Bevrijdingsmagazine

VOORWOORD INHOUDSOPGAVE

Beste lezer,

Dit jaar is het 70 jaar geleden dat wij zijn bevrijd. Een vrijheid die zwaar bevochten is en waarbij ook in de Bommelerwaard veel slachtoffers zijn gevallen. Hoe van-zelfsprekend is onze vrijheid? De recente ontwikkelingen in bijvoorbeeld Frankrijk en Denemarken doen ons besef-fen hoe belangrijk onze vrijheid is. Onze vrijheid moeten we koesteren en bewaken. Daarom maakten wij speciaal voor u dit bijzondere magazine waarin wij terugkijken op 70 jaar vrijheid. Dit magazine en alle activiteiten zijn helemaal tot stand gekomen door de inbreng van inwo-ners uit de hele gemeente. Daar ben ik trots op. Ik hoop dat dit magazine u helpt herinneren hoe belangrijk onze vrijheid is. Want onze vrijheid is ons grootste goed.

Om samen met u onze vrijheid te vieren, organiseren wij tussen 18 april en 31 mei allerlei activiteiten voor jong en oud. Wij organiseren bijvoorbeeld een tentoonstelling met bijzondere of unieke voorwerpen uit de Tweede Wereld-oorlog aangedragen door onze eigen inwoners, een con-cert in de Sint Maartenskerk, een parade met militaire voertuigen door de hele gemeente en een bevrijdingscon-cert met afsluitend vuurwerk op 5 mei. Al deze activitei-ten staan in het teken van 70 jaar bevrijding. Wij organi-seren dit samen met de inzet van betrokken inwoners en vrijwilligers. In dit magazine leest u daar alles over.

Verder leest u in dit magazine de belevingsverhalen die verteld zijn door onze eigen inwoners. Leest u deze bij-zondere verhalen vooral ook voor aan uw kinderen en kleinkinderen, want: ‘Wie de ogen sluit voor het verleden, is blind voor de toekomst.’ (Maurice Adams).

Vrijheid maken we met elkaar. Samen laten wij zien dat wij deze vrijheid koesteren.Ik dank alle vrijwilligers, dorps-en wijkraden, Oranje-verenigingen, sponsoren en iedereen die heeft meegeholpen aan deze activiteiten en dit magazine.

Met vriendelijke groet,Albert van den BoschBurgemeester van Zaltbommel

VOORWOORD

PROGRAMMA 70 JAAR BEVRIJDING

VERHAAL NIEUWAAL

VERHAAL BERN

VERHAAL AALST

VERHAAL BRAKEL

VERHAAL BRUCHEM

VERHAAL NEDERHEMERT

VERHAAL KERKWIJK

VERHAAL ZUILICHEM

VERHAAL DELWIJNEN

VERHAAL POEDEROIJEN

VERHAAL ZALTBOMMEL

VERHAAL GAMEREN

EXPOSITIE ’N BONT PALET: FEEST VAN DE VRIJHEID

MIKWE: OPDAT WIJ NIET VERGETEN….

TENTOONSTELLING BIJZONDEREVOORWERPEN

HERDENKINGSCONCERT 18 APRIL

SPONSOREN/COLOFON

PROGRAMMA ORANJEVERENIGINGEN

PARADE MILITAIRE VOERTUIGEN

STADSWANDELING: TERUG NAAR DE OORLOG

PROGRAMMA DODENHERDENKINGEN

BEVRIJDINGSCONCERT 5 MEI

ROOD WIT BLAUW PICKNICK + BEVRIJDINGSVUURWERK

23

4|56|7

89

1011

12|1314|1516|1718|19

20|21|2223

24

2526|27

2829

30|313233

343536

2 |

| 3

Programma 70 jaar

bevrijdingAlle activiteiten zijn gratis.behalve de stadswandelingen

Evenement / programma

8 april- 31 meiTentoonstelling schilderijen ’n Bont Palet Publiekshal

gemeentekantoor, Hogeweg 11in Zaltbommel

Openingstijden: maandag t/m donderdag 08.30-17.00 uur, vrijdag: 08.30- 12.30 uur, met uitzondering van 27 april, 4, 5, 14, 15 en 25 mei

www.zaltbommel.nl

18 aprilHerdenkingsconcert

het Requiem van Mozart door het Koninklijk

Zaltbommels Mannenkoor Belcanto, gemengd koor. Aansluitend onthulling

gedenkplaatSint-Maartenskerk, Kerkplein 1 in Zaltbommel. Concert: 20.00 uur.

Aansluitend onthulling gedenkplaat.www.maartenskerk.nl

2 meiMilitaire parade

door alle dorpen in degemeente met defilé

in Zaltbommel

Zie route op pagina 32

www.zaltbommel.nl

5 meiBevrijdingsconcert met afsluitend een

vuurwerkshow

Waalkade Zaltbommel, op het plein voor de VerdraagzaamheidAanvang: 19.30 uur

18 april- 31 meiTentoonstelling bijzondere

voorwerpen uit WOII Kloosterkapel, Kloosterstraat 2A

in Zaltbommel

Geopend donderdag t/m zondag van 13.00 – 17.00 uur, met uitzondering van 14 mei (Hemelvaart) en 24 mei

(1e Pinksterdag) www.kloosterkapelzaltbommel.nl

24 aprilOptreden Zwart-Wit,

nummers uit de jaren ’40-‘45

‘Bommel Inn’ in De Wielewaal, Johan van Oldenbarneveldtstraat 1

in Zaltbommel

www.brabantzorg.eu/zaltbommel-wielewaal

4 meiHerdenkingsbijeen-komst door 4 mei

comité Zaltbommel, aansluitend stille tocht

en dodenherdenking

Gasthuiskapel, Gasthuisstraat 34

in ZaltbommelAanvang: 18.00 uur

2 mei

StadswandelingZaltbommel:

Terug naar de oorlogKosten € 3,- pp

vanaf TRIP aan de Markt

in Zaltobmmel.info@tripzaltbommel.nl

18 april- 31 meiHet Mikwe geopend

Minnebroederstraat 2 in Zaltbommel

Geopend donderdag t/m zondag van 13.00 – 17.00 uur, met uitzondering

van 14 mei (Hemelvaart) en 24 mei (1e Pinksterdag)

www.mikwe.nl

25 aprilLezing Historische Kring

door Gerrit Verkuil: De Bommelerwaard in de

Tweede Wereldoorlog

Gasthuiskapel, Gasthuisstraat 34 in Zaltbommel

Aanvang lezing: 14.00 uurwww.hkbommelerwaard.nl

4 meiVerschillende

dodenherdenkingenZie programma op

pagina 34www.zaltbommel.nl

Klankbeeld Adriaan van Zee

Dorpshuis Podarwic, Burgemeester Posweg 1

in Poederoijen, na de dodenherdenking

5 meiPicknick

rood-wit-blauw en wittebrood Aan de oevers van de Waal

Vanaf 14.30 uur

www.beeldvanoranjelinten.nl/picknickplaatsen

| 4

Bartus woont, als op 10 mei 1940 de Duitsers ons land bin-nenvallen, met zijn ouders, zijn broer Aart en zus Jo, op een statige, in 1810 gebouwde boerderij aan de Kerkstraat in Nieuwaal. Terugblikkend zegt hij: “Van meester Kesteloo, die een radio had, hoorden we wel eens iets over Hitler en over oorlogsdreiging. Hij zei dat we ons niet ongerust moesten ma-ken. Hoe ernstig het was, drong pas tot me door toen ik hoorde over het bombardement van Rotterdam en de vlucht van koningin Wilhelmina naar Engeland. Als snotneus vond ik het vooral spannend. Sensatie! Er gebeurde eens wat.” Bar-tus beleeft zelf ook een spannend oorlogsavontuur. Hij beseft de gevaren niet en brengt het er levend van af: de oorlog als een spannend jongensboek. In de eerste oorlogsjaren loopt het met de spanning en sensatie waarop Bartus hoopt, nogal los: “Er reed wel eens een militair

door het dorp. Dingen waren op de bon. Mijn vader moest een deel van de tarwe van zijn land aan de Duitsers leveren. Maar wij, jonge jongens, merkten niet veel van de oorlog. Het le-ven ging zijn gang. Ik had allerlei baantjes, want op het boe-renbedrijf van mijn vader was voor mij te weinig te doen.” Al-les verandert na D-day in juni 1944. De geallieerden landen in Normandië en rukken via België op naar Nederland. Bartus van den Heuvel herinnert zich de militaire activiteiten in die dagen. Die gaan zelfs Nieuwaal niet voorbij: “Er kwamen veel Duitse colonnes over de Waaldijk. Via het Land van Heusden en Altena gingen die richting Antwerpen. Vooral in de winter. Wij werden verplicht de besneeuwde dijkwegen tegen de gladheid met zand te bestrooien. Dat probeerden we te sabote-ren door de kruiwagens met zand per ongeluk van de dijk te laten rollen. Kinderspel eigenlijk.” De geallieerden rukken on-

De oorlog als spannend jongensboek

Aan het woord

Nederland is drie dagen in oorlog met Duitsland. Dan pas hoort Bartus van den Heuvel uit Nieuwaal, net 13 jaar oud, dat het oorlog is. Zijn ouders hebben geen krant en geen radio. In het dorpje aan de Waal dringt het wereldnieuws niet snel door.

Door: Piet van Asseldonk

Nieuwaal

‘40 /‘45

| 5

danks Duitse tegenstand op. De Maas wordt frontlijn. Het zuiden is bevrijd en het noor-den, inclusief de Bommelerwaard, staat aan de vooravond van de Hongerwinter. De Duitsers worden zenuwachtig en leggen ook in Zaltbommel versterkingen aan. Het ge-vaarlijke ‘jongensboekenavontuur’ van Bar-tus van den Heuvel - hij is intussen 17 jaar - begint op 15 september 1944. De Duitsers pakken via razzia’s ook in Nieuwaal mensen op om ze loopgraven te laten aanleggen: “Ik stond met mijn moeder en mijn oudere broer Aart achter de boerderij toen een Duitser

met een geweer – het was er volgens mij maar één - mij en mijn broer kwam vertellen dat we naar Zaltbommel moesten. Wij gin-gen met de Duitser mee die intussen meer mensen oppakte. Op een gegeven moment zag ik, overmoedig en me niet van gevaren bewust, de kans schoon. Ik maakte me met mijn fiets los van de groep en vluchtte via een erf in de buurt het land in. Die Duitser schoot op me, maar miste. Wel gooide hij een handgranaat op mijn fiets met rubberen banden. Mijn achtergelaten jas zag er door die granaatscherven uit alsof hij door de muizen was aangevreten. Net als ik onttrok ook Dries van Steenbergen – zo’n beetje van mijn leeftijd – zich aan de razzia. Samen kwamen we op de hooizolder van de dijk-boerderij van Gijsbert van Steenbergen te-recht. We zagen hoe mensen uit het dorp werden afgevoerd. Later bleken ook Janus Blommers en Jan van Hemert voor de Duit-sers gevlucht te zijn. Naar huis gaan kon na-tuurlijk niet. Met zijn vieren zijn we toen, overnachtend op hooizolders, via Nederhe-mert en Veen terechtgekomen bij de familie Van Wijnen in Wijk en Aalburg. Daar heb-ben we de hele maand september gezeten. We sliepen onder paardendekens op stro in de paardenstal. Dat was prima. Er werd goed voor ons gezorgd. Samen met hun drie zonen raapten en rooiden we aardappels.” De ironie wil dat de familie Van Wijnen uit Wijk en

In het dorpje aande Waal dringt

het wereldnieuwsniet snel door.

Wat Bartus van den Heuvel in zijn jeugdige overmoed aan risico’s neemt, is volgens hem niet te vergelijken met

wat – zonder dat iemand in Nieuwaal het ook maar vermoedt – Jacob van der Maas voor de joodse

veehandelaar Drievoet en zijn familie uit Zaltbommel doet. De vrijgezel Jacob (49 jaar) laat in zijn huis

(Waaldijk 33), waar hij met zijn broer Hendrik en zijn vrouw Grietje woont, het echtpaar Drievoet onderduiken;

samen met hun zevenjarige dochter en de bij hen inwonende grootmoeder. Hij graaft voor hen een schuilplaats in de dijk waaraan zijn huis ligt.

De onderduikers worden niet ontdekt. Jacob en Hendrik van der Maas en Grietje van der Maas - den Hollander

krijgen in 2009 postuum een hoge onderscheiding van het Joodse herinneringscentrum Yad Vashem in Jeruzalem.

Aalburg op haar beurt onderdak krijgt bij de familie Van den Heuvel in Nieuwaal als ‘de Aalburgers’ in oktober 1944 door het toenemend oorlogsgeweld moeten evacueren. Bartus van den Heuvel over die episode: “Mijn vader zei toen direct: laat ze maar hier komen. Er waren ook al evacués uit Hedel bij ons op de boerde-rij. Op een gegeven moment woonden er zeventien mensen. Passerende Duitsers overnachtten er af en toe ook. Dat had je maar te nemen. Mijn moeder moest soms over slapende Duitsers heen stappen om in de bijkeuken te komen. Toch liep het allemaal goed. Er viel geen verkeerd woord. We zaten allemaal in hetzelfde schip en dat is niet gezonken.”

Als hij wat ouder is, realiseert Bartus van den Heuvel zich welke risico’s hij heeft genomen door zich te ontrekken aan de bevelen van de Duitse bezetter. Hij illus-treert dat met het lot van zijn toen veertig jaar oudere dorpsgenoot Jacob Ekel-mans. Aan het werk in een boomgaard wordt die door een Duitser dood geschoten op dezelfde dag dat Bartus van den Heuvel uit de handen van de bezetter weet te blijven. Over de toedracht rond de dood van Jacob Ekelmans doen verschillende versies de ronde. De ene zegt dat hij zich voor de Duitsers verscholen hield en de andere dat de Duitsers dat alleen maar dachten. Jacob Ekelmans blijft het enige oorlogsslachtoffer in Nieuwaal. Een straatnaam en een plaquette houden de herin-nering aan hem levend.

Bartus van den Heuvel(88) uit Nieuwaal

Bartus van den Heuvel

| 6

Aan het woordBern

Door: Gerrit Verkuil

Het echtpaar Witjens redde twee Joodse meisjes

In ‘Tegen verwachting in …’ worden de lotgevallen be-schreven van een Joodse vrouw, die voor de Tweede Wereldoorlog vanuit Polen naar Nederland kwam. Zij heette Ruth Kiwi. Ruth trouwde vrij kort voor de oor-log met Wolf Lesser, een succesvolle houthandelaar.

