Юбилей къейд ийида

И йикъара Азербайжан Республикадин Президент Илгьам Алиева Азербайжандин Халкьдин Жумгьуриятдин 100 йисан юбилей-дихъ авсиятда талукь серенжем кьабулна. Се-ренжемдив кьадайвал, 2018-йисан 28-майдиз РагъэкъечIдай пата сифтегьан парламентдин республика хьайи Азербайжандин Халкьдин Жумгьуриятдин 100 йисан юбилей къейд ийи-да. Вич тешкил хьайи сад лагьай юкъуз а гьу-куматди Азербайжандин аслу туширвал малу-марнай. Гьа и кар фикирда кьуна 1991-йисалай инихъ гьар йисан 28-май чи уьлкведа Респуб-ликадин Югъ хьиз къейд ийизва.

100 йисан юбилей лайихлудаказ къейд авун патал Президентди талукь органриз тапшуругъар ганва.

Тай авачир антология Апрелдин вацра

Москвада урус чIа-лал «Россиядин хал кьарин гилан де-вирдин поэзиядин ан тология» чапдай акъуд на. РФ-дин Пре зидент В.Путина сифте гаф кхьенвай и антологияда 57 чIалал 751 эсер гьатнава. 229 шаирдин шиирар

142 таржумачиди урус чIалаз элкъуьрнава. Ктабдин винел 800 касди кIвалахнава. Эдебиятдиз, ктабар чап авуниз, абур кIелуниз куьмек гузвай тешкилатдин комитетдин седри, Россиядин къецепатан разведкадин кьил Сергей Нарышкинан регьбервилик кваз ктабдин презентация кьиле тухвана. Анал къейд авурвал, цIийи антология дуьньяда вичин аналог авачирди хьанва.

Ктабда гьатнавай гзаф шиирар сифте яз антология паталди милли чIаларай урус чIалаз элкъуьрнавайбур я. Гьа са вахтунда ина авторрин гьакъиндай куьруь малуматарни ганва. Антологияда лезги, авар, татар, нанай, мансий, карел, эвенк, якут ва маса чIаларал шиирар гьатнава. ЦIийи антология 3-6 июндиз Москвада кьиле фена кIанзавай «Яру майдан» фестивалда маса къачуз жеда.

Гила Москвада «Аялрин эдебиятдин ан-то логия» ва «Россиядин халкьарин про-задин антология» чапдиз гьазурзава. Пре зидент В.Путина сифте гафуна кхьен-

вайвал, агалкьунар авай, чпин дидед чIалал кхьизвай алай девирдин къелемэгьлийрин эсерар вири Рос-сиядиз, генани гзаф инсанриз чирун патал ихьтин антологияр гзафни-гзаф важиблу я.

№ 5(310) 2017-йисан 27-май 1992-йисан январдилай акъатзава ЦIийивилерwww.samurpress.net

Алай йисан 18-майдиз СтIал Сулейманан районда, Дагъустандин халкьдин шаир Стlал Сулейманан шииратдин йикъарин сергьятда аваз, шадвилин мярекатар кьиле фена. XX асирдин Гомеран цlийиз эхциг хъувунвай музей ачухуниз талукьарнавай мярекатда РД-дин кьил Рамазан Абдулатипован уьмуьрдин юлдаш Инна Васильевнади, Сулейман Керимован уьмуьрдин юлдаш Фируза Назимовнади, РД-дин медениятдин министр Зарема Бутаевади, Кьиблепатан Дагъустанда республикадин Кьилин патай тамам ихтияр ганвай векил Энрик Муслимова, РД-дин печатдин ва информациядин министр Рашид Акавова, РД-дин медениятдин

ирс хуьнин рекьяй агенстводин регьбер Заур Къагьриманова, РД-дин кхьирагрин кIватIалдин кьил Мегьамед Агьмедова, РД-дин Халкьдин Межлисдин депутат Гьамидуллагь Мегьамедова, СтIал Су-лейман, Мегьарамдхуьр, Кьурагь, Ах-цегь районрин кьилери, ичтимаи ва сияси векилри, кхьирагри ва масабуру иштиракна.

Рахайбуру вирида Стlал Сулейманан тlвар эбеди яз халкьдин рикlера амукьдайди, адан поэзиядин ирс чун паталди чlехи девлет тирди къейдна. Са шумуд сятда давам хьайи шадвилер Лезгийрин Стlал Сулейманан тlварунихъ галай театрдин артистри, Дагъустандин эстрададин гъетери мадни гурлу авуна.

МУЗЕЙ КАРДИК КУХТУНАКцIар райондин Ясаб хуьр

И ЧИЛ ХАЙИ ДИГЕ Я

2 27.05.2017

Böyük Vətən müharibəsində faşist Almaniyası üzərində qələbənin 72 illiyinin qeyd ol-

unduğu günlərin təntənəsinin təsiri altında olduğumuz bu günlərdə sizə bir həmyer-limizin əfsanəvi 416-ci Azərbaycan milli atici diviziyasının tərkibində göstərdi-yi rəşadətlər haqqında danışmaq istəy-irəm. Bu qərara mən keçən il yaşadıgım Rostov-Don şəhərində müharıbə işti-rakçılarının xatirələrinin yad olunmasına həsr edilmiş “Bessmertnıy polk” (“Ölməz alay”) ümumxalq tədbiri zamanı gəldim. Bir həmyerlimin əlindəki sinəsi orden və medallarla dolu şəkil diqqətimi cəlb etdi. Veteranın təltiflərinin sayı əksər şəkillərdə-ki təltiflərdən cox idi. İndi hərbi təqaüdçü olan, RF DIN veteranı Rəhim Əzizov mərhum atası Əzizov Kərim Məhəmməd oglu haqqında mənə maraqlı məlumatlar verdi.

1921-сi ildə Ismayıllı rayonunun Qalacıq kəndində anadan olmuş Kərim müharibədən əvvəl Göyçay Pedoqoji Texnikumunu bitirib, kənddə müəllim işləyirdi. 1939-cu ildə atasi vəfat etdiy-inə görə həddi-buluğa catmamış iki kiçik bacısının himayəsi də Kərimlə anasının öhdəsinə düşmüşdü. Muharibənin birinci ilində əvvəllər müddətli hərbi xidmətdə ol-mayanları, bəzi zəruri vəzifələrdə calışan-ları, o cumlədən müəllimləri cəbhəyə aparmırdılar. 1942-ci ilin əvvəlində Kərim könüllü olaraq orduya yazıldı. Onu Ucar şəhərində formalaşan 416-cı Azərbaycan milli divizivasında rabitə kursuna gondər-dilər. Kərimin döyüş yolu Qafqazın ətəklərindən Almaniyanın paytaxtı Berlinə qədər uzandı.

Kərim Əzizovun orden və medallarının hər biri onun göstərdiyi qəhrəmanlıqların sübutudur. “Qafqazı müdafiə etdiyinə görə” medalı ilə o, 1943-сü ilin yanvarın 1-də Mozdok şəhərinin düşmənlərdən azad edilməsi uğrunda gedən döyüşlərdə iştirak etdiyinə görə təltif olunmuşdur.

416-cı diviziyanın icid göyüşcüləri tərəfindən 1943-cü il avqustun 30-da Taqanroq, sentyabrın 10-da isə Mariupol şəhərləri almanlardan azad edilmmişdir. Həmin döyuşlər vaxtı diviziyanın 337-ci əlahiddə rabitə rotasında telefoncu vəzifəsində xidmət edən, komandanlıgın döyüş tapşırıqlarını yerinə yetirərkən fəda-karlıqlar göstərən Kərim Əzizov “Doyüş xidmətlərinə görə” medalına layiq görülür.

1944-сi ilin fevral ayinda Kişinyov şəhəri-nin alınmasında fəal iştirakına görə K.Əzizova “Igidliyə görə” medalı verilmişdir.

Varşava şəhərinin, Polşa ərazisinin al-manlardan azad edilməsində iştirak edən ıgid döyüşçünun layiq görüldüyü «Varşa-vanın azad edilməsinə görə» medalı həmin qanlı döyüşlərdən xatirədir.

1945-сi ilin martında 6 gün ərzində güc lü müqavimət göstərən düşmənlə şid-dətli döyüşlər aparandan sonra əsgərləri-miz Almaniyanın Kyustrin şəhərini və Kyustic qalasını almışdır. Kücə dö-yüşlərində göstərdiyi fədakarlıqlara görə Kərim Əzizov “Qırmızı ulduz” ordeni ilə təltif olunmuşdur.

Kərim Əzizovun qəhrəmanlıqları haqqında təsəvvür yaratmaq üçün onun cəbhə həyatından bir epizod danışmaq istəyirəm. Berlin uğrunda gedən şiddətli vuruşmalarda 416-cı diviziya şəxsi heyəti-

nin xeyli hissəsini itirməsinə baxmayaraq, düşmənin gərgin müqavimətini qiraraq Berlinə birinci girən və alman qoşunlarını məglubiyyətə ugradan sovet qoşunları bölmələrindən biri olmuşdur. 1945-ci ilin aprelin 28-dən mayin 2-nə kimi, Berlində döyüşlərin qurtarmasına qədər 3 sutka ərz-ində telefon rabitəsi xəttinin atıcı polklara paylaşma qovşağında xətt nəzarətcisi olan Kərim Əzizov üc gün ərzində yuxu və istirahət bilmədən, düşmən snayperlerinin güllə yağışı altinda xəttlərdəki qırıqları aradan qaldırmış, diviziya qərargahı ilə polklar arasındakı rabitəni bərpa edərək, arxaya qayıtmışdır. O, tək bir sutka ərz-ində iki rabitə xətti üzrə 16 qırığı calamış və bununla da hissələrimizin Berlin şəhəri-nin alınması üçün apardıqları döyüşlərdə müvəffəqiyyətlər qazanmalarına səbəb olmuşdur. Diviziya komandanlıgı Kərim Əzizovun göstərdiyi bu qəhrəmanlıga görə onun “Şərəf” ordeni ilə təltif olun-masi ücün yazıli təqdimat vermiş, lakin naməlum səbəblərə görə təqdimat yerinə yetirilməmiş, 28 may 1945-ci il tarixldə o, ikinci dəfə “Qırmızı ulduz” ordeni ilə təltif olunmuşdur. “Almaniya üzərində qələbəyə görə” “Berlinin alınmasına görə”, medal-ları da həmin döyüşlərin yadiğarıdır.

Qələbədən sonra Kərim Əzizov hər-bi mütəxəssis kimi Almaniyadakı Sovet qoşunlarının tərkibində qalmiş, yalnız 1945-ci ilin dekabr ayında ordudan tərxis olunmuşdur. Müharibədən sonra o, Azər-baycan Pedoqoji Institunun dil-ədəbiyyat fakültəsində təhsil almış, Qalacıq kəndində müəllim, dərs hissə müdiri, Uştalqışlaq, Mucuhəftəran və Mollaisaqlı kəndlərində məktəb direktoru vəzifələrində çalışmışdır. Kərim Əzizov 1994-cü ilin dekabr ayinda Qalacıq kəndində vəfat etmişdir. 50 il gənc nəslin təlim-tərbiyəsi ilə məşgul olmuş bu namuslu insanın, tələbkar və ciddi müəl-limin gözəl xatirəsi ürəklərdə yaşayır.

