4/2020 შედარებითი სამართლის

შედარებითი სამართლისქართულ-გერმანული ჟურნალი

Deutsch-Georgische

ZEITSCHRIFT FÜRRECHTSVERGLEICHUNG

4/2020

სახელმწიფოსა და სამართლის ინსტიტუტის გამომცემლობა

წინამდებარე პუბლიკაცია გამოიცემა გერმანიის საერთაშორისო სამართლებრივი თანამშრომ-ლობის ფონდის (IRZ) ფინანსური მხარდაჭერით.

გერმანიის საერთაშორისო სამართლებრივი თანამშრომლობის ფონდი (IRZ) შეიქმნა 1992 წელს და ამ დროიდან გერმანიის იუსტიციის ფედერალური სამინისტროს დაკვეთით დახმარებას უწევს პარტნიორ სახელმწიფოებს სამართლებრივი რეფორმების გატარებაში. ასეთი პროცესების მხა-რდაჭერა წარმოადგენს IRZ-ის ამოცანას, რომლის ფარგლებშიც ცენტრალური მნიშვნელობა ენი-ჭება პარტნიორი სახელმწიფოს ინტერესებს.

საქართველოსთან IRZ-ის თანამშრომლობა ეფუძნება საქართველოს და გერმანიის იუსტიციის სამინისტროთა 2005 წლის შეთანხმებას, რომლის განხორციელებაც 2006 წლიდან მიმდინარეობს. თანამშრომლობის მთავარი სფეროებია: საერთაშორისო შეთანხმებებისა და ხელშეკრულებების იმპლემენტაცია ქართულ კანონმდებლობასა და სამართალში, საკონსულტაციო საქმიანობა სის-ხლის სამართალში და სასჯელაღსრულების სფეროში და პრაქტიკოსი იურისტების განგრძობითი იურიდიული განათლება.

Die vorliegende Publikation wird durch finanzielle Unterstützung der Deutschen Stiftung für internationale rechtliche Zusammenarbeit e.V (IRZ) herausgegeben.

Seit ihrer Gründung im Jahr 1992 berät die Deutsche Stiftung für internationale Rechtliche Zusammenarbeit e.V. (IRZ) ihre Partnerstaaten im Auftrag des Bundesministeriums der Justiz und für Verbraucherschutz bei der Reformierung ihrer Rechtssysteme und der Justizwesen. Rechtsstaatlichkeit und Demokratisierung sind Voraussetzung, um grundrechtliche Freiheiten zu wahren, stabile staatliche und gesellschaftliche Strukturen zu stärken sowie wirtschaftliches Wachstum anzuregen. Diesen Entwicklungsprozess zu unterstützen ist Aufgabe der IRZ, wobei die Bedürfnisse des jeweiligen Partnerstaats immer im Mittelpunkt stehen.

Die Zusammenarbeit mit Georgien basiert auf einer gemeinsamen Erklärung zwischen dem georgischen Justizministerium und dem Bundesministerium der Justiz von 2005 und wurde im Jahr 2006 aufgenommen. Die Schwerpunkte der Tätigkeit liegen in der Umsetzung internationaler Abkommen in georgisches Recht, in der Beratung im Straf- und Strafvollzugsrecht sowie der Aus- und Fortbildung von Rechtsanwenderinnen und Rechtsanwendern.

ჟურნალი დაფუძნებულია გერმანიის საერთაშორისო თანამშრომლობის საზოგადოების (GIZ) მიერ. 2020 წლის მე-3 ნომრიდან მის დაფინანსებას აგრძელებს საერთაშორისო სამართლებრივი თანამშრომლობის გერმანული ფონდი (IRZ).

მთავარი რედაქტორებიასოც. პროფ. დოქ. გიორგი რუსიაშვილი

პროფ. დოქ. ოლაფ მუთჰორსტილადო სირდაძე

გამომცემლებიპროფ. დოქ. საპატიო დოქ. ტიციანა ქიუზი

პროფ. დოქ. ოლაფ მუთჰორსტიპროფ. დოქ. არკადიუშ ვუდარსკი

მოსამართლე ვოლფრამ ებერჰარდიმოსამართლე დოქ. ტიმო უტერმარკი

ადვოკატი დოქ. მაქს გუთბროდიპროფ. დოქ. გიორგი ხუბუაპროფ. დოქ. ლაშა ბრეგვაძე

პროფ. დოქ. ირაკლი ბურდულიპროფ. დოქ. ზვიად გაბისონია

ასოც. პროფ. დოქ. გიორგი რუსიაშვილიასოც. პროფ. დოქ. შალვა პაპუაშვილი

ლადო სირდაძედავით მაისურაძე

ადვოკატი გიორგი ჟორჟოლიანიდემეტრე ეგნატაშვილი

სოსო ქოქოშვილიადვოკატი ქეთევან ბუაძე

ადვოკატი ნიკოლოზ შეყილაძეთორნიკე დარჯანია

ასისტ. პროფ. დოქ. თემურ ცქიტიშვილი

ტექნიკური რედაქტორი

დავით მაისურაძე

სამუშაო ჯგუფინინო ქავშბაიახატია პაპიძე

თათია ჯორბენაძეანა ბაიაძე

ISSN 2587-5191© თინათინ წერეთლის სახელობის სახელმწიფოსა და სამართლის ინსტიტუტი, 2020© საერთაშორისო სამართლებრივი თანამშრომლობის გერმანული ფონდი (IRZ) 2020© ავტორები, 2020გ. ქიქოძის ქ. 3, თბილისი, +995 322983245, [email protected], www.isl.ge

სტატიები

sarCevi

დომენის ცნება და სამართლებრივი რეგულირებაზვიად გაბისონია

სხვადასხვა

1

სუს: შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის შესახებ ბრძანების ბათილად ცნობა/და-საქმებულის უფლებრივი რესტიტუციის მექანიზმთა განსაზღვრა (თედორაძე) 52

სასამართლო პრაქტიკა

საკანონმდებლო პროცესის დიგიტალიზაციისა და ავტომატიზაციის პერსპექტი-ვები საქართველოს პარლამენტშილადო სირდაძე / გიორგი ჟორჟოლიანი

9

სკ-ის 300 I მუხლის შედეგები უძრავ ნივთში არსებულ მოძრავ ნივთებთან მიმა-რთებაშინინო ქავშბაია

49

სუს: მოსარგებლისა და მფლობელის პასუხისმგებლობათა გამიჯვნა სატრანსპორტო საშუალების ექსპლუატაციის შედეგად დამდგარი ზიანის დროს (თედორაძე) 53

სუს: შინაარსის ფორმაზე აღმატებულობის პრინციპის გამოყენება საგადასახადო ორგანოს საქმიანობაში (აბუთიძე) 55

სუს: არაქონებრივი ზიანის ანაზღაურება ჯანმრთელობისათვის მიყენებული ზიანი-სას (ბერიძე) 62

რესტიტუციის ფარგლები ანგლო-ამერიკულ უსაფუძვლო გამდიდრების სამართალშიგიორგი რუსიაშვილი / დემეტრე ეგნატაშვილი

34

1

დომენის ცნება და სამართლებრივი რეგულირება* პროფ. დოქ. ზვიად გაბისონია შოთა რუსთაველის საქართველოს ეროვნული სამეცნიერო ფონდის გენერალური დირექტორი

I. დომენის ცნება და კატეგორიები დომენი1 (Domain) ვებგვერდის განუყოფელი

ნაწილია. ვებსაიტი თანამედროვე მსოფლიოში კომუნიკაციის დამყარების ერთ-ერთი უმთა-ვრესი შესაძლებლობაა. როგორც წესი, ვე-ბგვერდის შექმნისთვის პირი ხელმძღვანელობს საკუთარი სამოქალაქო სახელით, ფსევდონი-მით, საფირმო ან მასთან იდენტიფიკაციის მქო-ნე სხვა სახელწოდებით. ვებგვერდის შექმნა თითქმის არ ხდება ე.წ. „დომეინის გარეშე“, რო-მელიც ინტერნეტში ტექნიკური მისამართის ერთ-ერთი სახეობაა. თავის მხრივ, დომენთან ერთად, ვებგვერდის მისამართი (სახელწოდე-ბა), სამოქალაქო სახელისგან განსხვავებით, მაშინ იღებს სამართლებრივ დატვირთვას, რო-დესაც მას გარდა მისამართისა, გააჩნია შემდე-გი სახის ნიშნები: სახელწოდების წინ ერთვის - „www“ და სახელის შემდეგ „net“, „com“, „org“ ან სხვ. ისევე, როგორც სამოქალაქო სახელის შე-მთხვევაში, ვებგვერდის სახელწოდების უფლე-ბაზეც ვრცელდება სამოქალაქო კოდექსის მე-12 მუხლით გათვალისწინებული პირობები და

* აღნიშნული სტატია ქვეყნდება კავკასიის საერთაშორი-

სო უნივერსიტეტის მიერ დაფინანსებული საგრანტო პროექტის - „ინტერნეტ სამართალი“ - ფარგლებში.

1 როგორც სერგი ჯორბენაძე თავის წიგნში „სოციალური მედიის სამართალი“ (გვ. 50) მართებულად მიუთითებს, ტერმინი დამკვიდრებულია როგორც „დომენი" და არა „დომეინი". ასევეა მითითებული ვებგვერდზე, სადაც შესაძლებელია დომენის რეგისტრაცია www.registration.ge. საინტერესოა, რომ სუს საქმეებში ტერმინი ორივე სახითაა მოხსენიებული. კერძოდ, რო-გორც „დომეინი" (სუს განჩინება, 27.02.2013, №ას-1666-1563-2012 — აღწერილობითი ნაწილი), ისე, „დომენი" (სუს განჩინება, 11.10.2000, №3კ/589. ამ შემთხვევაში ერთ განჩინებაში ორივე ტერმინია გამოყენებული). თუ-მცა, ვფიქრობ, რომ საერთაშორისო პრაქტიკის გათვა-ლისწინებით, ტერმინი „დომენი“ უფრო მართებულია (ზ.გ).

შესაბამისი მოთხოვნის დაყენების შემთხვევა-ში, მის მფლობელს აქვს შესაძლებლობა დაი-ცვას საკუთარი უფლება.

მარტივი ტექნიკური გაგებით დომენური სა-ხელი არის ინტერნეტ პროტოკოლისთვის უნი-კალური დასახელება, მისამართი, რომელიც მიუთითებს თქვენს ვებგვერდზე ან ელექტრო-ნულ ფოსტაზე. მისი მეშვეობით ყველას შეუ-ძლია ინტერნეტში თქვენი ვებსაიტის ან ელ-ფოსტის მოძებნა. ინტერნეტ სისტემა თავის მხრივ დომენურ სახელს, სპეციალური წესით დალაგებული ციფრები მაგალითად, 123.123.123.123 გადაჰყავს ადამიანისთვის მა-რტივად აღქმად ფორმაში. რათა ნებისმიერი დომენური სახელი მუშაობდეს და შეგეძლოთ საიტის ნახვა იგი მიმაგრებული უნდა იყოს რო-მელიმე ჰოსტზე2 (Host, Hosting) და უნდა ჰქო-ნდეს მინიჭებული ე.წ. აიპი მისამართი (IP)3.

მარტივი შედარება რომ გავაკეთოთ რეა-ლურ ცხოვრებასთან, დომენური სახელი არის ჩვენი საფოსტო მისამართი, რომლის გარეშეც ვერავინ ვერ მოგვძებნის, ჰოსტინგი არის მიწის ნაკვეთი, ხოლო ვებგვერდი არის შენობა, რო-მელიც განთავსებულია ამ მიწის ნაკვეთზე. ამიტომ ეს სამივე კომპონენტი შეუცვლელია და უპირობოდ აუცილებელი. როგორც აღინი-შნა, დომენი უნდა იყოს მიმაგრებული ჰოსტი-ნგზე და ჰქონდეს მინიჭებული IP-მისამართი, რომელიც ყველა შემთხვევაში ინდივიდუალუ-

2 ჰოსტინგი ასევე უცხო ენაში გავრცელებული ტერმინის

ქართულ ვარიანტადაა განხილული. იგი წარმოადგენს მომსახურეობას, რომელსაც შესაბამისი (ჰოსტ პროვაი-დერი) კომპანია უზრუნველყოფს. იხ. ს. ჯორბენაძე. სო-ციალური მედიის სამართალი, თბილისი, 2019, 50.

3 IP მისამართი - ინგლ. Internet Protocol Address (ინტე-რნეტ ოქმის მისამართი). იგი არის ინტერნეტში ჩართუ-ლი მოწყობილობის უნიკალური იდენტიფიკატორი (მი-სამართი).

ზვიად გაბისონია შედარებითი სამართლის ჟურნალი 4/2020

2

რია. სახელმწიფო ორგანოები, ისევე, როგორც კერძო სექტორში მომუშავე კომპანიები არჩე-ვენ შესაბამის დომენს, რომლის საფუძველზეც იღებენ კონკრეტულ სახელებს: მაგალითად, საქართველოს იუსტიციის სამინისტრო (www.justice.gov.ge), რომელსაც დომენად აღე-ბული აქვს - gov.ge (როგორც სახელმწიფო სე-ქტორის წარმომადგენელს). ამდენად, დომენი იდენტიფიცირების შესაძლებლობის მატარებე-ლიცაა (დომენის სახელი შესაბამისი კომპანიი-ს/მომსახურების ცნობადობის ამაღლებასაც ემსახურება). კერძო სამართლის სუბიექტების შემთხვევაში დომენს ეკონომიკური ღირებუ-ლება გააჩნია. ხშირად იგი წარმოადგენს საფი-რმო სახელწოდების/სასაქონლო ნიშანს. ეს კი საფუძვლად უდევს დომენური სახელისა და სა-საქონლო ნიშნის გამოყენების მართლზომიე-რების შეფასების საკითხზე მსჯელობას, რომე-ლიც არაკეთილსინდისიერი კონკურენციის მი-ზნით რეგისტრირებული დომენის დაუშვებლო-ბას გულისხმობს4.

დომენი იყოფა სამ ძირითად კატეგორიად: ა) გლობალურად (ზოგადი, საერთაშორისო

დომენი), რომელსაც ყველაზე მეტი გამოყენე-ბა აქვს. ასე მაგალითად, მსოფლიოში ყველაზე გავრცელებულ გლობალურ დომენს წარმოა-დგენს .com (კომერციული შემთავაზებელი). ასევე ცნობილია შემდეგი გლობალური დომე-ნები - .int (საერთაშორისო ორგანიზაცია), .net (სოციალური ქსელის მიმწოდებელი), .org (სხვა ორგანიზაცია), .gov (სახელმწიფო უწყება), .mil (სამხედრო/ძალოვანი სფერო/უწყება), .edu (სა-განმანათლებლო უწყება), .name (კერძო პირი).