Tijdens hun huwelijksreis naar Noord-Italië kwamen ze in contact met het echtpaar Witjens-ten Sijthoff. Zij woonden in Bern. Omdat bekend was wat er in Duits-land met de Joden gebeurde en aangezien de dreiging van een aanval op ons land allengs groter werd, zegde Witjens toe dat Lesser en zijn vrouw in geval van nood altijd op hen konden rekenen. Wat velen vreesden, ge-

beurde begin mei 1940. In 1943 zorgde de onder-grondse er voor dat het vier jaar oude dochtertje, Leo-nie Lesser, bij de familie Witjens op Het Eiland van Nederhemert terecht kwam. Samen met een ander Joods meisje, Naomi Kahn, werd Leonie veilig door de oorlog geloodst. Dat zij uit Amsterdam weg kon ko-men, is te danken aan Walter Süskind. Hij hield zich in de Hollandsche Schouwburg in opdracht van de Joodse Raad bezig met allerlei administratieve werk-zaamheden. Daar waar mogelijk verhinderde Süskind dat Joodse mensen naar de Duitse gevangenkampen werden getransporteerd. Dankzij hem hebben onge-veer 600 kinderen, waaronder Leonie Lesser, de oorlog

Trees Blom, woonachtig in Huize ‘De Hoef’ in Nederhemert-Zuid, beter bekend als Het Eiland, kreeg enige jaren geleden via de familie Van Wassenaer een boekje in handen met als titel ‘Against All Odds.’ Trees vond de inhoud zo interessant dat zij en haar inmiddels overleden echtgenoot Gerard Hoogbergen het vertaalden.

In 1941 kocht de sympathieke kunstschilder het waarschijnlijk oorspronke-lijke brouwhuis van de teloor gegane Abdij Bern. Toen de eigenhandige res-tauratie min of meer was voltooid, werd het fraaie pand door oorlogsgeweld verwoest. Na de bevrijding ging Witjens met succes opnieuw aan de slag.

‘40 /‘45

kunnen overleven. Ter ere van hem werd een Nederlandse film gemaakt. Deze ging in januari 2012 onder de titel ‘Süskind’ in prémiere.

Naar ‘Het Eiland’Trees Blom vertelt dat de kinderen tot 12 jaar in de Holland-sche Schouwburg, ook wel Joods Theater genoemd, werden gescheiden van hun ouders. De kinderen werden onderge-bracht in de al voor de oorlog bestaande Joodse crèche aan de overzijde van de straat. Iedere keer als er een tram stopte om passagiers in en uit te laten, kon de SS-er, die voor de schouw-burg op wacht stond, niet zien dat er iemand van een studen-tenverzetsgroep één of twee kinderen aan de hand meenam en er voor zorgde dat ze op een onderduikadres terecht kwamen. Leonie Lesser kwam zodoende bij de familie Witjens terecht. Om veiligheidsreden werd Leonie, aldus Trees Blom, Lonneke Lessen genoemd. Het andere Joods meisje, waarvan de vader na een verzetsdaad was opgepakt, werd Dieneke Marsink ge-noemd.

De familie Witjens woonde aanvankelijk in Den Haag. Daar werd hun woning in 1940 bij een bombardement verwoest.Via de familie Van Wassenaer kwamen Willem en zijn vrouw Net-tie in het pand Kasteellaan 15 in Nederhemert-Zuid terecht. Aan mensen, die er naar vroegen, vertelden de Witjens dat Lonneke, een weeskind was dat haar ouders bij het Rotter-damse bombardement had verloren. Willem Witjens was een verdienstelijke kunstschilder. Eenmaal goed thuis op Het Ei-land viel zijn oog op het waarschijnlijk oorspronkelijke brouwhuis van de verloren gegane Abdij Bern. Hij kocht dit in 1941 en ging aan de slag om het in oude glorie te herstel-len. Willem Witjens was, volgens Trees Blom, zeer handig. Zo had hij bijvoorbeeld naast zijn huis een veldsmidse waarmee hij muurankers en dergelijke maakte. In november 1944 kre-gen de eilandbewoners opdracht om te evacueren. Eigenlijk moesten ze naar Friesland maar Witjens ging met ‘zijn gezin’ naar Zuilichem. Daar wachtten zij op de bevrijding. Toen deze daar was, bleek het schitterend gerestaureerd huis van Witjens op de muren na vernield te zijn. Hij ging rap weer aan de slag en in 1949 kon hij het samen met Nettie en dochter Tessa be-trekken. Als door een wonder overleefden de ouders en meer-dere familieleden van Leonie Lesser de oorlog. Leonie volgde een tolkenopleiding en ging vervolgens in Brussel werken.

De Joodse ondergedoken meisjes Leonie Lesser en Naomi Kahn voor de woning aan de Kasteellaan in Nederhemert, waar Witjens tijdens de oorlog in woonde. Repro: Cor de Kock

Wat velen vreesden, gebeurde

begin mei 1940.

7|

Op zaterdag 25 aprilom 14:00 uur organiseert de Historische Kring Bommelerwaard een lezing over de Bommelerwaard in de Tweede Wereldoorlog.

In de Gasthuiskapel in Zaltbommel staat Gerrit Verkuil stil bij het feit dat het dit jaar 70 jaar geleden is dat de Bommeler-waard werd bevrijd. Aan de hand van dia’s vertelt hij u over het dagelijkse leven in de jaren 1940-1945 in het gebied tussen de Maas en de Waal.

De Bommelerwaard in de Tweede Wereldoorlog

De lezing begintom 14.00 uur.

Toegang is gratis en aanmeldenis niet nodig.is niet nodig.

| 8

Aan het woordAalst

Mijn vader is vreselijk geslagenin kamp Amersfoort‘Ik kom uit een groot gezin. Toen de oorlog begon waren we met z’n zessen. In 1944 is mijn jongste zusje geboren. Mijn vader was gedeeltelijk invalide. Hij verdiende de kost met het leveren van haring aan de arbeiders op de steenfabriek. Daar fietste hij rond lunchtijd naar toe, met een emmertje vis aan het stuur.

Later kwam er een karretje achter de fiets en kon hij wat meer produc-ten aan de man brengen, groenten en fruit. We waren tamelijk arm. Maar toch, honger hebben we niet gehad. Af en toe bracht vader sui-kerbieten mee. Die kookte moeder en dan aten we suikerbietenstroop op brood. Of, als er geslacht was, reuzel, met een beetje suiker, dat von-den we lekker. Soms bracht hij een potje zure haring mee. Dan kregen we allemaal een heel klein stukje en daar deed je dan vier boterhammen mee!

We waren in die laatste oorlogswinter aan alle kanten omgeven door de Duitsers. Ze waren overal rondom ons ingekwartierd. Drie soldaten lie-pen elke avond bij ons langs, op weg naar hun legering in de openbare school. Aardige mannen. Mijn moeder maakte wel eens een praatje en op een avond nodigde ze hen binnen voor een kopje koffie. En ik weet nog zo goed: een van die mannen zag mijn kleine broertje en begon zo hartverscheurend te snikken! Sindsdien kwam hij elke avond en dan mocht mijn broertje even bij hem op schoot zitten en dan knuffelden die twee even. Hij had zelf ook zo’n kleine jongen thuis. Ja, het was voor die jongens ook heel erg!

Op een dag in 1944 werd mijn vader gearres-teerd! Hij had een schaap gekocht en geslacht. Alles in het geheim, wij wisten van niets. De Duitsers kwamen erachter. Mijn vader ontkende het niet, maar verdedigde zich door erop te wij-zen dat hij een groot aantal monden te voeden had. Misschien was hij daar wel mee weggeko-men, maar het schaap bleek gestolen. Mijn vader kon niet bewijzen dat hij het wel betaald had, want dat ging toen met handjeklap. Toen is hij in kamp Vught terechtgekomen en kort daarna naar kamp Amersfoort overgebracht. Daar heeft hij het heel slecht gehad en is vreselijk geslagen. Dat hoorden wij van de advocaat die mijn moe-der in de arm genomen had. Moeder was niet bang. Eerst was ze naar het gemeentehuis ge-gaan, maar daar zeiden ze dat ze de Hitlergroet moest brengen en dat weigerde ze.

Vader kreeg vervolgens bloeddiarree. Daar ga je beslist aan dood zonder medicijnen en goede voeding. De advocaat heeft toen pillen het kamp in weten te smokkelen. Al met al is hij wel drie maanden weggeweest. Dat hij er uiteindelijk le-vend uit gekomen is, dat was een wonder!’

Het verhaal van CeliaCelia van Veen, geboren 01-06-1938 in Aalst

Door: Henk Fonteyn

| 9

Aan het woordBrakel

Het verhaal van Joke – Johanna Hendria –

van Wijgeren, Geboren op 22 april 1933

in Brakel

In Duitsland schieten ze zulke mensen kaputt!

Mijn zeven jaar oudere broer was spastisch, hij kon niet lopen en had geen controle over zijn armen en handen. Daarom kon hij ook niet schrijven, maar hij had een helder verstand. Een paar keer per week kwam een juffrouw van school hem rekenen en lezen leren. Dan zat ik er ook bij en leerde mee.

We konden heel goed met elkaar opschieten en deden vaak spelletjes samen. Niet dat we zoveel spelletjes hadden, alleen een dambord en dominostenen. Als hij dan aan zet was, rolde zo’n steen al gauw op de grond. Maar hij was bijna altijd vro-lijk.

In 1944 kregen we inkwartiering. Drie Duitse soldaten. Ze sliepen op de achterzolder, daar hadden ze hun strozakken ge-legd. Mijn zusje en ik sliepen op de voorzolder en moesten langs die jongens als we naar beneden gingen. Dat vonden we niet prettig en toen heeft mijn vader onze bedden naar bene-den gehaald en sliepen we met z’n vijven in de slaapkamer van mijn ouders. Zij in de bedstee, en dan drie bedden. Er was nog anderhalve meter loopruimte. Maar we vonden het gezellig!

Het waren aardige jongens. Maar één keer hebben we bijna een groot conflict gehad. Achteraf bleek het op een misver-stand te berusten. De oudste Duitser zat in de kamer zijn ge-weer schoon te maken. Dat deed hij gewoon aan tafel. Wij wa-ren ook allemaal binnen. Ineens staat hij op, richt zijn geweer op mijn broer en zegt: ‘In Duitsland schieten ze mensen zoals jij kaputt. Die zijn waardeloos!’ Toen is mijn vader hem aangevlogen. ‘As jij mijn zoon doodschiet, schiet ik jou kaputt!’ En mijn moeder en wij gillen! Het bleek dat hij al-leen maar wilde demonstreren hoe het er in Duitsland aan toe-

Na de bevrijding werd op d

e markt

een groot wit laken gespan

nen en

kregen we een film te zien

. We

konden er niet over uit, d

at we

die mensen zomaar over dat

doek

zagen lopen. Dat was in Br

akel

nog nooit vertoond!

Na de bevrijding werd op d

e markt

een groot wit laken gespan

nen en

kregen we een film te zien

. We

konden er niet over uit, d

at we

die mensen zomaar over dat

doek

zagen lopen. Dat was in Br

akel

nog nooit vertoond!zagen lopen.

Dat was in Brakel

zagen lopen. Dat was in Br

akel zagen lopen.

Dat was in Brakel

zagen lopen. Dat was in Br

akel zagen lopen.

Dat was in Brakel

zagen lopen. Dat was in Br

akel zagen lopen.

Dat was in Brakel

zagen lopen. Dat was in Br

akel zagen lopen.

Dat was in Brakel

zagen lopen. Dat was in Br

akel zagen lopen.

Dat was in Brakel

zagen lopen. Dat was in Br

akel zagen lopen.

Dat was in Brakel

zagen lopen. Dat was in Br

akel zagen lopen.

Dat was in Brakel

zagen lopen. Dat was in Br

akel

‘40 /‘45‘40 /‘45

ging, hij was het daar helemaal niet mee eens. Ze zijn vlak voor de kerst naar het front gegaan. Er was nog een Weihnachtsabend, maar een van die jongens wilde er niet heen. Hij zat in mijn vaders stoel te huilen, hij was bang!Eerder, op 13 oktober had er een razzia plaats. Het ging om twee mannen die gezocht werden. Er zijn toen een heleboel mannen opgepakt en op de Paardenmarkt bijeengedreven. Dat

was akelig hoor, die dreigende stilte die in de straten hing. Achteraf blijkt dat die mannen hun leven te danken hebben aan een dorpsgenoot die NSB’er was. De Duitsers dreigden ge-gijzelden neer te schieten als de gezochte personen zich niet meldden. Toen heeft hij gepleit voor die mannen en gezegd dat die twee gezochten allang weg waren! Die man mochten we wel dankbaar zijn!

“Achteraf blijkt dat diemannen hun leven te danken hebben aan een dorpsgenoot

die NSB’er was.”

Na de bevrijding werd op d

e markt

Door: Henk Fonteyn

| 10

Aan het woordBruchem

Mijn eerste kop echte koffie na de oorlog smaakte me niet!

Het verhaal van Gerrit Marius VerkuilGeboren 26 november 1929 in Bruchem

‘Als opgroeiende jongen ben ik in de oorlog qua voeding niet echt tekort gekomen. Wel werden bepaalde producten schaars. Tabak bijvoorbeeld, en dat in een tijd dat je als jongen na de lagere school al snel met een sigaretje in de mond liep. Veel mensen begonnen zelf tabak te verbouwen, iets dat trouwens ook voor de oorlog wel gedaan werd.

De laatste oorlogsmaanden was het vanwege de beschietingen niet meer mogelijk om het land te bewerken. De oogst van

1944 hadden we nog op tijd binnen kunnen halen. Maar voor mij was bevrijdingsdag niet echt feest... Mijn vader moest naar

Bommel en dus moest Gerritje al ’s morgens vroeg het land op om te

ploegen. Kort daarop begon ook de school weer, dus was het met mijn vrijheid hele-maal gedaan! Maar nu zonder gekheid: ik heb van de bevrijding een

vieze smaak in mijn mond overgehouden.

Ineens doken er allerlei pseudo-verzetshelden op, in zo’n blauwe overall met een armband met de Nederlandse Leeuw erop. Ik wist niet dat er zoveel bij de Ondergrondse hadden gezeten! En die hielden zich dan bezig met het oppakken, kaalscheren en in optocht door de stad voeren van zoge-noemde ‘moffenmeiden’. Natuurlijk, daar zaten wel sletten tussen. Maar ik kende ook meisjes die werkelijk van zo’n Duitse jongen hielden. En er waren er die hun Hollandse vrijer de bons hadden gegeven, zoals dat gebeuren kan. Die knapen zagen nu hun kans schoon om wraak te nemen. Wat een helden! Ik vond het een smerige rotstreek!’

Tabaksbladeren die rijp waren, werden van de plant gehaald, aan ijzerdraad geregen en in de schuur opgehangen om te dro-gen. Daarna, als ze bruin waren, met een scherp mesje fijnsnij-den en rollen maar. Handige lui wisten er zelfs sigaren van te maken. Maar veel bijzonders was het niet.Toen koffie nauwelijks meer te krijgen was, brandden we erw-ten, gerst en andere granen. Dat mengsel werd dan gemalen in zo’n oude handkoffiemolen en zo kreeg je koffiesurrogaat. Mij smaakte die surrogaat wel. Toen ik na de bevrijding mijn eer-ste kopje echte koffie dronk, vond ik er niks aan...! We hadden geluk dat de oorlog in mei ’45 afgelopen was, want anders hadden we het jaar daarop niet kunnen oogsten.

