny. oferta współczesnych dystry-butorów sprowadza się więc nie tylko do sprzedaży materiałów budowlanych czy pod-stawowych środków produkcji (opału, nawozów, środków ochrony roślin). w ich ofercie znalazło się także doradztwo oraz umożliwienie zainteresowanym stałego lub czasowego przejęcia zarządzania gospodarstwem. ta różnorodność usług zachęca rolników, którzy oczekują kompleksowej obsługi od jednego dostawcy. Dystrybutorzy do oferty wprowa-dzają również coraz większy wachlarz produktów wzbogacanych usługami szkoleniowymi i doradczymi. Do najczęściej oferowanych należą:

64„Raport o stanie wsi. Polska wieś 2014” – Synteza, Warszawa 2014, s. 4 – 7.65 Trzeba jednak przyznać, że wciąż utrzymują się niekorzystne dla mieszkańców wsi różnice w relacji miasto – wieś. W sto-sunku do przeciętnej krajowej dochód rozporządzalny na osobę na wsi utrzymuje się od lat na poziomie około 80%.66 http://www.arr.gov.pl/data/00167/handel_zagraniczny_2013_08052014.pdf.

100 101

• usługi finansowe – mamy tu na myśli kredyty, leasingi, raty oraz ubezpieczenia dla go-spodarstw rolnych, a także pomoc w uzyskaniu zwrotów kosztów inwestycji z fundu-szy pomocowych ue.

• współpraca ze społecznością lokalną – polega ona w szczególności na rozwiązywa-niu problemów wsi z dostępem do edukacji, opieki zdrowotnej, dóbr kultury oraz na wspieraniu instytucji lokalnych.

• Doradztwo dostosowane do zmieniającego się rynku rolnego – gwarancją wysokiej jakości usług są kompetentni handlowcy, tzw. konsultanci rolni. Liczba konsultantów w przypadku niektórych firm przekracza setkę, ponadto są oni rozmieszczeni na tere-nie całego kraju. wsparciem dla nich służą agrotechnicy pełniąc rolę doradców rolnych. Firmy wydają także fachowe pisma, w których zawarte są zalecenia dotyczące uprawy roślin oraz informacje o innowacyjnych metodach produkcji proponowanych przez dystrybutorów.

Dostawa towaru do większego odbiorcy rolnego stała się już standardem. źródłem przewagi konkurencyjnej staje się z kolei doradztwo oferowane przez firmy dystrybucyjne jako wartość dodana do proponowanego towaru. wspominane już przedsiębiorstwo che-mirol, powstałe w 1990 r., obecnie zatrudnia 700 osób. Aż 130 z nich pracuje nad tym, by firmę i rolników łączyły dobre relacje. Kolejna firma dystrybucyjna, osadkowski, również założona w 1990 r., zatrudnia 374 osoby, w tym 50 przedstawicieli rolnych. są oni szkoleni nie tylko z nowości agrarnych dostępnych na rynku, lecz także z technik obsługi swoich klientów. inna firma dystrybucyjna, Ampel-Merol, także koncentruje swoją uwagę na bli-skiej współpracy z rolnikami. na 280 zatrudnionych osób aż 65 stanowią przedstawiciele rolni. natomiast Hurtownia rolnik wzmacnia działania blisko 50 przedstawicieli pracą do-datkowo zatrudnionych doradców. następuje to według poniższego schematu.

Źródło: Materiały wewnętrzne firmy Hurtownia Środków do Produkcji Rolno-Spożywczej Rolnik sp. z o.o.

Rys. 8. system wsparcia doradczego rolników przez firmę dystrybucyjną

Funkcję doradcy w przedstawionym schemacie pełni agrotechnik, natomiast sprzedawca-mi są przedstawiciele rolni kontaktujący się bezpośrednio z przedsiębiorcami rolnymi.

w dużym stopniu wzrost przychodów zawdzięcza się poszerzaniu oferty dla przedsiębior-ców rolnych. coraz częściej oferta ta jest wspierana propozycjami szkoleń, np. agronomicz-nych, a dla stałych klientów możliwością wymiany barterowej za dostarczone płody rolne. wszyscy znaczący gracze we współpracy z rolnikami korzystają z pracy konsultantów rol-nych, zacieśniając tym samym relacje ze swoimi klientami.

wAżni GrAcze reGionALni Firmy dystrybucyjne w ostatnich latach znacznie wzmocniły również wartość kapi-tałów własnych. Mimo że nie jest ona tak wysoka, jak w europie zachodniej, to dynamika wzrostu oscylująca wokół 10–20% rocznie wskazuje, że wzmacnia się wartość składników majątkowych dystrybutorów. w rezultacie tego procesu spośród dystrybutorów wyłaniają się zamożni gracze regionalni, którzy mają duży zasięg geograficzny. Działają oni na takich obszarach, jak:

• Dystrybucja towarów producentów krajowych i zagranicznych zarówno do produkcji zwierzęcej, jak i roślinnej – w tym przypadku liczne rozwiązania handlowe mają służyć usatysfakcjonowaniu klientów (np. promocyjne towary, konkurencyjne ceny, programy lojalnościowe, dogodne formy kredytowania).

• Logistyka – firmy często są w posiadaniu kilku baz logistycznych, zapewniających sprawne dostawy środków produkcji, a także transport płodów rolnych na terenie całe-go kraju. niektóre większe firmy dystrybucyjne wykorzystują technologie internetowe, w ramach których m.in. składają oferty handlowe. platformy internetowe to dla nich również możliwość promowania własnych produktów.

Rys. 7. Dynamika zmian przychodów pięciu największych dystrybutorów polskich

Źródło: Opracowanie własne na podstawie ogólnodostępnych danych

102 103

na polskim rynku rolnym zwraca uwagę jeszcze jeden istotny fakt – aż 86% gospodarstw rolnych ma dostęp do internetu, a 71% korzysta z niego, dokonując decyzji zakupowych.internet, jako źródło wymiany informacji, stanowi nowy kanał komunikacji sprzedających z klientami. zarówno producenci, jak i dystrybutorzy błyskawicznie zareagowali na możli-wości, jakie daje internet, dlatego też starają się za jego pomocą budować relacje z klienta-mi. Grupa Azoty np. wprowadziła narzędzie komunikacji ecommerce, które nie tylko służy do usprawniania transakcji, lecz także pozwala m.in. przekazywać wiedzę o właściwościach oferowanych nawozów, informować o statusie dostaw czy rozpatrywanych reklamacjach.

stAwiAnie czoŁA zAGrożenioM na długo przed kryzysem gospodarczym liderzy europejskiego rynku nawozo-wego wiedzieli, że potencjał tego rynku się wyczerpuje. Jedną z przyczyn było to, że ze wschodu nadciągała tańsza konkurencja. żeby zapobiec stagnacji, podjęto dynamiczne próby reorganizacji rynku, czego przykładem było np. przejęcie fińskiej Kemiry przez nor-weską yarę w 2007 r. integracja pozioma, która polega na łączeniu się różnych graczy, miała na celu zwiększenie udziału yary w rynku, a także pozwolenie jej na utrzymanie pozycjiniekwestionowanego lidera. yara podjęła również działania w obszarze integracji pionowej (ten rodzaj inte-gracji polega głównie na przejmowaniu przez producentów mniejszych dystrybutorów). za przykład niech posłuży tu joint venture z duńskimi DLG i AgroDK. w efekcie powstało tzw. Ferti supply, czyli podmiot działający jako niezależny hurtownik nawozów. Ferti supply przejęło od spółek wszystkie funkcje logistyczne, a jego celem była optymalizacja logistykiprzedsiębiorstw. opcja integracji pionowej oznacza, że producenci aktywnie przejmują mniejszych dystrybutorów lub tworzą własną sieć dystrybucji. tu o sukcesie decyduje lokalizacja pro-dukcji i posiadanie dobrych, długotrwałych relacji z klientami finalnymi. część producen-tów wybiera opcję drugą, skupiając się na produkcji i integracji poziomej z innymi graczami w regionie. w rezultacie wyłaniają się gracze regionalni o szerokim portfelu i dużym zasię-gu geograficznym. Jeszcze inni podejmują wspólne inicjatywy z działającymi dystrybuto-rami. oszczędności dają w tym przypadku np. wspólne inwestycje w infrastrukturę (budo-wę wspólnych magazynów czy centrów logistycznych).