გლობალურ დომენ .com-თან დაკავშირებით ცნობილია შემთხვევები, როდესაც თავის დრო-ზე 10 ან 20 დოლარად შეძენილი დომენები მი-ლიონებად გაიყიდა. ამის მაგალითებია: business.com – 7,5 მილიონი დოლარი, altavista.com – 3,3 მილიონი დოლა-რი, wine.com – 2,9 მილიონი დოლარი5.

ბ) სპეციალური დომენი, რომელიც ძირი-თადად გამოიყენება კონკრეტული, სპეციალუ-რი ინსტიტუციის აღსანიშნავად. მაგალითად 4 ს. ჯორბენაძე. სოციალური მედიის სამართალი, თბილი-

სი, 2019, 51. 5 http://www.avangardhosting.com

(ტელემაუწყებლობისკომპანიები), .pro (კო-ნკრეტული პროფესიის წარმომადგენლები - ადვოკატები, ექიმები, საგადასახადო მრჩევლე-ბი და სხვ.), .aero (საჰაერო/ავია ინდუსტრია), .museum (მუზეუმები), .travel (ტურისტული კო-მპანიები და ბიუროები) და სხვ.);

გ) ქვეყანაზე დამოკიდებული დომენი. ამ დომენს იყენებენ ძირითადად კონკრეტულ ქვე-ყანაში რეგისტრირებული პირები - .ge (საქა-რთველოს მაიდენტიფიცირებელი აღმნიშნავი), .de (გერმანია), .us (აშშ), .it (იტალია). ამ კატე-გორიის დომენებზე ქვემოთ უფრო დეტალუ-რად განვიხილავ და აქ აღარ შევჩერდები.

მართალია, სახელისა და დომენის არჩევაში პირი თავისუფალია, მაგრამ თითოეულ შე-მთხვევაში მან უნდა იზრუნოს, რომ ამგვარი ქმედებით არ დაარღვიოს სხვათა უფლებები. ეს ქმედება ექცევა უფლების კეთილსინდისიე-რად გამოყენების ფარგლებში (სკ-ის 115-ე მუ-ხლი). თუ საქმე კონკრეტულ ქვეყანას ეხება (მაგალითად, .ge დომენს), დომენში მცირე ცვლილების შეტანა მისი სხვა კომპანიასთან (პროდუქტთან) მაიდენტიფიცირებელი სახით არსებობას არ გულისხმობს. ცალკეულ შე-მთხვევებში, ე.წ. „პრიორიტეტულობის პრინცი-პი“ თამაშობს დიდ როლს. ამ პრინციპიდან გა-მომდინარე, შესაძლებელია, პირს მოუწიოს დომენის დათმობა სხვა პირის სასარგებლოდ. ეს კი იმ შემთხვევაში შეიძლება გახდეს მოთხო-ვნის საფუძველი, თუ ამავე სახელწოდების მქონე პირი ცნობილია ადგილობრივ დონეზე (სადაც დომენი გაიცემა). გარდა უფლების ბო-როტად გამოყენების შემთხვევისა, დომენის თაობაზე სამართლებრივი მოწესრიგების გა-თვალისწინებით, დაუშვებელია იგი იყოს დამა-ბნეველი. კერძოდ, საზოგადოება შეჰყავდეს შეცდომაში, ახდენდეს იდენტიფიცირებას სხვა დომენებთან და ა.შ. საინტერესო მაგალითია სს „თიბისი ბანკის“ საქმე, რომელმაც ორი დომე-ნის: www.mytbcbank.ge და www.itbcbank.ge გა-უქმება მოითხოვა. საქართველოს კომუნიკაცი-ების ეროვნული კომისია (სკეკ) ამ პოზიციას დაეთანხმა. კერძოდ, მან მიიჩნია, რომ ასეთი დომენების გამოყენება შეცდომაში შეიყვანდა მომხმარებლებს, ვინაიდან მსგავსების ასოცი-რებას გამოიწვევდა სს „თიბისი ბანკთან“. ამდე-

დომენის ცნება და სამართლებრივი რეგულირება

3

სტატია

ნად, სკეკ-მა მიიღო გადაწყვეტილება ზემოთ აღნიშნულ დომენებზე წვდომის შეზღუდვის თაობაზე.

II. GAC-ის საერთაშორისო

„სახელმძღვანელო პრინციპები ზედა დონის დომენში ქვეყნის კოდის დელეგირებისა და

ადმინისტრირების შესახებ“6 გლობალური საინფორმაციო ინფრასტრუ-

ქტურის, განსაკუთრებით კი, ინტერნეტის, გა-ნვითარებას დიდი მნიშვნელობა აქვს ეროვნუ-ლი და გლობალური ეკონომიკის წინსვლის კუ-თხით. ზედა დონის დომენური სახელები (TLD) მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ამ თვა-ლსაზრისით. ქვეყანასთან ასოცირებულმა (ქვეყნის კოდის) ზედა დონის დომენებმა (ccTLD), მზარდი წილი მოიპოვა დომენური სა-ხელების ბაზარზე და უმრავლესობა მას უყუ-რებს, როგორც თავისი ქვეყნის ან გეოპოლი-ტიკური ტერიტორიის ინტერნეტის განსაკუ-თრებულ ნაწილს7. ქვეყანასთან ასოცირებული ზედა დონის დომენი, იგივე ქვეყნის კოდი ზედა დონის დომენში (ccTLD), მინიჭებული აქვს ქვე-ყნებს საერთაშორისო კორპორაციის - მინიჭე-ბული სახელებისა და ნომრების ინტერნეტ-კორპორაციის (Internet Corporation for Assigned Names and Numbers, ICANN) მიერ. თითოეულ ქვეყანას/ტერიტორიას/გეოგრაფი-ულ მონაკვეთს მინიჭებული აქვს ერთი უნიკა-ლური ccTLD, რომელსაც მართვა-ადმინისტრი-რებას უწევს ICANN/IANA-ს მიერ დელეგირე-ბული ადმინისტრატორი. თითოეულ ccTLD-ს ჰყავს ერთი ადმინისტრატორი. საზოგადოდ, ურთიერთიერთობას ccTLD ადმინისტრატორსა და ქვეყნის მთავრობას/შესაბამის სახელმწიფო ორგანოს შორის განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა. ჯერ კიდევ 2003 წელს, საინფორმაციო საზოგადოების მსოფლიო სამიტზე (WSIS) მი-ღებულ სამოქმედო გეგმაში აღნიშნულია, რომ ქვეყნის კოდი ზედა დონის დომენში (ccTLD) სახელმწიფო რესურსს წარმოადგენს და ამი-

6 https://archive.icann.org/en/committees/gac/gac-cctld-

principles.htm 7 https://www.gncc.ge/uploads/other/1/1898.pdf

ტომ სახელმწიფოები მოწოდებულნი არიან, სა-თანადოდ უხელმძღვანელონ თავისი ccTLD-ე-ბის მართვას. „უხელმძღვანელონ“ – იგული-სხმება: იურთიერთონ შესაბამის სამართლე-ბრივ დოკუმენტზე დაყრდნობით.

2004 წელს საერთაშორისო სატელეკომუნი-კაციო გაერთიანებამ (ITU) ჩაატარა გამოკი-თხვა წევრ ქვეყნებს შორის იმის თაობაზე, თუ როგორი იყო მათთან ურთიერთობა სახელმწი-ფოსა და ccTLD ადმინისტრატორებს შორის. კითხვები შეეხებოდა: სახელმწიფოს ჩართუ-ლობას თავისი ccTLD-ს მართვაში, სახელმწი-ფოებისა და ccTLD-ს ურთიერთობის სტატუსს, სახელმწიფოს ჩართულობას ინტერნეტის მმა-რთველობაში, ccTLD-ს სტრუქტურას, რეგი-სტრაციასთან დაკავშირებულ პოლიტიკას, და-ვების გადაწყვეტასა და სხვა . შედეგად, გამო-კითხულთაგან წევრი ქვეყნების 43.28%-ში სა-ხელმწიფო ორგანოები მაქსიმალურ კონტრო-ლს ახორციელებენ თავის ccTLD-ზე; 29.85%-ში ნაბიჯები იდგმება ოფიციალური კონტროლის განსახორციელებლად; 19.40%-ში ურთიერთო-ბა მთავრობას/შესაბამის სახელმწიფო ორგა-ნოსა და მის ccTLD-ს შორის ჩამოყალიბების პროცესშია და მხოლოდ 7.46%-ში არ იგეგმება რაიმეს შეცვლა.

2005 წელს მინიჭებული სახელებისა და ნო-მრების ინტერნეტ-კორპორაციამ (ICANN) მიი-ღო და დაამტკიცა სამთავრობო-საკონსულტა-ციო კომიტეტის (GAC) მიერ შემუშავებული სა-ხელმძღვანელო დოკუმენტი - ”სახელმძღვანე-ლო პრინციპები ზედა დონის დომენში ქვეყნის კოდის დელეგირებისა და ადმინისტრირების შესახებ8”, რომელიც ყველა ქვეყნისათვის მნი-შვნელოვან სარეკომენდაციო ხასიათის დოკუ-მენტს წარმოადგენს. აქვე აღვნიშნავ, რომ ICANN-ის სამთავრობო-საკონსულტაციო კომი-ტეტი, რომელიც შედგება მსოფლიოს თითქმის ყველა ქვეყნის სამთავრობო წარმომადგენლი-საგან, უფლებამოსილია, განსაზღვროს ქვეყა-ნასთან ასოცირებული ზედა დონის დომენების (ccTLD) მართვის მკაფიო და დაბალანსებული სისტემა, რომელიც მხედველობაში უნდა იყოს

8 https://archive.icann.org/en/committees/gac/gac-cctld-

principles.htm


4

მიღებული თითოეული ქვეყნის მიერ იმ ადგი-ლობრივი პოლიტიკური მიზნების შემუშავები-სას, რომელიც დაკავშირებულია ccTLD-ს გა-ნვითარებასთან9.

აღნიშნული დოკუმენტით, GAC-ი იძლევა რეკომენდაციას, რომ ქვეყნის მთავრობამ/შესა-ბამისმა სახელმწიფო ორგანომ სამართლებრი-ვად მოაწესრიგოს ურთიერთობა თავის ccTLD ადმინისტრატორთან, უფრო აქტიურად ჩაერი-ოს თავისი ccTLD-ის მართვაში და დააფუძნოს ეს ურთიერთობა სამართლის ნორმებზე და/ან კონტრაქტებზე, მემორანდუმებზე, სხვა წერი-ლობით დოკუმენტებზე... ამავე დოკუმენტის მიხედვით, ქვეყნის მთავრობა ან შესაბამისი სა-ხელმწიფო ორგანო რეკომენდებულია, უზრუ-ნველყოს, რომ თავისი ccTLD-ს მართვა და ადმინისტრირება ხორციელდებოდეს საზოგა-დოების ინტერესების, ამავდროულად, შესაბა-მისი კანონმდებლობისა და რეგულაციების გა-თვალისწინებით. 2015 წელს ICANN-ის სამთა-ვრობო-საკონსულტაციო კომიტეტმა, ITU-ს მსგავსად, თავის წევრებს შორის (155 წევრი), ჩაატარა გამოკითხვა თემაზე - „ურთიერთობა სახელმწიფოსა და მის ccTLD მენეჯერს შო-რის“10. კითხვარის მიზანს წარმოადგენდა წე-ვრებს შორის გამოცდილებისა და საუკეთესო პრაქტიკის გაზიარება. შედეგად, გამოკითხუ-ლთაგან მხოლოდ 7 ქვეყანაში არ არის დამყა-რებული ოფიციალური, სამართლებრივ დოკუ-მენტზე დამყარებული ურთიერთობა მთავრო-ბას/შესაბამის სახელმწიფო ორგანოსა და მის ccTLD ადმინისტრატორს შორის. ამ 7 ქვეყნი-დან 3 (მათ შორის - საქართველო) არის ძიებაში და სწავლობს საუკეთესო საერთაშორისო პრა-ქტიკას, თუ როგორ, რა ფორმით დაამყარონ ოფიციალური ურთიერთობა თავის ccTLD ადმინისტრატორებთან. თვალსაჩინოებისა-თვის განვიხილოთ რამდენიმე ევროპული ქვე-ყნის მაგალითი:

1. გაერთიანებული სამეფო (.uk) - ადმინი-სტრატორი: Nominet UK; 2010 წლის ციფრული ეკონომიკური კანონით (ნაწილი 19), ბრიტანე-

9 http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=

CELEX:32000Y1014(02):EN:HTML 10 https://gacweb.icann.org/display/gacmembers/Governm

ents+relationship+with+ccTLDs

თის მთავრობას, მარეგულირებელი ორგანოს, Ofcom–ის მეშვეობით, აქვს უფლებამოსილება, ჩაერიოს .uk მართვაში რიგი დარღვევების შე-მთხვევაში. Ofcom–ი, აღნიშნული დარღვევების აღმოსაფხვრელად, რაიმე სახის რეგულაციის მიღებამდე, ვალდებულია, გამართოს საჯარო კონსულტაციები;

2. ესპანეთი (.es) - ადმინისტრატორი: Red.es - სახელმწიფო ორგანო, რომელიც ფუ-ნქციონირებს ესპანეთის ინდუსტრიის, ენერგე-ტიკისა და ტურიზმის სამინისტროს ქოლგის ქვეშ. ურთიერთობა სახელმწიფოსა და ადმინი-სტრატორს შორის რეგულირდება კანონმდე-ბლობით - ესპანეთის კანონი 34/2002 საინფო-რმაციო საზოგადოებისა და ელექტრონული კომერციის შესახებ და 9/2014, ელექტრონული კომუნიკაციების შესახებ;

3. ესტონეთი (.ee) - ადმინისტრატორი: „Estonian Internet Foundation“; რეგულირდება 2014 წლის 6 იანვრის ნორმატიული აქტით - „.EE დომენის რეგულირება“ - ზედამხედველთა საბჭოს მიერ. ზედამხედველთა საბჭოში შედი-ან: ესტონეთის ეკონომიკური ურთიერთობები-სა და კომუნიკაციების სამინისტროს, შინაგან საქმეთა სამინისტროს, რეფორმების პარტიისა და არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომა-დგენლები. ზედამხედველთა საბჭოს მართავს მმართველთა საბჭო;

4. იტალია (it) - ადმინისტრატორი: IIT – CNR; რეგულირდება კანონმდებლობით;

5. პორტუგალია (pt) - ადმინისტრატორი: Associação DNS.PT; რეგულირდება პორტუგა-ლიის კანონით ინტერნეტ-დომენური სახელე-ბის შესახებ;

6. საფრანგეთი (.fr) - ადმინისტრატორი - AFNIC (NIC France); რეგულირდება კონტრა-ქტის საფუძველზე; ადმინისტრატორი ინიშნება სახელმწიფოს მიერ 5 წლის ვადით;

7. ფინეთი (.fi) - 2003 წლამდე .FI ზედა დო-ნის დომენს მართავდა ფინეთის ტელეკომუნი-კაციების სამინისტრო; 2003 წელს კანონში შე-ვიდა ცვლილებები და დამატებები, რომლის სა-ფუძველზეც .FI დომენის მართვისა და ასევე, რეგისტრაციის უფლება მიენიჭა ფინეთის მა-რეგულირებელ ორგანოს, FICORA–ს. ამასვე ადასტურებს ფინეთის 2006 წლის 8 აგვისტოს


5

სტატია

კანონი „.FI დომენური სახელის მახასიათებლე-ბისა და ტექნიკური კონფიგურაციის შესახებ”;

8. შვეიცარია (.ch) - ადმინისტრატორი: SWITCH Foundation; რეგულირდება შვეიცარი-ის ტელეკომუნიკაციების მარეგულირებელი ორგანოს, OFCOM-ის, მიერ, კანონმდებლობის საფუძველზე.