Ik heb van de bevrijding een vieze smaak in mijn

mond overgehouden

Door: Henk Fonteyn

Geboren 26 november 1929 in Bruchem

De laatste oorlogsmaanden was het vanwege de beschietingen niet meer mogelijk om het land te bewerken. De oogst van

1944 hadden we nog op tijd binnen kunnen halen. Maar voor mij was bevrijdingsdag niet echt feest... Mijn vader moest naar

Bommel en dus moest Gerritje al ’s morgens vroeg het land op om te

ploegen. Kort daarop begon ook de school weer, dus was het met mijn vrijheid hele-maal gedaan! Maar nu zonder gekheid: ik heb van de bevrijding een

vieze smaak in mijn mond overgehouden.

Tabaksbladeren die rijp waren, werden van de plant gehaald,

Ik heb van de bevrijding een vieze smaak in mijn

mond overgehoudenGedroogde tabaksbladeren

| 11

Aan het woordNederhemert

In de loop van 1944 kwam er een SS’er, die mijn moeder beval het bed netjes op te schudden, want hij wilde daar slapen. Dat was een verschrikkelijke tijd. De SS’ers zaten in de woonka-mer, en wij in de keuken. Ze hadden een zender en daarmee zonden ze anderhalve dag uit. Langer was te gevaarlijk, want dan konden de Engelsen de zender peilen en zou er geschoten worden. Niet dat ik op dat moment besefte hoeveel risico we liepen, hoor.

In die tijd heb ik besloten om een aantal er-varingen op te schrijven in een schriftje. Een echt dagboek had ik niet. Het begon met de aanval door twee Engelse jagers op de sche-pen, die in Nederhemert hoopten in alle rust het einde van de oorlog af te kunnen wach-ten. Die aanvallen herhaalden zich in de da-gen daarna. Er zijn meerdere schippers ge-wond geraakt. Ook veel dijkbewoners beslo-ten veiligheidshalve hun huizen te verlaten en bij familie en kennissen in het dorp be-scherming te zoeken.

In 1944 namen de Engelsen Heusden in. Wij hadden gehoopt dat ze verder zouden komen, maar de Maas lag ertussen. Wij kre-gen toen weer inkwartiering van Duitse sol-daten, maar dat was heel ander volk. Er wa-

ren aardige mannen onder. Ik weet nog dat ik onze geiten ging voeren en dat een van die jongens buiten stond te huilen. Hij was amper achttien. Hij kwam uit Oostenrijk en verlangde naar zijn moeder. Ik heb hem toen zo goed en zo kwaad als het ging een beetje getroost. Een van die mannen zat ook met een zender aan de keukentafel, hij had de vuurleiding van het grote geschutsstuk dat twee huizen achter het onze stond. Wij

Ik hield eendagboek bij

Het verhaal van Dina Antonia

Bodmer, geboren op 9 oktober

1927 in Well/Ammerzoden

De oorlog begon voor ons pas echt in 1944. Mijn moeder kon niet lopen, al sinds mijn geboorte. Ze kon niet eens met mij in de kinder-wagen naar haar moeder wandelen. Mijn ouders sliepen destijds in een slaapkamer beneden, omdat mijn moeder niet meer naar boven kon.

hadden toen nog geen ervaring met vallende granaten, hoewel ze met hun klagend gehuil ons al dagen lang de rug deden in-trekken. Op die dag hebben de Engelsen vanuit Heusden meer dan tachtig granaten op ons huis afgevuurd, die allemaal daar achter terechtgekomen zijn. Mijn moeder en ik zaten in de kelder, mijn vader stond achter het huis. Het huis is niet een keer geraakt, we zijn wonderlijk bewaard.

Ik heb mijn dagboek afgesloten met een vers uit het mooie vaderlandse lied

‘Kent gij h� land, der zee ontrukt’:

O Nederland, gezegend land,

klein stipje op de wereldkaart.

Behoed’ u steeds d� Heeren hand

en blijf der vad’ren voorbeeld waard.

Dan rijst voor u h� schoonst verschi� ,

want God verlaat de Zijnen ni� .

‘Kent gij h� land, der zee ontrukt’:

O Nederland, gezegend land,

klein stipje op de wereldkaart.

Behoed’ u steeds d� Heeren hand

en blijf der vad’ren voorbeeld waard.

Dan rijst voor u h� schoonst verschi� ,

want God verlaat de Zijnen ni� .

Door: Henk Fonteyn

| 12

Aan het woordKERKWIJK

Door: Gerrit Verkuil

Toen de opmars van de geallieerden in het Noorden van Brabant tot stilstand was gekomen werd Zaltbommel op 6 september 1944 geëvacu-eerd. De Duitse Wehrmacht wilde de handen vrij hebben om van de stad een verdedigingsveste te maken. Om een beter schootsveld te verkrijgen werden om Bommel tot over een afstand van circa twee kilometer onder-meer veel bomen gekapt evenals tankgrachten en eenmansputjes gegra-ven. Voor dat zware handwerk was mankracht nodig.

Omdat vrijwel niemand zich hiervoor vrijwillig aanmeldde gingen in Zaltbommel ingekwartierde SS’ers op mensenjacht. Zo ook op 20 sep-tember 1944. Via Bruchem, waar ‘de jachtgroep’ met daarin enkele meedogenloze Oekraïense SS-vrijwilligers, praktisch overal bot ving, belandde het groepje tuig in Kerkwijk in het achterhuis van een grote boerderij. Deze is al lang gesloopt maar stond op een terp vlakbij het complex waar tot aan de gemeentelijke herindeling het gemeentehuis was. Wat er precies is gebeurd is niet helemaal duidelijk maar een feit is dat de SS’ers drie mannen t.w. W. van Leeuwen, J. Louwerse en H. Wer-ner van de hooizolder hebben gehaald. Het trio werd afgevoerd en ter hoogte van het voetbalveld op een zeer gewelddadige wijze geliquideerd.

MislukkingEen andere dramatische gebeurtenis in Kerkwijk was het mislukte bom-bardement, dat op vrijdag 5 januari 1945 plaats vond. Dat werd uitge-voerd door een squadron Nederlandse gevechtsvliegers, bestaande uit twaalf Spitfires. Omdat de Duitsers de artilleriestelling, waar de vliegers het op gemunt hadden, kort tevoren hadden verplaatst werden noch het

Ook in Kerkwijk dramatische oorlogsgebeurtenissen

Omdat Kerkwijk gunstig lag met betrekking tot het Maasfront speelde deze plaats vanaf september 1944 tot aan de bevrijding een belangrijke rol bij de ravitaillering en de geneeskundige zorg van de militairen. Helaas hadden er ook in deze kern, min of meer in het midden van de Bommelerwaard, tragische gebeurtenissen plaats. Eén er van was de lynchpartij als gevolg waarvan drie mannen het leven verloren.

geschut noch Duitse soldaten getroffen. Wel verloren acht burgers het leven. Niet direct door de bommen maar omdat een schuurtje met daarin 75 zware Duitse brisantgranaten als gevolg van brand ontplofte. De gewonden werden iets verder op naar het Duitse nood-hospitaal gebracht. Dat was in de grote heren-boerderij bij de familie Van der Schans geves-tigd. Op het dak daarvan was een groot rood kruis aangebracht. De begrafenis van de slachtoffers had plaats op maandag 8 januari. De winterse weersomstandigheden met vorst en zware sneeuwstormen waren zo slecht dat de Ammerzodense pastoor, die elders in de Bommelerwaard was geëvacueerd, niet naar Kerkwijk kon komen om zijn dode plaatsge-noten de laatste eer te bewijzen. Zijn taak werd overgenomen door dominee Brasser uit Bruchem. De eredienst had plaats in het ach-terhuis van de boerderij van de familie Dinge-mans. Een week later moesten ook de inwo-ners van Kerkwijk, Bruchem en Delwijnen evacueren. Eigenlijk dienden ze de Bommeler-waard te verlaten. Velen van hen vonden ech-ter onderdak in de West-Bommelerwaard. Daar was het betrekkelijk rustig. Tijdens hun

Door: Angela de Weert

Rijk vertelt dat er regelmatig Duitsers in het café waren. De Duitse soldaten lagen verderop gelegerd aan de Maas. Zij kwamen naar het café om uit te rusten. In het cafe was een soort opkamer met schuifdeuren, waar de solda-ten sliepen. De ouders van Rijk hadden hierin geen keuze, ze waren verplicht om de soldaten binnen te la-ten. De kinderen hadden bijna geen contact met de sol-daten, zij bleven in het woonhuis. Rijk kan zich nog wel herinneren dat de meeste soldaten niet blij waren met de oorlog. Hij kan de woorden: “wir haben den Krieg nicht gewollt” zo terughalen. Voor deze soldaten waren ze ook niet bang, er werd destijds niet gepatrouilleerd in het dorp. Rijk kan het zich in ieder geval niet herinneren. Men was wel bang voor de SS’ers die regelmatig razzia’s hielden op zoek naar arbeiders.

Rijk weet ook nog dat ze met een groep jonge mannen gedwongen werden om in Bruchem bij d’n Tol en in Well aan de Achterdijk eenmansputten te graven zodat de soldaten daarin konden schuilen.

In januari ’45 waren de meeste mensen geëvacueerd uit Kerkwijk. Het was te gevaarlijk om in Kerkwijk te blij-ven. Zo ook het gezin van Rijk. In eerste instantie ver-trokken ze naar Gameren, maar daar moesten ze ook weer weg en zijn vervolgens naar Rossum gegaan. Ze konden daar terecht bij familie. Tijdens deze periode vond er een grote brand plaats in de bakkerij. De Duit-sers hadden daar een keuken ingericht om te koken voor hun soldaten. In de bakkerij werden ook de uniformen van Duitse soldaten ontluisd. Het verhaal gaat dat door deze werkzaamheden de brand is ontstaan. Na de oorlog is de bakkerij herbouwd.

Toen het gezin na de oorlog weer terug kwam in Kerkwijk was het dorp nagenoeg ongedeerd gebleven.

KERKWIJK ‘40-‘45Rijk van Rijnsbergen (88 jaar) was 13 jaar toen de oorlog begon. Zijn ouders hadden destijds een café aan de Aalderwijksestraat in Kerkwijk naast de toenmalige bakkerij.

afwezigheid brandde de bakkerij van de familie Bragt af. In de bedrijfsruimte konden de Duitse frontsoldaten, die vervuild uit de loopgraven en eenmansputjes aan het Maasfront kwamen om een paar dagen in Kerkwijk en andere binnen-dorpen uit te rusten, zich in grote kuipen vol warm water wassen. Ondertussen werden hun uniformen aan rails in de hete oven gehangen met als doel de vele luizen te doden. Op zekere dag werd de ovenhitte zo intens dat de woning met de bakkerij van Bragt tot de grond toe af-brandde.

Deze herenboerderij, waarin tegenwoordig het luxe Bed en Breakfast ‘Het Paradijs’ is gevestigd, werd in de laatste maanden van de oorlog door

de Duitse Wehrmacht gebruikt als hospitaal.

De woning van rietdekker Thies Oomen in Kerkwijk werd als gevolg van een bombardement totaal vernield. Deze stond links naast de boerderij aan de Achterstraat, die eertijds bewoond werd door de familie Dingemans.

De woning van rietdekker Thies Oomen in Kerkwijk werd als gevolg van een bombardement totaal vernield. Deze stond links naast de boerderij aan de Achterstraat, die eertijds bewoond werd door de familie Dingemans. 13|

| 14

Aan het woordZuilichem

‘Zuilichem had weinig geluk

met zijn Kerktorens’

“Ja, wat zie je? Een grote stofwolk, meer niet. Het zaakje zakt gewoon in elkaar. We wisten dat de Duitsers de kerk gingen opblazen. Iedereen kon zich op tijd in veiligheid brengen.” Jan van Brakel ziet als elfjarige jongen de hervormde kerk van Zuilichem aan de Waaldijk de lucht in gaan. Er blijft weinig over.

Door: Piet van Asseldonk

Ook het huis van aannemer Van Horssen en de openbare school liggen in puin. De Duitsers vernielen in het voorjaar van 1945 véél kerken in de Bommelerwaard, bang als ze zijn dat de oprukkende geallieerden de kerktorens als uitkijktorens zullen benutten.

Als actief lid van de Historische Werkgroep ‘Vier Heerlijkhe-den’ weet Jan van Brakel: “Zuilichem heeft nooit veel geluk gehad met zijn kerktorens. De hervormde kerk hád aanvanke-lijk niet eens een toren. Daar was geen geld voor. In 1790 kwam die toren er toch. Lang konden de Zuilichemmers er niet van genieten. Bij een brand in 1886 gingen een deel van de kerk en de complete toren verloren De kerk werd snel her-bouwd, maar zonder toren. Die herrees een paar jaar later als-nog. In de oorlogsjaren ging het net zo. De Duitsers verwoest-ten kerk en toren op 20 april 1945. Meteen na de oorlog volgde herbouw. In 1949 ging de nieuwe kerk open. Maar op-nieuw zonder toren. De (derde) Zuilichemse kerktoren kwam er pas vijf jaar later (1954).”Daags nadat Jan van Brakel op 9 mei 1944 zeven jaar wordt, breekt de oorlog uit. Jan woont met zijn vader, moeder, twee broers en twee zussen op een buitendijkse boerderij. Hij is de

jongste en op het moment - een kwieke tachtiger - nog als enige van het gezin in leven. De boerderij is ook weg; gesloopt vanwege de dijkverzwaring in de jaren zeventig. Tegenwoordig zit er het baggerbedrijf Van Oord. Jan van Brakel weet ook nog dat de steenfabriek, gelegen op 300 meter afstand van de ouderlijke boerderij, werd opgeblazen: “De Duitsers wilden van Zuilichem tot Zaltbommel een vrij

Na de bevrijding gaat Jan van Brakel naar de MULO in Aalst. Als administrateur werkt hij ruim veertig jaar bij de PTT. Door zijn huwelijk met Jacoba van Os in 1959 komt hij in Andel terecht. Daar woont hij nog steeds, maar zijn hart ligt in de Bommelerwaard waarvan hij de (oorlogs)geschiedenis nauwgezet en met passie in kaart brengt.

Na de bevrijding gaat Jan van Brakel naar de MULO in Aalst. Als administrateur werkt hij ruim veertig jaar bij de PTT. Door zijn huwelijk met Jacoba van Os in 1959 komt hij in Andel terecht. Daar woont hij nog steeds, maar zijn hart ligt in de Bommelerwaard waarvan hij de (oorlogs)geschiedenis nauwgezet en met passie in kaart brengt.

uitzicht hebben. Daarom ging de steenfabriek de lucht in. In de uiterwaarden werden ook alle heggen, bomen en struiken gekapt. Onze boerderij op de dijk hoefde niet weg.”