ROVŞƏN AGAYEV, Rostov-Don şəhəri

QAFQAZDAN BERLİNƏ QƏDƏR

Bu yaxınlarda “Yazıçı” nəşriyyatında yazıçı-publisist Həsən Xasiyevin “Fəxrimiz Fəxrəddin” adlı növbəti ki-tabı çapdan çıxmışdır. Kitab xalqımızın igid oğullarından biri, Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Fəxrəddin Musayevin işıqlı xatirəsinə həsr olunmuşdur. Şübhəsiz, belə əsərlərin hərb salnaməmizin, Qarabağ tarixi-mizin öyrənilməsində, qəhrəman

şəhidlərimizin xatirəsinin əbədiləşdirilməsində, gənclərin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə edilməsində mühüm əhə miyyəti vardır.

Azərbaycanın ərazi bütov-lüyü uğrunda canından keçən qusarlı şahini, Qarabağ şəhidi, Milli Qəhrəman Fəxrəddin Mu-sayevi daha yaxından tanımaq-da bu kitab oxuculara yardımçı olacaqdır. Kitaba müəllifin cəsur pilota həsr olunmuş “Fəxrəddin” poeması da daxil edilmişdir. Po-emada eskadrilya komandiri, baş leytenant Fəxrəddin Musayevin 35 illik qısa və şərəfli ömür yolu canlandırılır.

İnanırıq ki, “Fəxrimiz Fəx-rəddin” kitabı oxucular tərəfind-ən maraqla qarşılanacaqdır.

Canəli HÖRMƏTOV,Qusar rayonu, Qarabağ

müharibəsi veteranı

MİLLİ QƏHRƏMANIN XATİRƏSİNƏTanınmış qələm sahi-

bi, yazıçı-jurnalist Fəridə Ləmanın bu yaxınlarda işıq üzü görmüş “Sönməyən ul-duzlar” kitabı Azərbaycan Respublikasının Əmək-dar Artisti, həyatını rəqs sənətinə həsr etmiş Aliyə Ramazanovaya həsr olun-muşdur.

Qeyd etmək lazım-dır ki, bu, müəllifin öz qəhrəmanına həsr etdiyi ikinci kitabdır. Onun 2005-ci ildə nəşr etdirdiyi “Rəqs mələyi” kitabında olduğu kimi, yeni nəşrdə də sənət-karın çətin və şərəfli həyat yolundan söhbət açılır.

Oxucular həm onun xatirələri, sənət və sənət-karlar haqqında fikirləri, o cümlədən müxtəlif qələm sa-hiblərinin A.Ramazanovaya həsr etdikləri yazılarla tanış

olacaqlar.Əslən Qusar rayonunun

Piral kəndindən olan Aliyə Allahqulu qızının həyatının müxtəlif anları, uşaq evində keçən uşaqlığı, yaradıcılıq dolu sənət yolları haqqında kitabda maraqlı məlumatlara rast gəlmək olar. İnanırıq ki, kitab sənətsevərlərin və geniş oxucu kütləsinin marağına səbəb olacaq.

“SAMUR”

Чи сейли шаир ва алим Гьасан Алкьвадарвиди вичин девирда авур са бязи крар кьисайриз элкъвенай. «Кьиса» вичин дибдин гьакъикъат квай, хьайи кардикай, агьвалатдикай ийидай ихтилат тирди фикирда кьуртIа, Алкьвадар Гьасан эфендидихъ галаз алакъалу кьисаяр гзаф ава. Гьайиф хьи, чи пешекарри и месэла тупIалай авунвач. Икьван гагьди а кьисайрикай анжах кьвед шаир-публицист Гьуьсейн Гьуьсейнован 2014-йисуз Магьачкъалада урус чIалал басма хьайи «Гьасан Алкьадари» ктабдиз акъатнава. Агъадихъ чна чIехи камалэгьлидикай са шумуд кьиса гузва.

БАХТЛУ ХЬУХЬСадра са хуьре кесиб ятIани, вич хизанда бахтлу

яз гьисабзавай са касди эрекь хъванваз жемятдин вилик лагьана: «И дуьньяда залай акьуллу кас авач. Эгер дуьз лугьузвачтIа, къуй зи папани аялри заз лянет авурай.»

КIвализ хтана хъвайиди хкатайла ада вичи-вичивай жузуна: «Эгер зун жуван магьледа виридалайни акьуллуди туштIа, дуьньяда гьикI виридалайни акьуллуди хьунухь мумкин я?» Эхирни вич жемятдин вилик тахсирлу тирди кьатIай кесиб кас Гьасан эфендидин кьилив фена, адаз агьвалат авайвал ахъайна. Алимди адахъ яб акалайдалай кьулухъ лагьана: «Фикир мийир, вун гьахълу я. Вучиз лагьайтIа ви бармакдин кIаник валай акьуллуди авач. Вазни гьа икI лугьуз кIан хьана жеди. Архайиндиз хъвач, мад жуван хизанда бахтлу хьухь.»

БАЛКIАНДИЛАЙ ЭВИЧIНАСа касди вичин балкIан квадарна кьван. Хъел

акатай ада хуьруьнбуруз кьин кьуна лагьана: «Эгер жагъайтIа, зун гьамиша а гиликьайдал акьахна экъведа, садрани адалай чилел эвичIдач.» Пакад юкъуз балкIан жагъайла кас вичи гаф гайивал балкIандал акьахда ва са шумуд юкъуз чилел эвичIдач.

Яргъалди и кардиз давам гуз тахьайла дустари адаз Гьасан эфендидин кьилив фин меслят акуна. Касди хьайи кардикай рахана куьтягьайдалай кьулухъ Гьасан эфендиди балкIандин кьенеррикай кьуна ам вичин гьаятда авай чIехи тутун тарцин патав гъида ва лугьуда: «БалкIандилай и тутун тараз акьах, ахпа чилел эвичI. Вуна балкIандилай чилел эвичIдач лагьана кьин кьунва, тарцяй ваъ». Касди гьакIни авуна ва кьин чIур тавуна вичин месэла гьялна.

ЦIУЗ ВЕГЬЕНАЧ1877-йисан гъулгъула карагъайла Гьасан

Алкьвадарвиди Кьиблепатан Табасарандин наибвиле кIвалахзавай. Ина са хуьруьн кимел кIватI хьайи вишералди инсанри адавай къуьнерал алай офицервилин погонар алудна цIуз вегьин ва урус пачагьдиз къуллугъ авунилай гъил къачун тIалабна. Вич гьукуматдин къуллугъчи ятIани, гъулгъуладик кьил кутунвай халкьдиз майилвал къалурзавай Гьасан эфендидиз месэла ислягьвилелди гьялиз кIан хьана. Ада хъел квай жемятди тIалаб авурвал погонар алудна, амма абур цIуз вегьин тавуна жибинда кутуна. Инсанри вуна вучиз икI авуна лагьайла ада жаваб гана: «Погонар заз пачагьди ракъурнавайбур я, гьадавни вахкана кIанзава.»

Гъулгъуладихъ галаз алакъалу яз наиб вич суьргуьндиз ракъурайла жемятдиз ада гьакъикъатдани погонар пачагьдив вахкудай хьиз хьанай. Гьукуматди лагьайтIа, и кар фикирда кьуна Гьасан эфендидиз тIимил кар атIанай.

Гьазурайди: Тамилла БЕКЕРОВА, Дагъустан Республикадин Дербент шегьер,

муаллим

SƏNƏTKAR HAQQINDA KITAB

АКЬУЛДИН ХЦИВАЛ

Гьасан Алкьвадарвидикай кьисаяр

3

25-майдиз Хасавюрт райондин ЦIийи Къурушрин хуьре рагьметлу имам Мугьаммад Гьажи Хидирован тIварцIихъ галай цIийи мискIин кардик кутуниз талукьарнавай мярекат кьиле фена.

Виликдай Мугьаммад Гьажи Хидиров ЦIийи Къурушрин имам тир. 2015-йисан 9-сентябрдиз ам

вичин 12 йиса авай хцихъ галаз экуьнин кпIунал мискIиндиз фидай рекье, вагьши къанлуйри гуьлле гана кьенай. Ам кучудзавай юкъуз ЦIийи Къурушдал Дагъустандин ва Урусатдин маса регионрин шегьеррай вишералди динэгьлияр атанай.

Рагьметлу имамдин тIварцIихъ янавай мискIин ачухуниз талукьарнавай диндин межлисда Дагъустанда тIвар-ван авай динэгьлияр тир Али Гьажи Саидгьуьсейнова, Магьди Гьажи Абидова, Кьурагь райондин имам Шамил Гьажи Омарова, ичтимаи векил Гьасен Балатова, Къурушрин хуьруьн

кавха Рафик Юсупова, «Лезги газетдин» кьилин редактор Мегьамед Ибрагьимова, «Къурушрин сес» газетдин кьилин редактор Муса Агьмедова, Хасавюрт райондин депутат Мегьамед Лабазанова, РД-дин лайихлу духтур Нариман Салманова ва масабуру иштиракна.

Мярекат СтIал Сулейманан райондин имам Гьасан Гьажи Амаханова кьиле тухвана.

Межлисдал рахайбуру ислам диндикай гегьенш суьгьбетарна, рагьметлу имамди кьиле тухвай хъсан крар рикIел хкана. Са йисан къене эцигна акьалтIарай мискIин хкажунин карда куьмекар гайи гзаф ксариз Къурушрин хуьруьн имам Азим Гьажи Панагьова пишкешар яз Кьуръан ва дипломар вахкана. Межлисдин эхирда вирида санал капI авуна.

27.05.2017

Гила деб хьанвай крарикай садни тарихар «цIийикIа» тупIалай авун, «цIийикIа» къ-елемдиз къа чун я. ЦIеф цIу-

руриз виш йисарин вакъиаяр чпиз кIа-нивал кхьиз алахъзавай ихьтин «цIийи алимри» Дагъустандин бязи газетриз акъудзавай макъалайра лезгийрин та-рихдал шак гъидай хьтин фикирарни лугьузва. XVI-XIX виш йисарал гьал-тайла абуру чаз генани цIидгадаказ килигзава. Чаз са-сад я а ксарин, яни макъалайрин тIварар кьаз кIанзавач. Тарихдикай хабар авачир, цIехемди кьунвай къелемдин сагьибрин рикIел бязи делилар хкиз кIанзава.