III. საქართველოში დომენის რეგისტრაციის

სამართლებრივი საკითხები საქართველოს საჯარო .ge დომენი მიენიჭა

1992 წლის 2 დეკემბერს. მისი ადმინისტრატო-რი, პირადი ინიციატივისა და მინიჭებული სა-ხელებისა და ნომრების ინტერნეტ-კორპორა-ციის მიერ დელეგირებული უფლებამოსილების საფუძველზე, გახდა შპს „სანეტი“. ინტერნეტის ადრეულ წლებში ადმინისტრატორის უფლება-მოსილება ენიჭებოდა იმ პირს, რომელიც პი-რველად წარადგენდა ICANN/IANA-ში ოფიცია-ლურ მოთხოვნას ccTLD-ს ადმინისტრირების თაობაზე და წარადგენდა საამისოდ შესაბამის, მათ შორის, ტექნიკური საშუალებების ფლო-ბის დამადასტურებელ დოკუმენტაციას (ე.წ. „first come first served” პრინციპის საფუძვე-ლზე). უმრავლეს შემთხვევაში, ასეთი პირები იყვნენ უნივერსიტეტების კომპიუტერული მე-ცნიერების დეპარტამენტები. ამჟამად, იმის გა-მო, რომ ინტერნეტის ეროვნულ რესურსს მნი-შვნელოვანი ყურადღება ექცევა როგორც გლობალურ, ასევე - ეროვნულ დონეზე, ადმი-ნისტრატორის შერჩევისა და წარდგენის წესი რამდენადმე შეიცვალა და აუცილებლად საჭი-როებს შესაბამისი ქვეყნის მთავრობის მხარდა-ჭერას. 2006 წლიდან .ge დომენის ადმინისტრა-ტორის ფუნქციას ახორციელებს „კავკასუს ონლაინი“, რომელიც შეიქმნა 3 კომპანიის (მათ შორის, „სანეტის“) შერწყმის შედეგად. ამა-ვდროულად, „კავკასუს ონლაინი“ გახდა .ge დომენის ექსკლუზიური რეგისტრატორიც. სა-ქართველოში ccTLD-ს მართვა არ რეგულირდე-ბა სახელმწიფოს მიერ. ccTLD ადმინისტრატო-რი დამოუკიდებლად ახორციელებს დომენური სახელების მართვა-ადმინისტრირებას და რეგი-სტრაციასაც. შესაბამისად, მიუხედავად ზემოთ მოყვანილი რეკომენდაციებისა, საქართველო-

ში არ ხორციელდება თანამშრომლობა მთა-ვრობას/სახელმწიფო ორგანოსა და ccTLD ადმინისტრატორს შორის.

არსებული მდგომარეობით, საქართველოში ზედა დონის დომენის ადმინისტრირების უფლებამოსილება მინიჭებული აქვს კომპანია „კავკასუს ონლაინს“.

2018 წლის 15 მარტს შპს „კავკასუს ონლაი-ნი“-ს მიერ, როგორც .GE ქვეყნის კოდის ზედა დონის დომენის ადმინისტრატორის მიერ შემუ-შავებულ იქნა „.GE დომენის რეგისტრაციისა და ადმინისტრაციის წესები“, რომელიც ძალაში 2018 წლის 15 აპრილიდან შევიდა11.

წინამდებარე დომენის რეგულაცია ვრცე-ლდება ყველა .GE-თი დაბოლოებულ დომენურ სახელზე, მათ შორის მითითებული დოკუმე-ნტის („GE დომენის რეგისტრაციის წესების და პირობები"-ს) საფუძველზე რეგისტრირებულ დომენურ სახელებზე.

დომენის რეგულაცია აწესრიგებს ადმინი-სტრატორს და რეგისტრატორებს, რეგისტრა-ტორებსა და რეგისტრანტებს და ასევე ადმინი-სტრატორსა და რეგისტრანტებს შორის სამა-რთლებრივი ურთიერთობების, მათ შორის, უფლებების გამოყენების და ვალდებულებების შესრულების ნაწილში, სავალდებულო, არსე-ბით პირობებს.

ადმინისტრატორსა და რეგისტრატორს შო-რის, აგრეთვე, რეგისტრატორსა და რეგისტრა-ნტებს შორის სახელშეკრულებო ურთიერთო-ბების ფარგლებში მხარეებს უფლება აქვთ გა-ნსაზღვრონ სხვა დამატებითი პირობები, რაც აკრძალული არ არის დომენის რეგულაციით. დომენური სახელებით არადისკრიმინაციული სარგებლობის უზრუნველყოფის მიზნით წინა-მდებარე დომენის რეგულაციასა და რეგი-სტრატორის მიერ რეგისტრანტისთვის დაწესე-ბულ ნებისმიერ პირობას შორის, ასევე, რეგი-სტრატორის ხელშეკრულების ნებისმიერ პირო-ბას და დომენის რეგულაციას შორის წინაა-ღმდეგობის არსებობის შემთხვევაში წინამდე-

11 ქვემოთ მოცემული რეგულაციები ეყრდნობა შპს კავკა-

სუს ონლაინის მიერ 2018 წლის 18 მარტის „.GE დომენი-სრეგისტრაციისა და ადმინისტრაციის წესებს“ (ზ.გ.). იხ. https://proservice.ge/uploads/xelshekrulebebi/domenis_registraciis_cesebi.pdf


6

ბარე დომენის რეგულაციას ენიჭება უპირატე-სი იურიდიული ძალა.

შპს „კავკასუს ონლაინი" ადმინისტრირებას უწევს .GE ქვეყნის კოდის ზედა დონის დომენს, აწარმოებს დომენური სახელების რეესტრს, ორგანიზებას უწევს დომენური სახელების რე-გისტრაციას სადამფუძნებლო დოკუმენტების, წინამდებარე .GE დომენის რეგისტრაციისა და ადმინისტრაციის წესების, საქართველოს კანო-ნმდებლობის, ICANN-სა და კავკასუს ონლაინს შორის გაფორმებული შეთანხმების და იმ სტა-ნდარტების შესაბამისად, რომლებიც საზოგა-დოდ აღიარებულია მოცემულ სფეროში.

დომენური სახელის დასარეგისტრირებლად რეგისტრატორის მეშვეობით ასეთი რეგისტრა-ტორის ვებგვერდის გამოყენებით ელექტრონუ-ლი განაცხადი შეუძლია წარადგინოს ადმინი-სტრატორთან ნებისმიერმა საჯარო (საქართვე-ლოს სახელმწიფო ორგანომ) თუ კერძო პირმა (როგორც რეზიდენტმა, ისე არარეზიდენტმა ქმედუნარიანმა ფიზიკურმა ან/და იურიდიუ-ლმა პირმა), რომლის იდენტობა დადგენადია და რომელიც მოთხოვნის შემთხვევაში წარა-დგენს წინამდებარე რეგულაციით განსა-ზღვრულ საჭირო დოკუმენტაციას და ინფო-რმაციას. თითო რეგისტრანტზე გასაცემი დო-მენური სახელების რაოდენობა არ არის შე-ზღუდული.

დომენური სახელი რეგისტრირებულად ითვლება რეგისტრანტის მიერ განაცხადის წა-რდგენის და რეგისტრაციის საფასურის გადა-ხდის მომენტიდან, გარდა საჯარო პირები-სთვის (საქართველოს სახელმწიფო ორგანოე-ბისთვის), საბიუჯეტო ორგანიზაციებისთვის დადგენილი გამონაკლისი შემთხვევისა. რეგი-სტრატორი ვალდებულია დომენური სახელის დასარეგისტრირებლად რეგისტრანტის განა-ცხადის განხილვის და ადმინისტრატორისთვის წარდგენის პროცესში იხელმძღვანელოს შე-მდეგი პრინციპით: იმ რეგისტრანტს, რომე-ლმაც პირველად წარადგინა განაცხადი რეგი-სტრატორთან დომენური სახელის დასარეგი-სტრირებლად და გადაიხადა საერეგისტრაციო საფასური ენიჭება უპირატესობა სხვა განაცხა-დებთან მიმართებაში (first-come, first-served)

IV. პერსონალურ მონაცემთა კანონმდე-ბლობის გავრცელება ბლოკჩეინ სისტემაზე

„.GE დომენის რეგისტრაციისა და ადმინი-

სტრაციის წესების“ მიხედვით, დომენური სა-ხელი შესაძლოა შეიცავდეს ციფრებს (0-9), დეფისებს, ლათინურ ასოებს ან/და მათ კომბი-ნაციას; დიდი და პატარა ასო დომენურ სახე-ლში არ განსხვავდება ერთმანეთისგან; დომე-ნურ სახელი არ უნდა იწყებოდეს ან ბოლო-ვდებოდეს დეფისით;

დომენური სახელის მინიმალური სიმბო-ლოების რაოდენობა არის 2 (ორი), ხოლო მა-ქსიმალური - 63 (სამოცდასამი).

იმ სიმბოლოების იდენტიფიცირების ნიშნე-ბი, რომლებიც არ შეესაბამება ACII-ს სტანდა-რტს, არ რეგისტრირდება, როგორც დომენუ-რი სახელი.

დომენური სახელი არ დარეგისტრირდება, თუ ის იდენტურია დომენის რეგულაციის შე-საბამისად უკვე რეგისტრირებული დომენური სახელისა. რეგისტრატორი უფლებამოსილია რეგისტრაციისას ან რეგისტრაციის შემდგომ 30 (ოცდაათი) დღის ვადაში უარი უთხრას/გა-უუქმოს რეგისტრანტს ისეთი დომენური სახე-ლის რეგისტრაცია, რომელიც შეურაცხყოფს ან ეწინააღმდეგება ეროვნულ ღირსებებს, რე-ლიგიასა და ტრადიციებს, ზნეობრივ ნორმებს.

რეგისტრატორი უფლებამოსილია თავის ვებ-გვერდზე წინასწარ გამოაქვეყნოს ისეთი დომენური სახელების სია, რომლებიც შეურა-ცხყოფს ან ეწინააღმდეგებაეროვნულ ღირსე-ბებს, რელიგიასა და ტრადიციებს, ზნეობრივ ნორმებს და რომელ დომენურ სახელებზეც რეგისტრატორი არ დააკმაყოფილებს სარეგი-სტრაციო განაცხადს.

გარკვეული დომენური სახელები არის რე-ზერვირებული, რომელთა რეგისტრირება შე-საძლებელია მხოლოდ ადმინისტრატორის სპე-ციალურად განსაზღვრული პირობებით. რე-ზერვირებული დომენური სახელების სია და მათი რეგისტრაციის სპეციალური პირობები გამოქვეყნებულია ადმინისტრატორის ვებ-გვერდზე.

ზოგადი დომენის ზონაში შესაძლოა დარე-გისტრირდეს მხოლოდ ქვემოთ ჩამოთვლილი


7

სტატია

დაბოლოების მქონე დომენური სახელები, იქვე მითითებული შესაბამისი პირობების და-ცვით:

ა) .com.ge - დაბოლოების მქონე დომენური სახელი შესაძლოა დარეგისტრირდეს ნებისმი-ერი ფიზიკური თუ იურიდიული პირის სახე-ლზე;

ბ) .edu.ge - დაბოლოების მქონე დომენური სახელი შესაძლოა დარეგისტრირდეს მხოლოდ ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულები-ს/სკოლის და უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულებების სახელზე;

გ) .org.ge - დაბოლოების მქონე დომენური სახელი შესაძლოა დარეგისტრირდეს მხოლოდ არაკომერციული ორგანიზაციების სახელზე;

დ) .net.ge - დაბოლოების მქონე დომენური სახელი შესაძლოა დარეგისტრირდეს მხოლოდ ორგანიზაციებზე, რომლებიც წარმოადგენენ ქსელების პროვაიდერებს ან მათი საქმიანობა დაკავშირებულია ელექტრონული კომუნიკა-ციების სფეროსთან;

ე) .pvt.ge - დაბოლოების მქონე დომენური სახელი შესაძლოა დარეგისტრირდეს მხოლოდ კერძო პირების სახელზე.

ვ) .school.ge - დაბოლოების მქონე დომენუ-რი სახელი შესაძლოა დარეგისტრირდეს მხო-ლოდ ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულე-ბის/სკოლის სახელზე;

ზ) gov.ge - დაბოლოების მქონე დომენური სახელი შესაძლოა დარეგისტრირდეს მხოლოდ სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოზე და ასეთი დომენური სახელის რეგისტრაციას ახორციელებს საქართველოს იუსტიციის სამი-ნისტროს სსიპ „სმართ ლოჯიქი“ ადმინისტრა-ტორსა და სსიპ „სმართ ლოჯიქს“ შორის გაფო-რმებული ურთიერთშეთანხმების მემორანდუ-მის საფუძველზე.

V. საქართველოს საკონსტიტუციო

სასამართლოს პრაქტიკა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამა-

რთლოს 2019 წლის 2 აგვისტოს გადაწყვეტი-

ლებით12, არაკონსტიტუციურად იქნა ცნობილი ის მოწესრიგება, რომელიც ა) ინტერნეტდომე-ნის გამცემის უფლებამოსილებას ითვალისწი-ნებდა, შესაბამისი წინაპირობის არსებობის შე-მთხვევაში, დაებლოკა მას ინტერნეტგვერდი; ბ) მომსახურების მიმწოდებლის ვალდებულება, მოცემული წინაპირობის არსებობისას შესაბა-მისი რეაგირება მოეხდინა და აღმოეფხვრა კა-ნონდარღვევა (რასაც ითვალისწინებს კანო-ნმდებლობა) და გ) მომსახურების მიმწოდე-ბლის შესაძლებლობა, რომელიც წინასწარ და-დგენილი გარემოების არსებობის შემთხვევაში, გადაცემა შეეზღუდა.

