AZƏRBAYCAN KƏND TƏSƏRRÜFATI

NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ

Qida məhsulları mühəndisliyi və

dizayn kafedrası

baş müəllim Əliyeva Ş.E.

MÖVZU: TƏBİİ VƏ SÜNİ MİNERAL SULAR. MİNERAL SULARIN

TƏSNİFATI

QAZLAŞDIRILMIŞ SULAR ISTEHSALI, SATURASİYA

Fənn: Spirtsuz içkilərin emalı

PLAN

1.TƏBİİ MİNERAL SULAR HAQQINDA MƏLUMAT,

ONLARIN KİMYƏVİ TƏRKİBİ

2.AZƏRBAYCANDA VƏ XARİCİ ÖLKƏLƏRDƏ ÇIXAN

MİNERAL SULARIN TƏSNİFATI

3.QAZLAŞDIRILMIŞ SULAR İSTEHSALI

TƏBİİ VƏ SÜNİ MİNERAL SULAR. MİNERAL SULARIN TƏSNİFATI

QAZLAŞDIRILMIŞ SULAR ISTEHSALI, SATURASİYA

Su canlı aləmin fəaliyyətində böyük rol oynayır ki, canlı varlıq susuz yaşaya

bilməz. Hər bir insan gündəlik tələbini ödəmək üçün 2 litrdən artıq su qəbul

etməlidir. Bu qədər normanı insanlar müxtəlif içkilərlə məsələn su, çay, qəhvə,

şirələr, təbii və mineral sular və s. ilə ödəyirlər.

Təbii mineral sulardan istifadə etməklə bir sıra xəstəliklərin müalicə

olunması hələ çox keçmişdən məlumdur. Bu müalicə növü özünün yüksək inkişaf

səviyyəsini XIX əsrdə tapmış və hazırda öz təsir dairəsinə görə yüksək yer tutur.

Mineral su aktiv kimyəvi komponentlərlə və qazlarla zəngin olan təbii sudur.

Yerin təkindən gələn yeraltı sular təbii bulaqlar vasitəsilə yer üzərinə çıxır və bu

sulara mineral sular deyilir. Bu suların tərkibində yüksək miqdarda qazlar, kimyəvi

elementlər və onların birləşmələri olur və öz radioaktivliyi ilə seçilir. Bir çox

mineral sular müalicə məqsədi ilə istifadə edilirsə, bəziləri süfrə suları kimi tətbiq

edilir. Müalicəvi sulara İstisu, Yesentuki 4, Yesentuki 17, Mahaçkala və s. suları,

süfrə sularına Narzan, Yesentuki 20, Kiyev və s. suları və Badamlı, Borjomi,

Cermuk, Turşsu həm müalicəvi, həm də süfrə sularına aiddir.

Mineral su mənbələrinin əksəriyyəti Şimalı Qafqazda, Zaqafqaziyada,

Ukraynada, Krımda və az miqdarda Orta Asiyadadır. Şimalı Qafqazda mineral su

doldurulması ixtisaslaşdırılmış sahələrdən biridir. Burada müalicəvi,müalıcəvi-

süfrə və süfrə mineral suları doldurulur.

Azərbaycan mineral sularla zəngindir. Əsas mineral su mənbələri

Hacıkənddə, İstisu, Turşsu, Şuşa Naftalan, Badamlı, Sirab, Vayxır və digər

yerlərdədir. İstisu çox məhşur mineral su olmaqla Slovakiyadakı KarlovıBarı

suyuna bənzəyir. Sirab Borjomiyə oxşar olub, həmdə süfrə suyu kimi işlədilir. Son

illər Qalaaltı, Sərkar, Qax mineral sularının buraxılması təşkil edilmişdir. Qalaaltı

suyu Turskavesk suyuna oxşayır. Darıdağ qələvili arsenli xlorlu hidrokarbonatlı

natriumlu suyu əsasən qaraciyər, əsəb sistemi və başqa xəstəliklərin müalıcəsində

istifadə edilir. Badamlı süfrə suyu keyfiyyətinə görə Narzandan geri qalmır

Mineral suların kimyəvi tərkibi (1 litrində qramlarla)