wsKAzAniA DLA proDucentÓw w polsce współpraca producentów z dystrybutorami w zakresie magazynowania nie cieszy się popularnością. podobnie rzecz się ma z integracją poziomą. ponieważ profesjonalizacja polskiego sektora dystrybucji postępuje, producenci starają się redefiniować swoje strategie dotyczące dystrybuowania towarów. wydaje się, że skutecznym rozwiązaniem jest wybór jednej z trzech dróg: integracji pionowej, konsolida-cji poziomej, czyli wzmacniania w ramach grupy, lub współpracy pomiędzy producentami a dystrybutorami. w tym miejscu warto zauważyć, że w naszym kraju, w ostatnim okresie mamy do czynienia z coraz większym zainteresowaniem przejmowaniem kontroli nad krajowymi dystrybutorami przez globalnych graczy. staje się to zjawisko poważnym wyzwaniem dla agrobiznesu nie tylko polskiego, ale również europejskiego. Koncerny te coraz częściej wpi-sują się w układ podmiotów gospodarczych, zajmując w nich pozycję dominującą. ogrom-na siła tych korporacji oraz rozproszenie akcjonariatu pozwalają na podporządkowanie sobie całych segmentów rynku rolnego.

poDsuMowAnie reasumując – rynek dystrybucyjny w polsce bardzo szybko profesjonalizuje ob-sługę swoich klientów. Firmy na nim funkcjonujące są coraz sprawniejsze organizacyjnie i silniejsze ekonomicznie, korzystają również z nowoczesnych narzędzi teleinformatycz-nych. okresem ich szczególnego rozwoju było przystąpienie polski do unii europejskiej. coraz chętniej sięgają po usługi doradcze jako wartość dodaną do oferty dostarczanych produktów. Doradztwo to stało się elementem modelu biznesowego dystrybutora służą-

nowoczesne MetoDy szKoLeń prywatni dystrybutorzy nie tylko prowadzą tradycyjne szkolenia, lecz także chęt-nie korzystają z nowych form, takich jak: warsztaty, coaching czy demonstracje. te ostat-nie stały się standardem w trakcie organizowanych przez omawiane firmy „Dni pola”. w rolach ekspertów występują i przedstawiciele firm, i nauczyciele akademiccy71. ten ro-dzaj doradztwa wpisany jest w model biznesowy firm dystrybucyjnych. należy podkreślić, że poziom tej usługi jest coraz wyższy, kompetentny, korzystający z najnowszych zdobyczy nauki i praktyki, nie tylko krajowej. presja konkurencji zmusza tego rodzaju firmy do ciągłe-go kształcenia i dokształcania swoich ekspertów72Dystrybutorzy posiadają wiedzę m.in. na temat tego, co kupują ich klienci, a także z jaką robią to częstotliwością. Dzięki temu mogą zarządzać ich portfelami. innym zjawiskiem na tym rynku jest powstawanie tzw. grup zakupowych, którychpodstawowym celem jest zwiększenie siły przetargowej przy dokonywaniu zakupów środ-ków do produkcji rolnej. Grupy te coraz chętniej podejmują rozmowy z producentami tychtowarów, pomijając dystrybutorów. podążają zatem za rozwiązaniami stosowanymi w światowych koncernach globalnych. w polsce następuje również coraz większe zróżnicowanie regionalne rynku dys-trybucyjnego. zjawiska wyżej opisane najintensywniej występują na północy, a także na zachodzie kraju. Dzieje się tak dlatego, że tam mamy do czynienia przede wszystkim z przedsiębiorstwami rolnymi. natomiast w województwach wschodnich dominuje obsłu-ga stosunkowo małych gospodarstw, które prowadzą indywidualni rolnicy. obecnie naj-więcej wielkoobszarowych gospodarstw rolnych powyżej 100 ha jest zlokalizowanych na terenie czterech województw: dolnośląskiego, warmińsko-mazurskiego, wielkopolskiego i zachodniopomorskiego73. są to również województwa o wysokiej kulturze rolnej, dużym zużyciu nawozów mineralnych i wysokim plonowaniu zbóż. usługi doradztwa rolniczego w wymienionych województwach niejednokrotnie wykonują zatrudnieni w tym celu pra-cownicy gospodarstw.

71 Na przykład w trakcie organizowanych przez spółkę Teamagro „Spotkań na demonstracyjnych polach rzepakowych” w czer-wcu 2013 rok. na Zamojszczyźnie, w wykładzie pracownika naukowego Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu uczestniczyło blisko 700 rolników.72 Grupa Azoty PUŁAWY wspólnie ze Szkołą Główną Gospodarstwa Wiejskiego organizuje studia podyplomowe zarówno dla swoich przedstawicieli regionalnych, jak i pracowników dystrybutorów współpracujących z rolnikami. Profil studiów „Obrót nawozami i środkami ochrony roślin w systemie zrównoważonego rolnictwa” przygotowany został wspólnie z producentem. Absolwenci otrzymują, oprócz dyplomu, dwa certyfikaty upoważniające do obrotu środkami ochrony roślin przeznaczonymi dla profesjonalnych użytkowników, konfekcjonowania tych środków i ich stosowania.73 Dane na podstawie statystyk GUS: Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2013, Środki produkcji w rolnictwie w roku gospodarc-zym 2012/2013. Społeczeństwo informacyjne w Polsce z lat 2009–2013 oraz sprawozdanie z tematu badawczego nr 4.1.8. IUNG „Ocena Regionalnego Zróżnicowania Zmian Organizacji i Intensywności Polskiego Rolnictwa” 2010–2012.

z drugiej strony osi jest podkarpacie i Małopolska, gdzie zużywa się trzykrotnie mniej nawozów, a plonowanie jest dwukrotnie mniejsze. najmniej z kolei gospodarstw wielkoobszarowych w polsce o powierzchni przekraczającej 100 ha odnotowano z kolei w polsce w woj.ewództwie świętokrzyskimświętokrzyskim. wspomniane zróżnicowanie ma występuje również miejsce w innych obszarach polskiego rynku rolnego, takich jak, np.: wykształcenie, wydajność pracy czy wyposażenie w maszyny i urządzenia rolnicze.

internet JAKo KAnAŁ KoMuniKAcJi polski rolnik najczęściej czerpie wiedzę potrzebną do prowadzenia gospodarstwa z prasy rolniczej (31%), w następnej kolejności z: internetu (19%), rolniczych programów telewizyjnych (11%) oraz „liderów opinii” (11%). na ośrodki doradztwa rolniczego (oDr) wskazało 7% badanych. w badaniu zwraca uwagę fakt, że 6% badanych wskazując źródła wiedzy rolniczej, wybrało pokazy, „Dni pola”, a 5% wskazało na szkolenia organizowane przez producentów bądź dostawców środków do produkcji rolnej. także i tutaj mamy do czynienia z dużym zróżnicowaniem regionalnym. na Kujawach i pomorzu aż 77% gospo-darstw czerpie wiedzę rolniczą z prasy, natomiast w woj. świętokrzyskim, Małopolsce i na podkarpaciu 6%75.