საკონსტიტუციო სასამართლომ მიიჩნია, რომ გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვაში ჩარევის უფლებამოსილება ძალზე ფართოდ იყო მინიჭებული საქართველოს კომუნიკაციე-ბის ეროვნული კომისიისთვის (სკეკ) და სკეკ-ის დადენილებით, ინტერნეტდომენის გამცემი-სთვის13, რაც არ მოდიოდა შესაბამისობაში სა-ქართველოს კონსტიტუციასთან. შესაბამისად, დომენის გამცემს ამ ეტაპზე (სანამ საკანო-ნმდებლო ორგანო მიიღებს ახლებურ მოწესრი-გებას) ინტერნეტგვერდის დაბლოკვის უფლე-ბამოსილება აეკრძალა. ამდენად, შეზღუდვის განმახორციელებელ სუბიექტზე გაამახვილა საკონსტიტუციო სასამართლომ ყურადღება და არა მის დაუშვებლობაზე.

VI. შეჯამება

ნათელია, რომ დომენური სახელები და მათი

მოწესრიგება ინტერნეტის განვითარებასთან ერთად მნიშვნელოვანი სამართლებრივი მოწე-სრიგების ფენომენად გადაიქცა. როგორც აღი-ნიშნა, დომენური სახელი ხშირად მრავალმი-ლიონიან სიკეთედ იქცევა, რაც თავისთავად, მისი მფლობელისთვის განსაკუთრებულ ეკო-ნომიკურ კეთილდღეობას წარმოადგენს და სა-ჭიროებს შესაბამის სამართლებრივ დაცვას,

12 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს გადა-

წყვეტილება, 02.08.2019, №1/7/1275 — ალექსანდრე მძინარაშვილი საქართველოს კომუნიკაციების ეროვნუ-ლი კომისიის წინააღმდეგ.

13 მაგალითად, კანონმდებლობიდან არ იკვეთება შესაბა-მისი ტექნიკური საშუალებები, რომელსაც დაეყრდნო-ბოდა ინტერნეტდომენის გამცემი. იხ. იქვე, II-16.


8

რაც თავის მხრივ უზრუნველყოფილი უნდა იყოს შესაბამისი სამართლებრივი ნორმებით. წინამდებარე სტატიაში ნათლად არის მიმოხი-ლული, დომენების ორივე ასპექტის თანმიმდე-ვრული განვითარება, როგორც ეკონომიკური კუთხით, ასევე, სამართლებრივი მოწესრიგე-

ბის მხრივაც, რის საფუძველზეც შეიძლება ითქვას, რომ სამართლებრივი მოწესრიგება აღნიშნული საკითხისთვის ჯერ კიდევ განვითა-რების პერიოდშია და ფართო პერსპექტივა აქვს.

9

საკანონმდებლო პროცესის დიგიტალიზაციისა და ავტომატიზაციის პერსპექტივები საქართველოს პარლამენტში ლადო სირდაძე ვიადრინას ევროპული უნივერსიტეტის დოქტორანტი გიორგი ჟორჟოლიანი ადვოკატი

I. შესავალი დიგიტალიზაცია ტექნოლოგიურ და სამა-

რთლებრივ ლიტერატურაში თითქმის ყოვე-ლთვის ხასიათდება, როგორც ტექსტის, გამო-სახულებისა და ხმის ტრანსფორმაცია ცი-ფრულ ფორმატში, რისი აღქმაც შესაძლებელია კომპიუტერისთვის. თუმცაღა დიგიტალიზაცია გაცილებით ფართო მოვლენას წარმოადგენს, ვიდრე ეს ფიზიკურ მატარებელზე აღქმული ობიექტების ციფრული ტრანსფორმაციაა. მისი დახასიათება უფრო მართებულია, როგორც სტანდარტიზაციის მრღვეველი ტექნოლოგია (disruptive technology),1 არა მხოლოდ უმაღლე-სი წარმომადგენლობითი ორგანოსთვის, არა-მედ სახელმწიფოსთვის, მისი სამართლებრივი და ეკონომიკური სივრცისთვის, ზოგადად, რო-გორც მოვლენა, რომელიც რევოლუციური სია-ხლის მომტანია. უნდა აღინიშნოს, რომ დიგი-ტალიზაციის გარეშე ინტერნეტი არ იქნებოდა ისეთი, როგორსაც მას ჩვენ ვიცნობთ. დიგიტა-ლიზაციისა და ინტერნეტის დამსახურებაა სწორედ ის, რომ ფიზიკურ სამყაროსთან პარა-ლელურად არსებობს ვირტუალური სამყაროც, რაც თავისთავად ნაწილია ციფრული რევოლუ-ციისა, რომელიც სამომავლოდ ადამიანისგან

1 J. L. Bower / C. M. Christensen, Disruptive Technologies:

Catching the Wave, Harvard Business Review, Vol. 73, Issue 1, 1995, 43-53.

სრულად დამოუკიდებელ ავტონომიურ სისტე-მებსა და რობოტიზაციას2 გვპირდება.3

სამართლის რობოტიზაციამდე უნდა მო-ხდეს სამართლებრივი ტექნოლოგიების (Legal Tech)4 სრული ავტომატიზაცია, ხოლო მანამდე კი - ნაწილობრივი ავტომატიზაცია, სადაც იუ-რისტი პირველწყაროა ავტომატიზაციის კოდი-სთვის. დიგიტალიზაციისგან განსხვავებით, ავტომატიზაცია, როგორც სტანდარტიზაციის მრღვეველი ტექნოლოგიისა და ინოვაციის სა-კითხი, ხშირად კითხვის ნიშნის ქვეშაა,5 რისი

2 სრულყოფილი რობოტიზაციის შედეგი იქნებოდა მანქა-

ნებისა და მათი პროგრამული უზრუნველყოფის მიერ მიღებული დამოუკიდებელი გადაწყვეტილებები, რომე-ლიც გავლენას მოახდენს არამხოლოდ ვირტუალურ სა-მყაროზე არამედ ფიზიკურზეც. იხ. R. Calo, Robotics and the Lessons of Cyberlaw, California Law Review, Vol. 103, 2015, 525-529.

3 E. Hilgendorf, Digitization and the Law – a European Perspective, Digitization and the Law, Robotik und Recht, Vol. 15, 2018, 9-10.

4 სამართლებრივი ტექნოლოგია (Legal Tech) არ წარმოა-დგენს სამართლებრივი რეგულირების ჭრილში განმა-რტებად და ინტერპრეტირებად ტერმინს, არამედ ესაა საფირმო სიტყვათწყობა, ფენომენი, რომელიც აერთია-ნებს მრავალ ტექნიკურ და სამართლებრივ ერთობლიო-ბას. სამართლებრივი ტექნოლოგიები ესაა ის პროდუ-ქტები და სერვისები, რომელიც ხელმისაწვდომი გახადა ახალმა ტექნოლოგიებმა, რომელიც ემსახურება იური-სტის საქმიანობის ავტომატიზაციასა და გამარტივებას, როგორც ბიზნესისთვის, ასევე, მთავრობისთვის. იხ. H. J. Hellwig, Legal Tech – wo steht die Diskussion? Fragen für eine Regulierung, Rahmenbedingungen für die Nutzung von Legal-Tech-Dienstleistungen schaffen, AnwBl Online 2018, 908.

5 მაგალითად იხ. Z. Warren, A Future Focus: The Success of Legal Tech Depends on Transformation, Not Automation, law.com, 2020. ხელმისაწვდომია ბმულზე -

ლადო სირდაძე / გიორგი ჟორჟოლიანი შედარებითი სამართლის ჟურნალი 5/2020

10

საფუძველიც, თავის მხრივ, ისაა რომ ერთი შე-ხედვით, ავტომატიზაცია დაკავშირებულია მხოლოდ მარტივი არაკომპლექსური სამუშაო პროცესის გამარტივებასთან, რაც არ წარმოა-დგენს სწორ მოსაზრებას.6 სწორედ ავტომატი-ზაციაა საფუძველი ხელოვნური ინტელექტი-სთვის,7 რომელიც დასახული მიზნისთვის შესა-ბამის ნიმუშებს სხვადასხვა ალგორითმის სა-შუალებით აგროვებს. ალგორითმებს შორის ყველაზე ფართოდ დამკვიდრებულია მანქანუ-რი სწავლების (Machine Learning)8 ალგორი-თმები, რომელთა საშუალებით ავტომატიზაცი-ის ისეთივე შედეგი მიიღება, როგორიც სტატი-კურ სიტუაციაში მყოფი პიროვნების მეშვეო-ბით იქნებოდა მიღწევადი. ასევე არსებობს ხე-ლოვნური ინტელექტის უფრო მეტად პროგრე-სული სისტემები(ოპერირებადი სიღრმისეული სწავლების (Deep Learning)9 ალგორითმების

https://www.law.com/legaltechnews/2020/01/06/a-future-focus-the-success-of-legal-tech-depends-on-transformation-not-automation-397-27792/ (30.04.2020).

6 არასწორია განცალკევებულად ავტომატიზაციის პრო-ცესს დავუკავშიროთ კოგნიტური აზროვნების შესაძლე-ბლობები და შემდეგ იგი გავაკრიტიკოთ იმის გამო, რომ ავტომატიზაციის შედეგად შეუძლებელია კონკრეტული სამართლებრივი ქმედებისთვის რჩევისა და კონსულტა-ციის მიღება. იხ. F. Pasquale, A Rule of Persons, Not Machines:The Limits of Legal Automation, The George Washington Law Review, Vol. 87, 2019, 7.

7 ტერმინის „ხელოვნური ინტელექტი (Artificial Intelligence (AI)“ განმარტება არ არის ერთგვაროვანი. ის ძირითა-დად უკავშირდება ინტელექტუალური ქმედებების ავტომატიზაციას კომპიუტერული პროცესების საშუა-ლებით. M. Markovic, Rise of the Robot Lawyers?, Arizona Law Review, Vol. 61, 2019, 329.

8 მანქანური სწავლების (Machine Learning) ფენომენი, კი-დევ უფრო საკამათოა. ეს არის კომპიუტერული მეცნიე-რების ქვედარგი, კომპიუტერული ალგორითმების შესა-ხებ სწავლება, თუ ხელოვნური ინტელექტის მეთოდო-ლოგიის კლასიფიკაცია? მეტად მისაღები შინაარსობრი-ვი განმარტების მიხედვით, მანქანური სწავლება არის კონცეფცია, რომელიც გამოცდილებაზე სწავლითა და დაყრდნობით აუმჯობესებს საკუთარ წარმადობას დროთა განმავლობაში. H. Surden, Machine Learning and Law, Washington Law Review, Vol. 89, No. 1, 2014, 89-90.

9 პრაქტიკულად სიღრმისეული სწავლება მანქანური სწა-ვლების ნაირსახეობას წარმოადგენს, მათი ოპერირების მექანიზმი ერთი და იგივეა, თუმცა მათი შესაძლებლო-ბები მნიშვნელოვნად განსხვავდება. მანქანურ სწავლე-ბას გარკვეულ ეტაპებზე სჭირდება ადამიანის ჩარევა და შესაბამისი მითითების განხორციელება, განსაკუ-თრებით მაშინ, როდესაც ხელოვნური ინტელექტი შე-ცდომას უშვებს, რასაც არ საჭიროებს სიღრმისეული სწავლება, ასეთ დროს ხელოვნური ინტელექტი თავა-დვე სწავლობს საკუთარი შეცდომისა და უზუსტობის

შედეგად), რომლებიც, თავის მხრივ, შედგება ურთიერთდაკავშირებული ხელოვნური ნეირო-ნული ქსელებისგან და ხელოვნური ინტელე-ქტისთვის ხელმისაწვდომს ხდის გაცილებით დიდ ინფორმაციას, ვიდრე ეს მანქანური სწა-ვლების შემთხვევაშია. ეს კი ხელოვნური ინტე-ლექტის წარმადობას მნიშვნელოვნად აუმჯო-ბესებს – იმდენად, რომ რამდენიმე წელში ამ ტიპის ალგორითმებმა შესაძლოა სრულიად ჩა-ანაცვლონ ადამიანები გარკვეულ საქმიანო-ბაში.10

სამართლის დიგიტალიზაციასა და ტრა-ნსფორმაციას კონკრეტული მიზნები და შედე-გები აქვს. მათი იდენტიფიცირება ერთობლი-ვად უნდა მოხდეს შემდეგი მიმართულებებით: იურისტის ტექნიკური სამუშაოს ტექნიკისთვის დაქვემდებარება, სამართლებრივი შედეგების ალგორითმიზაცია, ბოლოს კი, კერძო სექტო-რისა და სახელმწიფოსთვის იურიდიული საქმი-ანობის კომპაქტურობა.11

სტატია შეეხება საქართველოს პარლამე-ნტში საკანონმდებლო პროცესის დიგიტალიზა-ციისა და ავტომატიზაციის საკითხებს, თუ რა-ტომ არის საჭირო ტექნოლოგიური რევოლუ-ციის გავრცელება ხსენებულ პროცესზე და რა შედეგის მომტანია ის პარლამენტისთვის. უნდა აღინიშნოს, რომ საკანონმდებლო ხელისუფლე-ბის დიგიტალიზაცია და ავტომატიზაცია სხვა ქვეყნებისთვისაც მნიშვნელოვან სიახლესა და ყურადღების ობიექტს წარმოადგენს, რასაც ცხადყოფს, მაგალითად, ელექტრონული პა-რლამენტის მსოფლიო კონფერენცია.12 სტატი-

მიზეზს, რასაც ყოველგვარი ადამიანური ჩარევის გარე-შე დამოუკიდებლად ასწორებს.

10 M. Markovic, Rise of the Robot Lawyers?, Arizona Law Review, Vol. 61, 2019, 329-330.

11 აღნიშნული მიმართულებები სხვადასხვა ლიტერატუ-რაში შესაძლოა განსხვავდებოდეს და ყოველი ავტორი საკუთარი პერსპექტივდან სახავდეს ციფრული რევო-ლუციის შედეგებსა და ზეგავლენას სამართალზე, თუ-მცა იშვიათად არის მსჯელობა იმის შესახებ, თუ კო-ნკრეტულად რა შედეგის მომტანია დიგიტალიზაცია და ავტომატიზაცია კანონშემოქმედებითი პროცესისთვის, სამართალწარმოებისთვის, იურისტებისთვის და მათი საქმიანობისთვის. იხ. E. Hilgendorf, Digitization and the Law – a European Perspective, Digitization and the Law, Robotik und Recht, Vol. 15, 2018, 10-18.