Tijdens de oorlogsjaren is het aanvankelijk ook in Zuilichem betrekkelijk rustig. Tegen het einde van de oorlog wordt dat met de Maas als frontgebied anders. Op de boerderij van de familie Van Brakel is het een komen en gaan van ingekwar-

tierde Duitsers en evacuees. Jan van Brakel: “Rond Kerstmis 1944 zagen we veel militaire colonnes over de dijk trekken. De Heemstrabaan was er toen nog niet. Bij ons op de boerderij waren toen wel 50 Duitsers. Ze lagen gewoon kris kras door elkaar in de kamer en zorgden voor zichzelf. Het waren wel vuilakken. Ze kwamen weken niet uit de kleren en zaten vol luizen; van die grote, platte luizen. Mijn vader stond doods-angsten uit omdat de Duitsers vlakbij het hooi hun kachels letterlijk gloeiend heet stookten. Goed herinner ik me dat op een gegeven moment de commandant van de Feldgendarmerie – de Duitse politie – bij ons werd ingekwartierd. Voor hem

Jan van Brakel (81)

moest de voorkamer worden opgeknapt. Hij kwam niets tekort. Elke middag kreeg hij zelfs dames op bezoek; ook uit het dorp. Daar is zoge-zegd nog wel wat van overgeschoten. Namen zal ik maar niet noemen.”

Aan het begin van de oorlog krijgen de school-kinderen, onder wie Jan, een soort rampenoefe-ning. Ze leren om tijdens luchtgevechten boven het dorp, waarbij granaatscherven van de luchtafweer rondvliegen, na het fluitje van de meester meteen plat onder de schoolbanken te duiken. In het laatste oorlogsjaar komt er van schoolgaan nauwelijks iets terecht. Het school-gebouw wordt door de Duitsers gevorderd. Jan van Brakel vindt het niet echt erg: “Ik verveelde me niet, trok rond met vrienden. Er was met al die Duitsers en evacuees altijd wel wat te bele-ven. Er gebeurden ook erge dingen. In Zuili-chem zaten mensen in het verzet en vielen er do-den, maar als jonge jongen besefte je de ernst daarvan later pas.”

‘40 /‘45

De Duitsers wilden van Zuilichem tot Zaltbommel een vrij uitzicht hebben.

15|

| 16

Aan het woordDelwijnen

Door: Joost Vos

WOII 1940-1945, van mijn 8ste tot mijn 13de jaar

Geen radio in huisIn het eerste gedeelte van de jaren veertig merkten we in ons dorp niet zo heel veel van de oorlog. We kregen wel te maken met ‘Verordnungen’, bonkaarten en andere rantsoeneringen van levensbehoeften. Ook mochten we geen radiotoestel meer in huis hebben om naar Radio Oranje te luisteren. Maar we hadden stiekem wel een radio in huis. Deze verstopten we na een nieuwsuitzending weer veilig in de hooischuur. Hier had mijn vader ook een onderkomen gemaakt voor een onderdui-ker die zich had onttrokken aan de ‘Arbeitseinsatz’. Het was in de loop van 1944 dat het in ons dorp drukker werd met de Duitse militaire bewegingen. De Duitsers werden in die tijd door onze bevrijders teruggedrongen tot boven de Maas. Ons dorp werd volgestouwd met soldaten waarvoor onderdak werd gevorderd.

Inkwartiering in de goeikamerZo werd ‘ons goeikamer’ het kantoor en werkruimte voor een ‘Feldwebel’. Die had wel wat meer te zeggen dan een gewone soldaat, en hij was ook wel eens ten gunste van ons aanwezig. Zo waren er op een bepaald moment enkele Duitsers in één van de weilanden waar onze paarden liepen. Zij wilden enkele paarden meenemen voor goederentransporten. Het was dan al-tijd maar de vraag of die paarden ooit zouden terug komen. Mijn vader deed zijn beklag bij ‘der Feldwebel’ en kon de

WOII 1940-1945, van mijn achtste tot mijn dertiende jaar.Toen op de ochtend van de tiende mei 1940 drommen Duitse vliegtuigen van oost naar west vlogen, stonden heel veel mensen van ons dorp aan de pomp in Delwijnen. Daarbij merkte ik, als korte broekknaapje, dat zij op een wat angstige wijze met elkaar spraken. Ze hadden het over al die bommenwerpers die op weg waren naar Engeland om daar te gaan bombarderen. Ik was toen nog maar acht jaar oud. Maar aan de verhalen die ik hoorde (en die waren eigenlijk niet voor de oren van kleine kinderen bestemd) kon ik wel begrijpen dat er iets heel ergs aan de hand was.

Het was in het verloop van 1944 dat het in ons dorp

drukker werd met de Duitse militaire bewegingen.

| 17

Delwijnen jaren veertig. De Eng 3, geboortehuis van Joost A. Vos

paarden door zijn toedoen behouden. Op zekere ochtend werd er door de Duitsers een varken uit ons varkenshok gehaald. Het beest werd geslacht om als voedsel te dienen voor de sol-daten. Weer zorgde die ‘Feldwebel’ ervoor dat wij als gezin en familie de helft van het varken kregen.

Bommen en granatenOp een keer werd er een kanon opgesteld vlakbij ons huis. Dat kanon zou een gebied ten zuiden van de Maas kunnen beschie-ten. Maar dat geschut stond zodanig gericht dat de af te schie-ten granaten tussen ons woonhuis en de vee/hooischuur zouden doorgaan met alle eventuele gevolgen van dien. Daarom zou-den mijn broer en ik de nachten doorbrengen in de boerderij van mijn tante aan de andere zijde van het dorp waar nog een twaalftal mensen de nacht doorbracht op het stro op de deel in het achterhuis.

Dorp in rouwHet was in september 1944, toen we nog niet waren geëvacu-eerd, toen mijn broer en ik ’s morgens heel vroeg wakker wer-den door het gekrijs, gegil en gehuil van onze buurvrouw en haar gezinsleden. Haar zoon Wim van Leeuwen, onze buurjon-gen, was met nog twee anderen, Werner en Louwerse, in Kerkwijk dood aangetroffen door een terreuractie van de Duit-sers. Dit voorval dompelde ons gehele dorp in smartelijke rouw.

Hoeven met jute zakkenHet was in de oudejaarsnacht van ’44-’45 dat mijn vader met paard en wagen, in opdracht van de Duitsers, goederen moest vervoeren van Nederhemert naar Hedel. Hierbij moest hij het paard voorzien van jute zakken aan zijn hoeven zodat de En-gelsen die aan de overkant van de Maas lagen, niets van het transport zouden merken en hem niet zouden beschieten.

Evacuatie en de tyfusIn het prille begin van 1945 moesten we ons dorp verlaten vanwege de evacuatieverplichting. Gelukkig konden wij terecht bij onze familie in Zaltbommel waar we met de luchtbandenwagen met levensbehoeften, een paard, een paar koeien en varkens onderdak vonden aan de Steenweg. Juist in die tijd was ook de tyfus uitgebroken. Mijn vader en ik werden daarmee besmet zodat we, vervoerd op een bolderwagen met wat stro, in de als tyfusbarak ingerichte school in Brakel terecht kwamen. Na weken met hoge koorts werden we na enkele maanden beter verklaard. Op 19 april, de verjaardag van mijn moeder, zijn we in een koets door Ad Spiering uit Zalt-bommel weer netjes thuis gebracht.

| 18

Aan het woordPoederoijen

Adrianus maakte tijdens de oorlog deel uit van een Veense verzetsgroep. In deze verzetsgroep zaten mannen die uit volle overtuiging de strijd aangingen en daarvoor alles op het spel zetten. De Veense verzetsgroep bestond uit Wim Colet, Kees Hazeleger, Gert Tameris en Cor van Ballegooijen. De groep stond onder leiding van Huib van der Maaden. Het feit dat Jan bij een Veense verzetsgroep verzeild was geraakt had te maken met zijn vriendin Ina Hazeleger die uit dat dorp af-komstig was. Kees Hazeleger, zijn toekomstige zwager, maakte deel uit van deze verzetsgroep. Veel van hun verzets-werk is niet bekend. Wel hielpen ze onder andere een Engelse piloot toen hij in vijandelijk gebied terecht kwam. Ook werk-ten zij mee aan de ontsnapping van enkele Zaltbommelse jo-

Adrianus van Zee, Poederoijens verzetstrijder Adrianus (verzetsnaam “Jan”) van Zee geboren op 14 september 1917 was de zoon van smid Adrianus van Zee en Gerritje van Ooijen uit Poederoijen. Adrianus woonde in Geldermalsen en was evenals zijn vader ook smid van beroep. Hij woonde in Geldermalsen omdat hij werkte bij zijn broer Jan. Die had daar een smederij annex fietsenmakerij

Adrianus van Zee

den en zetten zij onderduikers uit noord Nederland van Poe-deroijen per roeiboot over naar Veen. Door verraad kwam de groep ten slotte ten val.

De verzetsgroep had namelijk een gedeserteerde Duitse jongen in de groep opgenomen. Echter nadat het Land van Heusden en Altena door het Ardennenoffensief weer volstroomde met Duitse soldaten, voegde hij zich weer bij zijn Duitse kamera-den. Rond de kerstdagen van 1944 werden de verzetsstrijders na verraad door die gedeserteerde Duitse jongen, met groots machtsvertoon één voor één opgepakt. Adrianus sliep ten tijde van de overval op zolder in het huis van Kees Hazeleger. Bei-den werden opgepakt en in hun ondergoed per keukenwagen weggevoerd. Het verhaal gaat dat zij later aan elkaar geketend te voet zijn weggevoerd naar Zaltbommel en daar op transport gesteld zijn naar Utrecht om uiteindelijk in de gevangenis aan het Wolvenplein te belanden. Adrianus werd verhoord door de Utrechtse SD. Hij werd daar brutaal in elkaar geslagen. Ook zijn broer Gerrit van Zee zat voor verhoor opgesloten in het-zelfde SD gebouw.

Op de Veluwe bij de Woeste Hoeve werd in de nacht van 6 op 7 maart 1945 een aanslag gepleegd op een hoge Duitse offi-cier, Rauter geheten. Deze raakte daarbij zwaar gewond. Di-rect daarop werden door de Duitsers represaille maatregelen genomen. Uit de gevangenis in Utrecht werden onder andere

Door: Koos Tromp

19

Adriaan van Zee, geboren 14-09-1917 te Poederoijen, omgebracht door de Duitsers op Fort De Bilt 8 maart 1945.Henk Schouten werd geconfronteerd met deze trieste geschiede-nis. Hij verdiepte zich daarin met Joop de Zeeuw, neef van Adri-aan. Informatie door personen en instanties, interviews, bekende en nieuwe documenten zijn samengebracht in een indrukwekkend klankbeeld van ca. 40 minuten. Dit klankbeeld wordt als nagedachtenis vertoond voor familie, voor degenen die hieraan op enigerlei wijze meewerkten en voor belangstellenden:

Locatie : dorpshuis “Podarwic” Burg. Posweg 1 te PoederoijenDatum : 4 mei 2015 – na de gebruikelijke dodenherdenkingToegang : gratis

KlankbeeldOver de dramatische gebeurtenissen die een einde maakten

aan het leven van Adriaan van Zee (en vele anderen)

zes personen gehaald en voor executie naar fort de Bilt overge-bracht. Daar werden zij met lotgenoten opgesloten in een luchtdichte mitrailleur bunker. In die bunker stond een lucht-pomp die continue door de gevangenen bediend moest worden om voor verse lucht te zorgen zodat ze niet stikten.

Op de bewuste 8 maart 1945 werden zij uit de bunker gehaald en een voor een voor de drie houten palen op het executie veld gezet en daar gefusilleerd. Behalve Adrianus van Zee onder-gingen nog enkele andere gearresteerde verzetslieden uit het land van Heusden en Altena en politieke gevangenen hetzelfde lot. In het totaal werden ruim 200 personen als vergelding neergeschoten.

Na eerst begraven te zijn geweest in Bilthoven, vond op 5 juli 1945 in Poederoijen zijn herbegrafenis plaats. Op zijn grafzerk, naast de Ned. Herv. Kerk, wordt verwezen naar psalm 118 ver 19. Adriaan van Zee is 27 jaar geworden.

Nog jaarlijks wordt op fort De Bilt een herdenking gehouden bij het voor de omgebrachte verzetslieden opgerichte monu-ment. Het beeld staat symbool voor het gezin dat niet meer compleet is. De lauwerkrans in de hand van de vrouw is een teken van rouw.

Bij de uitgang staat een doos waar u een gift kunt doen voor de Stichting Herdenkingsmonument. Deze Stichting draagt zorgt voor instandhouding van het monument op de executieplaats Fort de Bilt en voor de jaarlijkse herdenking van alle slachtoffers, waaronder Adriaan van Zee.

Fort De Bilt - Herdenkingsmonument

De herbegrafenis in Poederoijen waar de baar voorafgegaan wordt door kameraden uit het toenmalig verzet

|

Op de grafzerk die te vinden is aan de noordzijde van de Ned. Herv. Kerk te Poederoijen, wordt verwezen naar

psalm 118 ver 19.

“Doet mij de poorten der gerechtigheid open, ik zal daardoor ingaan,

ik zal den Heere loven”. (sv)

De letters B.S. onder de Rijks Leeuw staan voor de Binnenlandse Strijdkrachten een verzamelnaam voor de

verzetsgroepen die tijdens de oorlog vielen onder namen als Orde Dienst, Landelijke Knok Ploegen

en de Raad van Verzet.

Het herdenkingsmonument op fort De Bilt

| 20

Aan het woordZaltbommel

In de Bommelerwaard zijn veel kerktorens, fabrieksschoorstenen en hoog boven de omgeving uitstekende gebouwen, die als uit-kijkposten dienst konden doen, met behulp van explosieven vernield. De eeuwenoude monumentale Sint-Maartenstoren is echter behouden gebleven tot grote vreugde van de Bommelaars en vele anderen.

In november 1944 brachten de Duitsers een grote lading spring-stoffen aan in het onderste deel van de toren. Vanaf dat moment liepen toren en kerk gevaar. Een ongelukkige inslag van een ar-tilleriegranaat had de aangebrachte lading tot ontploffing kun-nen brengen en in de omgeving van de toren zijn verschillende granaten terechtgekomen. Maar het grootste gevaar was toch een explosie in opdracht van een Duitse legercommandant.

Velen hebben zich ingespannen om de toren te redden, goede burgers, ‘foute’ bestuurders en zelfs Duitse officieren. De moge-lijkheden voor de bezorgde inwoners van Zaltbommel om invloed uit te oefenen waren echter zeer beperkt. De Bommelerwaard was frontgebied en stond onder direct Duits militair bestuur. Dit werd uitgeoefend door de hoogste militaire bevelhebber in de re-gio. Tot dit bestuur hadden de burgers geen toegang. Zelfs het Duitse burgerlijke bestuur, dat onder leiding stond van Seyss-In-quart, had in de frontgebieden weinig te vertellen.

Vooraanstaande Bommelaars probeerden op een indirecte ma-nier hun doel te bereiken. De student Arthur van Mourik, zoon van de bekende Bommelse bierbrouwer, werd in december 1944

De Sint-Maartenstoren gered

Zeventig jaar geleden, tijdens de laatste maanden van de oorlog, liep de Sint-Maartenstoren groot gevaar te worden opgeblazen. De Duitse Wehrmacht had de gewoonte als de strijdkrachten zich terugtrokken of van plan waren dit te doen om alles te vernietigen waar de vijand voordeel uit zou kunnen putten.