Suların adı

K a t i o n l a r A n i o n l a r

K+ Na+ Mg+ Ca+ Fe+ Cl- SO42- HCO3

- Br- J-

Badamlı O,1845 - 0,0544 0,0514 - O,0966 0,1078 0,8540 - -

İstisu 0,2254 1,7100 0,0308 0,1480 - 0,9706 0,6732 2,6580 - -

Sirab 0,0320 1,2000 0,0750 0,1180 - 0,3616 0,4617 2,8080 - -

Turşsu 0,4140 0,2679 0,2679 - 0,1204 0,0271 1,4888 - -

Narzan 0,0167 0,1718 0,0864 0,4557 - 0,1332 0,4983 1,452 - -

Yesentuki № 4 0,0143 0,2784 0,0536 0,1432 - 1,5892 0,0012 4,0501 0,0040 0,0014

Yesentuki № 17 0,0112 3,6874 0,0788 0,1392 - 2,5320 0,0028 6,2464 0,0060 0,0013

Yesentuki № 20 0,0081 0,1892 0,0891 0,1998 - 0,0843 0,7512 0,4698 - -

Rıçal-su 0,0204 1,2986 0,0033 0,0154 - 0,5037 0,0106 2,6718 - -

Borjomi 0,0281 1,4884 0,0467 0,1200 - 0,3884 0,0069 3,9520 - -

Mineral sular növündən və tərkibindəki mineral duzların miqdarından,

müxtəlif elementlərin ( yod, brom, və s. ) və qazların ( karbon, kükürd, radon )

olmasından asılı olaraq insan orqanizminə müəyyən fizioloji təsir göstərir və ona

görə də mualicəvi vasitə kimi tətbiq edilir.

Mineral suların tərkibində olan mineral duzların miqdarı adi içməli sudan

qat-qat çoxdur. Ən aşağı həd 1 litr suda 2 q., ən yuxarı həd isə 1 l. suda 50 q.-dır.

Buna baxmayaraq, təbiətdə tərkibində 1 q/l-dən az mineral duz olan sular da vardır

ki, bunlar da müəyyəm dərəcədə orqanizmə müalicəvi təsir göstərir. Tərkibində 50

q/l-dən çox mineral duz olan sular məhlul adlanır.

Mineral suya həddindən artıq durulaşdırılmış duz məhlulu kimi baxmaq olar.

Burada duz molekulları ionlara parçalanmış olur. Ona görə də mineral suların

tərkibində duz yox, müsbət yüklənmiş hidrogen, natrium, kalsium, maqnezium

kationları və onlara bərabər miqdarda mənfi yüklənmiş xlor, sulfat və

hidrokarbonat anionları olur.

Mualicəvi məqsədlə işlədilən suyun tərkibində 0,25 q/l-ə qədər karbon qazı,

hidrogen-sulfid və radon ola bilər.

Radon – qısaömürlü radioaktiv elementdir. O, radiumun və onun

birləşmələrinin parçalanmasından alınır. Təbii mineral sularda radonun miqdarı

10-3-dən 10-11 kuri/-l-ə qədər olur. Təbii mineral sularda bu çox olduqda radonlu su

adlanır. Tibbi praktikada radonlu sulardan vannalar təyin olunur və bunun

orqanizmin funksiyalarının aktvləşdirmək kimi fizioloji təsiri vardır. Radon və

onun parçalanması məhsulları qan damarlarını genişləndirir, maddələr müadiləsini

nizamlayır, orqanizmdən bəzi zərərli maddələrin çıxarılmasına kömək edir.

Mineral suları içdikdə onlar selikli qişa vasitəsilə, xaricə qəbul etdikdə isə

( vanna qəbul etdikdə ) dəridən keçərək orqanizmə təsir edir.