И кьиляй лугьун хьи, чугъул гвай-буруз са вахтунда урус тарихчий-ри лезгийрикай кхьенвай гафар хуш къвезвач,гьавиляй Н. А. Гюльден-штедта 1819-йисуз Москвада чапдай акъудай «О Лезгистане или Лезгинии и о лезгинцах» ктабдик, А.А.Неверов-скийдин 1848-йисуз Санкт-Петербург-да басма хьайи «Краткий историче-ский взгляд на Северный и Средний Дагестан до уничтожения влияния лез-гинов на Закавказье» ктабдик, П.Г.Бут-кован XIX виш йисан эхирра чап хьайи «Лезгины» ва «Материалы по новой истории Кавказа с 1722 по 1803 год» ктабрик, И. И. Пантюхован 1901-йи-суз Тифлисда чап хьайи «Лезгины» ктабдик, гьакIни «Кавказ» журналдин 1906-йисан 228-нумрадиз акъудай «Современные лезгины» макъаладик рехне кутаз алахъзава. Вучиз? Вучиз лагьайтIа а ксари тарихдив авайвал эгечIна лагьанва хьи, XVI-XIX виш йисара лезгийри Къафкъаздин тарих-да чIехи роль къугъванай ва гьатта а девирра и халкьдин Закъафкъазиядиз гзаф таъсир авай.

Тарихда лезгийрин роль агъузариз алахъзавай тапархъан алимри месэ-ладиз вилерал кIвенкIвер алаз килиг-завайвиляй П.Г.Буткован «Лезгины» ктаб гъиле такьунмаз, а ктабдин са чар кьванни ахъай тавунмаз чпи ам кIелна-вайди малумарзава. Мад вуч лугьун? Абуруз «Лезгины» ктаб квахьнавайди, анжах адан гьакъиндай, гьакIни ина ганвай баянрикай са бязи малуматар амайди чир хьанайтIа, икI кхьидачир.

«ЦIийи» тарихчийриз А.А.Неве-ровскийдин «Лезгийрин Закъафкъази-ядиз таъсир терг жедалди Кеферпатан ва Юкьван Дагъустандиз куьрелди тарихдин килигун » ктабдикай иллаки гзаф хъел ава. Вучиз лагьайтIа а касди лезгийрин Закъафкъазиядиз гьихьтин таъсир авайтIа делилралди къалурзава. Хъел авайвиляй садбуру гьатта ихьтин автор ва ктаб хьайиди туш лугьузва. Икьван санкIарвал жеч гьа!...

XIX виш йисан урус тарихчи Е.Ко зубскийди А.Неверовскийдин ктабдиз ва макъалайриз баян гудайла икI кхьенва: «Дагъустанда къуллу-гъ авур, ина кьиле фейи вакъиайрин

геле аваз гзаф делилар кIватIай гене-рал-майор Александр Неверовскийдин эсерри сифте яз Дагъустандин гьакъ-индай дуьм-дуьз ва гьакъикъи малума-тар чукIурдай мумкинвал гана. Адалай гуьгъуьниз Мегьамед Ярагъвидикай ва Дагъустанда муьридизмдикай кхьей вирибуру и автордин делилар тикрар-зава.» (Килиг: Памятная книжка Да-гестанской области. Темир-Хан-Шу-ра, 1895. С.65). Мад са делил. А чIавуз акъатай «Военный журналди» А.Не-веровскийдин гьакъиндай некролог чапнай. (Килиг: «Военный журнал», 1864. №41. С.44-45).

Лезгийрин тарих хъсандиз чирай А.Неверовскийди ктаб кхьидайла гьам вичи кIватIай материалрикай, гьам Н.А.Гюльденштедтан «О Лезгистане или Лезгинии и о лезгинцах» ктаб-дикай, гьамни «Кавказ» журналдин материалрикай гегьеншдиз менфят къачунва.

Малум тирвал, XIV виш йисан сиф те кьилера сефевийрин Ирандин-ни Осман империядин арада диндинни сиясатдин гьавгъа къарагъна. Са вах-тундилай Урусатдини и гьавгъадихъ ялна. XVII- XVIII виш йисарани Ке-ферпатан Къафкъаз гъилик авун патал и пуд гьукуматдин арада къалар давам хъхьана.

Чкадин халкьар чапхунчивилин сия сатдиз акси яз экъечIна ва къати женгерив эгечIна. Гьам и, гьамни XIX виш йисуз урус пачагьдин кьушунрин аксина женг чIугур ва и женгера та-фаватлу хьайи халкьарикай сад лезги-яр тир. Вичин ктаб и галай-галайвал фикирда кьуна къелемдиз къачунвай А.Неверовскийди гьахълу яз кхьенай: «Закъафкъазиядин рагъэкъечIдай па-тан чилер мулкар хьиз къачур Иран-дивай Дагъустан гьич са чIавузни муьтIуьгъариз хьанач. Дагъустандал вегьей Ирандин кьушунар гьамиша ма-гълуб хьана. Гьавиляй Иранда ихьтин мисал арадал атанвай: «Шагь акьулсуз ятIа, къуй лезгийрихъ галаз дяведиз фирай.» (Килиг: Неверовский А.А. Краткий исторический взгляд на Северный и Средний Дагестан до уничтожения влияния лезгинов на Закавказье. Санкт-Петербург, 1848. С.9-10).

Гьа инал лугьун хьи, эсер кхьей-ла А.Неверовский подполковник тир. Гуьгъуьнлай ада генерал-майор хьтин вини дережадин тIвар къачунай. Эсер сифте яз 1847-йисуз чап хьанай. А чIавуз адан тIвар икI тир: «Краткий исторический взгляд на Северный и Средний Дагестан в топографическом и статистическом отношениях до унич-тожения влияния лезгинов на Закав-казье». 1848-йисуз кьилди ктаб хьиз чапдайла тIварцIихъай «в топографи-ческом и статистическом отношениях» гафар хкуднава. Гьавиляй оригинал-

дикай хабар авачир, кьвед лагьай, пуд лагьай чешмейрай материал къачузвай авторри ктабдин тIвар кхьидайла гъа-латIдиз рехъ гузва.

Ктабдин кьетIенвилерикай сад ам я хьи, авторди лезгийри Къафкъаздин тарихда къугъвазвай роль ачухардайла Гьажи Давудакай ва адан регьбервилик кваз кьиле фейи вакъиайрикай, и маш-гьур сердердин Дагъустандин чара-ча-ра гьакимрихъ ва Туьркиядихъ галаз алакъайрикай, адан Урусатдиз майил-вал авуникай, Шейх Мегьамед Ярагъ-видикай ва муьридизм гьерекатдикай гегьеншдиз кхьизва. Са гафуналди, лезгияр Къафкъазда кьиле фейи тарих-дин вакъиайрин фонда а вакъиайриз таъсир ийиз алакьай гужлу халкьари-кай сад хьиз теснифзава. Ингье «цIийи тарихчийриз» «гужлу» гафуникай хуш къвезвач ва абуру XVI виш йисуз лез-гияр Къафкъаздин вилик-кьилик галай халкьарикай тушир лугьузва.

Тарихдин делилар негьзавай кса-рин рикIел тек кьве месела хкайтIа бес я. Са кьадар урус чешмейра лезгий-рин Лазган гьукумат чкIайдалай гуь-гъуьниз арадал атай азад жемиятриз «республикаяр» тIвар ганва. И тIвар П.С.Потемкинан, П.Г.Буткован ва маса тарихчийрин эсерра, Къафкъаздин сер-дер генерал-майор граф Пауличчиди 1812-йисуз Куьре ханлух муьтIуьгъар-дайла Урусатдин военный министр Румянцеваз ракъурай рапортда ва маса документра дуьшуьш жезва. П.Г.Бут-кова кхьенай: «Лезгийрин чилер ме-талралди девлетлу я. Кьуркьушум Ахтыпара Республикадин Къурушрин хуьре акъудзава.» (Килиг: Бутков П.Г. Выдержка из «Проекта о пер-сидской экспедиции в виде писем.» 1796. // ИГЭД. С.204).

XVI виш йисан эхирра Сад лагьай Ахтыпаради ва Кьвед лагьай Ахтыпа-ради арадал гъайи тек са и республи-кадихъ гьихьтин къуватар авайтIа къа-лурдай са кьве делил гъин. XVII асирда сиясатдин ва экономикадин рекьяй садалайни аслу тушир Ахтыпара Рес-публикада хуьруьн майишат, гьакIни халичачивал, хамар гьасилун, пекер цун, яракьар ва безекдин затIар расун акьван вилик фенвай хьи, ада Азер-байжандин ва Дагъустандин са шумуд вилаят ихьтин маларив таъминарзавай. XVIII виш йисан сифте кьилера Ахты-парада 350 агъзурдалай виниз лапагар, 14 агъзурдав агакьна къарамал, 10 агъ-зурдалай виниз балкIанар авай. И рес-публикади гьар йисуз 50 агъзур пуд сар, 40 агъзурдав агакьна халичаярни сумагар, сун пекер, хамуникай кIвачин къапар, агъзур тонаралди майваяр гьа-силзавай.

Металар акъудун гегьеншарунивай яракьар расунин карни вилик физвай. Кьушун герек тир яракьралди респуб-ликади вичи таъминарзавай. Алишве-ришдинни экономикадин чара-чара хилерай къачур къазанжиди Ахтыпа-радиз чIехи кьушун - 15 агъзур аскер хуьдай мумкинвал гузвай. Гьавиляй республикадихъ вич хуьн патал герек тир кьван яракьлу къуватар авай ва ам садавайни муьтIуьгъариз жезвачир.

Гьа икI, маса делиларни гъиз жеда. Ингье тарих «цIийикIа» тупIалай ийиз кIанзавайбур патал и делиларни бес я. Тарихдив авайвал эгечIна кIанзава, адаз рангар ягъун герекзавач. Машгьур лезги алим, тарихдин илимрин доктор, профессор, Россиядин Федерациядин ва Дагъустан Республикадин лайихлу илимдин деятель Амри Шихсаидо-ва лагьайвал, рангар ягъун илимдик къалпвилер кутун я. Къалп тарихдин лагьайтIа, эхир авач.

Муьзеффер МЕЛИКМАМЕДОВ

ТАРИХДИВ АВАЙВАЛ ЭГЕЧIИН

Генерал-майор А.А.Неверовский

1848-йисуз чапдай акъудай ктабдин титулдин чар

ЦIИЙИ МИСКIИН

Мегьамед ИБРАГЬИМОВ,“Лезги газетдин” кьилин редактор

4 27.04.2017

SAXURLARQafqazın qədim xalqlarından olan saxurların zəngin və keşməkeşli tari xi vardır. Onlar uzun əsrlərdən bəri Dağıstanın cənub-qərbində

və Azərbaycanın şimal-qərbində yaşayır-lar. ,,Saxur” etnonimi Samur çayının sahil-ində, sıldırırm qaya ların qoynunda salınmış, gözəlliyi və əzəməti ilə seçilən Saxur kəndi ilə əlaqədardır. Saxurlar özlərini ,,йыхъбы” və ya ,,цIахIбы” adlandırırlar. Azərbaycanlılar saxurları ,,ləzgilər” və ya ,,saxurlar” ad-landırırlar ki, bu da təsadüfi deyildir, axı sax-urlar ləzgi dil qrupuna aid olub, eyni tarixi köklərə və mədəniyyətə malik xalqdır.