‘40 /‘45

naar de Achterhoek gestuurd om de daar naartoe gevluchte bur-gemeester Jan Boll te vragen terug te keren naar Zaltbommel. Boll, die in Duitsland was geboren en opgevoed, en in 1933 lid was geworden van de NSB, had altijd goede contacten gehad met Duitse militairen en zou misschien wel in staat zijn om het militaire bestuur te bewegen de toren niet op te blazen. Boll vroeg en kreeg toestemming om terug te gaan naar Zaltbom-mel. Zijn pogingen om de legerleiding op andere gedachten te brengen hadden in eerste instantie echter weinig succes.

In april 1945 begon de tijd te dringen. De Duitsers maakten aanstalten om zich uit de Bommelerwaard terug te trekken ach-ter de Waal. In het Oorlogsdagboek van Willem van Lookeren Campagne is te lezen: ‘18 april. Vanmorgen deelt de Ortskdt. [Majoor von Mühldorfer] mij mee dat de brug morgen opgebla-zen wordt en de toren hoogstwaarschijnlijk in 2 of 3 dagen. (…) De omgeving van de kerktoren wordt ontruimd, allerwegen worden in de stad de glasruiten uitgenomen’.

Op 19 april, om 21.30 uur, belegden Boll en ir. H. Hondius, de waarnemend commissaris van de provincie, een vergadering op het gemeentehuis met twintig vooraanstaande inwoners van Zaltbommel. Boll deelde de vergadering mee dat er een laatste poging zou worden gedaan om het vernietigen van de toren te voorkomen. Hij had samen met Hondius, in overleg met Majoor Von Mühldorfer, de Ortskommandant, en overste Von Busse, een hoofdofficier van de Wehrmacht, een verklaring opgesteld die aan de deelnemers van de vergadering ter ondertekening werd

Door: Cees Kooman

| 21

voorgelegd. Hierin verklaarden de onderteke-naars plechtig dat zij, na kennis te hebben ge-nomen van de argumenten van Boll en Hon-dius, er volledig garant voor zouden staan, voor zover dat menselijkerwijs mogelijk was, dat de toren door de geallieerden niet als uit-kijkpost zou worden benut. De ondertekenaars zouden na de terugtocht van de Duitsers direct met drie man, dag en nacht, de wacht bij de toren betrekken om te verhinderen dat deze toch als waarnemingspost zou worden ge-bruikt. Door Boll en Hondius werd de verkla-ring opgestuurd naar de militaire comman-dant. Majoor Mühlendorfer ondersteunde de actie in een aparte brief.Op 25 april was er nog steeds geen zekerheid over het behoud van de toren al had Boll goede hoop zoals hij schrijft in een brief aan de ondertekenaars van de verklaring. Het bleef precair tot 5 mei, de datum waarop het Duitse leger capituleerde. Enige tijd daarna werden de explosieven uit de toren verwijderd.

Onthulling gedenkplaat 18 april 201570 jaar geleden werd de toren gered, in de laatste weken van de oorlog! Om aan dit historische feit aandacht te geven, liet de Stichting Sint Maarten sa-men met de Historische Kring en Regionaal Archief Rivierenland een ge-denkplaat maken waarop staat wat zich op 19 april 1945 heeft afgespeeld. Iedereen is van harte welkom bij de onthulling van deze gedenkplaat, op 18 april, natuurlijk in onze prachtige kerk. De onthulling van de gedenkplaat vindt plaats na de uitvoering van het Requiem van Mozart.

Vragen?Heeft u hierover vragen? Neemt u dan contact op met Binnert Heldring, Secretaris Stichting Sint Maarten. U bereikt hem op telefoonnummer 0418-513893 of via bp.heldring@xs4all.nl.

Door: Fred Keser

Er zijn nog enkele mensen in onze regio die haarfijn kunnen vertel-len over die laatste bezetting van 1940-1945. Zoals de kinderen van de van oorsprong Waalwijkse Theo van Rijen, die met zijn vrouw Maria Lombarts in 1927 in Bommel neerstreek, waar Theo was be-noemd tot hoofd van de katholieke Sint Josephschool voor jongens. Aanvankelijk woonden zij op Nieuwstraat 7. Hier kwamen zeven kinderen ter wereld. Daarna betrok het gezin in 1939 een huis aan de Gamerschestraat 50 in Zaltbommel. Daar werden tijdens de oor-log nog drie kinderen geboren. Vader en vooral moeder bereikten een zeer hoge leeftijd en negen kinderen, vijf jongens en vier meis-jes, volgen dat voorbeeld. Helaas overleed één zoon. »

Een boordkanon op zolder als souvenir van de oorlogVijf jaar Duitse bezetting. ’t Was niet de eerste keer. Ook Spanjaarden en Fransen hebben Nederland geknecht. Steeds weer moest de vrijheid bevochten worden. Vrijheid, de wens van elk volk en van ieder mens op aarde. Zou dat ooit haalbaar zijn?

v.l.n.r. Henk van Rijen, Ria Teelen-van Rijen en Hans van Rijen (foto Fred Keser)

Wie van de hier genoemde spelers de doorslag heeft gegeven bij het redden van de Sint-Maartenstoren is moeilijk te zeggen. Wellicht is het zo geweest dat door een voortdurende actie van velen, Duitse civiele bestuurders, Duitse militairen, Nederlandse nationaalsocialisten en ‘goede’ Nederlandse burgers er tegen het einde van de oorlog een situatie is ontstaan waarin geen besluit meer tot opblazen van de toren is genomen. Van een besluit om niet op te blazen is niets bekend.

Aan het woordZaltbommel

Aan het woordZaltbommel

Evacuatie naar Ammerzoden De drie oudsten herinneren zich de gebeurtenissen uit die don-kere jaren nog haarscherp. Ria Teelen-van Rijen (86), Henk van Rijen (85) en Hans van Rijen (84) vertellen over hun eva-cuatie naar Ammerzoden en over het neerstorten van een En-gelse bommenwerper. “In september 1944 waren de geallieer-den opgerukt tot onder de Maas”, vertelt Henk, “het zou zo-maar kunnen dat ook de Bommelerwaard ging vallen.” Daarom kregen de Bommelaren op 6 september om 11.00 uur het bevel de stad vóór 15.00 uur te verlaten. Iedereen moest de brug over. “Papa besloot anders”, zegt Ria,” we gingen rich-ting Gameren. Hij was van mening: ‘als we over de brug gaan komen we nooit meer thuis.’ Dus gepakt en gezakt met tien kinderen trok het echtpaar richting Gamersedijk. ”Daar wer-den we teruggestuurd”, weet Hans nog. “Vervolgens namen we via een andere route, langs de schuts-kooi (nu pand Woonlinie) over het Waluweweggetje richting Bruchem.” Een deel van het gezin vond onderdak bij de fami-lie Van Rijnsbergen in Kerkwijk. Ria liep met zusje Thea on-der begeleiding van Sjaan van Mil, die moeder Van Rijen in de huishouding hielp, door naar Ammerzoden.

De dagen daarop volgde de rest van de familie en vader Theo kreeg het voor elkaar het grote gezin onder te brengen op zes verschillende adressen. Martien en Johan van Hemert, school-juf Tilleke van Beers, de familie Van Mil, de ouders van Sjaan en Jan de Schoenlapper waren gastvrij. “Z’n echte naam weet ik niet meer”, lacht Henk. “De jongere broers bij de melkboer, ook die naam ben ik vergeten”. Ria vult aan: “ ik zat bij Jan van Dulmen.” Dag in dag uit beschietingen”, zegt Henk. Op 28 oktober moest Ammerzoden evacueren. Dus terug richting Bommel. Het gezin vond in Bruchem tijdelijk onderdak in de school samen met nog twee grote gezinnen. “We waren daar met 18 kinderen!”

Op 20 november kon de familie terug naar Bommel. Ria: “geen water, gas of elektra. Plus een aantal Ammerzodense eva-cués die bij ons op hun beurt onderdak kre-gen. Huisraad gestolen, niet door de Duit-sers overigens…Eten bij de gaarkeuken halen in de Waterstraat. Iedereen ouder dan 16 moest daar helpen aardappels schillen en groenten snijden.”

Grafsteen van Alfred Stewart Smith op de algemene begraafplaats aan de Bossche poort (foto Fred Keser)

Engelse bommenwerper neergestortDan wordt het 1 januari 1945. ’t Was prachtig zonnig weer. Hans: “de hele dag waren er geallieerde vliegtuigen in de lucht. Rond half drie, we waren aan het schaatsen, werden er bommen in de buurt bij de brug afgeworpen. De brug was kennelijk doel.” Eén bommenwerper werd door het Duitse afweergeschut getroffen; het toestel stortte achter de scheepswerf neer, waarbij Piloot Alfred Stewart Smith om het leven kwam. Henk: “na de bevrijding lag het wrak er nog steeds en wij als jonge jongens waren nieuwsgierig.” “We hebben het boordkanon er uit gehaald en mochten dat tijdelijk stallen bij aannemer Jas van Haaften, die aan de Havendijk een werkschuur had”, weet Hans nog precies. “Later hebben we het kanon op een fustenkar, die we bij slijter Van Achterberg mochten lenen, naar huis gebracht. Vader en moeder natuurlijk blij…We hebben het op zolder toegevoegd aan ons oorlogsmuseum, waar we ook al helmen en bajonetten hadden liggen.” “ Later is onze verzameling naar het museum verhuisd, ” weet Henk nog. “Och we kunnen nog uren vertellen,” zegt Ria, “het waren vaak bange tijden. Wij hebben het overleefd en dat was helaas niet voor iedereen weggelegd…”

| 22

‘40 /‘45

| 23

Het plan van Menno en Bep Kipp Menno Kipp kwam door zijn dokters praktijk met velen in contact. Zo kwam hij erachter wie wat dacht over de Duitsers. Zo kon dokter Kipp duidelijk maken aan de tak van verzet die ging over het regelen van onderduikadressen voor Joden dat hij wel Joodse mensen zou willen verbergen. Zo werd het plan bedacht om Els Weissberg- Weinberg, een Joodse vrouw, als Daisy Pereboom te laten onderduiken. Niet werken op sabbatVan augustus 1943 tot de bevrijding in 1945 was Els in het huis van Bep en Menno ondergedoken. Daarvoor stond er een advertentie in de plaatselijke krant waarin gevraagd werd naar een dienstbode voor dag en nacht voor de dokter. Onder de naam Daisy Peereboom werkte zij als hulp in de huishouding. Dat was niet altijd even eenvoudig. Zo kon Daisy op sabbat vanwege haar geloof een aantal huishoudelijke taken niet ver-vullen – die nam Bep dan over – maar het moest wel geloof-waardig blijven voor de anderen dat Daisy echt de hulp in de huishouding was. Het moest dus niet te veel in het oog lopen dat Bep altijd op sabbat die taken zelf op zich nam. Duitsers in huisGedurende het onderduiken van Els waren er Duitse militairen in het dokters huis ingekwartierd. Zij hadden de benedenver-dieping in beslag genomen. Daarbij was een kok ingekwartierd die een dochtertje had van de zelfde leeftijd als de oudste doch-ter van Menno en Bep, Courtine. Deze kok was mede daardoor erg gesteld op Courtine en stopte haar vaak suiker toe. De aan-wezigheid van deze Duitsers vrijwaarde Menno en Bep niet van huiszoekin gen door andere Duitsers. Tijdens één van die huis-zoekingen zei een Duitser tegen Daisy: “Jij ziet er niet als Ne-derlander uit.” Bep antwoordde snel: “Nee, ze komt uit Duits-land.” Waarop Daisy in vloeiend Duits antwoordde dat dit in-derdaad het geval was, waarop de Duitsers vertrokken. Gebedenboekje opetenBij een andere huiszoeking, die in 1944 plaatsvond liep het minder goed af. De jongens hadden net die dag op de dijk illegale blaadjes en kogelhulzen geraapt. Er werd toen heftig gevochten bij de dijk met de geallieerden die aan de andere kant gelegerd waren. Ze kwamen daarmee thuis net vóór de Duitsers bij het huis arriveerden voor de huiszoeking. Menno had nog net tijd om de kogelhulzen en illegale blaadjes boven in zijn nachtkastje te stoppen. Intussen had Daisy haar Joodse gebedenboekje aan Bep gegeven. Zij had ternauwernood de

tijd om het gebeden-boekje van Daisy weg te werken door een aantal bladzijden op te eten en de rest door de WC te spoelen. De ko-gelhulzen en illegale blaadjes werden echter wel ontdekt en Menno werd meegenomen en in de verder nooit gebruikte dorpsgevangenis gestopt. Daar werd hij gedurende tien dagen ondervraagd. Ze vroegen hem wat hij dacht dat er met hem zou gebeuren als ze hem aan de Grüne Po-lizei zouden overdragen. Hij antwoordde: “Dan word ik naar een kamp gestuurd en zal ik met mijn zwakke nieren bin- nen twee maanden dood zijn”. Een mooi SinterklaascadeauEr zijn verschillende verhalen over waarom die overdracht niet is uitgevoerd. De Duitse kok die in hun huis woonde had een goed woordje voor hem gedaan door te verklaren dat Menno geen vriend van de Duitsers was, maar zeker niet in het verzet zat. En dat hij bovendien een humane arts was die ook Duit-sers had geholpen en de enige arts was in de verre omgeving. Het hoofd van de Duitsers in Gameren was volgens Menno een gentleman en geen fanatieke Duitser; mede daarom nam hij het besluit hem weer vrij te laten. Zo kwam hij op Sinter-klaasavond weer vrij. Bep zei dat ze nooit zo’n mooi Sinter-klaascadeau had gekregen. Bijzondere onderscheidingMenno en Bep waren zeer zwijgzaam over wat ze meemaakten in de oorlog. Waarschijnlijk kwam dat enerzijds doordat zij beiden zeer bescheiden van aard waren en anderzijds om niet aan alle angst en verschrikkingen, die ze in de oorlogstijd heb-ben doorgemaakt, herinnerd te worden. Op donderdag 15 ja-nuari kregen zij postuum de bijzondere Yad Vashem onder-scheiding van de ambassadeur van Israel. Hun dochter Cour-tine Wit-Kipp nam die in ontvangst. Bij de uitreiking waren de families Kipp en Weissberg aanwezig.

Het bijzondere verhaal van Menno en Bep Kipp uit Gameren

Aan het woordGameren

de verder nooit gebruikte dorpsgevangenis gestopt.

tien dagen ondervraagd. Ze vroegen hem wat hij dacht dat er met hem zou gebeuren als ze hem aan de Grüne Po-lizei zouden overdragen. Hij

Bron: Ambassade Israel

nen twee

| 24

Expositie ’n Bont Palet: Feest van de VrijheidWe vieren 70 jaar bevrijding in mei 2015. Iets om bij stil te staan want vrijheid is een groot goed. De kunstenaars van Atelier ’n Bont Palet van Dagcentrum de Harmonika (van Zorggroep ’s Heeren Loo) zijn uitgenodigd om een expositie rond het thema “Vrijheid“ te maken.