Mineral suyun ionları selikli qişa vasitəsilə sorulur ( əsasən nazik bağırsağın

yuxarı hissəsində ) və qana keçərək bütün orqanizmə yayılır. Beləliklə, həmin

ionlar başqa mərhələdə sinir refrektorları vasitəsilə başqa mühitinə də düşür.

Mineral suların orqanizmdə yığılıb saxladığı əsas yer qaraciyərdir. Suyun artıq

miqdarını qaraciyər o vaxta qədər saxlayır ki, nəhayət nizamlayıcı mexanizm

tərəfindən orqanizmdən artıq su xaric edilir.

Orqanizmdən xaric olunan su müxtəlif mübadilə məhsullarını və mineral

maddələri də çıxarır. Əgər tərkibində az mineral maddə olan su çox içilərsə

orqanizmdə bəzi ionların çatışmazlığı hiss olunur. Lakin mineral sular

orqanizmdən bəzi ionları çıxarmaqla yanaşı, eyni zamanda, orqanizmə onlara

oxşar kimyəvi birləşmələr daxil olur. Orqanizmdə olan nizamlayıcı mexanizmlər

oraya daxil olan elektrolitləri çıxarır, lakin bəzi ionlar orqanizmdən tez, bəziləri isə

çox yavaş çıxır. Ona görə də mineral suyu uzun müddət qəbul etmək orqanizmdə

bir ionun çox, başqasını isə az olmasına gətirib çıxarır.

Mineral suların içilməsi nəticəsində ion tərkibinin kəmiyyət və keyfiyyətcə

dəyişməsi həyat üçün lazımi sayılan xlor ionu mədənin selikli qişasını

qıcıqlandırdiğı üçün vəzilərin sekresiyasını gücləndirir duz turşusunun ifrazını

artırır. Bikarbonat ionu selikli qişaya təsir edərək mədə-bağırsaqdakı seliyin olub

yuyulmasını müşayiət edir. Tərkibində bikarbonat ionu olan suda natrium ionu da

olduqda, belə su “ süfrə suyu” kimi tətbiq edilə bilər, çünki susuzluğu yaxşı yatırır.

Mineral suların ( “Borjom”, “Polyana Kvasova”, “Berezovski”, “Badamlı”,

”Vayxır”, “Sirab” və s. ) belə istehlakı qida qəbulundan əvvəl aşağıdakı kimi öz

təsirini göstərir. Mədə vəziləri vasitəsi ilə ifraz olunan xlorid turşusu bikarbonat

natriumla reaksiyaya girir.

HCl + NaHCO3↔NaCl + H2O + CO2

Mineral suda olan sulfat ionu maqneziumla birləşərək acı ingilis duzu –

MgSO4 əmələ gətirir; sulfat ionu natriumla qlauber duzu – NaSO4 əmələ gətirir. Bu

acı duzlar mədənin və bağırsağın motor funksiyasını və ödün ifrazını sürətləndirir.

Suda ionunun olması onun müalicəvi dəyərini artırır, çunki kalsium ionu

soyuq dəyməyə qarşı təsir göstərir, mədə-bağırsaq sisteminin fəaliyyətini

gücləndirir.

Mənşəyinə görə mineral sular təbii mineral suya və süni sürətdə bəzi mineral

duzların suda həll olunub CO2 ilə doydurulması yolu ilə alınan süni mineral sulara

ayrılır. Mineral sular qazlı ( təbii və süni ) və qazsız olur.