Saxurlar haqqında ətraflı məlumat verən bir sıra mənbələr mövcuddur. Bu barədə nis-bətən müfəssəl məlumatları aşağıdakı mən-bələrdən almaq olar:

Ибн-ал-Асир. Тарих-ал-Камиль. Перевод с араб. П. Жузе. Баку, 1940.

Рашид-ад-Дин. Сборник летописей, т. З. М.-Л., 1946.

История народов Северного Кавказа с древнейших времён до конца XVIII в. Москва, 1988.

Рамазанов Х.Х., Шихсаидов А.Р. Очерки истории Южного Дагес тана. Махачкала, 1964.

Гаджиев А.-Р. Г. Происхождение народов Дагестана. Махачкала, 1965.

Петрушевский И.П.Джаро-бело канские вольные общества в первой половине XIX века. Махачкала, 1993.

Эпиграфические памятники Северного Кавказа на арабском, персидском и турецком языках. М.: Наука, 1966. Т. 2, часть 1.

Мусаев Г. Цахуры в XVIII-XIX вв.: историко-этнографическое иссле до-вание XVIII-XIX вв. Махачкала, 2009.

Ихилов М.М. Народности лезгинской группы: этнографическое исследование прош-лого и настоящего лезгин, таба саран цев, рутулов, цахуров, агулов. Махачкала, 1967.

Сергеева Г. А. Цахуры // Расы и народы. Наука, 2001.

Исламмагомедов А. И. Цахуры // Народы Дагестана: Наука, 2002.

Гусейнов Ф. М. К истории цахуров. Махачкала, 1998 г.

Талибов Б. Б. Цахурский язык // Языки народов СССР в 5-ти томах. Иберийско-кавказские языки. - М.: Наука, 1967.

Ибрагимов Г. Х. Цахурский язык. Наука, 1990.

Saxurların qədim tarixə və zəngin mədəniyyətə malik olduğunu zəmanəmizə gəlib çatmış bir sıra maddi-mədəniyyət abidələrinin qalıqları da sübut edir. Dağısta nin Rutul rayonundakı Saxur kəndində aşkar olunmuş məişət və yağış sularının axı dılması üçün çəkilmiş yeraltı kanali zasiya xətlərinin, 12 məscidin, qala ilə karvan yollarını birləşdirən yeraltı yol-ların, ictimai ha mamların xarabalıqları, 15 hektar sahəni əhatə edən qədim qəbiristanlıq burada bir zamanlar böyük yaşayış məntəqəsinin oldu ğunu sübüt edir.

Azərbaycanın Qax rayonunun Qum kən-dindəki VI əsrə aid xristian məbədinin, həmin rayonun Ləkit kəndindəki VII əsrə aid olan, monastrın da daxil olduğu xristian kilsəsi-nin, Zaqatala rayonunun Mamrux kəndində-ki eramızın II-IV yüzilliklərinə aid məbədin qalıqları başqa alban tayfaları kimi, saxur-ların da həyat tərzi, dünyagörüşləri, maraq dairələri və məşğulliyyətləri haqqında geniş təsəvvür yaradır.

Saxurların və ləzgi dil qrupuna daxil olan digər xalqların əcdadları eramızdan bir neçə əsr əvvəl Qafqaz Albaniyasının əsas yaradıcıları olmuşlar. Elm aləminə belə tayfaların sayının 26 olduğu məlumdur. Həmin tayfalar haqqında məlumatlar Roma imperiyasının Qafqaz Al-baniyasına hücumları dövrünə gedib çıxır. Bu barədə ilk yazılı qeydlər Pompeyə və Albani-

yaya yürüşləri qələmə almış Feofil Mitilens-kiyə məxsusdur. Bir sıra yazılı mənbələrdə XIII əsrin II yarısından başlayaraq ləzgi dilli xalqların məs kunlaşdığı ərazi “Ləzgistan”, oranın hakimləri “Ləzgi əmirləri” adlandırılır.

Saxuru bir sıra qədim müəlliflər “ЦIахI” adlandırırlar. VII əsrin gürcü və erməni mən-bələrində Tsuketi adlı ölkədən, digər mən-bələrdə isə tsaxaylardan bəhs olunur.

Məşhur türk coğrafiyaşüunası və tarixçi-si Evliya Çələbinin “Səyahətnamə” kitabında maraqlı məlumatlar var. O, belə yazır: “Biz Saxur kəndinə gəlib çatdıq, ərazidə 150-yə ya-xın kənd var. Bura hökmdar Yusuf bəyə tabedir. (O, 1670-1695-ci illərdə buranın hakimi olub)”.

Saxur haqqında daha geniş və ətraflı məlumatlara burada olmuş XIII əsrin ərəb alimi Zəkəriyyə əl-Qəzvininin əsərlərində rast gəlmək olar. O, buranı Gəncədən altı keçid aralıda yerləşən Lakzan (Ləzgistan) ölkəsinin coxlu əhalisi, 12 min təsərrüfatı olan böyük şəhəri adlandırır. “Burada hava cox soyuqdur. Şəhərə su Samur çayından gətirilir. Yeməkləri sil adlanan dənli bitkidən ibarətdir, arpaya ox-

şayan bu bitki keyfiyyətinə görə buğdaya çox yaxındır. Hər kəs tələbatına görə sil əkib becərir, onunla və bəslədikləri kiçik qoyunların südü və qatığı ilə gidalanır, həmin qoyunların yunundan hazırlanmış paltar geyinir. Onların hakimi yoxdur, amma vaizi var və o, imam al-Şafinin təlimi üzrə ibadət etməyi öyrədir.”

Alim həmçinin qeyd edir ki, şəhərdə mədrəsə var, onu 1075-ci ildə səlcuq vəziri Nizam əl-Mülk Hasan ibn İshaq yaradıb. Mədrəsədə ləzgi dilinə tərcümə olunmuş “Компедий Музани” və “Ki-tab İmam al-Şafii” kitabları əsasında dərslər keçilir. Qafqazda ilk islam mədrəsəsi-nin Saxurda açılması, burada ruhani alimlərin hazırlanması danılmaz faktlardır.

Dağıstan alimi M.Nurməhəmmədovun qeyd etdiyinə görə Dağıstanın Lak rayonunun Unçukatl kəndində son zamanlar “Al Qarib-ayn” adlı ərəb dilinin izahlı lüğəti tapılmlşdır. Müəllifi Əhməd-bin Məhəmməd olan kitabın titul vərəqində belə bir qeyd var: “Bu kitabı Saxurdan olan Məhəmməd Abdul Həsən oğlu 689-cu ildə (Hicri ilə 1290-cı il) tərcümə etmişdir.” Həmin lüğət min il əvvəl tərtib olunmuşdur. Digər Dağıstan alimi F.Hüsey-nov isə özünün ,,Saxurların tarixinə dair” ki-tabında qeyd edir ki, saxurlar imam Şafinin ,,Ummu” kitabının bir hissəsini və ,,Müxtəsər al Muzun” kitabını öz dillərinə çevirmişlər.

Saxurun yaranması haqqında bizə ziddiy-yətli məlumatlar gəlib çatmışdır. Dağıstanın tanınmış dilçi alimi Harun İbrahimov ,,Saxur hakimlərinin mülkiyyəti” adlı tarixi sənədə əsasən Saxın (Saxurun) eramızdan əvvəl 80-ci ildə yarandığını iddia edir. Mineviçin fikrinə görə, Saxur Dağ mahalının aulları arasında ən başlıcası və qədimidir və o, 18 əsr mövcud olmuşdur.

Saxur haqqında bir sıra maraqlı məlumatlar rus alimi A.Plottoya məxsus-dur. O, yazır ki, ,,Məhəmməd dövrünün təxminən 500-cü ilində (eramızın təxminən 1162-ci ili), Sanbur (Samur) adlanan dərədə Zaxur (Saxur) kəndi salınmışdır. Onu əhal-isinin çoxluğuna və sakinlərinin qoçaqlığına

görə həmin dövrün ən güclü kəndi hesab edirdilər. Buna görə də ətraf yerlərdən bura digər tayfalar da gəlməyə başlayır, onlar saxurlara tabe olur və sonradan tamamiıə onların hakimiyyəti altına düşürdülər”.

Saxur sözü bu xalqın dilində ,,yanan kənd” mənasını verir. Bu da təsadüfü deyildir. Bütün tarixi boyu buraya ərəblər, gürcülər, monqollar, türklər, farslar hücümlar edib. Kənd işğalçılar tərəfindən bir neçə dəfə yandırılıb.

XV əsrdə saxurların yaşadıqları ərazidə mərkəzi Saxur olmaqla feodal birliyi mey-dana gəlir. XVIII əsrin əvvəllərində Saxur hökmdarlarının igamətgahı Qafqazın ya-maclarında, Kürmük və Ağçayın kəsişdiyi hövzədə yerləşən, dörd tərəfdən dağlarla əhatə olunmuş İlisu kəndinə köçürülür və İl-isu sultanlığı kimi tarixə düşür. İlisu sultan-lığı feodal təsisatı olub, əsasən iki hissədən ibarət idi. Birinci hissə Saxur vilayəti, yaxud “Dağ mahalı” adlanırdı. İkinci hissə ayrıca İlisu sultanlığından ibarət idi.

Təməli 1563-cü ilin avqustun 3-də qoyul muş İlisu sultanlığı 1844-cü ilin

26 avqustun 26-da Rus imperiyası tərəfindən işğal edilmişdir. Sonuncu İli-su hakimi Daniyal Sultan İlisu hakimi, qvardiya polkovniki Əhməd xanın ailəsində dünyaya gəlmişdir. Daniyal bəy rus hərbi dairələrində öz nüfuzu ilə seçilən Əhməd xanın 6 oğlundan 5-cisi idi. 1830-cu ildə Əhməd xan vəfat etdikdən sonra onun yerinə oğlu Musa təyin olundu. Bir müddət sonra o, vəfat etmiş, yerinə Daniyal hakim təyin edilmiş, o, 1844-cu ilə qədər sul-tanlığı idarə etmişdir. Bu müddətdəki xidmətlərinə görə ona general-mayor rütbəsi verilmişdi.