Evenement / Expositie

Hoe kan je vrijheid uitbeelden in een schil-derij? Daar moest flink over nagedacht worden. De mensen van ’n Bont Palet kop-pelen vrijheid direct aan de Tweede We-reldoorlog want eerst komt de dodenher-denking en dan volgt Bevrijdingsdag. Eerst waren we onvrij en toen waren we vrij en vierden we feest. Een heel groot feest.

De bezettingstijd en vrijheid worden op een bijzondere manier verwoord en ge-schilderd. Anne Zandee schildert ‘De zwaaimolen van de vrijheid’ want mensen gingen in de zwaaimolen omdat ze zo blij zijn. Ze maken een feestje met drinken en muziek en ze dansen.Ook is er een schilderij en verhaal van Anne Frank, door Helmich Westera. Hij vertelt: “Anne Frank woonde in het Ach-terhuis, achter de boekenkast. Ze moest zich verstoppen voor die grote boef met die snor. Ze zat verstopt op zolder. Door een raampje kon ze de Anne Frankboom

zien. Hitler is een soort ziekte, die heeft al-lemaal mensen opgestookt en wilde de Jo-den uitroeien. Anne Frank is overleden in 1945. De soldaat van Oranje hielp de En-gelsen en de Canadezen om Nederland be-vrijd te krijgen. Van Soldaat van Oranje is een musical gemaakt.” In deze laatste zin legt hij een lichtvoetige link met het he-den. Aan de huidige realiteit denken meer mensen, zoals Melis de Heus, die een schilderij heeft gemaakt over de MH17

met een verhaal over deze recente oor-logsgebeurtenis. Zijn schilderij draagt de mooie titel: ‘Eigenlijk moesten we vrede hebben.’

Willa Kok laat zien wat vrede is in een schilderij met vredesduiven. Ze zegt: “Dit is wat ik vrede vind: Vredesduiven die vlie-gen waarheen ze willen. Grenzen hebben ze niet. Ze vliegen waar ze heen willen. Dat is vrijheid.” Antoine Pasnagel is ook onder de indruk van de geschiedenis van de Joodse mensen en Anne Frank en beeldt het zo uit: “Dagboek van Anne Frank. Ze schreef over de oorlog. Ze moest zich in huis verstoppen. De ster (Jodenster) was van de oorlog. Even op de jas naaien. Ze moest met de trein naar Duitsland. De rails gaat op z’n kop (in kamp Westerbork). De trein kan nooit meer verder. Nooit meer.” Thomas de Bok schildert parachutisten die gingen meehelpen bevrijden. “Ze komen op de grond en dan doen ze wat ze kunnen om te helpen.“

”Ik heb de oorlog niet meegemaakt”, wordt er gezegd. In het verhaal van Chantal Bies-heuvel lezen we: “De Duitsers zijn overal, in alle landen. Ik was er zelf niet bij. Alle landen worden verdrietig dat mensen ge-dood worden. Dat is erg. Denk aan iets leuks. De oorlog is voorbij en dat is fijn.” En zo is het! En dat is fijn en dat vieren we!

De mensen van Atelier ’n Bont Palet laten het u zien op hún manier, die zeer de moeite van het bekijken waard is. De ten-toonstelling van de schilderijen met ver-haaltjes is te zien van 8 april tot 1 juni in de publiekshal het Gemeentekantoor aan de Hogeweg 11 in Zaltbommel. Openingstijden: maandag tot en met don-derdag 08.30-17.00 uur, vrijdag: 08.30- 12.30 uur, met uitzondering van 27 april, 4, 5, 14, 15 en 25 mei.

Opdat wij niet vergeten….Deze tekst staat op het monument bij de Joodse Begraafplaats in Zaltbommel. De vele Joodse inwoners van de Bommelerwaard die weggevoerd en vermoord zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog mogen nooit vergeten worden!

In de oorlog zijn de meeste Joodse inwoners van Zaltbommel – volwassenen, hoogbejaarden, kinderen en kleuters - vergast, afgebeuld en doodgeslagen. Eén naam staat hier voor alle 58 anderen die wij niet willen vergeten: Ilse Rose. Na de Kris-tallnacht – 8/9 november 1938 – probeerden joodse ouders in Duitsland hun kinderen naar het veilige Nederland te sturen. Via opvangkampen en kindertehuizen vonden de meesten on-derdak. Kurt ( 8 jaar) en Hedwig Falkenstein (13) woonden een tijdje bij de families Joosten en Kahn in de Boschstraat. Hedwig werd in Auschwitz vergast, Kurt bleef in leven. In Bommel kwam nog een meisje wonen: Ilse Rose. Zij arri-veerde in januari 1939 in Het Zeehuis in Bergen aan Zee. Via Driebergen en Amsterdam kwam zij in augustus 1940 bij het gezin van Arnold Hes in de Waterstraat. Het meisje zong in een koortje samen met onder andere Rie Rombeek en Mies van Maaren en de joodse meisjes Elly Hes en Edith Kahn die ook vermoord zijn. Eind 1941 kreeg zij de oproep naar haar ouders in Bielefeld te gaan. Ilse vertrok. Begin 1942 stuurde Ilse een boodschap naar de familie Hes. Zij was met haar fami-lie ‘op vakantie’ in Polen. Het Bundesarchiv Gedenkbuch ver-meldt dat Ilse zich in de trein bevond die op 31 maart 1942 uit Gelsenkirchen vertrok, richting Münster – Hannover, met als eindstation het Getto van Warschau. Ilse werd 16 jaar.Alle namen van de slachtoffers zijn opgetekend in het kleinste museum van Zaltbommel: Het Mikwe.

Een Mikwe is een Joods ritueel bad. Het is een middel om spirituele reinheid te verkrijgen.Bij de renovatiewerkzaamheden in de Minnebroederstraat te Zaltbommel in 1992 werden het 19e eeuwse Mikwe, het bij-behorende regenwaterreservoir en restanten van de vuurplaats teruggevonden, onderdeel van het synagogecomplex van de voormalige Joodse gemeente Zaltbommel.In het Mikwe-museum is het bad te zien en de aangebrachte tijdslijn waarop de geschiedenis van de Joden in de Bomme-lerwaard zichtbaar gemaakt is. Ook wordt er een korte film vertoond “Een Joodse erfenis in Zaltbommel”. Daarnaast is de tentoonstelling gericht op voorlichting en educatie voor jon-geren. Het toont een stukje van de geschiedenis van de Joodse Gemeenschap die vanaf de 18e eeuw in Zaltbommel gevestigd was en die in jaren 1940 -1945 zo abrupt werd beëindigd.Ter nagedachtenis aan de Holocaustslachtoffers zijn en worden “Stolpersteine” (struikelstenen) gelegd voor de huizen waar de mensen woonden die zijn weggevoerd en nooit meer terug-keerden.Stolpersteine is een project van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig. De kunstenaar noemt ze Stolpersteine omdat je erover struikelt met je hoofd en je hart en je moet buigen om de tekst te kunnen lezen. Op de stenen zijn in een messing plaatje, de naam, geboortedatum, deportatiedatum en plaats en datum van overlijden gestanst.

Het Mikwe, Minnebroederstraat 2, 5301 AZ Zaltbommel. Vanaf mei tot en met september wekelijks geopend op zaterdag vanaf 13.30 tot 17.00 uur èn op de eerste zondag van de maand vanaf 13.30 tot 17.00 uur, met uitzondering van 14 mei (Hemelvaart) en 24 mei ( 1e Pinksterdag). Toegang is gratis. Op afspraak kan het museum ook buiten de openingstijden bezocht worden. Neem dan contact op met Aart Vos via (0418) 515 278 of met Alet Sterrenburg via 06 - 51009304

Wat is een Mikwe?Ilse Rose

25|

Het Mikwe

|

Om de Tweede Wereldoorlog en de 70 jarige bevrijding te herdenken organiserenMuseum Stadskasteel Zaltbommel, de Vier Heerlijkheden en de gemeente Zaltbommel van 18 april tot en met 31 mei in de Kloosterkapel een bijzondere tentoonstelling. Deze tentoonstelling laat aan de hand van voorwerpen

en verhalen van bewoners uit de Bommelerwaard het leven tijdens de Tweede Wereldoorlog zien.

Het is een bijzonder resultaat geworden dankzij de medewerking van bewoners! Ook burgemeester Van den

Bosch leverde een voorwerp aan, de

legerhoed van zijn oom Ab. Wij nodigen u van harte uit om een kijkje te nemen en herinneringen met elkaar te delen. Ook is het mogelijk een wandeling te maken langs diverse panden, zoals het Mikwe. Een plattegrond hiervan is verkrijgbaar op diverse locaties. Mensen raakten niet uitgepraat over hun beleving, hun herinneringen en verhalen die ze van hun ouders gehoord hebben. Kom het bekijken en beleven bij deze tentoonstelling. Het is ook goed om stil te staan – juist in deze tijd – bij deze verhalen en ons bewust te zijn van vrijheid.

Tentoonstelling: Verhalen uit deTweede Wereldoorlog“Toen ‘s middags hebben wij de wapens neer moeten leggen wat ons eerst aan de ene kant hard viel, toen ging er in ons iets om wat niet te beschrijven is”

Citaat uit korte kroniek van Theo van Eeden Petersman, vader van mevrouw Van Helden uit Aalst

Duitse flappenDe familie Van Willegen woonde in Gameren. Vader had een fietsenzaakje en zat ook in de elektri-citeit. Vader moest vaak kijken of de aggregaten werkten en als dat niet het geval was moest hij ze repareren. Hij werd met Duits geld betaald. Dat geld maakte indruk op de zoon, het waren zulke grote lappen. Een restant hiervan is op de expositie te zien. Zoon herinnert zich ook nog oude-jaarsavond 1944. Er werd toen een door de Duitsers gevorderde villa platgebombardeerd. Vader was er die dag om elf uur nog geweest en de zoon in de middag. Er waren veel doden. Er waren ook altijd veel vliegtuigen langs de Waal. Op 1 mei 1945 werd de molen ook geraakt en bescha-digd. De geschiedenis van Gameren laat veel herinneringen achter.

Een vaas van granaathulzenToen de ouders van de heer Voormans uit Zaltbommel in augustus 1943 trouwden kwam de broer van zijn vader op het idee om van granaathulzen mooie voorwerpen te maken. Hij maakte toen een vaas van granaathulzen. Deze konden ze als huwelijkscadeau geven. De broer leerde voor loodgieter en had zo meteen een mooi eindexamenstuk.

Lisette le Blanc

Tweede Wereldoorlog

Evenement / Tentoonstelling

26

en verhalen van bewoners uit de

Het is een bijzonder resultaat geworden dankzij de medewerking van bewoners! Ook burgemeester Van den

Bosch leverde een voorwerp aan, de

Feestelijke bevrijdingsrokMevrouw Boudewijn uit Ingen (Neerijnen) heeft een be-vrijdingsrok die nog van haar moeder geweest is. De rok werd na de oorlog dikwijls gedragen op Koninginnedag en andere feestelijke gelegenheden. De rok bestaat uit diverse lappen en er staan ook veel herinneringen op, zoals de geboortedatum van de dochter.

Mevrouw Van Wijk is geboren in 1942 in Brakel. Haar vader werkte als bode en haar moeder werkte bij de familie De Vries in Zaltbommel. Ze heeft veel herinneringen aan de oorlog, ook al was ze toen klein. Ze heeft nog een aantal voorwerpen uit de

Tweede Wereldoorlog, voorwerpen met verhalen. Haar moeder heeft deze opgeschreven of aan haar verteld. Zo kwamen er

regelmatig Duitse soldaten bij hen thuis. Ze aten vaak mee. Soms hadden de Duitsers onderling ook ruzie zoals de ene keer toen ze worst draaiden. Er was toen paniek in huis maar

moeder wist de boel te sussen. Drie jaar geleden vertelde de toenmalige buurjongen dat er een keer een onheilspellende sfeer was. Er waren veel vliegtuigen en er werd flink geschoten. Haar vader beschermde haar door op de grond op haar te liggen. Op een dag zou de Heer van Brakel gefusilleerd worden, maar hij was gevlucht. Ze zouden daarom allemaal doodgeschoten worden. Gelukkig was er iemand die als vrijwilliger garant wilde staan en waren de bewoners gered. Moeder kocht melk bij de boer. Een man kwam aangelopen. Hij had veel bloed aan zijn schoenen en moeder nam hem mee. Hij bleek op de vlucht en is de volgende

Brandplaatjes met Juliana gaven hoop

27

dag weggegaan. De oom van mevrouw Van Wijk, broer van vader, weigerde in dienst te gaan en woonde ook bij hen in. Hij had zijn haar laten groeien en hij werd beschouwd als “Krankedochter” en lag vaak op bed. De Duitsers die er kwamen keken niet om naar deze “Krankedochter”. Ook werd een Jood opgevangen.

De voorwerpen die bewaard zijn gebleven zijn een Duitse lepel die de Duitsers hadden laten liggen, maar ook een kaart met een portret van Prinses Juliana. De kaart werd uit het vliegtuig gegooid. Als je naar de stip keek dan zag je het portret van Prinses Juliana en dat gaf hoop. Het was een houvast in deze tijd. Ook een van de herinneringen van mevrouw Pannekoek, woonachtig in Zaltbommel, zijn de brandplaatjes, die uit het vliegtuig gegooid werden. De geallieerde piloten gooiden kleine foto’s uit hun toestellen met daarop afbeeldingen van de Koninklijke familie die in Canada verbleef. Koningin Wilhelmina en Prins Bernhard verbleven in Londen. De Duitsers hadden het in de gaten en lieten weten dat het gevaarlijke plaatjes waren die zomaar in brand konden vliegen.

|

De heer Van Strien, geboren in 1937, woont sinds 1970 in Brakel en heeft ook veel herinneringen. De familie woonde in Goudswaard. Zijn vader was vrijgesteld van

dienstplicht omdat hij de enige wagenmaker in de buurt was. De familie had stiekem een varken geslacht. Dat was natuur-lijk heel spannend en gevaarlijk. Een stuk van het varken zit nog steeds in het vet in een weckpot. Ook heeft hij een bord van 13 mei 1940. Dat hing in zijn ouderlijk huis. Het bord moest weggehaald worden toen de Duitsers bij hen kwamen. Moeder riep toen: ”jullie hebben Hitler en wij hebben onze koningin”. De Duitsers dropen af.

Rupert in de schoorsteenDe heer Mombers uit Zuilichem vond een origi-nele Rupert tijdens restauratiewerkzaamheden aan de schoorsteen van het dijkhuis op de Waaldijk. De Britten gebruikten paradummies, de zogenaamde Rupert, om de Duitse verdedi-ging in verwarring te brengen. De Rupert leek van verre afstanden net een soldaat en werd door de Britten gedropt. Mombers vertelt over zijn Rupert dat deze waarschijnlijk tijdens de Tweede Wereldoorlog in Zuilichem is neergeko-men. De pop is halverwege de schoorsteen blij-ven hangen. De parachute ontbreekt. Parachu-testof was in die tijd zeer geliefd om er jurken van te maken.