104 105

79 Dz. U. Nr nr 251, poz. 2507, z późn.iejszymi zmianami.80 Dane zaczerpnięto z M. Drygas, Postulowany system doradztwa rolniczego w Polsce po 2013 r. w świetle wymogów Komisji Europejskiej… op. cit., s. 10–-12. Na konferencji „Jaki system doradztwa rolniczego w Polsce po 2013 roku”, która odbyła się 6 listopada 2012 r. w Warszawie. 81 M. Drygas, wystąpienie na konferencji, „Jaki system doradztwa rolniczego w Polsce po 2013 roku”. 82 Raport z badań, Opis sytuacji ZAP na rynku polskim, ABM, Puławy–Warszawa 2012, s. 233–234.

systeM DorADztwA roLniczeGo w poLsce system doradztwa rolniczego jest w naszym kraju regulowany ustawą z dnia 22 paź-dziernika 2004 r. o jednostkach doradztwa rolniczego79. Jej nowelizacje usankcjonowały two-rzenie doradztwa w systemie FAs, składającego się z podmiotów publicznych i prywatnych. warto zaznaczyć, że doradztwo publiczne, które opiera się na ośrodkach doradztwa rolnicze-go, jak dotąd odgrywa pierwszoplanową rolę. w oDr pracuje ponad 3,5 tys. doradców80. nie ma jednoznacznych informacji na temat tego, w jakim stopniu rolnicy korzy-stają z usług doradczych. przyjmuje się zatem, że odsetek osób, które robią to regularnie, wynosi około 10%81. według badań z 2012 r. 45% osób chcących zasięgnąć doradztwa na-wozowego korzystało z oferty publicznych oDr-ów82. Jednak mamy tu do czynienia z bar-dzo dużym zróżnicowaniem regionalnym. najmniejsze zainteresowanie tego typu doradz-twem wykazują rolnicy z woj. lubelskiego, podlaskiego i warmińsko-mazurskiego (53% odmów), największe – rolnicy z woj. mazowieckiego i łódzkiego (16% odmów). obok publicznego, w naszym kraju, w ostatnich latach mocno rozwija się doradztwo prywatne. Mimo, że w całym sektorze zdarzają się sytuacje kryzysowe, to przychody tych firm w dynamicznie rosną. wzrasta również odsetek wsi, korzystających z tego rodzaju usług.

sposoBy świADczeniA usŁuG DorADczycH prywatne firmy dystrybucyjne prowadzą swoje działania zarówno za pomocą tra-dycyjnych form szkoleniowo-doradczych, jak i nowych rozwiązań, takich jak coaching, de-monstracje czy warsztaty. w ich trakcie doradzają zarówno pracujący dla firm agrotechnicy, jak i np. nauczyciele akademiccy. to usługa o wysokim standardzie, który stale się podnosi się, by sprostać wymaganiom konkurencji. Jest ona wpisana w model biznesowy firm dys-trybucyjnych. warto dodać, że firmy dystrybucyjne coraz chętniej korzystają z rozwiązań stosowanych również w innych krajach. wytwórcy środków wykorzystywanych przy produkcji rolnej, coraz częściej starają się nawiązać kontakt bezpośrednio z rolnikami (tak jak robią to światowe koncerny). z ba-dań ieriGż-piB wynika, że odsetek producentów, którzy proponują usługi doradcze (poza publicznym systemem oDr), w 2011 r. wynosił 15,8%, podczas gdy w 2005 r. było to zale-dwie 7,9%. coraz mniejszą rolę odgrywają natomiast urzędy gmin.

74 Na przykład firma Osadkowski powołała do życia firmę doradczą Agrainvest.75 K. Firlej, A. Rydz, System doradztwa rolniczego w Polsce oraz jego wykorzystanie w ramach działania 114 PROW 2007–2013.76 Rozporządzenie Rady (WE) nr 1782/2003 z dnia 2003 r. ustanawiające wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego w ramach Wspólnej Polityki Rolnej i ustanawiające określone systemy wsparcia dla rolników oraz zmieniające poprzednie rozporządzenia (EWG), znane pod nazwą reformy Fischlera.77 Raport from the Commission to the European Parliament and the Council on the Application of the Farm Advisory System as defined in Article 12 and 13 of Council Regulation (EC), No 73/2009, Brussels, November 2010, s. 5.78 M. Drygas, Postulowany system doradztwa rolniczego w Polsce po 2013 r. w świetle wymogów Komisji Europejskiej, Biuro Analiz Sejmowych.

cego wsparciu obsługi swoich klientów. niektórzy z nich w tym celu powołali osobne firmy świadczące tego rodzaju usługi74. rynek dystrybucji to rynek wysoce konkurencyjny. Mamy na nim do czynienia z presją efektywności, skuteczności, odpowiedzialności za rezultat działania, a także cią-głego doskonalenia narzędzi i technik komunikacji z odbiorcami. Dynamika dalszego roz-woju w dużej mierze uzależniona będzie od jakości obsługi klientów rynku rolniczego, od zdolności pozyskiwania dodatkowych źródeł zasilania finansowego, a także od zdolności transferu wiedzy i innowacji z ośrodków naukowych i badawczych do wdrożeń w przedsię-biorstwie rolnym. najogólniej rzecz ujmując, rynek dystrybucji będzie się rozwijał w takim tempie, w jakim będzie potrafił wspierać budowę wartości przedsiębiorstw rolnych.

5.5. Model doradztwa rolnego

Jedną z najważniejszych funkcji, jakie powinno spełniać doradztwo, jest edukowanie. Ma ono również niebagatelne znaczenie w sprawnym przepływie informacji pomiędzy róż-nymi uczestnikami rynku rolnego i pomaga tworzyć politykę rozwoju obszarów wiejskich75. istniejący system doradztwa rolniczego ma pewne niedoskonałości. pośród nich jest m.in. fakt, że nie jest ono wystarczająco mocno powiązane z rynkiem. Dlatego w tym opracowaniu na doradztwo rolne spojrzymy z perspektywy potrzeb polskiego przedsię-biorcy rolnego.

czeGo wyMAGA uniA europeJsKA? normy, według których funkcjonuje system doradztwa, kodyfikuje unia europejska. nie są one jednak sztywne. przeciwnie – unia zachęca poszczególne kraje, by ich systemy doradztwa były realizowane przez różnorodne organizacje działające w obrębie rynku. rok 2003 przyniósł reformę wspólnej polityki rolnej. Jeden z najważniejszych jej punktów stanowiło wdrożenie systemu doradztwa rolniczego, tzw. FAs (ang. Farm Adviso-ry System)76. Miał on obowiązywać w każdym kraju członkowskim. wszystkie kraje ue do 1 stycznia 2007 r. musiały stworzyć tzw. sMr (ang. Statutory Management Requirements), czyli system doradztwa rolniczego w zakresie zarządzania, a także takie zasady kultury rolnej, które pozwalałyby chronić środowisko w ramach tzw. GAec (ang. Good Agricultural and Environmental Conditions). to rozporządzenie zastąpiono w 2009 r. nowe rozporządzenie uwzględniało rozwinięcie przepisów wspólnotowych w zakresie sMr, zdrowia publiczne-go, ochrony środowiska, a także dobrostanu zwierząt. powstanie FAs oznaczało, że do prawa wspólnotowego trzeba było wprowadzić tzw. zasady wzajemnej zgodności (ang. cross-compliance) dla beneficjentów wpr. chodziło o to, by uzależnić możliwość otrzymania płatności bezpośredniej od obowiązku spełnienia określonych wymogów przez dane gospodarstwo. w ue nad systemem FAs czuwają organy publiczne, natomiast usługi doradcze są świadczone przez podmioty (zarówno publiczne, jak i prywatne), które spełniają określone warunki77. w większości krajów panuje zasada, która mówi o tym, że minimalną kwalifika-cją, jaką powinien posiadać doradca, jest wykształcenie wyższe. ponieważ wspólna polityka rolna podlega nieustannym zmianom, trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że usługi doradcze coraz częściej obejmują wdrażanie unijnych pro-gramów wsparcia. nazywa się je „doradztwem papierowym” (ang. paper advisory), ponie-waż często polega ono po prostu na przygotowywaniu wniosków o unijne dotacje. usługa ta pojawia się coraz częściej również w polsce78.

Jedną z naj-ważniejszych funkcji, jakie powinno spełniać do-radztwo, jest edukowanie.