Qafqazda müridizmin banisi olan məşhur ləzgi alimi Məhəmməd Yarağinin dini rəhbərliyi altında başlanan azadlıq hərəkatının dalğası İli-suya da gəlib çatır. Yarağinin tələbəsi Şeyx Şa-milin başçılıq etdiyi Qafqaz müharibəsi Dani-yal bəydən izsiz ötüşmür. O, Qafqaz canişininin Şeyx Şamilə qarşı hərbi yürüşdə iştirak etmək tələbini rədd edir,1844-ci ilin iyunun 4-də məs-ciddə əlini Qurana basıb imam Şamilin tərəfinə keçdiyini hamının qarşısında elan edir: ,,İndiyə kimi yanılmışam, Allahı unutmuşam, şəriətə əməl etməmişəm, nəhayət, həqiqəti dərk edib, mənə veril miş bütün rütbələrdən, şan-şövkətdən imtina edərək, özümü bir olan Allaha xidmətə həsr edirəm”, - deyən Daniyal bəy öz qoşunu ilə Şeyx Şamilin tərəfinə keçir. Bunun müqabilində çar ordusunun döyüşçüləri İlisunu yandırır. Onu müdafiə edən 500 sakin həlak olur. Onun gül-zara çevirdiyi İlisu sultanlığı xarabazara dönür, əhalisinin yarısı həlak olur. Həmin il saxurlar öz dədə-baba torpaqlarından zorla Alazan vadisinə köçürülür. Samurun ətrafındakı saxur kəndləri də yerla yeksan edilir. Yalnız 1861-ci ildə saxur-lara öz vətənlərinə qayıtmaq icazəsi verilir

Qızı Kərimət bikəni Şeyx Şamilin böyük oğlu Qazi Məhəmmədə ərə verən Daniyal sultan bir müddət Dağıstanın Qarat aulunda yaşadıqdan sonra Avarıstanın Tleserux böl-gəsinə müdir-naib (bir neçə naibliyin rəhbəri) təyin olunur. Yeddi il Şeyx Şamilin silahdaşı olmuş Daniyal bəy imamla aralarındakı in-ciklikdən sonra 1859-cu ilin avqustun 7-də gene ral Baryatinskiyə təslim olur. Köhnə xid-

mətləri nəzərə alınaraq, ona Şəkidə yaşamağa icazə verilir, hərbi rütbəsi və təqaüdü sax-lanılır. Bir müddət Şəkidə yaşayan Daniyal sultan 1869-cu ildə Türkiyəyə gedir və İstan-bulda vəfat edir.

1844-cü ilə kimi öz mövcudluğunu sax-layan İlisu sultanlığı həmin il çar Rusiyası tərəfindən ləğv edilir və burada rusların idarəçiliyi yaradılır. Saxurların bir hissəsi Çar-Balakən dairəsinin, digər hissəsi isə Sa-mur dairəsinin tərkibinə daxil olur.

Saxurlar əsasən qoyunçuluqla və ta-xılçılıqla məşğul olurlar. Kişılər dəmyə şəraitində buğda, çovdar, arpa, darı yetişdi-rir, qadınlar dəri aşılayır, yun əyirir, xalça, palaz toxuyurlar. Saxurların qeyd etdikləri el bayramları arasında Novruz bayramı və Qur-ban bayramı üstünlük təşkil edir. Qədimlərdə saxurların spesifik bayramları da olmuşdur. Qoyun sürülərinin qışlaqlardan dönməsi şərəfinə keçirilən el bayramları cıdır yarışları, pəhləvanların güləşməsi, rəqs məclisi, qur-ban kəsilməsi ilə müşayiət olunmuşdur. Bir zamanlar yazda ot biçinindən əvvəl keçirilən, üç gün davam edən, gözəlliyi, rəngarəngli-yi və təntənəsi ilə seçilən Seyran bayramı, təəssüf ki, indi xatirəyə dönmüşdür.

Нах - Dağıstan dillərinin ləzgi dil qru-puna daxil olan saxur dili ləzgi və rutul dillərinə çox yaxındır. Onun saxur-suvagil, qelmes-kürdul və sabunçu dialektləri var.

Saxur dili haqqında ilk məlumatlara R.Erketrin “Qafqaz mənşəli dillər” əsərində təsadüf olunur. A.Dirrin “Saxur dili” kitabı bu sahədə qiymətli mənbə sayılır. 1864-cu ilə kimi sa xurlar ərəb əlifbasından bəhrələn-mişlər. 1930-cu ildə A.N.Qenko tərəfindən latın qrafikası ilə saxur əlifbası tərtib edilm-işdir. Bu əlifba əsasında 1935-1938-ci illərdə

məktəblərdə ibtidai siniflərdə saxur dili tədris olunmuşdur. 1990-cı ildə Dağı-standa saxur, ağul və rutul dillərinə də yazılı dillər statusu verilmişdir. Həmin il kiril qrafikasında yeni saxur əlifbası yaradılmışdır. 1996-cı ildə isə Azərbay-canda latın qrafikası əsasında saxur əlif-bası tərtib edilmişdir. Milliyyətcə saxur olan filologiya elmləri doktoru Səlim Cəfərov saxur dilində dərsliklər tərtib etmiş, dünya klassiklərinin üşaqlara həsr olunmuş əsərlərindən nümunələri bu dilə çevirmişdir. Bütün bunlar onunla nəticələnmişdir ki, bu gün Dağıstan-

da və Azərbaycanda yaşayan saxurlar üçün yazılı ədəbiyyatdan istifadədə çətinliklər yaranmışdır.

Hazırda Dağıstan Respublikasında sax-ur dili dövlət dillərindən biridir. Burada məktəblərdə 1-ci sinifdən saxur dili tədris olunur. Saxur dilində radio və televiziya verilişləri yayımlanır, “Nur” qəzeti, “Şahin balası” jurnalı nəşr olunur. Azərbaycan-da saxurların yığcam yaşadıqları yerlərdə ibtidai siniflərdə saxur dili tədris olunur.

Rəsmi məlumatlara görə saxurların sayı 30 min nəfərdir. Onlardan 12,3 min nəfər Azərbaycanda, 10 min nəfər Dağıstanda, 3 min nəfər Rusiya Federasiyasının müxtəlif yerlərində yaşayır. Qeyri-rəsmi məlumatlar saxurların sayının daha çox olduğunu göstərir. Bu xalq əsasən Dağıstanın Rutul rayonunda, Azərbaycanın Zaqatala və Qax rayonlarında məskunlaşıb.

Respublikamızda saxurların görkəmli nü-mayəndələri arasında Qafqaz dillərinə həsr olunmuş sanballı əsərlərin müəllifi, filologiya elmləri doktoru Səlim Cəfərov, Azərbaycanda nəzəri fizikanın əsasını qoymuş fizika-riyazi-yyat elmləri doktoru Abdulla Muxtarov, Qaf-qaz və Hind-Avropa dillərinin tədqiqatçısı, filologiya elmləri doktoru Abdulla Qarayev, Kaspi üzrə maraqlı tədqiqatların müəllifi, coğrafiya elmləri doktoru Məmməd Çobanza-də, bir-birindən maraqlı sənədli əsərlərin müəl-lifi, yazıçı Əhməd İsayev və başqaları vardır.

Sədaqət KƏRIMOVA

İlisu (Azərbaycan)

Saxur (Dağıstan)

527.05.2017

Совсем недавно завершились lV Игры исламской солидарности, проходившие в Баку с 12 по 22 мая.

По итогам соревнований Азербайджан стал лидером Исламиады. Спортсмены принесли стране 162 медали - 75 золотых, 50 серебряных и 37 бронзовых. Турция, которая по общему числу медалей опережает Азербайджан, расположилась на втором месте. В копилке этой страны 195 медалей - 71 золотая, 67 серебряных и 57 бронзовых наград. Тройку лидеров замыкает Иран с 98 медалями - 39 золотых, 26 серебряных и 33 бронзовые. Наибольшее количество медалей Азербайджану принесли боевые виды спорта. Лидерами по количеству завоеванных наград стали дзюдоисты, на втором месте - борцы, на третьем - атлеты.

По количеству золотых медалей сборная Азербайджана установила абсолютный рекорд и оставила позади прошлых организаторов Исламских игр - Саудовскую Аравию (2005 год) и Индонезию (2013 год).

В спортивную программу Игр были включены 20 видов спорта: легкая атлетика, прыжки в воду, плавание, водное поло, баскетбол, футбол, художественная и спортивная гимнастика, ушу, настольный теннис, гандбол, дзюдо, греко-римская и вольная борьба, стрельба, теннис, волейбол, бокс, зорхана, каратэ, тхэквондо и тяжелая атлетика. В Играх принимали участие более трех тысяч спортсменов из 54 стран.

Среди победителей Исламиады немало и наших земляков. Обладатель титулов Олимпийского чемпиона Рио-2016, чемпиона мира, чемпиона Европы

и Европейских игр по тхэквондо Радик Исаев, завоевав на Исламиаде-2017 золо-тую медаль, еще раз подтвердил свое безоговорочное превосходство в данном виде спорта. Золотую медаль спортсмену вручил Президент Азербайджана Ильхам Алиев.

Также золотую медаль Исламиады завоевал уроженец Кусарского района Нурлан Ибрагимов. Среди спортсменов паралимпийцев в беге на 100 метровую дистанцию (категория T11) Нурлан Ибра-гимов стал первым показав результат 11,60 секунд.

Фарида Азизова, за которую без преувеличения болеет все лезгинское сообщество, завоевала серебряную медаль Исламиады-2017. Подняться на самую высокую ступень пьедестала ей, как

признается сама спортсменка, помешала травма.

Камиль Алиев также стал серебряным призёром Исламиады-2017 среди спортс-менов паралимпийцев. Наш параатлет оказался лучшим в прыжках в длину (Т12).

Бронзовая медаль Исламиады- 2017, по прыжкам в длину досталась Зейнидину Билалову. Он показал среди спортсменов-параатлетов результат 5,22 метра.

Теллур Муталлимов в составе молодежной сборной Азербайджана по футболу стал золотым призером Исламиады 2017. Его команда обыграла в финале сборную Омана со счетом 2:1.

Мы поздравляем всех победителей Исламиады и желаем им еще больших успехов!

SAMURPRESS

ЧЕМПИОНЫ ИСЛАМИАДЫ

На днях увидела свет книга стихов на русском языке под названием «С сердцем наедине» ведущего научного сотрудника Института Философии Национальной Академии Наук Азербайджана, доктора философии, поэта-публициста, члена объединения журналистов Азербайджана Мамедаги Сардарова.

М.Сардарова знают в республике не только как общественного деятеля, но и как автора ряда статей и очерков, научных монографий и нескольких поэтических сборников на азербайджанском языке.

Уверен, читателю понравятся его стихи, они помогают по-философски осмыслить жизнь, призывают людей к миру, добру, справедливости. А главное, в них есть немало наставлений молодому поколению, которое нуждается в ценных советах аксакалов, коим является и сам автор книги.

Сам Мамедага муаллим поэтом себя не считает. Сочинять стихи, по его словам, - это хобби и зависит от его душевного состояния: ведь невозможно писать без вдохновения. В книге также нашли отражение выдержки из отзывов ряда поэтов, литературоведов, журналистов и учёных о его

предыдущих книгах, вышедших на азербайджанском языке.

Редактором издания является доктор философии Лала Мовсумова, а составителем - Ханым Рзазаде. Стихи на русский язык перевели Севиндж Гейдарова, Самира Кадиева и Земфира Аскерова.

- Хочу пожелать автору, - тому скромному человеку, прекрасному отцу и любящему дедушке крепкого здоровья, долгих лет жизни и новых творческих успехов.