12 World e-Parliament Conference - ბოლოს გაიმართა 2018 წელს, სადაც რიგმა ქვეყნებმა წარადგინეს ციფრული პარლამენტის განვითარებს სტრატეგიები, მათ შორის

საკანონმდებლო პროცესის დიგიტალიზაციისა და ავტომატიზაციის პერსპექტივები საქართველოში

11

სტატია

აში საკანონმდებლო პროცესის დიგიტალიზა-ცია და ავტომატიზაცია საქართველოს პარლა-მენტის მაგალითზე იქნება განხილული, თუმცა მისი გამოყენება და მისადაგება, კანონშემო-ქმედებითი პროცესის სხვადასხვა თავისებუ-რების გათვალისწინებით, ყველა ქვეყნები-სთვის შესაძლებელია.

II. დიგიტალიზაციისა და ავტომატიზაციის

პროცესი

1. კანონპროექტის მომზადება საკანონმდებლო პროცესი პარალმენტში

იწყება საკანონმდებლო ინიციატივის წარდგე-ნით, თუმცა უშუალოდ ინიციირებამდე საჭი-როა კანონპროეტის მომზადება, რაც საკმაო ძალისხმევას საჭიროებს. გარდა შინაარსობრი-ვი მხარისა, კანონის პროექტი და განმარტები-თი ბარათი უნდა შეესაბამებოდეს საქართვე-ლოს პარლამენტის რეგლამენტით დადგენილ ტექნიკურ მოთხოვნებს. ხშირად იმ კონკრეტუ-ლი მიზნის მიღწევა, რომელიც ინიციატორს გა-აჩნია, არც თუ ისე მარტივია. განსაკუთრებუ-ლი სირთულეები იჩენს თავს შემთხვევითი კა-ნონშემოქმედების13 პირობებში. დასახული მი-ზნის მისაღწევად - სამართლებრივი მოწესრი-გების შესაცვლელად - ინიციატორმა უნდა მოა-

იყვნენ აზერბაიჯანი და უკრაინა. ვრცლად იხ. https://www.ipu.org/event/world-e-parliament-conference-2018#event-sub-page-13949/ (01.05.2020).

13 „შემთხვევით კანონშემოქმედებაში“ იგულისხმება საკა-ნონმდებლო ორგანოს მიერ არა ერთიანი სამართლის პოლიტიკისა და განვითარების გეგმის ფარგლებში გა-დადგმული ნაბიჯები, არამედ ცალკეულ შემთხვევებზე დაფუძნებული კანონების მიღება. ასეთს აქვს ადგილი, როდესაც, მაგალითად, თუ სამშენებლო სამუშაოებზე პირი იღებს ჯანმრთელობის დაზიანებას, ნაცვლად აღმასრულებელი ხელისუფლების მიერ კონტროლის გა-მკაცრებისა, პარლამენტი ზრდის სანქციას; კონკრე-ტულ საქმეში მოსამართლის მიერ ნორმის არასწორად განმარტების გამო იცვლება კანონის ფორმულირება; არასრულწლოვნის დაჭრის შემდეგ ცვლილება შედის სისხლის სამართლის კოდექსში და მკაცრდება სანქცია. რა თქმა უნდა საკანონმდებლო ორგანოს როლი ამ ყვე-ლაფერში საკმაოდ დიდია, მაგრამ ნაცვლად მის მიერ საზედამხედველო ფუნქციის გაძლიერებისა და აღმა-სრულებელი თუ სასამართლო შტოს საქმიანობის გაუ-მჯობესებისა, არასწორია პრობლემის მხოლოდ კანო-ნმდებლობაში ძებნა. ასეთ შემთხვევებში პარლამენტი ხდება იმპულსური და კანონმდებლობა კარგავს ერთიან სტრუქტურას.

მზადოს კანონის პროექტი და შესაბამისი გა-ნმარტებითი ბარათი. ამისათვის, პირველ რი-გში, ზუსტად უნდა მოხდეს იმის განსაზღვრა, თუ რომელი კანონი უნდა შეიცვალოს. ხშირად საჭიროა, ცვლილება შევიდეს არა ერთ, არამედ რამდენიმე საკანონმდებლო აქტში. შესაბამი-სად, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, სწო-რად შეირჩეს ის კანონი, რომლითაც უნდა მო-წესრიგდეს საკითხი. ეს ხშირად ვრცელ სამა-რთლებრივ კვლევასა და ანალიზს საჭიროებს. ხშირად რთულია ასევე ერთი კანონის შიგნით სწორი ადგილის შერჩევა, თუ რომელ თა-ვში/მუხლში უნდა შევიდეს ცვლილება.14

მნიშვნელოვანია, რომ საწყის ეტაპზე, რო-დესაც ტექნოლოგიური რევოლუცია მსოფლი-ოს სხვადასხვა ქვეყნის პარლამენტებში ეტაპო-ბრივად ინერგება, დიგიტალიზაციის და ავტო-მატიზაციის პროცესი ერთმანეთისგან დამოუ-კიდებლად იქნეს განხილული, როგორც სასიკე-თო ხელსაწყოები კანონპროექტის შედგენი-სთვის. მართებულია აღნიშნულის განხილვა დიგიტალიზაციით დაიწყოს, რადგანაც ახალი კანონპროექტისთვის სრულფასოვანი კვლევის განხორციელების წინაპირობა სწორედ ციფრუ-ლად ხელმისაწვდომი დოკუმენტაციაა. კანო-ნპროექტის მომზადების პროცესის სრული დი-გიტალიზაცია შესაძლებელს გახდის, ერთი მხრივ, პროცესის განმავლობაში გამოყენებუ-ლი და შედგენილი დოკუმენტების საერთო ელექტრონული ბაზის შექმნას, მეორე მხრივ, კი გახდება უმნიშვნელოვანესი წინაპირობა სა-კანონმდებლო პროცესის ავტომატიზაციი-სთვის. დღეს არსებული საკანონმდებლო წყა-როების უნივერსალური ბაზაა ეროვნული მა-ცნის ვებ საიტი - matsne.gov.ge15, სადაც ინი-

14 მაგალითად, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსში

ცვლილების შეტანის შესახებ 2019 წლის 20 სექტემბრის კანონით (№5013-Iს) ცვლილება შევიდა სკ-ის 183-ე და 186-ე მუხლებში და დაემატა მითითება მშობლის მიერ ბავშვის საკუთრების განკარგვაზე. ნებისმიერი სახის დასაბუთების მცდელობა, რომ აქვს სანივთო სამართა-ლთან არასრულწლოვნის ინტერესების დაცვის მიზნით კანონიერი წარმომადგენლის ინტერესების შეზღუდვას რაიმე კავშირი აქვს, თავიდანვე წარუმატებლობისთვი-საა განწირული, არავითარი ხელჩასაჭიდი წერტილის არარსებობის გამო.

15 აღსანიშნავია, რომ საკანონდებლო მაცნეს საიტი და მა-სზე განთავსებული მონაცემები, უდავოდ წარმოადგენს ბაზას, რომელიც ინდივიდუალური კანონის ან ნორმა-


12

ციატორს შეუძლია მოიძიოს ის კანონი, რომე-ლშიც ცვლილება უნდა შევიდეს, თუმცა აღნი-შნულ საიტზე არ არის მისაწვდომი, მაგალი-თად, განმარტებითი ბარათები, დასკვნები და სხვა კანონშემოქმედებით პროცესში შექმნილი დოკუმენტაცია, რაც ფაქტობრივად შეუძლებე-ლს ხდის matsne.gov.ge მოაზრებული იყოს, როგორც ერთიანი ციფრული ბაზა კანონშემო-ქმედებისთვის. პარლამენტის ვებ გვერდზე გა-ნთავსებული დოკუმენტები კი ხშირად დასკა-ნერებულ ფორმატშია, რაც ართულებს მათ შე-მდგომ დამუშავებასა და ავტომატიზაციისთვის გამოყენებას. გამომდინარე აქედან, სავალდე-ბულოა, არსებობდეს სრულიად დიგიტალიზე-ბული საკანონმდებლო აქტების საპარლამე-ნტო ბაზა, რომელიც აღქმადი იქნება როგორც ადამიანისთვის, ასევე, სხვადასხვა პროგრამუ-ლი უზრუნველყოფისთვის, რომელიც მოცემუ-ლი აქტების ტრანსფორმაციას მოახდენს კო-დის სახით16.

დიგიტალიზაციის შემდეგ უკვე შესაძლებე-ლია ავტომატიზაციის განხორციელება კანო-ნშემოქმედებით პროცესში. კანონპროექტი, როგორც ინდივიდუალური ავტომატიზებული დოკუმენტი17, უნდა ასრულებდეს ორ ფუნქცი-ას. პირველი ეს არის, რომ ავტომატიზაციამ დიგიტალიზებული ერთიანი ბაზის ხარჯზე ინი-ციატორს გაუმარტივოს პროექტის მომზადება,

ტიული აქტის დამუშავებისთვის საკმაოდ დახვეწილია. მას გააჩნია კანონის სტრუქტურის, ცვლილებების და დაკავშირებული დოკუმენტების ნახვის ფუნქციები, რაც თავისთავად ავტომატიზაციის პროცესისთვის წი-ნაპირობებს ქმნის.

16 ხშირად ელექტრონულ ბაზებში დოკუმენტაცია ინახება ფოტოფორმატის სახით, მიუხედავად იმისა უშუალოდ ეს დოკუმენტი PDF თუ სხვა ფორმატშია მოცემული, რაც ფაქტობრივად შეუძლებელს ხდის იმას რომ აღნი-შნული დოკუმენტიდან საჭირო ინფორმაცია დაკოპი-რდეს, აღნიშნული პრობლემის გადასაჭრელად შესა-ძლოა გამოყენებული იყოს სიმბოლოების ოპტიკური ამოცნობა (Optical Character Recognition (OCR), რო-მლის საშუალებითაც შესაძლებელია დასკანერებულ დოკუმენტში აღქმადი სიმბოლოების დამუშავება და დი-გიტალიზაცა. N. Saxena / H. Parveen, Text Extraction Systems for Printed Images: A Review, International Journal of Advanced Studies of Scientific Research, Vol. 4, No. 2, 2019, 515. ქართული შრიფტის ოპტიკური ამო-ცნობა შესაძლებელია ABBYY FineReader Engine 12-ის მეშვეობით.

17 M. Hartung / M. Bues / G. Halbleib, Legal Tech How Technology is Changing the Legal World, C.H. Beck, Munchen, 2018, 258-259.

რომელიც ავტომატურად ტრანსფორმირდება განმარტებით ბარათში, კანონში ცვლილების შემთხვევაში კი - უშუალოდ შესაცვლელ კანო-ნში.18 ინიციატორის მიერ შექმნილი დოკუმე-ნტები წარმოადგენენ უმცირესი ტექსტობრივი ელემენტების ერთობლიობას, რომლებიც შე-მდეგ ავტომატიზაციის პროგრამით აისახება პარლამენტის მიერ ამ პროექტთან დაკავშირე-ბით მომზადებულ ყველა სხვა დოკუმენტში - დასკვნაში, ბიუროს გადაწყვეტილებაში და ა. შ. მეორე ფუნქცია კი უნდა ემსახურებოდეს ერთიანი მონაცემთა ბაზის სრულყოფას, რომე-ლიც სამომავლო კანონშემოქმედებითი პროცე-სის ავტომატიზაციისას სისტემისთვის ხელმი-საწვდომი იქნება, მისგან შესაძლებელი იქნება შესაბამისი ინფორმაციის ამოღება და ციტირე-ბა.

2. საქართველოს პარლამენტის

რეგლამენტი, როგორც კოდი წესების მომავალი კოდია.19 არსებობს ასევე

მოსაზრება, რომ კოდი20 კანონია,21 რომლის მი-ხედვითაც კიბერსივრცეში სამართლებრივი რეგულირება ხდება არა შესაბამისი სამა-რთლებრივი ნორმების მიხედვით, არამედ კო-დის საშუალებით. აღნიშნული მოსაზრება შეი-ძლება ითქვას, რომ კიბერსივრცის ბუნებიდან გამომდინარეობს, მოახდინოს საკუთარი თავის თვითრეგულირება, გამომდინარე იქიდან, რომ კიბერსივრცის ყოველი ელემენტი თავად კო-დია.22

საინტერესოა, ზემოაღნიშნული მოსაზრების საპირისპირო პერსპექტივა, რომლის მიხედვი-თაც, სამართლებრივი გაგების კანონია კოდი, რაც გულისხმობს იმას, რომ ნორმატიული სა-

18 ცვლილებისთვის ავტომატიზაციის საფეხურები შემდე-

გნაირად უნდა იყოს დალაგებული: კანონპროექტი - კა-ნონი, რომელიც უნდა შეიცვალოს - რეგულაცია, რომე-ლიც უნდა შეიცვალოს.

19 შ. ბრაიდენბახი, გადაწყვეტილებების, პროცესისა და ნორმების გამოყენების ავტომატიზირება: წესების მო-მავალი კოდია, შედარებითი სამართლის ქართულ-გე-რმანული ჟურნალი 2/2020, 1.

20 კოდში იგულისხმება კომპიუტერული კოდი. 21 L. Lessig, Code: And Other Laws of Cyberspace, Version

2.0, Basic Books, New York, 2006, 5. 22 იქვე.


13

სტატია

ფუძველი ანაცვლებს კოდის შინაარსობრივ ფუნქციას და იქვემდებარებს მას. თავის მხრივ, კოდსა და კანონებს ბევრი საერთო აქვთ, მაგალითისთვის, ორივე მათგანს გამოყე-ნებისთვის გააჩნია წინაპირობები, მათი გამო-ყენება მიმართულია გარკვეული შედეგის და-დგომისკენ, თუმცა მათ შორის უდიდეს სხვაო-ბას წარმოადგენს ის, რომ კანონი უთითებს, თუმცა მითითების აღსრულება არ არის ავტო-მატური პროცესი და პირი შეიძლება სულაც არ დაემორჩილოს მას. ხოლო კოდი დამოუკიდე-ბლად განსაზღვრავს, თუ რისი გაკეთება ან არ გაკეთება შეუძლია პირს, რაც გამორიცხავს ნე-ბისმიერ ჩარევას მის აღსრულებაში, კოდი თა-ვისივე სავალდებულოდ განსახორციელებელი პირობებით არის თვითაღსრულებადი.23 აღნი-შნულის ტრანსფორმაცია კანონშემოქმედები-სთვის, იმ შემთხვევაში, თუ ის ავტომატიზე-ბულ პროცესად გადაიქცევა, გამოიხატება იმა-ში, რომ წესი (რეგლამენტი), რომელიც შესაბა-მისი მოხელეების საშუალებით მექანიკურად არის აღსრულებადი, მაგალითად, კანონპროე-ქტის ინიციირებისა და განხილვის ეტაპზე გა-დაიქცევა სრულიად ავტომატურ პროცესად, რაც დაზოგავს რესურსს და უზრუნველყოფს შესაბამისი წესის (რეგლამენტის) ავტომატურ აღსრულებას, რაც გამორიცხავს „ადამიანურ“ შეცდომებს. წინამდებარე სტატიის მიზნიდან გამომდინარე განხილული უნდა იქნეს პარლა-მენტის მუშაობის წესის განმსაზღვრელი ნო-რმატიული საფუძველი. საქართველოს პარლა-მენტის რეგლამენტი, რომელიც მოიაზრება სწორედ იმ კოდის საფუძვლად,24 კანონშემო-ქმედებითობის პროცესს გადააქცევს ავტომა-ტიზებულად.