106 107

85 Dane na podstawie statystyk GUS: Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2013, Środki produkcji w rolnictwie w roku gospodarczym 2012/2013. Społeczeństwo informacyjne w Polsce z lat 2009–2013 oraz sprawozdanie z tematu badawczego nr 4.1.8. IUNG „Ocena Regionalnego Zróżnicowania Zmian Organizacji i Intensywności Polskiego Rolnictwa” 2010–201286Raport z badań, Opis sytuacji… op. cit., s. 292–296.87 Tamże, s. 248.

z drugiej strony nadal występują znaczne różnice w relacji miasto–wieś, gdzie wieś jest na gorszej pozycji. w stosunku do przeciętnej krajowej, dochód rozporządzalny na osobę na wsi utrzymuje się od lat na poziomie około 80%. zaznaczyć należy jednak, że przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny, jaki przypadał na gospodarstwo domo-we rolników, w 2013 r. był jednym z najwyższych. wyprzedzał go tylko ten, jaki osiągano w gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek poza gospodarstwem in-dywidualnym w rolnictwie (było to 5164 zł). nie da się nie zauważyć coraz większego zróżnicowania dochodów rolników oraz rosnącego regionalnego zróżnicowania rozwoju gospodarstw. największa liczba wielko-obszarowych gospodarstw rolnych (mających powierzchnię większą niż 100 ha) znajduje się na terenie czterech województw: dolnośląskiego, warmińsko-mazurskiego, wielkopol-skiego i zachodniopomorskiego85. charakteryzują się one wysoką kulturą rolną, dużym zu-życiem nawozów mineralnych, a także wysokim plonowaniem zbóż. często usługi dorad-cze w tych województwach świadczą pracownicy gospodarstw, którzy zostali zatrudnieni właśnie w tym celu. zupełnie inna sytuacja panuje na podkarpaciu i w Małopolsce. tam zużywa się trzy razy mniej nawozów, a plonowanie jest dwa razy mniejsze. Jeśli chodzi o liczbę gospo-darstw wielkoobszarowych, to najmniej występuje ich w woj. świętokrzyskim. zróżnico-wanie da się zauważyć również w innych obszarach polskiego rynku rolnego. Mamy tu na myśli m.in. wydajność pracy, wyposażenie w maszyny rolnicze, wykształcenie.

wzrost świADoMości, poszuKiwAnie inForMAcJi Generalnie jednak rolnicy mają coraz większą wiedzę ogólną i świadomość pro-cesów zachodzących w gospodarce. zdają sobie sprawę, że na sukces ich przedsięwzięć wpływa sytuacja panująca na rynkach – zarówno europejskich, jak i światowych. śledzą kurs euro, który pośrednio decyduje o kosztach środków produkcji. szukają lukratywnych kontraktów eksportowych poza granicami naszego kraju. skarżą się na biurokrację, wie-dząc jednak, że sprostanie jej wymogom jest niezbędne, by otrzymać dotacje unijne. nie-pokój rolników wzbudza konsolidacja gruntów, której mogą dokonywać wielkoobszarowe przedsiębiorstwa rolne. to nie zmienia faktu, że sami chcą poszerzać areał. wiedzę o tym, jak prowadzić gospodarstwo, rolnicy pozyskują głównie dzięki pra-sie (31%). tu jednak wśród badanych występuję występuje duże zróżnicowanie regional-ne. na Kujawach czy pomorzu z prasy korzysta aż 77%. tymczasem w woj. świętokrzy-skimświętokrzyskim, w Małopolsce i na podkarpaciu jest to tylko 6%86. Kolejnymi źródłami informacji są dla rolników: internet (19%), programy telewizyj-ne (11%), a także tzw. liderzy opinii (11%).

rośnie roLA internetu Aż 86% gospodarstw rolnych w polsce korzysta z internetu, jednak wykorzystanie możliwości sieci znacząco różni się w zależności od regionu. odsetek gospodarstw, które mają do niego dostęp, jest najwyższy na Kujawach i pomorzu (93%), najniższy odnotowu-jemy zaś w woj. małopolskim, podkarpackim i, świętokrzyskim (67%)87.

nowoczesne tecHnoLoGie w sŁużBie GospoDArstwu Komputeryzacja procesu produkcji rolnej widoczna jest także na rynku profesjo-nalnego oprogramowania. Dla rolników opracowywane są programy, które służą zarządza-niu rolnictwem precyzyjnym. pomagają one np. budować mapy zasobności gleby, gęstości łanu, plonów roślin zbożowych oraz dawkować nawozy mineralne, środki ochrony roślin,

Rys. 9. podmioty służące rolnikom fachowym doradztwem poza systemem woDr-ów

Źródło: M. Dudek, Określenie roli kapitału ludzkiego w rozwoju obszarów wiejskich, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2013, s. 25

szczególnie intensywnie – co było widać zwłaszcza w okresie działania programurozwoju obszarów wiejskich 2007–2013 – rozwija się doradztwo prywatne, które skupia się na pozyskiwaniu funduszy unijnych, a także na pomocy w dostosowywaniu gospodarstw do unijnych wymogów. tacy doradcy muszą zdobyć akredytacje poświadczające, że są w stanie świadczyć usługi na odpowiednim poziomie. w polsce do końca 2012 r. działało 157 akredytowanych podmiotów doradczych (akredytacje musieli zdobywać wyłącznie doradcy prywatni). ich największą liczbę odnotowano w woj. kujawsko-pomorskim, mazo-wieckim, warmińsko-mazurskim oraz wielkopolskim (stanowiły one ponad 56% wszystkichpodmiotów w kraju83 ). niestety w polsce nie brakuje miejsc, gdzie doradztwo prywatneprawie nie występuje84. ostatnia dekada, a więc czas liczony od momentu, kiedy polska została członkiem unii europejskiej, odmieniła krajowe rolnictwo. w ujęciu realnym średni poziom dochodu uzyskiwanego z rolnictwa w polsce wzrósł w tym okresie o 146%. za zmiany odpowiadały m.in. dotacje, przypływ środków wpr, a ponadto zwiększenie się obrotów handlu zagra-nicznego produktami rolnictwa i przemysłu spożywczego. sytuacja dochodowa mieszkań-ców wsi z jednej strony się poprawiła się, i to w znacznym stopniu.

83A. Mickiewicz, B.M. Wawrzyniak, Funkcjonowanie akredytowanych podmiotów doradczych w rolnictwie, „Zagadnienia Doradztwa Rolniczego” nr 1/2013.84Dla reprezentowania interesów prywatnych doradców rolniczych oraz wspierania ich w rozwiązywaniu bieżących problemów zostało powołane Stowarzyszenie Akredytowanych Podmiotów Doradztwa Rolniczego AKROS. Powstała również organizacja podmiotów doradczych i prywatnych doradców o nazwie Grupa Polskie Doradztwo Rolnicze.