Эльчин ОРУДЖЕВ, педагог русского языка и

литературы школы №86 г. Баку

НОВАЯ КНИГА

Сулакский каньон, образованный рекой Сулак между дагестанскими хребтами Гимри и Салатау является одним из крупнейших каньонов в мире по глубине. Его глубина достигает 1 900 метров, а длина 53 километров.

Официальный сайт главы РД Рамазана Абдулатипова обнародовал указ №106 от 17 мая 2017 года о награждении Почётной грамотой Республики Дагестан ОАО «Завод минеральных вод “Рычал-Су”.

Предприятие, аффилированное с экс-главой Дербента Имамом Яралиевым, награждено главой республики «за значительный вклад в сохранение исторического культурного наследия Республики Дагестан».

Награда предприятию была приурочена к открытию после поджога дома-музея дагестанского поэта Сулеймана Стальского. (Предприятие, в частности, оплатило проектно-сметную документацию восстановления музея.)

Награды за восстановление дома-музея получили и физические лица. “За значительный вклад в восстановление

мемориального дома-музея С. Стальского, сохранение исторического и культурного наследия Республики Дагестан”, Почётные грамоты РД получили исполнительный директор БФ “Территория добра”Владимир Маслов, магнат Рашид Сардаров, директор дома-музея Лидия Стальская, предприниматель из Санкт-Петербурга Зураб Шайдаев.

Награды чуть более высокого ранга – почётный знак РД «За любовь к родной земле» – получили: супруга магната Сулеймана Керимова Фируза Керимова (БФ “Территория добра”, который она возглавляет, занимался восстановлением музея), член Общественной палаты РД Шуми Шабатаев и художник Шариф Шахмарданов.

http://chernovik.net/content/lenta-novostey/ramazan-abdu-latipov-nagradil-zavod-rychal-s

ЗАСЛУЖЕННЫЕ НАГРАДЫ

Создать язык невозможно, ибо его творит народ; филологи только открывают его законы и приводят в систему, а писатели только творят на нем сообразно с сими законами.

В. Белинский

Язык не может быть плохим или хорошим... Ведь язык - это только зеркало. То самое зеркало, на которое глупо пенять.

С. Довлатов

Язык есть зеркало мыслей народа; умственный склад каждой расы отливается, как стереотип, в ее язык, выбивается на нем, как медаль.

Х. Сехадор Знать много языков - значит иметь много ключей к

одному замку. Вольтер

Только сделавшись мертвыми, языки становятся бессмертными.

А. Ривароль

Для познания нравов какого ни есть народа старайся прежде изучить его язык.

Пифагор

Берегись изысканного языка. Язык должен быть прост и изящен.

А. Чехов

Язык не пойдет в ногу с образованием, не будет отвечать современным потребностям, если не дадут ему выработаться из своего сока и корня, перебродить на своих дрожжах.

В. Даль

О ЯЗЫКЕ

6 27.05.2017

МУГЬМАН Мад атанва зун ваз мугьман, чIехи Шагь,Вахъ авайди вучтин сирлу гуж ятIа?Сефил рикIиз вун лукьман я, кьуьзуь дагъ,Валай пара сабур гвайди вуж ятIа?

Къекъуьналди галатдач ви яйлахра,Мили гьава такьат я хьи, зи чандиз.Гьикьван хъвайтIан зун тух жедач булахрай,Къайи цери къуват гуда зи тандиз.

Ви рагал зун ацукьайла са лекь хьиз,Вилеривди яргъал сергьят алцумиз,Заз акI жеда чил къужахда кьунвайд хьиз,Шад гуьгьуьлрив хур авайвал ацIуриз.

Ви акунрал ашукь я зун кьакьан дагъ,Яраб вазни зун акун икI хуш ятIа?Такабурвал чирда на заз ватан-дагъ,Валай пара ам гвайди мад вуж ятIа?

ЛЕЗГИ ЧIАЛКьепIинамаз дидед вичин лайладивХайи чIалан нехиш туна рикIе зи.Агакьайла жегьилвилин вядедив,Багъри чIалал рахана зав диге зи.

Дидед чIалал цIивцIивна заз нуькIери,Вирт кIватзавай цуькерилай чIижери,Дидед чIалал шуршурна заз вацIари,Чпин дамах ачухна заз дагълари.

Кьакьанравай рагара гар къугъвана,Синераллай цуьквер иер юзана.Яргъируша кьакьан цава эцигайИрид рангад муьгъ чи чIалал рахана.

Ашкъидин тIям, и дуьнядин чIалар за,Дидед чIалан гафаривди кьатIана.Писни хъсан лезгидалди кужумиз,Жуван лезги чIал хуьзва за датIана.

ЧАР РЕКЬЕ ТУРПара ваъ яр, кьве верцIи гаф кхьихь на,Чар рекье тур, вуна заз геж тавуна.Гьикъван вахт я вун хиялриз илифна,Кьуьд кьулухъна, ашкъид гатфар кIвенкIве тур.

Тикрарзава чIалар за ваз бахш авур,Гьар нянихъ ви шикилдиз килигиз.Гьиссери зи звал къачузва хуруда, Гьар са цIарцIе вун ракъинив гекъигиз.

Зи рикI вуна фикирривди галудна,Алатмир яр гафарилай, хиве кьур.Жуван чар на са темендив алугна,Лацу лиф хьиз зун галайнихъ рекье тур.

***Гьарай галаз физва уьмуьр,Вун галачиз, чан зи тават.Мад кьисметар пай хъувуртIа,Хкведач жал чал са нубат?

ХтанайтIа дуьньядал чун,Ракъурдачир бахт виликай.АхкунайтIа мадни заз вун,КIевиз кьадай ви гъиликай.

Саруханов Элмар Салегьан хва 1978-йисуз КцIар шегьерда дидедиз хьана. Ина юкьван мектеб акьалтIарна, Магьачкъалада Дагъустандин Гьукумат-дин Техникадин Университетдин радио-техникадин фа куль тетда чирвилер къа-чуна. ЦIувад йисалай виниз я Москвада уьмуьр гьализ. Алай вахтунда Интернетдихъ галаз алакъалу фирмада техникадин директовиле кIвалахзава.

АЛАМАТАР Инсан, килиг иервилиз дуьньядин,Цавар-дагълар, гьуьлер-чуьллер аламат.Залан цифер винел кьезил гьавадин,Акъвазнава марфадив гуз кьурамат.

ЭкъечIзава цуьк кIеви чил кукIвариз,ГъвечIи дувул гьуьлдандилай тIарам я.НуькIрен манид ракъуриз багъ ахвариз,Гуьзел гатфар адан рикIин илгьам я.

Йифен бере, чар булахдин ширширди,Секинвилин кьарай бегьем ат1узва.Ширширрикай бендер жезва шиирдин,Булахди икI вичин дерди лугьузва.

Булахдин яд белки чилин накъвар я,Гъетер акваз, къужахда кьаз тежезвай.И цавни чил бинедилай дустар я,Арадавай мензил яргъаз тежезвай.

Атирдин ни чукIурзава яйлахри,Мулдин цуьквер дамахар гваз рахазва.Гараривай мугьман хьайи Ширвандай,Дуньядавай хабаррикай жузазва.

Суал ава, и генг, чIехи дуьньядаНи гъанватIа аламатар арадал?Жаваб гуда, туькIуьрайди Аллагь я,Иервилин са ярж алаз гьарадал.

КIАНИ ЯРДИЗЗун хьиз ахвар квадарнаваз,Экуьн кьиляй варз цIразва.Вили кьунвай вун такурла, Марвар цуьк хьиз рикI кьуразва.

Гьикьван чIав я, за фикирринХъвазава хьи, агъу туькьуьл.Вун, гуьзел яр, патав кIандай,Шад жеривал сефил гуьгьуьл.

Вун акурла гъам жеда заз,Вун такурла рикI ишеда.Вучиз я руш, кIанибурузЧаравилер несиб жеда?

Ви пIузаррин виртIедин дад,Чан кIаниди, заз сир хьана.

Ви хъвер акваз зи рикI тир шад,Гила закай есир хьана.

Вили цавар, чир хьурай квез,Зи яр гьуьруь, зи яр пери!Адав къведай са гъед авач,КIватI хьайтIани гъетер вири.

Низ авурай чанди гьарай?На зун рекьел тек туна, тек.Низ лугьун за, туьхуьрмир цIай,Муьгьуьббатдин гузавай экв!

Акваз-акваз къакъатна яр,Гьуьлдандин рикI хъуьтуьл авур.Ваз вуч лугьун, чан кIани яр,ВерцIи уьмуьр туькьуьл авур.

Хважамжамдин иер рангар,И шиирди чIулав туна.Са масада ви рик1е, яр,Муьгьуьббатдин ялав туна.

Сулейман Сулейманов 1995- йисуз Дагъустан Республикадин Къизилюрт шегьерда дидедиз хьана. Аял вахтар Ахцегьа кьиле фейи ада вичиз Ахцегь Сулейман тIвар къачуна. Дагъустандин Гьукуматдин Университетдин филоло-гиядин факультетдин кьуд лагьай курсуна кIелзавай жегьил шаирдин шиирриз Москвадин Кхьирагрин КIва тIалдин кьил Сергей Филатова еке тир къимет гана.

ГАТФАРИН ЗАРАР

ИСТИНА ИСЧЕЗЛАПравду я искала в темноте,Нашла лишь ложь, сгнившую во тьме. Веру я хотела в ладонь поймать,Не смогла, поймала я лишь грязь.И любовь искала я вокругНе услышала я сердца быстрый стук.Каждый вечер, подходя к окну, на Луну взглянуть, У неё просила я надежду мне вернуть.И осталась я с одной мечтой,Ложь сделала меня совсем другой...

РАЗЛУКАТы, наверно, нашел мне замену,И сбежал с ней вместо меня. Как забыть мне эту подмену?Я опять осталась одна...

Что же делать теперь? Как же жить? Как забыть мне эту разлуку?Я молчу и не слышу других,Все равно не понять им всю муку.

Я молчу, продолжая любить,Продолжая скучать слишком дико.Я молчу, ну, а сердце кричит,И душа моя стонет, но тихо....

Я ДЫМОМ ПИШУЯ дымом пишу твоё имя,Запах вдыхая огня,А звездное небо красивоСмотрит вниз на меня.

Я нежно сжимаю ладониИ ласково песню поюО том, как слаба моя броня,О том, как тебя я люблю...

Я становлюсь настоящей,Когда начинаю любить.И с сердцем тобой дорожащим Я продолжаю жить...

Айнель Айдаева родилась в Баку. Ей всего 15 лет, при этом она уже сформировавшаяся интересная личность. Юный талант пишет стихи, рассказы, рисует, а также увлекается пирографией. Ее стихи, рассказывающие о думах и грезах современного человека, заставляют читателя задумываться. Поэтические мысли молодого таланта удивительно серьезны.