23 S. Hassan / P. D. Filippi, The Expansion of Algorithmic

Governance: FromCode is Law to Law is Code, Field Actions Science Reports, The journal of field actions, Special Issue 17, 2017

24 ალტერნატიულად საქართველოს პარლამენტის რეგლა-მენტია სწორედ ის კოდი, რომელიც მიუთითებს შესაბა-მის მოხელეს, თუ როგორ უნდა განხორციელდეს კანო-ნშემოქმედებასთან დაკავშირებული საორგანიზაციო საკითხები.

3. ინიციირება საკანონმდებლო ცვლილების უშუალოდ ინი-

ციირების ეტაპი გულისხმობს ინიციატორის მიერ მომზადებული პროექტის თანმდევ დოკუ-მენტებთან ერთად საკანონმდებლო ორგანო-სთვის წარდგენას. საქართველოს პარლამე-ნტის რეგლამენტის 102 I მუხლის შესაბამისად, საქართველოს პარლამენტის საორგანიზაციო დეპარტამენტს გადაეცემა პროექტი, განმა-რტებითი ბარათი და მიმართვის ფურცელი და ხდება მის მიერ რეგისტრაცია. მიმართვის ფუ-რცლის მომზადების დიგიტალიზაცია და ავტო-მატიზაცია ტექნიკურად ძალიან მარტივია. ინიციატორის მიერ მისი შედგენისას, რეალუ-რად, არ ხდება შემოქმედებითი პროცესის შე-დეგად რაიმე ახალი ტექსტის შექმნა. როგორც წესი, თითქმის ყველაფერი კოპირდება გამზა-დებული კანონპროექტიდან ან განმარტებითი ბარათიდან. ხოლო რაც არ კოპირდება, წარმო-ადგენს შაბლონურ ტექსტს, რომელიც ერთნაი-რია თითქმის ყველა მიმართვის ფურცელში. როგორც ზემოთ აღინიშნა, ინიციატივის მო-მზადებისას დიგიტალიზაციისა და ავტომატი-ზაციის ელემენტების გამოყენება გაადვილებს შემდეგ პროცესს. რადგანაც ამ პროცესის შე-დეგად სისტემაში უკვე შეყვანილია ყველა მო-ნაცემი - ინიციატორები, მათი რაოდენობა, სტატუსი (პარლამენტის წევრი, ფრაქცია...), ხოლო საორგანიზაციო დეპარტამენტის უფროსის მონაცემები ისედაც ცნობილია ავტომატიზაციის პროგრამისთვის, მას შეუ-ძლია, (ხელმომწერების მიხედვით) პროექტის ტექსტსა და განმარტებით ბარათში25 მოძე-ბნოს ინიციატორი და ეს ორი ინფორმაცია - შა-ბლონური და კონკრეტულ ინიციატივაზე და-მოკიდებული, ავტომატურად დაუკავშიროს ერთმანეთს. ამ უმცირესი ტექსტობრივი სტრუ-ქტურული ელემენტების გაერთიანებით მიიღე-ბა ავტომატიზებული მიმართვის ფურცელი, რომელიც, ერთი მხრივ, დაზღვეულია შეცდო-

25 ნორმატიული აქტების შესახებ საქართველოს ორგანუ-

ლი კანონის 17 I ვ) მუხლის მიხედვით, განმარტებით ბა-რათში მიეთითება კანონპროექტის ინიციატორი.


14

მისაგან26, ხოლო, მეორე მხრივ, საერთოდ არა-ვითარ დროს არ მოითხოვს და უზოგავს ინიცი-ატორს რესურსებს. თუ პროექტს მომზადების პროცესში ემატება ინიციატორი, მისი ჩამატე-ბა ხდება ერთ ადგილას. სემანტიკური ბმების დახმარებით სისტემა ავტომატურად ასახავს შესაბამის პირზე მითითებას კონტექსტის მიხე-დვით ყველა საჭირო ადგილას. როდესაც ერთი ინიციატორის ჩანაცვლება ხდება რამდენიმე-თი, საჭირო აღარ არის გრამატიკული თვალსა-ზრისით ტექსტის შეცვლა („წარმოვადგენ“ - „წარმოვადგენთ“), რადგანაც პროგრამას ამის გათვალისწინება და ასახვა ავტომატურად შე-უძლია. ეს დროსაც ზოგავს და შეცდომის შესა-ძლებლობასაც გამორიცხავს.

4. საორგანიზაციო დეპარტამენტის

დიგიტალიზაცია და ავტომატიზირება რეგლამენტის 102 I მუხლის მიხედვით, საქა-

რთველოს პარალმენტის საორგანიზაციო დე-პარტამენტი აღრიცხავს და რეგისტრაციაში ატარებს კანონპროექტს. საქართველოს პა-რლამენტის უცვლელი ტრადიციაა, რომ კანო-ნპროექტისთვის ნომრის მინიჭებასა და მის რე-გისტრაციას არა საქმისწარმოების დეპარტამე-ნტი, არამედ საორგანიზაციო დეპარტამენტი ახორციელებს. ასევე, ნომრის მინიჭება ხდება ხელით და არა ელექტრონულად. 2018 წელს მი-ღებული ახალი რეგლამენტის მომზადებისას განხილვების შედეგად მიზანშეწონილად ჩაი-თვალა აღნიშნული ტრადიციის შენარჩუნება. თუმცა, სურვილის შემთხვევაში, აღნიშნული პროცესის საორგანიზაციო დეპარტამენტშივე 26 ავტომატიზირებული სისტემის გამოყენებით გამოირი-

ცხება ისეთი შეცდომები, როგორებიცაა მიმართვის ფუ-რცელში ისეთი პირის მითითება, რომელიც არ არის მო-ხსენიებული განმატებით ბარათში; მისი სტატუსის შე-ცდომა (მაგალითად, „პარლამენტის თავჯდომარე“ „პა-რლამენტის წევრის“ ნაცვლად, რადგანაც კონსტიტუცი-ის 45-ე მუხლისა და საქართველოს პარლამენტის რე-გლამენტის 99 II მუხლის მიხედვით, საკანონმდებლო ინიციატივის უფლების მქონე სუბიექტია არა პარლამე-ნტის თავმჯდომარე, არამედ პარლამენტის წევრი); რე-გლამენტის მუხლის შეცდომა, შეცდომა კანონპროე-ქტის სახელის კოპირებისას (განსაკუთრებით, როდესაც სახელი რამდენჯერმე იცვლება ინიციირების პროცესში და საჭიროა მისი ჩასწორება, როგორც უშუალოდ კანო-ნის პროექტში, ისე განმარტებით ბარათსა და მიმა-რთვის ფურცელში).

დიგიტალიზაციასა და ავტომატიზაციას არა-ფერი უშლის ხელს და მხოლოდ უმნიშვნელო პროგრამული ფუნქციის შედგენას გულისხმო-ბს. შედეგად პროგრამას უკვე ავტომატურად ეცოდინებოდა, როდის მოხდა კანონპროექტი-სთვის თარიღის მინიჭება, რაც, რეგლამენტის 102 II მუხლის მიხედვით, ითვლება კანონპროე-ქტის პარლამენტისათვის წარდგენის თარი-ღად. სწორედ აღნიშნულ თარიღზეა დამოკიდე-ბული, თუ როდის იქნება პროექტი განხილული ბიუროზე27 და ამ თარიღზე დაფუძნებით პრო-გრამას შეუძლია ავტომატურად გაუგზავნოს შესაბამის ბიუროს კანონპროექტი (იურიდიუ-ლი დეპარტამენტისა და საბიუჯეტო ოფისის მიერ დასკვნების მომზადების შემდეგ).

რეგისტრაციის შემდეგ, რეგლამენტის 101 I ბ) 1 მუხლის შესაბამისად, საორგანიზაციო დე-პარტამენტი წარმოდგენილ კანონპროექტს გა-დასცემს იურიდიულ დეპარტამენტსა და საბი-უჯეტო ოფისს. აღნიშნული ფუნქციის ავტომა-ტიზირება უმარტივესია. შესაბამის საქაღა-ლდეში მოხვედრისა და ნომრის მინიჭების შე-მდეგ ავტომატურად ხდება მისი გაგზავნა სა-ჭირო სუბიექტისთვის.

გარდა ამისა, როდესაც ხდება კანონპროე-ქტის გადაცემა ბიუროსთვის, (იურიდიული დე-პარტამენტისა და საბიუჯეტო ოფისის და-სკვნებთან ერთად) რეგლამენტის 102 III მუ-ხლის შესაბამისად, მას უნდა ერთოდეს პარლა-მენტის აპარატის იურიდიული და საორგანიზა-ციო დეპარტამენტების მიერ მომზადებული კა-ნონპროექტის განხილვის პროცედურის დაწყე-ბის შესახებ პარლამენტის ბიუროს გადაწყვე-ტილების პროექტი. აქ მითითებული უნდა იყოს კანონპროექტის დასახელება, ინიციატორი, ავტორი, პარლამენტისათვის წარდგენის თარი-ღი, წამყვანი და სავალდებულო კომიტეტები, კანონპროექტის კომიტეტის და პლენარულ სხდომებზე განხილვის სავარაუდო თარიღი. პროგრამამ უკვე იცის კანონპროექტის დასახე-ლება, ინიციატორი, ავტორი, ამდენად, მისი მი-თითება შესაბამის გრაფაში ავტომატურად შე-

27 რეგლამენტის 101 I ბ) 2 მუხლის მიხედვით, კანონპროე-

ქტი გადაეცემა პარლამენტის ბიუროს უახლოეს სხდო-მას, თუ იგი წარდგენილია ბიუროს სხდომის წინა კვი-რის ხუთშაბათამდე.


15

სტატია

იძლება ყოველგვარი სირთულის გარეშე. რაც შეეხება საკომიტეტო და პლენარული მოსმენე-ბის თარიღს, იმ გამოთვლების განხორციელე-ბა, რომლებსაც აკეთებს დეპარტამენტის თანა-მშრომელი, პროგრამასაც შეუძლია. კოდი იწე-რება რეგლამენტის მუხლების შესაბამისად და ბიუროს სხდომის თარიღის მიხედვით ავტომა-ტურად დაანგარიშდება განხილვის სავარაუდო თარიღები. თუ სისტემამ იცის, ბიუროს სხდო-მის თარიღი და რა ვადა აქვს კომიტეტს პროე-ქტის განსახილველად და პლენარული სხდომი-სთვის გადასაცემად, ელემენტარული გამო-თვლების ავტომატურად განხორციელებას წინ აღარაფერი უდგას. ბიუროზე განხილვის თარი-ღი პროგრამას თავისით შეუძლია დაადგინოს რეგლამენტის 101 I ბ) მუხლის მიხედვით, იმის გათვალისწინებით, თუ როდის დარეგისტრი-რდა იგი საორგანიზაციო დეპარტამენტში. სა-ჭიროების შემთხვევაში (მაგალითად, ბიუროს სხდომა გაუქმდა), პროგრამას შეუძლია ავტო-მატურად განაახლოს ეს თარიღი. სისტემაში ისედაც ასახული იქნება ბიუროს რეალურად გამართვის თარიღი.

ყველაზე რთულია სავარაუდო სავალდებუ-ლო და წამყვანი კომიტეტების განსაზღვრა, რადგანაც ავტომატიზაცია სრულდება იქ, სა-დაც საჭიროა გადაწყვეტილება უშუალოდ მიი-ღოს ადამიანმა28. თუმცა აღნიშნულის ნაწილო-ბრივი ავტომატიზაცია მაინც შესაძლებელია. ეს პროცესი არ ხდება ქაოტურად და შემთხვე-ვითობის პრინციპზე დაფუძნებით, არამედ ყო-ველთვის ემორჩილება გარკვეულ ლოგიკას (თუმცა საკმაოდ რთულს, რადგანაც საჭიროა ბევრი მნიშვნელოვანი დეტალის გათვალისწი-ნება). თუ პირი, რომელიც იურიდიულ ან საო-რგანიზაციო დეპარტამენტში პასუხისმგებე-ლია სავალდებულო და წამყვანი კომიტეტების დადგენაზე, პროგრამას ასწავლის ლოგიკას, თუ რა პრინციპით არჩევს ცალკეულ შემთხვე-ვაში წამყვან და სავალდებულო კომიტეტს, Machine Learning-ის დახმარებით შესაძლებე-ლია მათი ავტომატურად განსაზღვრა. მოგვია-ნებით დეპარტამენტის თანამშრომელს შეუ-

28 შ. ბრაიდენბახი/ფ. გლატცი, სამართლის დიგიტალიზა-

ცია, შედარებითი სამართლის ქართულ-გერმანული ჟუ-რნალი 1/2020, 3.

ძლია, გადაამოწმოს და, სურვილის შემთხვევა-ში, შეცვალოს პროგრამის მიერ შერჩეული კო-მიტეტი. მაგალითად, შეიძლება პროგრამი-სთვის სწავლება, რომ თუ ცვლილება შედის პა-რლამენტის რეგლამენტში, წამყვან კომიტეტად მიეთითოს საპროცედურო საკითხთა და წესე-ბის კომიტეტი; თუ ცვლილება შედის ბავშვის უფლებათა კოდექსში, წამყვან კომიტეტად გა-ნისაზღვროს ადამიანის უფლებათა დაცვისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის კომიტეტი, ხო-ლო თუ ამ კოდექსს ახლავს თანმდევი კანო-ნპროექტის სახით ცვლილება სამოქალაქო სა-პროცესო კოდექსში29, მაშინ სავალდებულო კომიტეტად ასევე მიეთითოს იურიდიულ საკი-თხთა კომიტეტი. რა თქმა უნდა, აღნიშნული მთლიანად დამოკიდებულია პასუხისმგებელი პირის სურვილზე და მის მიერ შემუშავებულ პრაქტიკაზე, რომლის მიხედვითაც წლების გა-ნმავლობაში ხდება პარლამენტში წამყვანი და სავალდებულო კომიტეტების განსაზღვრა. მას შეუძლია მიუთითოს ნებისმიერი პირობა, თუ რა შემთხვევაში რომელი კომიტეტი უნდა იქნეს მითითებული, ტექნიკურად კი ამ პროცე-სის ავტომატიზაცია მეტად მარტივია. ცუდ შე-მთხვევაში, თუ არ იქნება საჭიროდ მიჩნეული კომიტეტების განსაზღვრის ავტომატიზაცია, სულ მცირე, დიგიტალიზაციას არაფერი უდგას წინ. ეს გულისხმობს, რომ ნაცვლად კომიტეტე-ბის ჩაწერისა ან დაკოპირებისა, ღილაკზე თი-თის ერთი დაჭერით მოხდება მათი მონიშვნა ჩამონათვალში და შემდეგ პროგრამა ავტომა-ტურად გამოსახავს მათ საჭირო ადგილას. დო-კუმენტის ამ გზით გენერირება არაფერ განსა-კუთრებულს არ წარმოადგენს და მარტივი მე-ქანიზმით შესაძლებელი იქნება პროცესის გა-მარტივება და დროის დაზოგვა.