Təbii mineral suları sufrə və müalicəvi sulara ayırırlar. Lakin bəzi müalicəvi

sular həm də süfrə suyu kimi istifadə olunur. Sufrə suyunun tərkibində müəyyən

miqdarda faydalı mineral maddələr (2 – 8 q/l) vardır və sərinləşdirici xoşa gələn

dada malikdir. Müalicə suları müxtəlif xəstəliklərin müalicəsi üçün öz təyinatı üzrə

istehlak edilir. Təbii mineral suların tərkibində minerallı maddələr nisbətən çox

(8 – 50 q/l) olur və tərkibinə, təsir üsullarına və çıxarıldığı yerə görə

təsnifləşdirirlər. Kimyəvi tərkibinə görə mineral suları 6 sinfə bölürlər.

1. Hidrokarbonatlı su. Tərkibində hidrokarbonat anionu; natrium, kalium,

kalsium və maqnezium kationları vardır. Bu qrupa “Brajom”, “Sairme”, “Kuka”,

“Sirab”, “Batabat”, “Nəhəcir”, “Badamlı” suları aiddir. Tərkibində

1200 – 8000 m/l hidrokarbonat və karbonat ionu vardır.

2. Xlorlu su. Tərkibində xlor anionu; kalium, natrium, kalsium və

maqnezium kationları vardır. Bu qrupa “Minskaya”, “Vitautac”, “Omsk” və

“Druskininkay” suları aiddir.

3. Sulfatlı su. Tərkibində sulfat anionu; kalium, natrium, kalsium və

maqnezium kationları vardır. Bu qrupa “Moskovski”, “Aşkabat”, “Batalinskaya”,

“Suraxanı” suyu aiddir. Tərkibində 1700 – 3200 mq/l xlor ionu olur.

4. Mürəkkəb tərkibli sular. Dörd yarımqrupa bölünürlər.

4. 1. Xlorlu- hidrokarbonatlı və ya hidrokarbonatlı-xlorlu su. Tərkibində

hidrokarbonat və xlor anionları; kalium, natrium, kalsium və maqnezium kationları

olur. Bu yarımqrupa “Yesentuki 17”, “Dzau”, “Arzni”, “Vayxır”, “Darıdağ”,

“Şarur” suları aiddir.

4. 2. Sulfatlı- hidrokarbonatlı və ya hidrokarbonatlı-sulfatlı su.

Tərkibində sulfat və hidrokarbonat anionları; kalium, natrium, kalsium və

maqnezium kationları vardır. Bu yarımqrupa “Qax”, “Slavyanovskaya” suları

aiddir.

4. 3. Xlorlu-sulfatlı və ya sulfatlı-xlorlu su. Tərkibində xlor və sulfat

anionları; kalium, natrium, kalsium və maqnezium kationları vardır. Bu

yarımqrupa “Şaambrı”, “Novoijevsk”, “İjevsk” suları aiddir.

4.4. Xlorlu hidrokarbonatlı-sulfatlı su. Tərkibində bütün anionlar və

kationlar vardır. Bu yarımqrupa “Narzan”, “İstisu”, “Smirnovskaya” suları aiddir.

Yuxarıdakı sularda başqa kationlar və anionlar da ola bilər, lakin onların

miqdarı çox azdır.

5. Tərkibində bioloji aktiv dəmir, mışyaq, brom,yod, latyum ionları və

xüsusi bioloji xəssələri ( katalitik, kalloid və s. ) olan su. Bu qrupa tərkibində

20 – 30 mq/l dəmir olan “Polyustrovskaya” 50 – 70 m/l dəmir olan “

Martsialnaya”, tərkibində 10 – 15 mq/l yod olan “Semiqorski”, 150 – 200 mq/l

brom olan “Luqela”, 1-1,5 mq/l mışyak olan “Çermuk” və “İstisu”, 25 – 40 mq/l

brom olan “Nijneserginskaya” və s. sular aiddir. “Navtusya” suyu zəif neft qoxusu

verir.

6. Qazlı mineral sular. Üç yarımqrupa bölünür.

6. 1. Tərkibində sərbəst CO2 olan karbon qazlı su.

6. 2. Tərkibində sərbəst H2S olan hidrogen sulfidli su.