Een varken in een weckpot

|

RMoos van Straaten (derde rij, 5e van rechts) en Louis Joosten (vierde rij, 3e van rechts) zongen in het Zaltbommels mannenkoor. In april 1940 zongen zij nog mee in de Matthäus Passion van Bach. In 1943 werden zij vermoord. Foto Collectie Regionaal Archief Rivierenland.

Requiemop 18 april

van Mozart

Oorlogsslachtoffers in BommelerwaardHet vieren van bevrijding betekent ook stilstaan bij de gevolgen van onvrijheid. Aan het begin van de festiviteiten in de gemeente herdenken we dan ook dat er in de Bommelerwaard vele slachtoffers zijn van de Tweede Wereldoorlog. Slachtoffers door afzwaaiende bommen in Hurwenen en Bruchem, door artilleriebeschietingen en ontploffing van munitie in Kerkwijk, door executies van burgers uit Aalst en Zaltbommel, door verdrinking bij verzetswerk, door uitbraken van besmettelijke ziekten door de slechte hygiënische toestanden, etc. Maar vooral de moord op tientallen Joodse inwoners (mannen, vrouwen en kinderen) raakt ons nog altijd diep. Om al deze omgekomen mensen te herdenken voeren wij Mozart’s Requiem uit.

Op zaterdag 18 april wordt in de Sint Maarten het Requiem van Mozart uitgevoerd door het Koninklijk Zaltbommels Mannenkoor - Belcanto gemengd koor, solisten en het Zaltbommels Begeleidingsorkest. Om iedereen te laten genieten van deze prachtige muziek en samen de start van 70 jaar bevrijding te vieren is het concert gratis toegankelijk.

Evenement / Herdenkingsconcert

Koorleden met Joodse achtergrond en de KultuurkamerInwoners met een Joodse achtergrond waren ook lid van het Koninklijk Zaltbommels Mannenkoor en Dameskoor Excelsior. Twee mannen, Moos van Straaten en Louis Joosten zongen bij de bassen. Toen de oorlog uitbrak waren zij al ruim 20 jaar lid van het koor. Op bijgaande foto uit 1928 staan zij al. In het voorjaar van 1940 zongen ze nog mee in de vijfde uitvoering van de Matthäus Passion van Bach in de grote Sint Maarten. In november 1941 moesten ze van het koor af. In maart 1942 weigerden het Zaltbommels Mannenkoor en dameskoor Excelsior lid te worden van de Kultuurkamer. Het koor stopte met repeteren en uitvoeren. Na de oorlog startten ze weer. In hun eerste jaarvergadering in januari 1946 werden de vermoorde Joodse mannen herdacht: “Op uitzondering van twee kwamen allen terug, maar zij die waarschijnlijk niet meer terugkomen zijn onze trouwe leden Moos van Straaten en Louis Joosten. Deze twee mensen moesten bedanken als lid van onze vereniging. Wat dat voor onze Moos, die 22 jaar lid was van onze vereniging heeft betekend, laat zich indenken. Maar wij, bestuur dirigent en leden zullen hen nimmer vergeten. Mochten zij door het brute geweld gevallen zijn. Zij rusten in vrede.”

Zij rusten in vredeMet het uitvoeren van het Requiem van Mozart wil KZM-Belcanto het “Zij rusten in vrede” muzikaal verwoorden. In samenwerking met de Stichting Mikwe worden voorafgaand aan het concert korte beelden vertoond van de vermoorde koorleden en hun gezinnen.

Het Requiem behoort tot de meeste geliefde en gewaar-deerde werken van Mozart. De uitvoering is op zaterdag 18 april 2015 om 20.00 uur in de Grote of Sint Maartenskerk te Zaltbommel. De toegang is gratis dankzij diverse sponsoren.

Janny Lagendijk, voorzitter KZM-Belcanto en MOCZ

Mozart’s Requiem

28

| 29

RSamen musiceren voor eigen publiekHet Koninklijk Zaltbommels Mannenkoor en dameskoor Excelsior gingen in 1994 samen met de Vereniging Opera en Belcanto Bommelerwaard (KZM-Belcanto). Jaarlijks worden grote koorwerken gebracht met professionele solisten en semi-professineel orkest. Corné Mooibroek is de inspirerende dirigent. In november 2014 klonk nog de Messiah van Händel voor ruim 300 mensen.

Sinds 2014 wordt het koor begeleid door het Zaltbommels Begeleidingsorkest, bestaande uit docenten en leerlingen van de vereniging Muziekonderwijscollectief Zaltbommel (MOCZ), aangevuld met ervaren amateurs uit de regio en professionals. De twee verenigingen, KZM-Belcanto en MOCZ willen de inwoners van de Bommelerwaard zo de kans geven om samen -jong en oud- te musiceren en voor eigen publiek uit te voeren.

29

Onthulling gedenkplaat

door de Stichting Sint Maarten

KONINKLIJK ZALTBOMMELS MANNENKOOR - BELCANTO

GEMENGD KOOR

REQUIEMMOZART

Sopraan Elma van den Dool

Alt Liesbeth van der Loop

Tenor Matthew Smith

Bas Palle Fuhr Jørgensen

Orkest Het Zaltbommels Begeleidingsorkest

Algehele leiding Corné Mooibroek

ZATERDAG 18 APRIL 20.00 UURSint-Maartenskerk Zaltbommel - Toegang vrij

KONINKLIJK ZALTBOMMELS MANNENKOOR - BELCANTO

Elma van den Dool

Liesbeth van der Loop

Matthew Smith

Onthulling gedenkplaat

door de Stichting Sint Maarten

BEVRIJDINGJAARHERDENKINGS

CONCERT

Dit concert is mede mogelijk gemaakt door o.a. Gemeente Zaltbommel en de Van Voorden Stichting

ColofonHet magazine 70 jaar bevrijding is gemaakt in opdracht van de gemeente Zaltbommel.

Interviews: Gerrit Verkuil, Fred Keser, Piet van Asseldonk, Koos Tromp, Angela de Weert, Henk Fonteyn, Joost Vos, Ambassade van Israël

Redactie: Gemeente Zaltbommel, Oranjeverenigingen, ’n Bont Palet, Koninklijk Zaltbommels Mannenkoor - Belcanto gemengd koor, Stichting Mikwe, Rood-wit-blauw & wittebrood, Stichting Sint Maarten, Gradus Kruitwagen, Ronny van Hoften, Leo Weyman, Friends Events, Stadskasteel Zaltbommel, Stichting De Vier Heerlijkheden Brakel, Historische Kring Bommelerwaard, Stichting Gilde van Stadsgidsen Zaltbommel

Grote dank aan alle sponsoren en iedereen die een bijdrage levert aan alle activiteiten rondom 70 jaar bevrijding.

Coördinatie: Thea Grasman, Margot Schreuders-Verkuil

Fotografie: Gemeente Zaltbommel, Bas Moerman, Stadskasteel Zaltbommel, Majo Slosser, Spaanstad Foto, ’n Bont Palet, Stichting Mikwe Zaltbommel, Regionaal Archief Rivierenland, Cor de Kock

Concept en realisatie: Creatie Het Kontakt Edities, Martijn van Vliet, Machteld de Graaff

Oplage: 13.000 exemplaren

Overname van artikelen is in beginsel toegestaan mits vooraf toestemming van de uitgever of de gemeente is verkregen. Wij besteedden veel aandacht en zorg aan de inhoud en samenstelling van dit magazine. Desondanks kunnen we niet garanderen dat alle gegevens in het magazine volledig en/of juist zijn. Beweringen en meningen, geuit in artikelen en mededelingen op de pagina’s van dit magazine, zijn die van de auteur(s) en niet (noodzakelijkerwijs) die van de gemeente Zaltbommel.

Klachten over de verspreiding? Bel 0183 - 638 055

Gemeente ZaltbommelPostbus 10002, 5300 DA Zaltbommel14 0418Info@zaltbommel.nlwww.zaltbommel.nlFacebook.com/gem_zaltbommelTwitter.com/gem_zaltbommel

Colofon

ALLE SPONSOREN BEDANKT!

Eljo Exalto Transport BV

Heins-van Zijl

Bloemenboetiek Sonia

Van Voorden Stichting

Blycolin Textile Services BV

Bram van Tuyl koel- en vriestransport B.V.

Alewijnse Zaltbommel

Promac BV

FSV Accountants B.V. + Adviseurs

Sachem Europe B.V.

Dirma bloem & stijl

Rabobank Bommelerwaard

Gemeente Zaltbommel

| 30

Oranjevereniging Trouw aan Oranje AalstProgramma voor Koningsdag, maandag 27 april.Alle activiteiten vinden plaats in en rondom dorpshuis ‘t Gement en sporthal de Maayenbogerd in Aalst.

Tijd Activiteit07.00 uur Bombarieoptocht07.45 uur Bombarieontbijt09.29 uur Oplaten ballonnen09.30 uur Aubade13.30 uur Kindervrijmarkt13.30 uur Speelland13.30 uur Start Fietspuzzeltocht17.30 uur Prijsuitreiking fietspuzzeltocht

Oranjevereniging Prinses Beatrix Wilhelmina Armgard Brakel

Programma voor Oranjeweek 27 april tot en met 9 mei.Alle activiteiten op Koningsdag, maandag 27 april vinden plaats op het Marktplein in Brakel, de rest van de activitei-ten zijn op de Wielaag, het terrein voor Huis Brakel.

Datum Tijd ActiviteitMaandag 27 april 7.00 uur Herauten 08.30 uur Kinderontbijt 09.45 uur Aubade 10.00 uur Kinderspelen 12.00 uur Ballonnen oplaten 13.00 uur Zeskamp 17.00 uur Auto puzzelrit 20.30 uur Uitreiking prijzen puzzelrit + OranjefeestZaterdag 2 mei 19.00 uur Aanvang ploegen 20.00 uur PloegenavondMaandag 4 mei DodenherdenkingDinsdag 5 mei Bevrijdingsdag 09.00 uur Inleveren taarten ‘heel Brakel bakt’ 10.00 uur Vrijmarkt en binnen halen bevrijdingsvuur 11.00 uur Uitreiking ‘heel Brakel bakt’ 14.00 uur Streetdance workshop 19.00 uur ZeepkistenraceWoensdag 6 mei 14.00 uur Modeshow 19.00 uur Kinderbingo 20.30 uur Bingo volwassenenDonderdag 7 mei 19.00 uur KinderdiscoVrijdag 8 mei 20.30 uur Lampionnenoptocht, tent openZaterdag 9 mei 16.00 uur BBQ 20.30 uur Playbackshow + uitslag zeskamp

Oranjevereniging Kerkwijk, Bruchem en DelwijnenProgramma voor Koningsdag, maandag 27 april.Alle activiteiten vinden plaats op het sportpark van VV-Kerkwijk.

Tijd Activiteit09:15 uur Bombarietocht10:00 uur Aubade11:00 uur Start spellen met als thema13:30 uur Einde spellen13:45 uur Prijsuitreiking14:00 uur Start vrijmarkt en

beachvolleybaltoernooi

Evenement / Oranjefeesten

Programma rondom Koningsdag Oranjeverenigingen

|

Oranjevereniging Gameren/NieuwaalFeestweek 2015, alle activiteiten zijn in de tent aan de Rondweg in Gameren.Programma 24 april tot en met 2 mei.

Datum Tijd ActiviteitVrijdag 24 april 20.30 - 01.00 uur 90’s partyZaterdag 25 april 20.30 - 01.00 uur Après-ski on TourMaandag 27 april 11.00 - 17.00 uur Braderie 17.00 - 23.00 uur Puur NL in feesttentDinsdag 28 april 14.00 - 16.00 uur KinderbingoWoensdag 29 april 20.00 uur QuizavondDonderdag 30 april 15.00 uur ClownVrijdag 1 mei 20.30 - 01.00 uur Radio 538Zaterdag 2 mei 19.30 uur PlaybackshowZaterdag 2 mei 19.30 uur Playbackshow

Oranjevereniging Oranje Trouw NederhemertProgramma voor Koningsdag, maandag 27 april.Alle activiteiten zijn op het terrein van de Gebroeders Vos aan de Kapelstraat in Nederhemert.

Tijd Activiteit10.00 uur Kindervrijmarkt12.00 uur Zeepkistenrace15.00 uur Foto-fietspuzzeltocht

Oranjevereniging Juliana PoederoijenProgramma voor Koningsdag, maandag 27 april en dinsdag 5 mei. Alle activiteiten vinden plaats in en rond dorpshuis Podar-wic, de bedrijvendag is bij de bedrijven in Poederoijen.

27 april ‘s morgens Aubade en pro-gramma met de jeugd

’s middags Activiteiten met thema ‘Techniek en Toekomst’

‘s avonds Avondprogramma5 mei Bedrijven open dag

Oranjevereniging Trouw aan Oranje ZuilichemProgramma voor Koningsdag, maandag 27 april.Alle festiviteiten vinden plaats bij Dorpshuis Den Ham.

Tijd Activiteit08.00 uur Koningsontbijt09.00 uur Bombarieoptocht10.00 uur Aubade10.30-12.00 uur Kindermarkt/kofferbakverkoop13.30 uur Vossenjacht voor kinderen13.30 uur Darten16.00 uur Fietspuzzeltocht18.30 uur BBQ

Oranje Comité Zaltbommel

Programma voor Koningsdag, maandag 27 april.

Tijd Plaats Activiteit09.15 uur Portage Kinderoptocht10.00 uur Wielewaal Aubade10.15- 13.00 uur Markt Kinderspelen,10.30- 13.30 uur Gamerschestraat Kindervrijmarkt10.15- 13.00 uur Markt Knutselen met de

scouting11.00- 13.00 uur Markt Evenement door Bodyline11.00- 13.00 uur Markt Sport en spel

activiteit13.30- 15.00 uur Markt Simultaan schaken

met de Jeugd-schaakclub

31Wijzigingen in de programma’s voorbehouden

| 32

De parade is een eerbetoon aan onze bevrijders. Kom het beleven en bekijken! De eigenaren zijn meer dan bereid om te vertellen over hun auto, de interesse in WOII en de dankbaarheid voor onze vrijheid. Misschien mag u na overleg met de bestuurder zelfs even plaats nemen achter het stuur van een stukje militaire historie!

Bijzondere oorlogsvoertuigenDe Koninklijke Landmacht komt met modern materiaal. Er zijn ook voertuigen uit de oorlog aanwezig van de vereniging Wheels. En sommige deelnemers dragen uniformen uit die tijd om het plaatje compleet te maken. Zeer indrukwekkend om te zien! Meestal zijn het Amerikaanse voertuigen waar in de oorlog honderdduizenden van zijn gemaakt. Die voertuigen zijn dus 70-75 jaar oud en ondanks hun leeftijd over het algemeen best betrouwbaar. De Jeep rijdt bijna als een moderne auto, maar de grotere voertuigen vragen meer werk. Vooral het schakelen is een kunst.