სავარაუდო სავალდებულო და წამყვანი კო-მიტეტების განსაზღვრისთვის და არამხოლოდ მათი განსაზღვრისთვის, მნიშვნელოვანია Machine Learning-ისთვის დამატებითი პირობის შექმნა, რომელიც დასწავლასა და ავტომატი-ზაციას თვითმყოფადს გახდის. ასეთი დამატე-

29 თუმცა მხოლოდ თანმდევი კანონპროექტის ინიციირება

არაა საკმარისი. საჭიროა რომ გათვალისწინებული ცვლილებები რეალურად უზრუნველყოფდეს ინიციატორის მიზნის მიღწევას.


16

ბა შესაძლოა იყოს ბუნებრივი ენის დამუშავება (Natural Language Processing (NLP), რაც გუ-ლისხმობს ბუნებრივად აღქმადი ენობრივი კო-ნსტრუქციის დამუშავებას კომპიუტერის მიერ ისე, რომ საბოლოოდ მისთვის დამუშავებადი იყოს ბუნებრივი ენა. NLP აქტიურად გამოიყე-ნება სამართლებრივი კვლევისთვის, სამა-რთლებრივი დოკუმენტაციის ავტომატიზაციი-სთვის და იურიდიული მომსახურებისთვისაც კი.30 შესაბამისად NLP-ს გამოყენება შესაძლე-ბელია პროცედურული გადაწყვეტილებების მისაღებად. შესაბამისი კანონპროექტის დამუ-შავების შემდეგ, როდესაც ხელოვნური ინტე-ლექტი NLP-ს საშუალებით კანონპროექტის ტექსტში ამოიკითხავს, რომ ცვლილება შედის ბავშვის უფლებათა კოდექსში, მან ავტომატუ-რად განსაზღვროს წამყვან კომიტეტად ადამი-ანის უფლებათა დაცვისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის კომიტეტი და ყოველი ასეთი შე-მთხვევისთვის კანონპროექტში ამოკითხული ინფორმაციის შედეგად შესაბამისი მოხელის ჩარევის გარეშე განსაზღვროს სავალდებულო და წამყვანი კომიტეტები.

ყოველივე ზემოაღნიშნულის შედეგად მო-ხდება კანონპროექტის განხილვის პროცედუ-რის დაწყების შესახებ პარლამენტის ბიუროს გადაწყვეტილების პროექტის მომზადების თი-თქმის სრული ავტომატიზაცია, რაც დაზოგავს დროს და გამორიცხავს მონაცემების შეყვანი-სას მექანიკური შეცდომის დაშვებას.

5. იურიდიული დეპარტამენტისა და

საბიუჯეტო ოფისის დასკვნები რეგლამენტის 102 V მუხლის შესაბამისად,

პარალმენტის იურიდიული დეპარტამენტი ამო-წმებს წარმოდგენილ განმარტებით ბარათში მითითებულ ზოგად ინფორმაციას კანონპროე-ქტის შესახებ, ასევე მითითებებს კანონპროე-ქტის მომზადების პროცესში მიღებულ კონსუ-ლტაციებთან, კანონპროექტის საერთაშორისო სამართლებრივ სტანდარტებთან მიმართება-სთან, მის ავტორთან და ინიციატორთან დაკა-

30 R. Dale, Industry Watch Law and Word Order: NLP in

Legal Tech, Natural Language Engineering, Vol. 25, Issue 1, 2018, 212-216.

ვშირებით. ის, რომ ავტომატიზაცია სრულება იქ, სადაც საჭიროა ადამიანის მიერ ანალიზის გაკეთება და გადაწყვეტილების მიღება, უკვე მრავალჯერ აღინიშნა. შესაბამისად, ამის ჩანა-ცვლება პროგრამის მიერ შეუძლებელია. მა-გრამ მეტად მარტივია ამ ანალიზის შედეგის დასკვნის დოკუმენტში ასახვის ავტომატიზა-ცია. დეპარტამენტის სტანდარტული დადები-თი დასკვნა შედგება მითითებისაგან, თუ რო-მელ კანონპროექტს ეხება დასკვნა, რასაც მო-სდევს ინფორმაცია, რომ დეპარტამენტმა განი-ხილა კანონპროექტი და რომ მიზანშეწონილად მიაჩნია მისი განხილვის პროცედურის დაწყე-ბა. ეს დოკუმენტი ტექნიკურად მარტივი შესა-დგენია და მისი ავტომატიზირება მეტად იო-ლია. მთავარ გამოწვევას წარმოდგენს იმ პრო-ცესის დიგიტალიზაცია და ავტომატიზაცია, რომელიც წინ უძღვის დასკვნის, როგორც სა-მართლებრივი ანალიზის პროდუქტის, შედგე-ნას.

იმის გათვალისწინებით, თუ რას ამოწმებს იურიდიული დეპარტამენტი, მის მიერ და-სკვნის მომზადებისას მხოლოდ იმის ავტომა-ტიზაცია შეიძლება მოხდეს სრულად, რომ სი-სტემამ თავისით შეადაროს განმარტებით ბა-რათში მითითებული ინიციატორები და საო-რგანიზაციო დეპარტამენტისთვის გაგზავნილ მიმართვის თავფურცელზე ხელმომწერი პირე-ბი. თუ ამ მიმართვის ფურცლისა და განმარტე-ბითი ბარათის შედგენაც ავტომატურ რეჟიმში პროგრამის მიერ მოხდა, მაშინ შესამოწმებე-ლიც არაფერი იქნება, რადგანაც რეალურად ესენი ერთი და იგივე ტექსტური სტრუქტურუ-ლი ელემენტები იქნება, რომლებიც უბრალოდ ორ ადგილასაა სისტემის მიერ გამოსახული და იდენტურია. თუ მიმართვის ფურცლისა და გა-ნმარტებითი ბარათის შედგენა არ მომხდარა სისტემის მიერ, ამ შემთხვევაშიც შესაძლებე-ლია შედარების პროცესის ავტომატიზირება, რადგანაც პროგრამას შეუძლია წაიკითხოს და ავტომატურად შეადაროს განმარტებით ბარა-თში მითითებული და მიმართვის ფურცელში ხელმომწერი პირები ერთმანეთს. ეს განსაკუ-თრებულ ავტომატიზირებას არ წარმოადგენს, თუმცა რამდენიმე ინიციატორის შემთხვევაში და განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ცვლილე-


17

სტატია

ბათა პაკეტში არაერთი პროექტი და განმარტე-ბითი ბარათია, შესაძლოა ამან საკმაოდ ბევრი დრო დაზოგოს. გარდა ამისა, რეგლამენტი ადგენს ცალკეულ შემთხვევებს, როდესაც, გა-რკვეული კანონპროექტის ინიციატორი არ შეი-ძლება იყოს გარკვეული სუბიექტი31. სისტემას შეუძლია, ავტომატურ რეჟიმში შეამოწმოს ყვე-ლა პროექტი, ამოიცნოს, რომელ საკანონმდე-ბლო აქტში შედის ცვლილება, ვინ არის მისი ავტორი და მარტივად გამოავლინოს რეგლამე-ნტთან შეუსაბამობის შემთხვევები.

რაც შეეხება კანონპროექტის ავტორისა და მომზადების პროცესში მიღებული კონსულტა-ციების გადამოწმებას, აქ დეპარტამენტის შე-საძლებლობები ისედაც შეზღუდულია, რადგა-ნაც რეალურად არ არსებობს რაიმე მექანიზმი, რის მიხედვითაც მოხდებოდა ინფორმაციის სი-სწორის შემოწმება. ასეთის არსებობის შე-მთხვევაში, შესაძლებელია ამ წესის პროგრამი-სთვის სწავლება, თუმცა, სავარაუდოდ, აქ დე-პარტამენტი უნდა დაეყრდნოს ინიციატორის მიერ მითითებულ ინფორმაციას.

განმარტებითი ბარათის შემოწმებისას იუ-რიდიული დეპარტამენტის თანამშრომლის მხრიდან შინაარსობრივად ყველაზე დატვი-რთულია კანონპროექტის შესახებ ზოგადი ინფორმაციისა და მისი საერთაშორისო სამა-რთლებრივ სტანდარტებთან მიმართების ანა-ლიზი. რადგანაც აქ საჭიროა იურისტის მიერ სამართლებრივი შეფასების გაკეთება და გადა-წყვეტილების მიღება, ავტომატიზაციის ფა-რგლები შეზღუდულია. როდესაც საქმე ეხება კანონპროექტის საერთაშორისო სამართლე-ბრივ სტანდარტებთან მიმართებას, შესაძლე-ბელია მხოლოდ იმაზე ფიქრი, თუ როგორ ხდე-ბა რეალურად დეპარტამენტის თანამშრომლის მიერ აღნიშნულის შემოწმება. როგორც წესი იურისტი ყოველ ჯერზე ჯერ ადგენს, თუ რა საერთაშორისო სამართლის სტანდარტები

31 მაგალითად, რეგლამენტის 99 IV მუხლის მიხედვით,

მხოლოდ პარლამენტის წევრი, კომიტეტი ან ფრაქცია არის უფლებამოსილი, პარლამენტს წარუდგინოს რე-გლამენტის პროექტი; 99 V მუხლით, კანონპროექტი, რომლის ავტორია საქართველოს მთავრობა, არ შეიძლე-ბა საკანონმდებლო ინიციატივის წესით წარადგინოს პა-რლამენტის წევრმა, საპარლამენტო ფრაქციამ ან პა-რლამენტის კომიტეტმა.

არსებობს და შემდეგ ახდენს კანონპროექტით გათვალისწინებული ცვლილებების მათთან შე-დარებას - სუბსუმციას. ამიტომ შესაძლებე-ლია, პროგრამაში აღირიცხოს ყველა ის საე-რთაშორისო სტანდარტი, რომელსაც მიიჩნევს დეპარტამენტის თანამშრომელი მნიშვნელო-ვნად და რომლებითაც ხელმძღვანელობს ცა-ლკეულ შემთხვევებში (ამ ჩამონათვალის გა-ზრდა დროთა განმავლობაში, რა თქმა უნდა შე-საძლებელია, პრაქტიკაში გამოვლენილი ახალი საჭიროებებიდან გამომდინარე). შედეგად, ნა-ცვლად იმისა, რომ მან ყოველ ჯერზე თავიდან განსაზღვროს ეს პრინციპები, უკვე გამზადე-ბულია სია, რომელთან მიმართებითაც უნდა მოხდეს ინდივიდუალურ შემთხვევებში პროე-ქტით გათვალისწინებული მოწესრიგების სუ-ბსუმცია. თავად სუბსუმციის პროცესის დიგი-ტალიზაცია ამ ეტაპზე ნაკლებ სავარაუდოა, რადგანაც იგი გულისხმობს ადამიანის მიერ კომპლექსური სამართლებრივი ანალიზის გა-ნხორციელებას და გადაწყვეტილების მიღებას. მაგრამ ამ გადაწყვეტილების ტექნიკური გაფო-რმება უკვე განეკუთვნება ავტომატიზაციის შესაძლებლობის ფარგლებს. დეპარტამენტის თანამშრომელი მიჰყვება პრინციპების ჩამონა-თვალს და ამოწმებს თითოეულთან მიმართე-ბას. თუ რომელიმე მათგანს არ შეესაბამება კა-ნონპროექტი, იგი ირჩევს და ნიშნავს მას. ის ასევე ნიშნავს, თუ კონკრეტულად პროექტის რომელი პუნქტი არის შეუსაბამო (თუ მთლია-ნად პროექტი). რადგანაც პროექტი შედგენი-ლია ამ პროგრამის გამოყენებით, ის წარმოა-დგენს არა ერთიან ტექსტს, არამედ უმცირესი ტექსტობრივი სტრუქტურული ელემენტების ერთობლიობას. ამიტომ დეპარტამენტის თანა-მშრომელს შეუძლია ღილაკზე თითის ერთი და-ჭერით ამოირჩიოს ის სტრუქტურული ერთეუ-ლი, რომელიც არ შეესაბამება ამა თუ იმ საე-რთაშორისო სამართლებრივ სტანდარტს. მას შემდეგ, რაც უკვე მონიშნულია, თუ პროექტის რა ნაწილია შეუსაბამო და თუ რას არ შეესაბა-მება ის, პროგრამას შეუძლია მარტივად დაუ-კავშიროს ისინი ერთმანეთს და მოახდინოს ტე-ქსტის გენერირება, რომ რადგანაც ინიციირე-ბული პროექტი ითვალისწინებს სამართლებრი-ვი მოწესრიგების ასეთ ცვლილებას, ეს არ შეე-


18

საბამება ამ კონკრეტულ საერთაშორისო სამა-რთლებრივ პრინციპს. შემდეგ სპეციალისტს შეუძლია ის დასაბუთება, რომელიც მას აქვს - რაც მან გამოიყენა სუბსუმციისას - გადმოიტა-ნოს ფურცელზე და ამ გზით განავრცოს და-სკვნა. სისტემა იძლება იმის შესაძლებლობას, რომ თითოეულ საერთაშორისო სამართლე-ბრივ სტანდარტს მიებას შესაბამისი დოქტრი-ნიდან და სასამართლო პრაქტიკიდან მასალები და ავტომატურ რეჟიმში მოხდეს მათი ციტირე-ბა. სპეციალისტი მხოლოდ ირჩევს, თუ რისი ციტირება არის რელევანტური მოცემულ შე-მთხვევაში. შედეგად, მართალია, ვერ ხდება ანალიზის ავტომატიზაცია, მაგრამ ხდება მისი დიგიტალიზაცია და მისი დასკვნაში ასახვის პროცესის ავტომატიზაცია. ეს ზოგავს დროს და უფრო მარტივს ხდის დეპარტამენტის თანა-მშრომლის საქმიანობას. ამით მას ნაკლები დრო ეხარჯება სამუშაოს ტექნიკურ მხარეზე (აზროვნების შედეგის წერილობით გაფორმე-ბაზე) და მეტი დრო რჩება სამართლებრივი ანალიზისთვის, რაც წარმოადგენს კიდეც იუ-რისტის ნამდვილ საქმიანობას.