6. 3. Tərkibində radioaktiv maddə ( radon) olan su.

Radioaktivliyinə görə təbiyyətdə zəif ( 10 – 100 10 -10 küri/l ), orta

(100 – 400 10-10 küri/l ) və güclü ( 400 10-10 küri/l çox ) radioaktiv sulara rast

gəlinir. Suda radioaktivlik 3 – 4 gün qalır, ona görə də belə suyun satışının

təşkilində həmin cəhətlər nəzərə alınmalıdır.

Professor P. M. Malsev mineral suları anion və kation tərkibinə görə 7 qrupa

bölünür.

Təbii sular yer altından müxtəlif temperaturda çıxır. Termiki vəziyyətinə

görə mineral sular soyuq ( 200 C-ə qədər ), hipotermal ( 20 – 370C) və hipetermal

( 37 – 1000C) sulara ayrılır.

Mineral suları çıxarıldığı yerə görə də təsnifləşdirirlər.

Şimali Qafqazda - “Narzan”, “ Yesentuki 20”, “Yesentuki 17”,

“Yesentuki 4”, “Smirnovski”, “Slavyanovski”, “Batalinski” və s; Gürcüstanda –

“Barjom”, “Sairme”, “Lugela” və s; Azərbaycanda – “ Badamlı”, “İstisu”,

“Turşsu”, “ Vayxır”, “Sirab”və s; Ukrainada – “Naftusya”, “Polyana-Kvasova”,

“Svalyava”, “Berezovski”, “Mirqorodski”, “Kiyev” və s; Moskva yaxınlığında –

“Moskovski”, Sankt-Peterburq yaxınlığında – “Polyustrovski”, Tatarıstanda –

“İjevski”, Zabaykalyedə - “Darasun”, Özbəkistanda – “Daşkənd”, “Turşsu” və s.

mineral sular vardır.

Mineral suların istehsalı

Mineral sular kimyəvi tərkibindən və süzülmə üsulundan asılı olaraq 4

texnoloji qrupa bölünür: 1- qazlaşdırılmamış sular; 2-karbon qazlı sular; 3-

tərkibində dəmir olan qazlı karbon qazlı sular; 4-hidrosulfidli və hidrosulfidli-

hidrogensulfidli sular.

I texnoloji qrupa daha davamlı, süzülmə zamanı oksidləşməyə məruz

qalmayan və kimyəvi tərkibini dəyişməyən mineral sular aiddir.

I texnoloji qrupa aid olan qazlaşdırılmamış suların süzülməsinin texnoloji

sxemi aşağıdakı şəkildə verilmişdir.

Mineral su quyudan (1) öz təzyiqi ilə və ya dərinlik nasosu vasitəsilə

hermetik qapalı çənə vurulur (3) ki, bu da kaprtal qurğusunda qurulmuşdur(2).

Çəndən (3) mineral su nasosla (4), digər saxlama çəninə (5) vurulur və lazım

gələrsə nasosla (4) keramik filtrə ötürülür (6), orada əksaxımlı istilik dəyişdiriciyə

(7), sonra aralıq çənə (8) ötürülür. Bu çəndən suyu nasosla (4) saturatora (9),ötürür

və buraya qazlaşdırma stansiyasından (35) CO2 daxil olur. BU qaz zavoda xüsusi

sisternlərdə gətirilir.Doymuş karbon qazına malik olan mineral su zərərsizləşdirici

qurğudan keçirilərək (10) süzülmə maşının (22) çəninə göndərilir. Altlıqlarla

(11)arabacıqlarda (12) və ya yeşiklərdə (13) gətirilən şüşə qablar yeşiklərə yığılır

və lentli transportyora (14) və butulkaları yeşikdən çıxaran avtomata (15) ötürülür.