ЧИЛ ХУЬРАЙКъариблухда фикир чIугваз къайгъуйри,Зарар гуда, басрух гуда ви чандиз. Бес вуч сир я бедендавай агъуйри, Чуькьуьдач вун, акъатайла Ватандиз. Гьикьван кIанда, рикIиз жуван балаяр, Ял хъувурла абур хайи макандиз. Чир хьайила кIани элдин къайдаяр, Кьил виневаз къекъведа вун уфтандиз.

Аваз хьурай лезги диде рикI ахъа, Лезги буба, къадир авай и чилин. Лезги стха хтай чIавуз чан баха, Берекатар артух хьурай ви кIвалин.

Кьегьалвилин къилих авай рухваяр, Кьуьлуьналди, манидалди рахурай. Квадар тийиз адетарни къайдаяр, Гьар лезгиди хайи чIални чил хуьрай.

СУЛЕЙМАНАН КIВАЛ КАЙИЛА

И дуьньяда са экв такур, Я регьятвал, шадвал такур,Залан йифер, йикъар акур,

Сулейманан кIвал хьана сур,Вучда гила, лагь куьне заз?

Кьве вил шехьиз физва накъвар, Мад вуч ама вилиз таквар, Пашман хьана лезги халкьар. Дердер аваз фида вахтар,Вучда гила, лагь куьне заз?

Икьван пехъи жедан инсан, Течир гьич са писни хъсан.Чи аманат кана масан,Шииратдин, руьгьдин майдан, Вучда гила, лагь куьне заз?АтIурай а ламатIдин гъил,Вуж ятIани алачир кьил,Авур зи халкь икьван сефил,Жедан гьакьван инсан пехил,Вучда гила, лагь куьне заз?

РикIивай дерт эхиз жезвач,Душман тергдай касни авач,Сулейманан кIвални амач, Кьурана сив, гаф жагъизмач. Вучда гила, лагь куьне заз?

Магьмудова Назиле Мегьамедан руш 1976-йисуз Дагъустан Республикадин Кьурагь райондин Ашарин хуьре дидедиз хьана. Ина юкьван мектеб акьалтIарай ам медениятдинни маарифдин училищедик экечIна. 1996-йисуз гъуьлуьз фейи Назиле алай вахтунда Россиядин кеферпата, Коми Республикадин Инта шегьерда яшамиш жезва. Пуд аялдин диде тир ада лезги ва урус чIаларал шиирар теснифзава.

727.05.2017

Жанавурди тама гъуьрч жагъур-завай. Кьве югъ тир гишила аваз ничхир. Садлагьана патарив вак къекъвезвайди кьатIай ам тадиз

нидал фена. Валарин арада чил эчIезвай вак акур жанавурди хкадарна вичин хци сарар адан туьтуьна акIурна.

Гъуьрч тIуьна руфун тух хьайи жана-вур ял ягъун патал тарак далу элкъуьрна чилел ярх хьана. Садлагьана адан вили-кай хьиз валарин арадай пешерив кIев-навай кумадай пуд цIуьрнуьгъ акъатна. ШуькIуь ванерив «диде, диде» лугьуз абур чпин хайидак къекъвезвай. Абур жанавурди тIуьр вакIан цуьрнуьгъар тир. Пешерин арадай абуруз килигзавай жа-навур вичи кьур кардал пашман хьанвай. Цуьрнуьгъриз чпин дидедин леш таку-рай лугьуз жанавурди секиндаказ вакIан амукьаяр ялна чуьнуьхарна. Элкъвена хъфиз кIан хьайила адан кIвачерик са вуч ятIани галкIана. КилигайтIа - цIуьрнуь-гъар! Абуруз жанавурдикай чпин диде-дин ни къвезвай. Адан кIвачерал аруш жез «диде, диде» лугьуз хвешила чпин элкъвей тумар юзурзавай. «Зун куь диде туш, алат залай», - лагьана къалабулух кваз жанавурди.

Ингье цуьрнуьгъри адалай гъил къа-чузвачир. Жанавурдин рикI акваз-ак-ваз хъуьтуьл жезвай. «Ибур тама ялгъуз амукьайтIа маса ничхирри пад-падда», - фикирна ада. Гишинзавай цуьрнуьгъриз адавай тIуьн кIанзавай.

Чара атIай жанавурди тапацрив чил къазуниз шуьмягъ тир, бебелик тир жа-гъуриз, цуьрнуьгъриз гузвай. Руфун тух хьайи шарагар ахвар акатна кумадиз гьахь хъувуна. Жанавур лагьайтIа, элкъвена ви-чин хизандин патав хъфена. Экуьн яралай ничхир цIуьрнуьгърин патав хтана. Абур акурла жанавурдиз гзаф хвеши хьана, цуьрнуьгъар лагьайта, гьарад сани хъай адал гьавалат хьана. Гьа икI, жанавур пуд цуьрнуьгъдиз дидевал ийиз эгечIна. Юкъуз гьабурун къайгъу чугваз, йифиз

вичин хизандин патав хъфидай ам. Cа тимил чIавалай жанавурдин хайибурукай сада адавай хабар кьуна: «Я вах, вун гьар юкъуз экв тахьанмаз гьиниз физва? Вуна чакай вуч чуьнуьхарзава? Хъсан тIуьн- хъун авай чка гьатнава тахьуй ваз?».

Жанавурди лагьайтIа, гьар гъилера гаф дегишардай. «Абуру цIуьрнуьгъри-кай хабар кьуртIа, са геренда недайди я», - фикирзавай ничхирди.

Къарилай са къуз ничхир цIуьрнуь-гърин кьилив фидайла адан гуьгъуьна

кьве жанавур гьатна. Чеб таквадайвал ам яргъай вилив хвена. Садлагьана абуруз жа-навур агатай кумадай пуд цIуьрнуьгъ акъатиз аку-на. Жана-вурди абур нен тийиз мез гузвай. Вилералди и кар акур жа-навурар та-диз кьулухъ элкъвена. Са герендилай жанавурдин вири хизан цуьрнуьгърин кумадин патав гвай. ЧIехи жанавурди жузуна:

- Вуна цIуьрнуьгъриз дидевал ийизвани?- Ваъ, вуч дидевал?! За абур якIа-чIар-

чIе гьатдайвал тухдалди тIуьн гузва», - ла-гьана табна ада.

- Абур тахьайтIани яцIу я, ша исятда нен.- Исятда як тIимил ала, абурун кIара-

барни шуькIуь я, акIида чи туьтуьна.- АкI ятIа са тIимил чIавар алатрай.

Аку, чун галачиз немир гьа, - лагьана хъфена жанавурар.

Цуьрнуьгъар кичIела зурзазвай.- КичIе жемир, гъвечIибур. Завай куьн

нез женни? – лагьана жанавурди. Хвеши хьайи шарагар чпин «дидедал» алтIуш хьана.

Гьа икI, мад са варз алатна. Жанаву-рар цIуьрнуьгъар нез кIанз мад санал кIват хьана. «Диде» жанавурди гила маса

багьна гъана:- Ибур

гзаф геж яцIу жедай вакIарикай я. СакIани якIа-чIарчIе г ь ат з а в ач . Ша чна мад-ни са кьадар эхи хъи йин, гьрадал бе-гьем тике гьалтдайвал.

Са гужу-налди рази авуна ада жанавурар. Мад гъилера

вичин тапаррин садни чIалахъ тежедайди кьатIай жанавурди хизандивай къакъатна цIуьрнуьгъарни галаз маса тамуз катин къетIна. ГьакIни авуна. Ина абуру чпиз цIийи кума туькIуьрна. Тама и хизан акур-акурди пагь атIана амукьзавай, ву-чиз лагьайтIа жанавурди вакIан шарагриз дидевал авун садазни акур аламат тушир.

Йикъар-варцар алатзавай. Цуьрнуь-

гъар къвердавай чIехи, жанавур лагьай-тIа, кьуьзуь жезвай. Адахъ виликан такьат амачир. Гила цIуьрнуьгъри ам гишила амукь тавурай лугьуз тама къуьр-кьиф кьаз гъизвай. ЦIуьрнуьгъар гила «диде» жанавурдилай чIехи хьанвай. Кумада абур са гужуналди гьатзавай.

Къарилай са къуз жанавурдин рикIе вичин хизан акьуна. «Са хабар кьуна хквен», - лагьана гьатна ам рекье. Са тIи-мил рехъ фейидалай кьулухъ садлагьана «панхъ» авур ван гьатна тама. КичIела кис хьайи жанавурдиз им вучтин ван ятIа хъсандиз чизвай. Вич гъвечIи тир-ла тамуз атай гъуьрчехъанри гьахьтин ван акъудна адан буба кьейиди тир. Им тфенгдин ван тир. Жанавурди вич ваъ, цIуьрнуьгъар фикирзавай. «Вуч жедатIа заз хьурай, цIуьрнуьгъар адан гъиле гьат тавурай», - лагьана жанавурди гъуьрчехъ-андиз аквадайвал кьил валарай хкудна. Вил мичIна ахъайдалди тама мад гъиле-ра ван гьатна. Жанавурдиз вичин чапла кIваче цIай акьурди хьиз хьана. Хер алай кIвач галчIуриз-галчIуриз жанавурди гъурчехъан цуьрнуьгъривай яргъаз, та-мун муькуь патаз тухузвай. Жанавурдин ял кьунвай, рекьиз гьазур хьанвай ам. Садлагьана са нин яIтани цIугъдай ван акъатна. Элкъвена килигайла жанавур-диз цIуьрнуьгъри гьар патахъай гъуьрче-хъандал вегьиз акуна. Пуд чIехи вакIан арада амай кас кичIела, рангар атIана пеш хьиз зурзазвай. Гъуьрчехъан гъиле авай тфенгни гадарна катна. ВакIар жанавур-дин кьилел кIватI хьана. Ивиди тухузвай ам акваз вакIаривай вилин накъвар хуьз жезвачир. «Куьн мус икьван чIехи хьайи-ди я, зи гъвечIи цIуьрнуьгъар», - лагьана ада. Пуд йифизни пуд юкъуз цIуьрнуь-гъар чпин дидедилай алатнач, кIвач сагъ жедалди адан кьилелай элкъвез хьана абур. Гьа икI, жанавурди авур хъсанвал адан вилик акъатна.

АЗИЗРИН Севда

ХЪСАНВАЛМАХ

“САМУРДИН” МЕКТЕБ

Къалиб Къителиев. И тIвар са вахтунда Азербайжандин Гьукуматдин Университетда (гилан БДУ) кIелай вишералди студентриз хъсандиз чида. 50 йисуз гьакъисагъвилелди университетда тарс гайи экономикадин илимрин кандидат, доцент Къ.Къителиев гила пенсиядиз экъечIна, вич дидедиз хьайи КцIар райондин Кьилагь хуьре яшамиш жезва. Са вахтунда и хуьре 36 кIвал авай, гила 11 кIвал ама.

Гзафбур хайи хуьряй куьч хьанатIани, гьахъ вине кьадай, гаф чинал лугьудай, намуслу инсан тир Къалиб муаллим эхирдалди Кьилагьиз вафалу яз амукьна. Жегьил вахтара санизни тефена вичин хуьре ял ягъай Къалиб муаллимди гила агьил вахтарни ина акъудун къетI авунва.