108 109

zbliżone do tego w ramach działania 114 programu rozwoju obszarów wiejskich, spraw-dziłoby się w proponowanej formule prawnej. Doradztwo prywatne oferują w naszym kraju przede wszystkim producenci rolnioraz dystrybutorzy środków do produkcji rolnej. stanowi ono element ich modelubi-znesowego, który ma polepszyć poziom obsługi klientów. często padają zarzuty, że ten typdoradztwa nie jest obiektywny, gdyż służy wsparciu sprzedaży określonych produktów. pamiętajmy jednak, że klienci mają coraz większą wiedzę, rozeznanie w rynku i świado-mość. większość z nich, zanim zdecyduje się na zakup, poszukuje najlepszych ofert w inter-necie, prasie czy też w katalogach różnych firm. ponadto panująca konkurencja sprawia, że zarówno producenci, jak i dystrybutorzy pracują nad tym, by mieć z klientami jak najlepsze relacje. i to jak najdłużej. Klienci coraz częściej wymagają na dostawcach, by ci dostarczali im produkty, do których są przekonani. Fakt, że pomiędzy producentami środków a przed-siębiorcami rolnymi odbywa się bezpośrednia komunikacja, wspiera ten proces. Doradz-two jest też otwarte na innowacje, zwłaszcza te, które dotyczą nowoczesnych narzędzi, pozwalających na komunikowanie się z klientami. w końcu, w kwestii doradztwa rolnicze-go, które pozwala budować kapitał relacyjny, dystrybutorzy wymagają od siebie osiągania zadowalających rezultatów. sukces jednej transakcji nie jest dla nich satysfakcjonujący. poziom doradztwa będzie w najbliższych latach jednym z głównych czynników wpływających na rozwój polskiego rolnictwa. wielkie znaczenie będzie miała jego zdol-ność do transferu wiedzy i innowacji z ośrodków naukowych i badawczych. system, który działa sprawnie, powinien poddawać krajowe podmioty doradztwarolniczego różnorakich presji. chodzi tu o nacisk na efektywność, skuteczność, odpowiedzial-ność za rezultat, doskonalenie technik komunikacji z odbiorcami. Bez tego nie tylko nie roz-winie się sam system, ale też w pewien sposób poszkodowany zostanie przedsiębiorca rolny. warto podkreślić w tym miejscu, że doradztwo to potencjał kapitału intelektualnego, który powinien sprawiać, że że będzie wzrastać wartość rynkowa polskiego przedsiębiorcy rolnego. Jak brzmi przesłanie strategii rozwoju krajowego rolnictwa? chodzi o to, by rol-nictwo stało się nowoczesne, sprawne zarówno pod względem technicznym, jak i eko-nomicznym, przyjazne dla ludzi oraz dla środowiska, by było oparte na gospodarstwach rodzinnych, zintegrowane z całą gospodarką narodową, a zwłaszcza komplementarne względem innychdziałalności prowadzonych na obszarach wiejskich. w tej polityce wpływ regulatora na funkcjonowanie rynku rolnego powinien być rozsądny, powinno też nastąpić wzmacnianie samorządów wiejskich, a także rolniczych . Jeżeli strategię rozwoju rolnictwa będziemy pojmować w taki sposób, to w polsce znajdzie się miejsce dla wszystkich trzech form organizacyjno-prawnych doradztwa rolniczego.

poziom doradz-twa będzie w najbliższych latach jednym z głównych czyn-ników wpływa-jących na rozwój polskiego rolni-ctwa.

materiał siewny. współpracują z komputerami pokładowymi Gps znajdującymi się np. w ciągnikach. w polsce dostępny stał się niedawno opracowany w niemczech program, który służy do zarządzania gospodarstwem. rolnik wprowadza do systemu dane o swoich zie-miach oraz informacje, jakie wykonywał przy nich prace. program oferuje mu zaś m.in. satelitarne wykrywanie ryzyka upraw, nawigację rolniczą, doradztwo odmianowe itp. poza tym otrzyma zalecenia co do uprawy roślin, pomoc w dobraniu odpowiednich maszyn czy wskazówki, jak ustawić wysiew nawozów mineralnych88.

DorADztwo roLnicze w poLsce. szKice nA przyszŁość Krajowe rolnictwo dynamicznie się rozwija. pomimo że składa się ono na jedynie na 3,4% produktu Krajowego Brutto, to warto zaznaczyć, że eksport produktów rolno-spożyw-czych w 2013 r. przekroczył 20 mld euro. świadczy to o ogromnym potencjale naszej przed-siębiorczości rolnej, charakteryzującej się znaczną przewagą konkurencyjną polskich produk-tów na tle światowych. zadaniem producentów rolnych jest dążenie do sprzedaży polskich produktów, mających własną, rozpoznawalną na świecie markę. Dlatego też organizując sy-stem doradztwa, nie powinniśmy za cel obierać jedynie pozyskiwania środków unijnych, ale za ich pomocą gwarantować wsparcie intelektualne polskim przedsiębiorcom rolnym. reguły określane przez regulacje unijne nie powinny zastępować reguł gry rynko-wej, jaka panuje w doradztwie rolniczym. to właśnie mechanizmy, które pozwalają poddać stosowane rozwiązania weryfikacji rynkowej, sprawiają, że poziom doradztwa rolniczego się podnosi się. warto zaznaczyć, że doradztwo nie może funkcjonować w oderwaniu od pozostałych ogniw systemu wiedzy i informacji rolniczej, a także biznesowego modelu ob-sługi rolników. współdziałanie z nimi jest konieczne, by doradztwo mogło wykorzystywać swój potencjał. żeby podnieść poziom doradztwa, potrzeba mechanizmu wymuszają-cego na doradcach korzystanie z osiągnięć nauki. Doskonalenie zarządzania doradztwem nie jest jednocześnie możliwe, jeżeli rolnicy nie mogą wpływać na jego program, a także oceniać efektów końcowych. w polsce jest miejsce zarówno dla doradztwa publicznego, jak i prywatnego, a także mieszanego (prywatno-publicznego). Głównym zadaniem doradztwa publicznego mogłaby być realizacja polityki pań-stwa, wynikającej z regulacji unijnych. chodzi tu o takie działania, jak: cross-compliance, reforma wpr, wprowadzenie nowych instrumentów polityki krajowej w stosunku do ob-szarów wiejskich. Do tego niezbędny byłby jednak nadzór, który sprawowałoby Ministerstwo rolnictwa i rozwoju wsi. Funkcję koordynatora mogłoby pełnić np. centrum Doradztwa rolniczego lub inna jednostka naukowo-badawcza. ewaluacji zaś dokonywałaby niezależna instytucja. warto mieć na uwadze, że w tym systemie egzekwowanie efektywności, a także skuteczności działań, jest jednak trudne. A to dlatego, że brakuje mechanizmu konkurencji. Jeśli zajdzie taka potrzeba, warto powoływać jednostki publiczno-prywatne.89 takie partnerstwo w nowoczesny sposób pozwala realizować zadania publiczne. w jego ramach strony dzielą się ryzykiem, a także korzystają ze swoich doświadczeń. to partner-stwo może mieć wiele korzyści dla wspólnotowej polityki rolnej, ponieważ zwiększy efekt dźwigni budżetu unijnego90. niewykluczone, że zwłaszcza dofinansowywanie doradztwa,

89 http://www.mir.gov.pl.90 Podstawy prawne dotyczące partnerstwa publiczno-prywatnego, w tym projektów hybrydowych, znaleźć można zarówno w przepisach unijnych, jak i krajowych. Regulacje te odnoszą się zarówno do zasad wsparcia z polityki spójności, jak i samego part-nerstwa publiczno-prywatnego (PPP). Szczególnie w zakresie uregulowań unijnych na perspektywę 2014–2020 widać zasadniczą zmianę jakościową w podejściu do projektów, w których wykorzystywany jest model PPP. W Polsce uchwalenie 19 grudnia 2008 r. ustawy o partnerstwie publicznoprywatnym (Dz. U. nr 19, poz. 100 z późn. zm.) dało podstawy do kreowania efektywnych form współpracy podmiotów publicznych z sektorem prywatnym

zadaniem produ-centów rolnych jest dążenie do sprzedaży pol-skich produktów, mających własną, rozpoznawalną na świecie markę.

88 Oprogramowanie 365FarmNet, obejmujące zarządzanie, planowanie, dokumentowanie i analizy przedsiębiorstwa rolniczego, jest rozwijane w Polsce przez firmę Agrocom Polska. Jest ona pierwszą w Polsce firmą zajmującą się rolnictwem precyzyjnym, a także pionierem w zakresie wszelkich zastosowań systemów GPS w rolnictwie. Firma wspiera polskich rolników w zagadnie-niach prowadzenia równoległego według GPS (systemy OUTBACK E-Drive firmy HEMISPHARE) oraz według kamery 3D, ściśle współpracuje z CLAAS POLSKA i realizuje zadania związane z segmentem CLAAS EASY, czyli segmentem precyzyjnego rolnictwa. Firma współpracuje m.in. z Uniwersytetem Przyrodniczym we Wrocławiu, Uniwersytetem Rolniczym w Kra-kowie, Uniwersytetem Przyrodniczym w Poznaniu, Szkołą Główną Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Uniwersytetem Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie oraz wieloma średnimi szkołami rolniczymi.