Yeşiklərdən çıxarılan butulkalar lentli transportyorla (14)butulka yuyan

maşının boşaldıcı qurğuya verilir (18) və bu zaman o baxıcı ekranın yaxınlığından

keçir. Yuyulmuş butulkalar lövhəli transportyorla (16) baxıcı ekrana (17)

istiqamətləndirilir və yuyulmanın keyfiyyəti yoxlanılır. Sonra butulkalar ardıcıl

olaraq süzmə avtomatı (22), tıxaclama (23), çıxdaş edici yarımavtomat, etiketləyici

avtomatdan (25) keçir və butulkaları yeşiyə yığan (26) avtomata daxil olur ki,

buraya da lentli transportyorla (14) boş yeşiklər verilir. Yeşiklərə yığılmış hazır

məhsul, altlıqlara yığır (11) və ştabellərə (28) düzülərək hazır məhsul anbarına

transportyorla ötürülür. Konsentrasiyalı qələvi məhlulu zavoda avtosisternlərdə

(29) gətirilir ki, bunlardan da nasosla (30), çənə (31) saxlamaq üçün vurulur.

Lazım gələrsə konsentrasiyalı qələvi məhlulu nasosla (30) bu çəndən, ölçü-çəninə

(32) vurulur və orada da işçi qələvi məhlulu hazırlamaq üçün başqa (33) daxil olur

və ya birbaşa ölçü çəninə (21) vurulur.

İşlənmiş qələvi məhlulu qəbuledici çənə süzülür(19) və durulduqdan sonra

nasosla (20), süzgəcə (34), sonra işçi məhlul hazırlanması üçün qaba verilir (33).

Mineral su butulkalarınıə tıxaclamaq üçün istifadə olunan tıxaclar zavoda

altlıqlara yığılmış (11), torbalarda (40) , gətirilir.Torbalardan tıxacları bunkerə (39)

tökür və burada lotka vasitəsilə maqnitli qaldırıcının qəbuledici bunkerinə (38)

çatdırılır.

II texnoloji qrupa kimyəvi tərkibi dəyişikliyə məruz qalan mineral sular

aiddir. Onlarda olan CO2, kimyəvi tərkibin stabilizator rolunu oynadığından, belə

suyun butulkalara süzülməsi nisbətən CO2-nın ifrat təzyiq altında aparılmalıdır ki,

qazsızlaşdırma prosesi minimuma ensin.

İkinci texnoloji qrupa aid olan mineral suların süzülməsinin texnoloji

sxemi,,yuxarıdakı sxemlə identik olub , ancaq bütün texnoloji əməliyyatlar yəni

nəql etdirilmə, saxlanma və süzmə CO2-nın nisbətən ifrat təzyiqi altında aparılır.

III texnoloji qrupa -1 litrdə 5-70 mq dəmir olan mineral sular aiddir.Bu

suların butulkalara doldurulması zamanı butulkada çöküntünün əmələ gəlməsinin

qarşısını almaq üçün , dəmirin oksidləşmə və süzmə zamanı qazsızlaşmaya mane

olan şəraitin olması vacibdir. Bu məqsədlə mineral suya stabilləşdirici turşular –

askorbin və ya limon turşuları əlavə edilir.

Tərkibində dəmir olan mineral sular

Süni mineral sular - xüsusi müəssisələrdə adi işməli sudan hazırlanır; bu suya

karbon qazı vurulur və bəzən də kimyəvi cəhətdən saf qələvi duzlar əlavə olunur.

Süni mineral suların çeşidinə soda suyu və selter suyu daxil olur; onlar

şortəhər dad verir və susuzluğu yaxşı söndürür. Soda suyu qazlı suda həll edilmiş

içməli soda ilə xörək duzunun məhlulundan ibarətdir.; selter suyu qazlı suda həll

edilmiş soda, xörək duzu , kalsium –xlorid və natrium –xlor məhlulundan ibarətdir.

Süni mineral sulardan “Selter suyu”, “Sodalı”, Süfrə suyu” daha çox istehsal

edilir.