Гегьенш - генг, гьяркьуь, фирягь, шегьре.Иер - гуьзел, гуьрчег, тIарам, чIагай.Гьамиша - даим, ара датIана.Дуьшуьш-кьиса, вакъиа, кар, кIвалах, агьвалат.Ерли - эсиллагь, кIусни, стIу, мискьални, гъвелни, ади.Килигун - вил ягъун, вил вегьин, тамашун.Къуват - гуж, аман, зур, такьат.Паб - къари, кайвани, кIвалевайди, уьмуьрдин юлдаш.Рахун - луькIуьн, суьгьбет, ихтилат.ЭгечIун - гатIумун, кьил кутун, гъиле кьун, башламишун. КIерет - гапIал, луж, къефле, тилит, цIиргъ, десте.

Лезги чIала фад-фад дуьшуьш жезвай синонимар

Вичин пешедал хьиз, хайи хьурелни гзаф рикI алай Маил Бабаханова 40 йис я КцIар райондин Яргун хуьруьн юкьван мектебда муаллимвиле кIвалахиз. Самур вацIун къерехда бине кутунвай, вичихъ лугьуз тежедай кьван дегь тарихар авай, шумудни са къагьриманрин макан тир Яргундалди дамахда агъсакъалди. Хайи хуьруьнни хайи чIалан таъсиб чIугвада датIана, абур кIанарда вирибуруз.

Са мурад ава гьа ихьтин пак гьиссерив диганвай муаллимдихъ: Тагъан пагьливан, Ханбутай бег хьтин кьегьал рухваяр генани пара хьурай хайи хуьре. «Самур» газетдин дуст, датIана ам теблигъзавай, адан таъсиб чIугзвазвай Маил муаллимдалди дамахзава хуьруьнбуру. Ада вичин инсанвилинни лезгивилин къилихдалди вирибуруз чешне къалурзава.

ХУЬРУЬХЪ ЯЛЗАВА МУАЛЛИМДИН МУРАД

КцIар райондин Кьилагь хуьр

Baş redaktorSədaqət KƏRIMOVA

Redaksiyamızın ünvanı: AZ 1073 Bakı, Mətbuat prospekti, “Azər baycan” nəşriyyatı, 3-cü mərtəbə, 101-ci otaq.

www.samurpress.netwww.sedagetkerimova.com

e-mail:sedagetkerimova@gmail.com

Hеsab nömrəsi: 26233080000“Kapital bank”ın 1 saylı Yasamal filialı kod 200037VÖEN 130024708Qəzet Azərbaycan

Res publikasının Mətbuat və İnformasiya Nazirliyində qeydə alınıb.

Qeydiyyat nömrəsi - 78

İndeks: 5581Sifariş: 1514Tiraj: 2000

Tel:(012)432-92-17

“Azəbaycan” nəşriyyatında çap olununmuşdur

Амалажат – фекьийрин къуллугъдал алай касБасакI – бегьемсуз инсанБацIу – гъвечIи гамБузах – чIехи тум галай хиперин жинсБуьшкIуьнар – недай хъчарин жуьреГеллегь – маларин кIватIалГъак – кирежГьанда – зурбаГьек – клей Дангу – дигмиш тахьанвай мухДандакI – тум куьруьЗакатI – дегьреИдгъил – цал хьиз эцигнавай кьурай купIарИфил – шартIКигун – хьрак кIарасар кутунКунат – эйбежер касКъалурган – телевизорКьеш – цIурурнавай пиКьукь – дурнадин жинсиникай тир къушКIакI – гъвечIи куьчеКIили – дустКIиливал – дуствалКIерпIе – фидТакьанвай – аязди ягъанвайСил – къуьлуьн сортЦур – чилин винел пата кьадай

кьелечI муркЦIеф – руьгь, сагъламвилин гьиссерЦIехем – ксуз кIан жедай гьалКьветIел – багъ (шаламрин)

ГАФАЛАГ8 27.05.2017

САМУР

Продаетсядвухэтажный дом в Кусарах. Евроремонт,

мебель, постоянная вода, газ, телефон, фрук-товый сад (6 соток). Тел 055 530 10 05

Вичин дидедихъ галаз санал и йикъара чи редакциядиз атай Тогърул Жаферова вичин акьуллу их тилатралди чун ви-ри гьейранарна. 6 йиса авай и аялдин ихтилатар вичин яшдив кьадайбур тушир. Илимдин чара-чара хилериз талукь адан чирвилерин шагьид хьайила чна Тогърулавай хабар кьуна:

- Ваз и малуматаргьинай чир хьан - вайди я?

- Ютубдай, - лагьана аялди жаваб гана.

- Ваз кIелиз, кхьиз чизвани?- Бес чизвачни? - лагьана ада компьютердив агатна ютубдиз суал

ракъурна. - За квез исятда набататрикай цIийи малуматар гуда.ИкI лагьана ада са легьзеда чаз акьван чирвилер гана хьи... Гьа

юкъуз кьве сятда и аялди чи малуматар артухарна. Бакудин Европа лицейдиз имтигьан гуз гьазур хьанвай Тогърул Жаферовакай гележегда зурба пешекар жедайди и кьиляй чаз ашкара хьана.

ЦIИЙИ ГЪЕД

ВНИМАНИЮ ЧИТАТЕЛЕЙ!В районах республики на газету “Самур”

можно подписаться коллективнои индивидуально в любое время.

Годовая подписка составляет15 манатов.

Справки по телефону: 432-92-17

- Диде, ша къугъван!- Мама, давай поиграем!

- Чан хва, дидедиз вахт авач. ЗакIвалах куьтягьин, ахпа къугъвада чун.

- Сынок, мама занята. Вот закон-чу работу, тогда и поиграем.

- Диде, ша санал шикиларчIугван.

- Мама, давай вместе порисуем.

- За кIвалахна кIанзава, зи гъа-вурда акьукь.

- Мне надо работать, пойми.

- Вуна кIвалахзавач эхир. Экуь-нилай компьютердихъ ацукьнава вун.

- Ну ты ведь не работаешь, а прос-то целый день сидишь за компьюте-ром.

- Зи кIвалах гьам я ман. ЗунгьакI ацукьнавач хьи. Кхьена кIан-завай акьван затIар ава хьи.

- Это и есть моя работа. Я ведь непросто так сижу. Мне столько всего нужно написать.

- КIвалах тавуртIа жедачни?- А ты не можешь не работать?

- Ваъ, кIвалах тавуртIа пул же-дач, дидедивай ваз тIям авай тIуь-нар къачуз жедач.

- Нет, если не работать - у мамыне будет денежек, чтобы покупать тебе вкусняшки.

- Заз ялгъуз кьарай къвезвачэхир.

- Мне же скучно одному.

- Вун ялгъуз яни? Диде патавгва. Вуна акьван чIавалди мульт-фильмриз килига. КуькIуьрдани те-левизор?

- Разве ты один? Мама рядом. Пос-мотри пока мультфильмы. Включить тебе телевизор?

- Ваъ. Заз телевизордиз ялгъузда-каз килигиз кIанзвач. Заз вахъ га-лаз къугъваз кIанзава. Я тахьайтIа, ша мультфильмриз санал килигин. КIандатIа ви сериалдиз вахъ галаз санал килигдани зани?

- Нет. Я не хочу смотреть теле-визор один. Хочу с тобой поиграть. Или давай смотреть вместе мульти-ки. Хочешь я посмотрю с тобой твой сериал?

- Чан хва, исятда заз вахт авач.Са тIимил эхи ая, и рекъемар гьи-сабна кIвалах куьтягьда за.

- Мне сейчас некогда, сынок. Ну по-терпи, вот досчитаю все эти цифры и скоро закончу.

- Ахпа къугъвадан вун захъ га-лаз? За машинар гъидани?

- И тогда мы поиграем? Мне при-нести машинки?

- Ваъ.- Нет.

- Бес шагьматар?- Может шахматы?

- Чан дидедин, кIвалах агудайда-лай кьулухъ за тадиз хуьрек чрана кIанда. Буба хкведай вахт жезва, не-дай са затIни гьазур туш.

- Сынок, я сейчас досчитаю, а по-том мне нужно быстренько сварить ужин. Скоро папа придет, а у нас ни-чего не готово.

- Хьурай.- Хорошо.

- Закай хъел мийир, чан хва.- Ты только не обижайся на меня,

сынок.

- Хъел ийидач, диде. Заз вун паракIанзавайди я.

- Не обижусь, мама. Я ведь тебялюблю.

- Зазни вун.- И я тебя.

- Зун чIехи хьайила вун кьуьзуьжервал яни?

- А когда я вырасту ты уже бу-дешь старенькой?

- Эхь, инсанар йисар алатунивайкьуьзуь жезвайди я.

- Да, все люди стареют с годами.

- Зазни вахъ галаз къугъваз кIанжервал туш жеди. Вунани закай хъелдач лагьана гаф це заз. Гаф гу-звани?

- Значит и я не буду хотеть с то-бой играть. Обещай, что и ты на меня не будешь обижаться. Обещаешь?

- .....-.....

- Диде, вахъ вуч хьана? Вун вучизишезва?

- Мама? Что с тобой? Почему тыплачешь?

- Фикир гумир, чан дидедин. Бар-батI хьурай и кIвалахни. Ам гьич са-драни куьтягь жедайди туш. Къе за хуьрекни чрадач. Къе за дуьньядин виридалайни масан инсандихъ - зи хцихъ галаз къугъваз кфет хкудда.

- Не обращай внимания, счастьемое. Пропади она пропадом, эта ра-бота. Она ведь никогда не закончится. И готовить я сегодня ничего не буду. Сегодня я буду играть и веселиться с лучшим человеком на всем белом свете - с моим сыночком!

- Ура-а-а!- Ура-а-а!

ТуькIуьрайди:АЗИЗРИН Севда

ША ЛЕЗГИ ЧIАЛАЛ РАХАНЗакай хъел мийир - Не обижайся на меня

Омар Завиран хва Нежефова Бакудин 17-нумрадин мек-тебдин 3-синифдакIел зава. Икьвангагь ди ада тарсарайанжах “вадар” къа-чунва. КIелуналрикI алай и аялдихъгзаф алакьунар ава.Абурукай сад лезгиманийрал рикI хьуня. Вичини маниярлугьуда.

Гила ам вири-буруз сейли хьанва.“Сувар” ансамблдикьиле тухузвай шад мярекатра ада лугьузвай манийри гзафбурунрикIер рам авунва.

Вичин ери-бине КцIарай тир Омар лезги чIалал билбил хьизрахада. И кардалди викIегь аял чпин чIал рикIелай ракъурнавайгзафбуруз чешне яз къалуриз жеда.

Гила Омара лезги чIалал цIийи манийрин винел кIвалахзава.Вичихъ сегьнедив кьадай вири жуьредин алакьунар авай игададиз вирида “Суварин” цава куькIуьннавай цIийи гъедлугьузва.

РАМ АВУНА