JMp Gospodarstwo ogrodnicze Maria i Jarosław ptaszek

112 113

Tab. 3. użytkowanie gruntów w ue

• opracowanie na podstawie http://stat.gov.pl/, materiał „rocznik statystyczny rolnictwa 2013”

114 115

w warunkach klimatu umiarkowanego zboża stanowią podstawową uprawę, mając zasto-sowanie w bezpośrednim wyżywieniu człowieka, jako roślina alimentacyjna, a także sta-nowią ważny komponent paszowy w wyżywieniu wielu gatunków zwierząt, w tym przede wszystkim trzody i drobiu.

Tab. 5. powierzchnia, zbiory i plony zbóż w ue

Tab. 4. Gospodarstwa rolne według grup obszarowych w ue

116 117

Tab. 7. powierzchnia, zbiory i plony żyta w ueTab. 6. powierzchnia, zbiory i plony pszenicy w ue

118 119

Tab. 9 . powierzchnia, zbiory i plony ziemniaków w ue

ziemniaki ze względu na cenne źródło węglowodanów i energii mają duże znaczenie w kształtowaniu nawyków żywieniowych oraz strukturze europejskiego rolnictwa. roślina ta może być spożywana jako warzywo, a także stanowić surowiec do dalszego przetwór-stwa (np. chipsy).

Tab. 8. powierzchnia, zbiory i plony jęczmienia w ue

120 121

Tab. 11. zbiory warzyw i owoców w ueTab. 10. powierzchnia, zbiory i plony buraków cukrowych w ue

122 123

Tab. 13. zwierzęta gospodarskie w ueTab. 12. produkcja pomidorów i jabłek w ue

124 125

Tab. 15. produkcja mięsa wołowego i cielęcego z uboju w ueTab. 14. produkcja mięsa z uboju w ue

126 127

Tab. 17. produkcja mięsa drobiowego z uboju w ueTab. 16. produkcja mięsa wieprzowego z uboju w ue

128 129

Tab. 19. produkcja wybranych artykułów mleczarskich w ueTab. 18. produkcja mięsa wieprzowego z uboju w ue

Gp KLAsA sp. z. o.o Klementowice

Firma DyspoL wanda wnukowska

130

Tab. 20. ciągniki w rolnictwie w ue

132 133

Wykształcenie

Wiek (przedziały)rozdział 7.

BADAniA socJoLoGiczne LiDerÓw opinii w śroDowisKu roLniczyM.

• Badania przeprowadzone przez instytut badawczy sMGp sp. z o.o.

Szczegółowe informacje o badaniu• Badanie zrealizowano na losowej próbie 500 respondentów, którymi byli sołtysi funkcjo-

nujący w gminach wiejskich, w większości posiadający własne gospodarstwa rolne. soł-tysi z racji swoich regularnych kontaktów z otoczeniem społecznym zostali potraktowani jako lokalni liderzy opinii. przebadana wielkość próby pozwala na uzyskanie wyników na poziomie ufności 95% z błędem maksymalnym 4,4%. zatem możliwe są uogólnienia dotyczące badanej populacji.

• na potrzeby badania wylosowane zostały województwa, a następnie w ramach wo-jewództw powiaty, w których przeprowadzono wywiady. województwa, w których przeprowadzono badanie to: kujawsko-pomorskie, lubelskie, lubuskie, małopolskie, mazowieckie, warmińsko-mazurskie, wielkopolskie. Mamy więc do czynienia z dużym zróżnicowaniem geograficzno-społecznym próby.

• Badanie zostało przeprowadzone w dniach 10.06-20.06.2014 za pomocą wywiadów tele-fonicznych wspomaganych komputerowo (cAti) .

Wielkość gospodarstwa (przedziały)

134 135

Czynniki kształtujące jakość rolnictwa

nAcisK nA tecHnoLoGię i sprzęt:

• Badani uważają, że tym co obecnie najbardziej wpływa na jakość rolnictwa, są zastoso-wane nowoczesne technologie maszynowe wspomagające produkcję rolną.

• respondenci widzą także związek między dochodami rolników a poprawą jakości pro-dukcji (w sensie możliwości inwestowania).

Od czego najbardziej zależy wysoka jakość gospodarstwa/przedsiębiorstwa rolnego w Polsce?

Postrzeganie zawodu rolnika i przedsiębiorcy rolnego

wyniKi wsKAzuJą nA pozytywny trenD, ALe i Konieczność poprAwy wizerunKu:

• Badani deklarują w większości, że postrzeganie zawodu rolnika i przedsiębiorcy rolnego poprawiło się od 1989 roku.

• Jednocześnie większość respondentów uważa, że zawody te nie są zbytnio szanowane w polsce w chwili obecnej.

Jak Pana/ i zdaniem postrzeganie zawodu rolnika /przedsiębiorcy rolnego zmieniło się w ciągu ostatnich 25 lat?

Czy Pana/i zdaniem zawód rolnika / przedsiębiorcy rolnego jestw Polsce szanowany?

136 137

Pozytywne zmiany w polskim rolnictwie

uniA europeJsKA JAKo Motor zMiAn nA Lepsze:• Badani deklarują w przeważającej większości, że to dotacje dla rolnictwa z ue przyczy-

niły się w największym stopniu do pozytywnych zmian na polskiej wsi. widać tym sa-mym, że głód kapitału, który można zainwestować w działania rolnicze, był przez lata bardzo odczuwalny przez tę grupę zawodową. Jednocześnie rolnicy dotacje postrzegają jako coś lepszego niż możliwości pozyskania środków na rynku komercyjnym, co można potraktować jako wskaźnik małej jeszcze przedsiębiorczości w klasycznym tego słowa rozumieniu.

• na drugim miejscu pojawia się system doradztwa rolniczego, co również wskazuje na to, że rolnicy odczuwają potrzebę wspierania ich grupy zawodowej.

Co Pana/i zdaniem przyczyniło się najbardziej do pozytywnych zmian w polskim rolnictwie w tym czasie

Przyszłość polskiego rolnictwa

trenDy z europy zAcHoDnieJ i usA:• w opinii większości badanych polskie rolnictwo zmierza w kierunku wyznaczonym przez

gospodarki krajów zachodnich. to znaczy w stronę rolnictwa wielkopowierzchniowego i przemysłowego.

• tylko 17% widzi przyszłość w gospodarstwie ekologicznym i działaniu nastawionym na ochronę środowiska.

• trzeba podkreślić, że jedynie znikomy odsetek badanych uważa, że polskie rolnictwo ma szanse na wytworzenie własnych marek i że to będzie naszą domeną. Od czego najbardziej zależy wysoka jakość

gospodarstwa/przedsiębiorstwa rolnego w Polsce?

zMienną, KtÓrA rÓżnicowAŁA w pewnyM stopniu wypowieDzi wśrÓD re-sponDentÓw w tyM zAKresie ByŁo wyKsztAŁcenie:

• Badani z wyższym wykształceniem częściej wskazywali na rolę ilości i jakości produk-cji rolnej.

• natomiast badani z wykształceniem podstawowym częściej dostrzegali rolę nowo-czesnych nawozów w produkcji rolnej.

138 139

pozytywne postrzeGAnie KonKurencyJności proDuKtÓw:• Badani wyraźnie stwierdzają, że polskie produkty rolne i własne marki tej produkcji są

konkurencyjne wobec tych powstających w innych krajach ue.

• porównując do poprzedniego wykresu można powiedzieć, że widoczne jest na polskiej wsi przekonanie o wysokiej wartości tego, co jest na niej produkowane. Jednocześnie nie ma instrumentów zewnętrznych, które wspomagałyby praktycznie i masowo budo-wę lokalnych marek i proces ich promowania na zagranicznych rynkach. stąd brak wiary w szanse na uczynienie z tych marek przyszłości rolnictwa w polsce.

Czy Pana/i zdaniem polskie przedsiębiorstwa rolne i własne marki produktów rol-nych są konkurencyjne wobec przedsiębiorstw i produktów

z innych krajów Unii Europejskiej?