“Selter suyu” ilk dəfə sərinləşdirici içki kimi yayılmışdır. Onun adı

Almaniyadakı Niderselters dağlıq yerinin adı ilə adlanır. Hələ keçən əsrdə rus

kimyaçısı Çalavskiy bu suyu tədqiq edərək müəyyən etmişdir ki, yerli əhali bu

sudan ürək-damar və mədə bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edirmiş.

Eyni zamanda Niderselters suyu çox dadlı idi. Lakin onun miqdarı geniş miqyasda

eksport üçün çatmadığı üçün müxtəlif ölkələrdə süni olaraq “selter suyu”

hazırlayırlar. Təbii “selter suyunun” tərkibində dal/q- la aşağıdakı miqdarda

maddə vardır: Na 2 CO3 -13,2, NACl -16,0, KCl- 0,47, MgCl-2,7, Na SO4 - 0,52

K2 SO4 - 2,95, Na 3 PO4 - 0,13. Bu tərkibə uyğun olaraq süni “selter suyu”

aşağıdakı miqdarda müxtəlif duzlardan istifadə etməklə hazırlanır. Natrium

karbonat 12-25q və ya 40 q natriun hidrokarbvonat, xörək duzu 10-15q, kalsium

xlorid 10-15q, 0,10-0,15q MgCl .Bu duzlardan istifadə olunması müvafiq sdart və

ya texniki şərtlərlə müəyyənləşdirilir. Bu duzlardan müəyyən qatılıqda məhlul

hazırlanır və onu filtrdən keçirib soyudur, su ilə qarışdırırlar. Beləliklə hazırlanmış

duz məhlulu xüsusi rezervuarlarda saxlanılır, oradan dozalaşdırıcı aparatın köməyə

ilə butulkalara tökülür, üzərinə karbon qazı ilə doydurulmuş su əlavə edilir.

“Selter suyunu” başqa üsullarla da hazırlayırlar. Bunun üçün xüsusi

rezervuarlarda mineral duzların məhlulu ilə qazsız içki hazırlanır, sonra həmin içki

istilik dəyişdirici qurğuya verilərək soyudulur, saturatorda qazla doydurulur və

təzyiq altında doldurucu maşına verilib butulkalara doldurulur.

“Selter suyu” qələvi xassəli olur, çünli natrium karbonat su ilə birləşdikdə

qələvi əmələ gətirir.

Na2 CO3 +HOH→NaHCO3 + NaOH

Reaksiyanın ion tənliyi aşağıdakı kimi olur.

CO3 + HOH →HCO3 + OH

Avropada hazırlanan “selter suyu” nun tərkibi çox müxtəlifdir. Lakin əsas

duzlar natrium karbonatdan və xörək duzundan, kalsium xloriddən az miqdarda

MgCl- dən də istifadə edilir.

ABŞ-da “selter suyunu” hazırlamaq üçün 1 dal suya 25,5q natrium

bikarbonat 18,4q natrium xlorid və 1,4q Natrium sulfat götürülür.

“Sodalı su” “Selter suyu”ndan onunla fərqlənir ki, orada maqnezium-xlor və

kalsium-xlor duzları olmur. 1 dal “Sodalı su” hazırlamaq üçün 20-25 q. natrium-

karbonat və ya 40 q. natrium-bikarbonat və 10-15 q. natrium-xlorid götürülür.

“Süfrə suyu” “Selter suyu”ndan tamamilə fərqlənir. Onun tərkibində

natrium-karbonat və maqnezium-xlor olmur. “Axşana suyu”nu hazırlamaq üçün 1

dal suya 12,6 q. natrium-bikarbonat, 3,8 q. kalsium-xlor və 2,3 q. maqnezium-

sulfat götürülür.

“Axşana suyu”nda natrium-bikarbonatın miqdarı 0,08-0,13%, natrium-

xlorun miqdarı kalsium-xlorla birlikdə 0,12-0,17% arasında olmalıdır.