Parade militaire voertuigen op 2 mei

Herdenking Prinses Irene Brigade in HedelDe parade start om 09.00 uur met een herdenkingsceremonie bij het monument aan de Koningin Wilhelminastraat in Hedel. Hier herdenken we de gevallenen van de Prinses Irene Brigade in april 1945. Deze Nederlandse Brigade veroverde in de laatste weken van de Tweede Wereld Oorlog een bruggenhoofd over de Maas in Hedel. Bij deze actie vielen 12 dodelijke slachtoffers en nog eens 39 gewonden. Na een kranslegging van de burgemeesters van Zaltbommel en Maasdriel vertrekken de voertuigen voor een rit door de Gemeente Zaltbommel.

RouteNa de herdenking gaat de colonne via Bruchem, Kerkwijk, Delwijnen, Nederhemert, Aalst, Poederoijen, Brakel, Zuilichem, Nieuwaal en Gameren naar Zaltbommel. In enkele kernen houdt de colonne voor korte tijd halt zodat u de voertuigen van dichtbij kunt bewonderen. Om 14.45 uur heet burgemeester Van den Bosch samen met de veteranen van de gemeente de colonne welkom op de Steenweg tussen restaurant Bommelwok en restaurant La Provence. De colonne staat tussen 15.00 en 16.00 opgesteld voor De Verdraagzaamheid. Iedereen is welkom!

Brakel

Poederoijen

Zuilichem

Aalst

NieuwaalGameren

Delwijnen

Wellseind

Kerkwijk

Well

HedelAmmerzoden

Bruchem

Zaltbommel

Velddriel

Hoenzadriel

Kerkdriel

Alem

Rossum

HurwenenHeerewaarden

Nederhemert-Noord

Nederhemert-ZuidBern

Brakel

Poederoijen

Zuilichem

Aalst

NieuwaalGameren

Delwijnen

Wellseind

Kerkwijk

Well

HedelAmmerzoden

Bruchem

Zaltbommel

Velddriel

Hoenzadriel

Kerkdriel

Alem

Rossum

HurwenenHeerewaarden

Nederhemert-Noord

Nederhemert-ZuidBern

neeurrweneweneenurwenennennenwerwrwrHu eeeeeeuuuuuuuuuuuuuu wwwwwwHHHH nnnnnnnnnnwwwwrrrrrrrrrr eenewwww eeeeee erwerHHurwenen

Op 2 mei komt een bijzondere parade van oude en nieuwe militaire voertuigen langs alle kernen in de gemeente ter herdenking van de bevrijding in 1945.

Meerijden met uw militaire voertuig?Bent u eigenaar van een oud militair voertuig uit de Bommelerwaard, en wilt u graag deelnemen aan deze colonne? Neemt u dan contact op met Gradus Kruitwagen. U bereikt hem via Gkruitwagen@gmail.com.

Viering

| 33

Brakel

Poederoijen

Zuilichem

Aalst

NieuwaalGameren

Delwijnen

Wellseind

Kerkwijk

Well

HedelAmmerzoden

Bruchem

Zaltbommel

Velddriel

Hoenzadriel

Kerkdriel

Alem

Rossum

HurwenenHeerewaarden

Nederhemert-Noord

Nederhemert-ZuidBern

Brakel

Poederoijen

Zuilichem

Aalst

NieuwaalGameren

Delwijnen

Wellseind

Kerkwijk

Well

HedelAmmerzoden

Bruchem

Zaltbommel

Velddriel

Hoenzadriel

Kerkdriel

Alem

Rossum

HurwenenHeerewaarden

Nederhemert-Noord

Nederhemert-ZuidBern

neeurrweneweneenurwenennennenwerwrwrHu eeeeeeuuuuuuuuuuuuuu wwwwwwHHHH nnnnnnnnnnwwwwrrrrrrrrrr eenewwww eeeeee erwerHHurwenen

Een wandeling onder leiding van een gids door de Bommelse ves-ting is op zich al een spannende tocht door de historie. Maar het Gilde van Stadsgidsen heeft nu wel een heel bijzondere wandeling georganiseerd. In samenwerking met het TRIP bieden zij speciaal voor de herdenking van zeventig jaar bevrijding een bijzondere wandeling aan.

Terug naar 1940-1945We gaan terug naar die vijf bange jaren van on-derdrukking. De wandeling door de nauwe straat-jes wordt uitgebreid met aan de oorlogsjaren ge-relateerde herinneringen. Zoals het gedeeltelijk afbreken van de Gasthuistoren, het laden van de Sint-Maartenstoren met springstof en de gaar-keuken. Maar ook de onderduikperiode van twee Joodse families in hotel Gottschalk en de overval daarop door de Wehrmacht. De huizen waar Joodse families hebben gewoond met hun ver-haal daarachter en de tyfusbarakken in de Rikkersschool. Dat is slechts een kleine greep, de gidsen weten nog meer verhalen.

Chinees restaurant Quo Ching in de Bommelse Waterstraat waar in de oorlogsjaren Hotel Gottschalk gevestigd was. Op 8 juli 1944 speelde zich hier een groot drama af. In de Kloosterkapel is de DVD te zien waarop Alex Hes, een van de onderduikers in het hotel, zijn verhaal vertelt. (foto Fred Keser)

Terug naar de oorlog met stadswandeling

van het Gilde van Stadsgidsen

Meedoen?Deelname aan de wandeling kan op zaterdag 2 mei om 13.00 en om 13.30 uur vanaf het TRIP aan de Markt. Wilt u zich vooraf aanmelden bij het TRIP? Dat kan via telefoonnummer 0418-648774 of via info@tripzaltbommel.nl. Er is plaats voor 40 personen. Bij een grotere belangstelling is er een extra wandeling op dinsdag 5 mei om 13.30 uur De kosten zijn € 3,00 per per-soon inclusief een kopje koffie bij de Hema na afloop van de wandeling.

Info: www.tripzaltbommel.nl en www.stadsgidsenzaltbommel.nl

| 33

Stadswandeling

|

Herdenkingen Bij de herdenkingen zijn een of meerdere leden van het college van B&W en andere afgevaardigden van de gemeente aanwezig. Ook ú nodigen wij uit om hierbij aanwezig te zijn. Het programma van de herdenkingen dit jaar is als volgt: 18.00 uur Zaltbommel Herdenkings bijeenkomst

Gasthuiskapel, daarna stille tocht 19.00 uur Aalst Begraafplaats aan de Prins

Hendrikstraat in Aalst19.00 uur Brakel NH Begraafplaats aan de Markt in

Brakel19.00 uur Bruchem/ Begraafplaats aan de Molenstraat inKerkwijk Bruchem19.00 uur Gameren Begraafplaats aan de Prins Willem-

Alexanderstraat in Gameren19.00 uur Nederhemert Algemene begraafplaats, Molenstraat 2

in Nederhemert19.00 uur Nieuwaal Begraafplaats aan de Kerkstraat in

Nieuwaal

19.00 uur Poederoijen NH begraafplaats aan de Dorpsweg in Poederoijen

19.00 uur Zuilichem Algemene Begraafplaats aan de Maas-Waalweg in Zuilichem

Herdenkingsbijeenkomst en concertIn de Gasthuiskapel in Zaltbommel is van 18.00 tot 18.45 uur een herdenkingsbijeenkomst met gastsprekers en muzikale begeleiding. De toegang tot de Gasthuiskapel is gratis.

Stille tochtDe stille tocht in Zaltbommel begint om 18.50 uur. De tocht start bij de Gasthuiskapel in de Gasthuisstraat, voert langs het stadhuis aan de Markt en eindigt bij de Algemene Begraafplaats. Kijk voor de route van de stille tocht op www.zaltbommel.nl.

De herdenkingsbijeenkomst en de stille tocht zijn georganiseerd door het 4 mei comité Zaltbommel.

Dodenherdenkingen Op 4 mei herdenkt de gemeente Zaltbommel hen die zich hebben ingezet om vrijheid te krijgen en te behouden én door oorlogsgeweld en bij vredesmissies over de hele wereld om het leven zijn gekomen. Net als andere jaren houden wij in verschillende kernen in onze gemeente herdenkingen en is er een Stille Tocht. U bent hierbij van harte welkom.

Oproep van de burgemeesterBurgemeester Van den Bosch nodigt ook alle kinderen uit om tijdens de herdenkingen op 4 mei bloemen te leggen op de graven van oorlogsslachtoffers. De witte anjers worden door de gemeente op 4 mei beschikbaar gesteld en uitgereikt bij de begraafplaatsen.

Wijzigingen zijn voorbehouden. Voor meer informatie kunt u terecht bij Kabinetszaken, mjschreuders@zaltbommel.nl, telefoonnummer 14 0418.

|

19.00 uur Nieuwaal Begraafplaats aan de Kerkstraat in

www.zaltbommel.nl.

De herdenkingsbijeenkomst en de stille tocht zijn georganiseerd door het 4 mei comité Zaltbommel.

Oproep van de burgemeesterBurgemeester Van den Bosch nodigt ook alle kinderen uit om tijdens de herdenkingen op 4 mei bloemen te leggen op de graven van oorlogsslachtoffers. De witte anjers worden door de gemeente op 4 mei beschikbaar gesteld en uitgereikt bij de begraafplaatsen.

Wijzigingen zijn voorbehouden. Voor meer informatie kunt u terecht bij Kabinetszaken, mjschreuders@zaltbommel.nl, telefoonnummer 14 0418.

34

Herdenking

| 35

Het plein voor restaurant De Verdraagzaamheid is op 5 mei de locatie van een speciaal openluchtconcert. Vanaf 19.30 uur bent u getuige van een bijzondere samenwerking tussen de leden van het Bevrijdingsorkest en Popkoor Zinder. Het repertoire van deze avond bestaat uit klassiekers zoals de bekende muziek uit Soldaat van Oranje, maar ook gezellige meezingers zullen niet ontbreken op het programma. Toegang is gratis.

Bevrijdingsconcert5 mei, Waalkade Zaltbommel

Bevrijdingsorkest en Popkoor Zinder. Het repertoire van

Bevrijdingsconcert

Bevrijdingsorkest Gemeente ZaltbommelTer gelegenheid van de viering van 70 jaar bevrijding richtten wij een pro-jectorkest op dat tijdens het concert op 5 mei zal optreden. Het gezel-schap bestaat uit zo’n 30 muzikanten die lid zijn van één van de muziek-verenigingen in de gemeente Zaltbommel. Het merendeel is lid van de fanfarecombinatie Juliana-Concordia uit Gameren-Nederhemert. Er doen ook leden mee van fanfare De Volharding uit Kerkwijk, fanfare Prins Hen-drik uit Aalst en de Zaltbommelse harmonie Generaal Karel v.d. Heijden.

DirigentHet Bevrijdingsorkest staat onder leiding van Jan Nellestijn. Hij is sinds 2008 dirigent van fanfarecombinatie Juliana-Concordia uit Gameren-Ne-derhemert. Tijdens zijn studie aan het Arnhems Conservatorium volgde hij diverse masterclasses en kwam er steeds meer interesse voor het dirige-ren. Aldus startte hij met de eerste fase van het directie diploma HaFaBra (harmonie, fanfare & brassband). In 1997 werd Jan benoemd als kapel-meester bij het Fanfarekorps Koninklijke Landmacht (FKKL) te Vught. Zijn masterstudie directie volgde hij aan het Tilburgs conservatorium. Tussen 2000 en 2006 was Jan chef-dirigent van het FKKL. Tegenwoordig schrijft hij, vaak in opdracht, arrangementen en transcripties voor blaasorkesten. Tevens zit hij veelvuldig in diverse jurycommissies (concertfestivals, diri-gentenexamens e.d.). Regelmatig geeft hij, als vervangend docent, direc-tieles HaFaBra aan het conservatorium.

Popkoor ZinderPopkoor Zinder bestaat sinds 13 oktober 1998 en zingt algemeen toegan-kelijke, populaire hedendaagse muziek in koorvorm, afgewisseld met solo’s en kleine groepen, veelal met instrumentale begeleiding. Daarbij wil het koor zich nadrukkelijk onderscheiden door een eigen sound, repertoire-keuze en uitstraling. Zinder bestaat uit circa 60 leden, optimaal verdeeld over de verschillende stemgroepen. Het koor heeft verscheidene keren zijn opwachting gemaakt bij muzikale evenementen en zet geregeld een grote

Bevrijdingsvuur komt naar ZaltbommelVoor het concert begint, brengen lopers vanuit Nieuwaal het bevrijdingsvuur naar Zaltbommel. Zij hebben dit vuur de nacht ervoor opgehaald in Wageningen. IJsclub Nieuw-Vios uit Nieuwaal organiseerde het ophalen van het vuur uit Wageningen.

theaterproductie op de planken. Popkoor Zinder staat sinds 2002 onder leiding van dirigent Stef Fennis.

Wij zorgen voor veel zitplaatsen, zodat zo veel mogelijk mensen zittend kunnen genieten van het concert. Wij hopen dat het erg druk wordt. U mag natuurlijk ook uw eigen stoel meenemen, dan bent u verzekerd van een zitplaats!

Evenement / Bevrijdingsconcert

| 36

Massale picknick op Bevrijdingsdag 5 mei 2015

Op 5 mei vanaf 14:30 uur ’s middags is er een massale picknick aan de oe-vers van de Waal. In Zaltbommel is de picknickplaats op het strandje naast het Shell-schip en in Gameren op het strandje bij de oude steenfabriek. Tus-sen 15.00 en 16.00 uur wordt het wittebrood u vanuit de lucht toegewor-pen! Neem uw picknickspullen mee, kom in het RoodWitBlauw gekleed en neem uw RoodWitBlauwe picknickkleed mee. Operatie MannaDe Vredesactie met het wittebrood is een verwijzing naar ‘Operatie Manna’ in het laatste oorlogsjaar waarbij de hongerende Nederlandse bevolking vanuit vliegtuigen werd bevoorraad met voedselpakketten.Meer informatie leest u op www.beeldvanoranjelinten.nl.

In 2015 is het 70 jaar geleden dat Nederland werd bevrijd. Langs beide oevers van de Waal wordt dat groots gevierd met het evenement ‘Rood-Wit-Blauw & Wittebrood’.

Evenement / Bevrijdingsdag

Vertoon uw kunsten langs de Waal op 5 mei!Wilt u de picknick opluisteren met muziek, theater of iets anders? Wij nodigen iedereen, zowel amateurs als professionals, uit om tijdens de picknick langs de Waal hun kunsten te vertonen. Zo wordt het een volksfeest pur sang om de bevrijding te vieren: “Geef 70 jaar bevrijding een gezicht!” Heeft u interesse om uw kunsten te vertonen? Neemt u dan contact op! Gameren: Piet van Wesemael via pietvanwesemael@kpnplanet.nlZaltbommel: Joep Beliën via joepbelien@chello.nl

rood - wit - blauwe

Op dinsdag 5 mei kunt u aan de Waalkade in Zaltbommel genieten van een spetterende vuurwerkshow boven de Waal. De vuurwerkshow vindt plaats

aansluitend aan het bevrijdingsconcert op het plein

voor De Verdraagzaamheid (zie p. 35).

Toegang is gratis, en iedereen is

welkom!

Bevrijdingsvuurwerkshow

5 mei