W jakim kierunku Pana/i zdaniem zmierza rozwój rolnictwa? W jakim kierunku Pana/i zdaniem zmierza rozwój rolnictwa?

optyMizM LiDerÓw z wyższyM wyKsztAŁcenieM:• Badani z wyższym wykształceniem są większymi optymistami, jeśli chodzi o kwestie

finansowe. uważają, że jest szansa na większe dochody rolników w przyszłości.

• częściej niż osoby z niższym wykształceniem dostrzegają możliwość oparcia polskiego rolnictwa na ekologii i ochronie środowiska.

• Grupa ta również częściej widzi przyszłość w skopiowaniu trendów rozwojowych z zachodu (duże areały).

JAK BrzMi przesŁAnie strAteGii rozwoJu KrAJoweGo roLnictwA? chodzi o to, by rolnictwo stało się jeszcze bardziej nowoczesne, sprawne zarówno pod względem technicznym, jak i ekonomicznym, przyjazne dla ludzi oraz dla środowiska, by było oparte na gospodarstwach rodzinnych, zintegro-wane z całą gospodarką narodową, a zwłaszcza komplementarne względem innych działalności prowadzonych na obszarach wiejskich.

woj. warmińsko-mazurskie, okolice orzysza

142 143

oddając w państwa ręce niniejszy raport, poświęcony temu, co w 2014 roku w polsce było najważniejsze, a mianowicie podsumowaniu dorobku 25-lecia wolności –centrum Kompetencji puŁAwy stawia sobie za cel sporządzanie analiz i prognoz będą-cych ważnym elementem w dyskusji na temat perspektyw rolnictwa i branż powiązanych. w tym roku zachęcamy do dyskusji podczas iV edycji Konferencji "nauka, Biznes, rolni-ctwo" w puławach. zapewniamy też, że i w najbliższej przyszłości naszym celem będzie zachęcanie państwa do dyskusji oraz prezentowanie raportów poświęconych najważniej-szym kwestiom z naszej branży.

Zakończenie

odpowiedź na pytanie jak zmieniło się polskie rolnictwo w czasie ostatniego 25-le-cia w kontekście niniejszego opracowania wydaje się być prosta. Analogicznie jak w tym czasie zmieniały się inne sektory gospodarki czy segmenty życia społecznego, tak samo w kontekście zmian ewoluowało i polskie rolnictwo. Jest ono teraz: nowoczesne, dyna-micznie rozwijające się i przynoszące społeczeństwu wymierne korzyści. o ile mamy opis stanu ogólnego polski, to jednak autorzy niniejszego opracowania zapraszają do dyskusji o kierunkach polskiego sektora żywnościowego, aby w przyszło-ści polskie rolnictwo stało się jeszcze bardziej konkurencyjne i nowoczesne, zarówno pod względem technicznym, jak i ekonomicznym. By było oparte na gospodarstwach zintegro-wanych z całą gospodarką narodową i rozwijało się z zachowaniem najwyższych standar-dów ochrony środowiska. niewątpliwie to ostatnia dekada, a więc czas liczony od momentu wejścia polski do unii europejskiej, odmieniła krajowe rolnictwo. za sprawą różnego rodzaju dofinaso-wań polscy przedsiębiorcy rolni rozwinęli się. zwiększył się obrót handlu zagranicznego produktami rolnictwa i przemysłu spożywczego. wzrósł poziom wiedzy oraz chęć jej naby-wania. polski rolnik z coraz większą odwagą zwraca się w kierunku rolnictwa precyzyjnego, obejmującego te techniki, które pozwalają – w sposób zrównoważony - osiągać wysokie plony o właściwej jakości, a zarazem ponosić racjonalne koszty. ponadto rynek dystrybucyjny w polsce bardzo szybko profesjonalizuje obsługę swoich klientów. Firmy na nim funkcjonujące są sprawniejsze organizacyjnie i silniejsze ekonomicznie. Doradztwo rolnicze stało się elementem modelu biznesowego, a jego naj-ważniejszą funkcją jest edukowanie, po to, aby także i w tym sektorze wzrastał poziom kapitału społecznego. z takim właśnie zamysłem, w 2011 roku powstało centrum Kompe-tencji puŁAwy - pierwszy polski think-tank rolniczy, który skupia w sobie trzy różne punk-ty widzenia sfokusowane na tym sektorze: wrażliwość i doświadczenie przedsiębiorców rolnych, know - how producentów środków produkcji oraz wiedzę i wizję instytucji nauko-wych zajmujących się tematyką AGro. w ten sposób powstała instytucja, która stanowi dziś prężną platformę dla współpracy nauki i biznesu w rolnictwie. Misją centrum Kom-petencji puŁAwy jest promowanie modelu nowoczesnego przedsiębiorcy rolnego oraz dostarczanie wymiernych korzyści wszystkim uczestnikom rynku rolnego. to nowoczesny ośrodek współpracy, a przede wszystkim wymiany informacji i doświadczeń dla rolników, doradców, instytucji nauki oraz szeroko rozumianego biznesu. o tym jak ważne są edukacja, analiza trendów, prognozowanie tego, co wydarzy się w przyszłości i będzie miało wpływ na gospodarkę żywnościową, świadczą najnowsze prognozy światowej organizacji zdrowia. szacuje się, że obecnie żyje na świecie około 7 mld osób. Do 2035 r. będzie żyło 8,6 mld ludzi, a w 2050 r. - 9,3 mld. Adekwatnie ze wzro-stem liczby ludności wzrośnie zapotrzebowanie na żywność oraz zapewnienie każdemu człowiekowi bezpieczeństwa żywnościowego. należy podkreślać, że polskie rolnictwo jest już dziś sektorem gospodarki zapewniającym to bezpieczeństwo nawet nie tylko w kraju, ale też w europie. ważną rolę odegrał tu postęp w obszarze gospodarki nawozowej. polscy rolnicy coraz sprawniej realizują wszystkie cele nawożenia, a jego wysokość zapewnia po-ziom plonowania roślin uprawnych warunkujących bezpieczeństwo żywnościowe. Dzieje się tak za sprawą zmiany postrzegania nawożenia nie tylko jako podstawowego czynnika wzrostu ilości plonu, ale jako skutecznego sposobu sterowania jakością surowców rolniczych. Krajowe rolnictwo dynamicznie rozwija się. eksport produktów rolno – spożyw-czych rośnie. świadczy to o ogromnym potencjale przedsiębiorczości rolnej oraz prze-wadze konkurencyjnej polski na świecie. zadaniem producentów rolnych powinno być dążenie do sprzedaży produktów mających własną, rozpoznawalną na świecie markę. za-daniem systemu doradztwa natomiast poszukiwanie środków unijnych oraz z ich pomocą zapewnianie wsparcia intelektualnego polskim przedsiębiorcom rolnym.

144 145

Czasopisma• Acta Agrophysica, vol. 13(167), nr 2/2009.• Agromechanika. Technika w Gospodarstwie, nr 6/2011. • Agromechanika. Technika w Gospodarstwie, nr 12/2012. • Agromechanika. Technika w Gospodarstwie, nr 6/2013.• Ekonomia i Środowisko, nr 1/2012.• Fragmenta Agronomica, nr 3/2007.• Gospodarka Materiałowa i Logistyka, nr 11/2011. • Inżynieria Rolnicza, nr 7 (95)/2007. • Inżynieria Rolnicza, nr 9 (97)/2007.• Inżynieria Rolnicza, nr 9 (107)/2008.• Journal of Research and Application in Agriculture Engineering, nr 58 (2)/2013.• Journal of Research and Application in Agriculture Engineering, vol. 58 (2)/2013a. • Journal of Research and Application in Agriculture Engineering, vol. 58(4)/2013. • Logistyka, nr 4/2012. • Nawozy i Nawożenie, nr 2/2000.• Nawozy i Nawożenie, nr 41/2010.• Nawozy i Nawożenie, nr 42/2011.• Poradnik Plantatora Buraka Cukrowego, nr 1 (51)/2011.• Postępy Nauk Rolniczych, nr 3/2008.• Postępy w Ochronie Roślin, nr 44 (1)/2004.• Problemy Inżynierii Rolniczej, nr 1/2007. • Problemy Inżynierii Rolniczej, nr 3 (81)/2013.• Problemy Rolnictwa Światowego, nr 11 (4)/2011.• Przemysł Chemiczny, t. 92, nr 12/2013.• Studia i monografie, nr 153, 2012.• Top Agrar Polska, nr 1/2010. • Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, nr 1/2011.• Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, nr 4/2012.• Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, nr 1/2013.