“Süfrə suyu”nun dequstasiyası göstərmişdir ki, xloridlərin miqdarı nisbətən

çox və bikarbonatın miqdarı az olduqda su yaxşı, xoşagələn dada malik olur.

“Süfrə suyu” doldurulmuş butulkaların ağzına aluminium zərvərəq sarınmış

probka qoymaq olmaz, çünki qələvinin təsirindən aluminium reaksiya verir və su

bulanıqlaşır. Butulkalara tökülmüş “Sodalı su” və “Selter suyu”nu ticarətə

buraxana qədər istehsal yerində horizantal vəziyyətdə saxlamaq lazımdır. Karbon

qazının miqdarı kütləyə görə 0,4%-dən az olmamalıdır.

Spirtsiz içkilər istehsalında son illər qazlaşdırılmış sular xüsusi yer tutur.

Belə sular təmizlənmiş codluğu aradan qaldırılmış, yumşaldılmış sudan və təzyiq

altında karbon qazının vurulmasından hazırlanır. Belə sulara misal olaraq

“Bonaqua , Akva vita sularını gösrərə bilərik. Karbon qazı qazlaşdırılımış suların

əsas tərkib hissəsidir. Bu qaz suya xüsusi dad verir və bioloji aktivliyini artırır,

suyun oynaqlığı və təravətverici xüsusiyyətindən xəbər verir.

Karbon qazı suda həll olduqda karbon turşusu əmələ gətirir. Suda kimyəvi

reaksiyaya girərək müxtəlif metalların duzlarını əmələ gətirir. Ona görə saxlandığı

metal qaba və betona dağıdıcı təsir göstərir.

Suların saturasiyası üçün karbon qazı təzyiq altında maye hala keçirilir.

Temperaturdan və təzyiqdən asılı olaraq bu qaz həm qaz halında, həm də bərk

halda ola bilər. - 78,50 temperaturda maye karbon qazı donur və quru buz əmələ

gətirir. Bu buz tutqun ağ rəngdə, bərkliyi tabaşirə oxşayır. Quru buz maye qaza

nizbətən gec buxarlanır və qaz halına keçir. Qaz halında karbon qazı rəngsiz. Iysiz

zəif turş dada malik qazdır. 00 temperaturda təzyiq altında havadan 1,529 dəfə

ağırdır 1kq qaz 00 də təzyiq altında 506l həcm tutur. Sıxlaşdırılmış maye hala

keçmiş qaz rəngsiz şəffaf asan hərəkət edən mayedir. Polad balonlarda saxlanır.

Balondan sərbəst buraxıldıqda çoxlu miqdarda istilik udaraq buxarlanır.

Suyun saturasiyası saturatorlarda və ya karbonizatorla aparılır. Suyun

saturasiyası üçün bir neçə üsullardan istifadə edilir. Suyun içərisinə hərəkət edən

karbon qazının vurulması, suyun kiçik hissələrə ayrılaraq karbon qazı atmosferinə

çilənməsi, suyun keramiki çöküntüdən karbon qazının üzərinə buraxılması, suyun

qazla ejektorda qarışdırılması. Saturatorlar çiləyici, qarışdırıcı və kombinə edilmiş

olurlar. Suyun qazla doydurulması barbatordan gələn qazla qarışdırılırsa bu

saturator qarışdırıcı adlanır. Çiləyici saturator suyu qazın üzərinə ciləməklə işləyir.

Kombinə edilmiş saturatorlar yuxarıda göstərilən üsulların hər ikisindən istifadə

etməklə işləyir. Suyun karbon qazı ilə yaxşı doydurulması üçün vakuum nasos

vasitəsilə sudan hava çıxarılır, sonra karbon qazı vurulur. Belə saturatorlara

vakuum saturatorlar deyilir. Son illər fasiləsiz işləyən kombinə edilmiş avtomatik

vakuum satoratorlardan istifadə olunur.