Internet• Bank Danych Lokalnych, http://www.stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=indeks Gus.• eurostat; http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm 2010.• http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/population_and_po-

pulation_change_statistics. • http://www.arr.gov.pl/data/00167/handel_zagraniczny_2013_08052014.pdf.• http://www.fao.org/news/story/en/item/45210/icode.• strategia Grupy Azoty 2013–2020, www.grupaazoty.pl. • http://ec.europa.eu/food/food/rapidalert/ondex_en.html

Dane GUS• Budżety gospodarstw domowych 2004 - 2013, Gus• Budżety gospodarstw domowych 2011, Gus• Charakterystyka gospodarstw rolnych, Gus warszawa, 2002, 2005, 2007, 2010.• rocznik statystyczny rolnictwa 2013, Środki produkcji w rolnictwie w roku gospodarczym

2012/2013. społeczeństwo informacyjne w polsce z lat 2009–2013., Gus.• Społeczeństwo informacyjne w Polsce z lat 2009–2013., Gus.• Rocznik statystyczny rolnictwa, Gus warszawa, 2000–2012. • Rocznik statystyczny województw, Gus warszawa, 2000–2012.

Bibliografia• Brodnicki z., chyłek e.K., Doradztwo w agrobiznesie, wydawnictwo Art, olsztyn 1999.• Dobiegała-Korona B., Doligalski t., Zarządzanie wartością klienta. Pomiar i strategie, wy-

dawnictwo poltext, warszawa 2010.• Dominik A., Systemy rolnictwa precyzyjnego, centrum Doradztwa rolnego w Brwiono-

wie, oddział w radomiu, radom 2010.• Drygas M., Postulowany system doradztwa rolniczego w Polsce po 2013 r. w świetle wymo-

gów Komisji Europejskiej, Biuro Analiz sejmowych, 2012. • Dudek M., Określenie roli kapitału ludzkiego w rozwoju obszarów wiejskich, instytut eko-

nomiki rolnictwa i Gospodarki żywnościowej, 2013.• evans A., The Feeding of the Nine Billion. Global Food Security for the 21st Century, chat-

ham House, Londyn 2009.• Firlej K., rydz A., System doradztwa rolniczego w Polsce oraz jego wykorzystanie w ramach

działania 114 PROW 2007–2013.• igras J., Fotyma M., Wykorzystanie i straty obszarowe fosforu z polowej produkcji roślinnej,

iunG-piB puławy, Mir Gdynia, 2009.• Jadczyszyn t., rutkowska A., Rola regulacji prawnych w ochronie zasobów wodnych,

iunG-piB puławy, Mir Gdynia, 2009.• Jeżyńska B., Wizja systemu doradztwa rolniczego w kontekście propozycji legislacyjnych

Komisji Europejskiej, Biuro Analiz sejmowych, warszawa 2012.• Kowalski A., Wyzwania dla sektora rolno-spożywczego we współczesnym świecie, materiał

przygotowany do Raportu Centrum Kompetencji Puławy „25 lat polskiego rolnictwa. Bez-pieczeństwo żywnościowe w Europie”, puławy 2014.

• Lipiński w., Mapy zasobności gleb w przyswajalne formy składników mineralnych, Krajowa stacja chemiczno-rolnicza, 2013.

• Lipiński w., Stan i znaczenie wodnej infrastruktury technicznej na obszarach wiejskich, iunG-piB puławy, Mir Gdynia, 2009.

• Raport o stanie wsi. Polska wieś 2014 – synteza, wydawnictwo naukowe scholar, warszawa 2014.

• raport: Konsument na rynku artykułów żywnościowych (w świetle wyników kontroli pro-duktów mlecznych, mięsnych, rybnych i miodu), iH, uoKiK, warszawa 2009.

• raport końcowy z badania wykonany przez collect consulting Ocena funkcjonowania systemu doradztwa rolniczego w Polsce w kontekście spełniania warunkowości ex ante zawartej w projekcie rozporządzenia PE i Rady w sprawie wsparcia rozwojów obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, Katowice 2012.

• raport z badań, Opis sytuacji ZAP na rynku polskim, ABM, puławy–warszawa 2012.• sobiecki r., Globalizacja a funkcje polskiego, warszawa 2007• szumski s., Wspólna polityka rolna Unii Europejskiej, wydawnictwo Akademickie i profe-

sjonalne, warszawa 2007.• EU Food Safety Almanac (2011), Federal institute for risk Assessment (Bfr), Berlin.• european commission (2011), the rapid Alert system for Food and Feed (rAsFF), Annu-

al Report 2010, Luxembourg.

• Studia i analizy statystyczne, Gus, 2013.• Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich, Gus

warszawa, 2000–2012.• Zwierzęta gospodarskie, Gus warszawa, 2000–2012.

Ustawy, rozporządzenia • Dz. u. z 1990 r. nr 6, poz. 36, ustawa z dnia 20 stycznia 1990 r. o zmianach w organizacji

i działalności spółdzielczości.• Dzienniki urzędowe ue.• rozporządzenie rady (we) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia

rozwoju obszarów wiejskich przez europejski Fundusz rolny na rzecz rozwoju obsza-rów wiejskich (eFrrow).

• rozporządzenie rady (we) nr 1782/2003 z dnia 2003 r. ustanawiające wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego w ramach wspólnej polityki rolnej i ustanawiające określone systemy wsparcia dla rolników oraz zmieniające poprzednie rozporządzenia (ewG).

• rozporządzenie rady (we) nr 73/2009 z dnia 19 stycznia 2009 r. ustanawiające wspól-ne zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego dla rolników w ramach wspólnej polityki rolnej i ustanawiające określone systemy wsparcia dla rolników, zmieniające rozporządzenia (we) nr 1290/2003, (we) nr 378/2007 oraz uchylające rozporządzenie (we) 1782/2003.

• ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności

Materiały źródłowe • chyłek e., wystąpienie na konferencji, Jaki system doradztwa rolniczego w Polsce po 2013

roku, wydawnictwo sejmowe, warszawa 2012.• european commission (2011), The Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF), Annual

report 2010, Luxembourg• Kuś J., Matyka M., Zmiany organizacyjne w polskim rolnictwie i ich skutki środowiskowe

(prezentacja), sGGw, warszawa, 2014.• Lowenberg- De Boer J., The management time economics of on - the - go sensing for nitro-

gen application [w:] ssMc newsletter, 2004.• Materiały konferencyjne Mrirw, System doradztwa rolniczego w Unii Europejskiej – pro-

pozycje reform.• Mrirw – opracowanie zbiorowe Polski sektor rolno-żywnościowy i obszary wiejskie po 10

latach członkostwa w UE – przegląd najważniejszych zmian.• pecio A., Diagnostyka potrzeb nawozowych roślin w rolnictwie precyzyjnym [w:] chemia rol-

na w rolnictwie i ochronie środowiska (konferencja naukowa, warszawa 20–21 czerwca 2011 r.), wydawnictwo sGGw, 2011.

• Raport from the Commission to the European Parliament and the Council on the Applica-tion of the Farm Advisory System as defined in Article 12 and 13 of Council Regulation (EC), no 73/2009.

• roczne sprawozdania inspekcji weterynaryjnej. roczniki naukowe seriA, nr 10/2008.• Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, nr 6/2009.• Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, nr 14/6/2012.

Studia i Raporty IUNG-PIB, nr 14/2009.• Studia i Raporty IUNG-PIB, nr 32(6)/2013.• Studia i Raporty IUNG-PIB, nr 20/2010.• FAo (2007), Costs and benefits in food ąuality systems: concepts and a multi-criteria evalu-

ation approach, rome.

warszawa, 2014

25 lat polskiego rolnictwa

Documents