გარდა განმარტებითი ბარათისა, იურიდიუ-ლი დეპარტამენტი, რეგლამენტის 103 II დ) მუ-ხლის შესაბამისად, ამოწმებს, ამომწურავია თუ არა გასაუქმებელი ნორმატიული აქტებისა და იმ საკანონმდებლო აქტების პროექტების ნუ-სხა, რომლებშიც ცვლილების შეტანა აუცილე-ბელია. აღნიშნული საკმაოდ დიდ ძალისხმევას მოითხოვს და დამოკიდებულია დეპარტამე-ნტის თანამშრომლის გამოცდილებასა და პრო-ფესიონალიზმზე. მას სულ რამდენიმე დღე აქვს დასკვნის მოსამზადებლად. თითოეული ინიციირებული კანონის პროექტის თითოეული პუნქტი და ქვეპუნქტი ცალ-ცალკე უნდა შემო-წმდეს და დადგინდეს, ხომ არ იწვევს რაიმე სხვა კანონში ცვლილებას. ერთდროულად, რო-გორც წესი, ინიციირდება ძალიან ბევრი კანო-ნპროექტი, ხოლო ერთი ინიციატივა ზოგჯერ წარმოდგენილია საკანონმდებლო პაკეტის სა-ხით და 30-ზე მეტ კანონში ითვალისწინებს ცვლილების შეტანას. იმისათვის, რომ მოე-სწროს ბიუროს სხდომამდე დასკვნის მომზადე-ბა, ხშირად საჭიროა ზეგანაკვეთური მუშაობა. ზოგჯერ კი ესეც არ არის საკმარისი. რა შეი-

ძლება გაკეთდეს, რომ გამარტივდეს დეპარტა-მენტის თანამშრომლის ეს საქმიანობა? ხომ არ არის რაიმე ისეთი, რისი გაკეთებაც პროგრამა-საც შეუძლია ავტომატურად და ეს სპეციალი-სტს გამოუთავისუფლებდა დროს, რომელსაც წმინდა სამართლებრივ ანალიზს მოახმარდა? ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად საჭიროა, გაა-ზრებულ იქნეს, თუ რას გულისხმობს უშუა-ლოდ დეპარტამენტის თანამშრომლის საქმია-ნობა - რა საფეხურებს გადის ის იმისთვის, რომ დაადგინოს, ხომ არ იწვევს ინიციირებული პროექტი ცვლილებას სხვა რაიმე ისეთ კანო-ნში, რომელიც არ არის წარმოდგენილი? გადა-წყვეტილების მიღების პროცესი ორი ნაწილი-სგან შედგება. პირველია სპეციალისტის მიერ ანალიზი, თუ რას ეხება შინაარსობრივად პრო-ექტი. ინიციატივის თემატიკის შემდეგ ხდება იმის განსაზღვრა, თუ სხვა რომელი კანონები აწესრიგებენ იმავე სფეროს. თუ ამ სამართლე-ბრივ ურთიერთობას სხვა აქტიც აწესრიგებს, ბუნებრივია, მასშიც უნდა შივდეს ცვლილება. ამას ჰგავს ასევე შემთხვევები, როდესაც სხვა კანონში არა იმიტომაა ცვლილების შეტანა სა-ჭირო, რომ იმავე ურთიერთობას აწესრიგებს, არამედ იმიტომ, რომ მასში ცვლილების გარეშე რეალურად ვერ განხორციელდება/აღსრულდე-ბა ის, რასაც წარმოდგენილი ინიციატივა ისა-ხავს მიზნად. ამ ყველაფრის ავტომატიზაცია შემდეგნაირად შეიძლება: პირველ რიგში, უნდა მოხდეს თითოეული კანონისთვის იმ სფეროე-ბის განსაზღვრა, რომლებსაც ისინი არეგული-რებენ. როგორც წესი, ეს თავად კანონშივეა მი-თითებული, თუმცა იურიდიული დეპარტამე-ნტის თანამშრომელს დასჭირდება უფრო დე-ტალური ჩაშლა. მას კანონები ისედაც დახარი-სხებული აქვს გონებაში - განსაზღვრული აქვს, რომელი რა სახის ურთიერთობებს აწესრიგებს და დღესაც სწორედ ამ გზით იღებს გადაწყვე-ტილებას, მოახდენს თუ არა გავლენას ამ ურთიერთობაზე ინიციირებული პროექტი. მას მხოლოდ ის სჭირდება, რომ მისი ეს ცოდნა გა-უზიაროს სისტემას და ასწავლოს მას, თუ რო-მელი კანონი რა შემთხვევაშია აქტუალური. ეს მეტნაკლებად შრომატევადი საქმეა, მაგრამ ტექნიკურად მარტივი განსახორციელებელია. შედარებით უფრო რთულია პროგრამისთვის


19

სტატია

იმის სწავლება, თუ როგორ უნდა ამოიცნოს, რას ეხება კანონპროექტის ესა თუ ის პუნქტი. პროგრამისთვის საჭიროა ისეთი Input-ის32 შე-დგენა, რომელიც შემდეგ შესაძლებელს გახდის მთლიან კანონმდებლობაში შესაბამისი ურთიე-რთობის მომწესრიგებელი კანონის პოვნას. ერთი გზა არის, სპეციალისტმა ხელით შეიყვა-ნოს ეს მონაცემები. ამ გზით შესაძლებელი იქნება სამუშაოს ნაწილობრივი ავტომატიზა-ცია. სპეციალისტს დასჭირდება გაანალიზოს, რას ეხება კანონპროეტი და საკვანძო სიტყვები მიუთითოს პროგრამას. შემდეგ პროგრამას შე-უძლია ამ საკვანძო სიტყვების მიხედვით Machine Learning-ის გზით ამოიცნოს სამა-რთლებრივი ურთიერთობის თემატიკა, ხოლო თემატიკის ამოცნობის შემდეგ რელევანტური საკანონმდებლო აქტის პოვნას არაფერი უშლის ხელს, რადგანაც ეს მონაცემები უკვე წინასწარაა შეტანილი სისტემაში სპეციალი-სტის მიერ. მაგრამ ხომ არ არის შესაძლებელი კიდევ უფრო მეტი ავტომატიზაცია? სამუშაო პროცესის ერთადერთი რგოლი, რომელიც ჯერ კიდევ არ არის ავტომატიზირებული, ეს არის სპეციალისტის მიერ კანონპროექტის ანალი-ზის შედეგად იმ საკვანძო სიტყვების განსა-ზღვრა, რომლებიც შეეხება ინიციატივის თემა-ტიკას. Machine Learning-ის გამოყენებით უმე-ტესწილად ესეც შესაძლებელია. ზემოთ უკვე იყო განხილული საკვანძო სიტყვების ერთიანი ბაზის შედგენა, რომლებიც დაუკავშირდებოდა შესაბამის საკანონმდებლო აქტებს. თუმცა, გა-რდა ამისა, შესაძლებელია იმ ტერმინების გა-ნსაზღვრა, რომელებიც უნდა მოძებნოს პრო-გრამამ ინიციირებულ კანონპროექტსა და გა-ნმარტებით ბარათში და მათი პოვნის შემთხვე-ვაში დაუკავშიროს ისინი საკვანძო სიტყვებს. ერთი საკვანძო სიტყვისთვის შეიძლება გაიწე-როს მრავალი ისეთი სიტყვა, რომელიც, თუ მო-ცემულია ინიციირებულ ტექსტში, ე. ი. მიუთი-თებს ამ საკვანძო სიტყვის რელევანტურობა-ზე. მაგალითად, საკვანძო სიტყვა შეიძლება იყოს „ახალი სამართალდარღვევა“, რომელიც

32 Input-თან დაკავშირებით იხ. T. Wend, Legal Tech für

Massenklagen – eine digitale Fertigungsstraße, in Breidenbach/Glatz (Hrsg.), Rechtshandbuch Legal Tech, 2. Auflage, München 2020, Kap. 2.4.

მიუთითებს, რომ საჭიროა გაიწეროს სანქციაც შესაბამის საკანონმდებლო აქტში. მაგრამ რო-გორ უნდა მიხვდეს პროგრამა, რომ კანონპრო-ექტით ხდება ახალი სანქციის დაკისრება? ამას შესაძლებელს ხდის Machine Learning. კანო-ნპროექტის ტექსტში სიტყვების „ნებადართუ-ლია [მხოლოდ...]“, „აკრძალულია“ გამოყენება, ნორმების სათაურში სიტყვა „წესის“ დაფიქსი-რება, განმარტებით ბარათში შესაბამისი დასა-ბუთება, რომ ხდება ახალი აკრძალვის შემოტა-ნა და ასევე ფინანსურ დასაბუთებაში შესაბა-მისი მონაცემების შეტანა, მიანიშნებს პროგრა-მას, რომ შესაძლოა საქმე ეხებოდეს ახალი სა-მართალდარღვევის შემოტანას. დეპარტამე-ნტის თანამშრომელს, იმაზე დაკვირვებით, თუ თავად როგორ ახდენს დღეს ანალიზს, შეუ-ძლია თანდათან უფრო მეტი ასწავლოს პრო-გრამას და დახვეწოს და გააძლიეროს იგი. სა-ბოლოოდ პროგრამას არა მხოლოდ შეთავაზე-ბების გაკეთება შეეძლება, რომ საქმე შეიძლე-ბა ეხებოდეს რაიმე კონკრეტულ კანონში ცვლილების შეტანასაც, არამედ 100 %-იანი სი-ზუსტით განსაზღვრავს მას ავტომატურ რე-ჟიმში.

იურიდიული დეპარტამენტის თანამშრომე-ლი, გარდა შინაარსობრივი ანალიზისა, თუ რა სამართლებრივ ურთიერთობას აწესრიგებს პროექტი და ხომ არ ეხება ამავე ურთიერთო-ბას სხვა რაიმე კანონი, ამოწმებს ხომ არ არის გამოყენებული სხვა საკანონმდებლო აქტებში კანონის ის მუხლი და პუნქტი/ნაწილი, რომე-ლიც უქმდება წარმოდგენილი ინიციატივით. ამისთვის ის იყენებს ძიების ჩვეულებრივ ფუ-ნქციას. ეს საკმაოდ ბევრ დროს მოითხოვს, თუმცა ტექნიკურად საკმაოდ მარტივი პროცე-სია. ამ სამუშაოს ავტომატიზირებას არაფერი არ უდგას წინ, თუმცა ამისთვის საჭირო იქნე-ბოდა ყველა სემანტიკური ბმის გაწერა, რომე-ლიც არსებობს კანონმდებლობაში. ამას შეი-ძლება ერთი წელიც კი დასჭირდეს, მაგრამ შე-დეგი იქნებოდა უნივერსალური ბაზა კანონებს შორის არსებული ბმებისა. რისი გამოყენებაც მრავალმხრივ შეიძლება, მათ შორის კანონპრო-ექტის ინიციირებისას. ინიციატორს პროგრამა ინიციატივის მომზადებისასვე უჩვენებდა, რომ ის პუნქტი, რომელსაც იგი აუქმებს, გამოყენე-


20

ბულია, მაგალითად, ოთხ სხვადასხვა საკანო-ნმდებლო აქტში და მათშიცაა საჭირო ცვლი-ლების შეტანა.

აღნიშნული, ერთი შეხედვით, საკმაოდ მა-რტივი პროცესი შესაძლოა მოვიაზროთ, როგო-რც საფუძველი სამომავლო ალგორითმული რეგულირებისთვის (Algorithmic Regulation), რომელიც უზრუნველყოფს ალგორითმულად გენერირებული ცოდნის გამოყენებას გადა-წყვეტილების მიღებისას და აღსრულებისას.33 ქართულ კანონმდებლობაში არსებულ ყველა აქტს შორის სემანტიკური ბმის წარმოშობა შე-ქმნიდა კანონთა ეგრეთ წოდებულ დიდ მონა-ცემებს (Big Data), რომელიც სამომავლო წინა-პირობა იქნებოდა ხელოვნურ ინტელექტზე და-ფუძნებული კანონშემოქმედებისთვის.34

რაც შეეხება საბიუჯეტო ოფისის საქმიანო-ბის ავტომატიზირებას, ეს შესაძლებელია, თუ სპეციალისტები შეძლებენ რაიმე განმეორება-დი ლოგიკის დადგენას, რომელსაც ისინი იყე-ნებენ ყველა პროექტის ანალიზისას. ზოგადად, აქაც შესაძლებელია საკვანძო სიტყვების გამო-ყოფა, რომლებიც მიანიშნებენ შესაბამის ფინა-ნსურ გავლენაზე - ხარჯების ან შემოსავლის ზრდაზე, თუმცა საბიუჯეტო ოფისის საქმიანო-ბის სრული ავტომატიზაციაც ისეთივე რთული წარმოსადგენია, როგორც იურიდიული დეპა-რტამენტის.

6. ბიურო

პარლამენტის ბიუროს ზოგადი უფლებამო-

სილება განსაზღვრულია რეგლამენტის 24-ე მუხლით, 102 IV მუხლით კი იღებს გადაწყვე-ტილებას კანონპროექტის განხილვის პროცე-დურის დაწყების შესახებ. ბიუროზე ხმის მიცე-

33 K. Yeung / M. Lodge, Algorithmic Regulation, Oxford

University Press, Oxford, 2019, 3-4. 34 მიუხედავად არსებული მოსაზრებისა, რომლის მიხე-

დვითაც სამართლებრივი მოწესრიგების შესახებ გადა-წყვეტილების მიღება ალგორითმული გზებით ეწინაა-ღმდეგება სოციალურ საფუძვლებს, საზოგადოები-სთვის ხელოვნური ინტელექტის მიერ მიღებული გადა-წყვეტილება დროთა განმავლობაში შესაძლოა უფრო მეტად მისაღები იყოს, ვიდრე ადამიანის მიერ მიღებუ-ლი გადაწყვეტილება. C. Devins / T. Felin / S. Kauffman / R. Koppl, The Law And Big Data, Cornell Journal of Law and Public Policy, Vol. 27, 2017, 360-362.

მა არ ხდება ელექტრონულად, არამედ ხელის აწევით. ამას თავისი დადებითი მხარე აქვს. ეს არის უფრო სწრაფი და კომფორტული (რადგა-ნაც ბიუროს შემადგენლობაში არ შედის ბევრი პარლამენტის წევრი). ამიტომ შესაძლოა არ იყოს მიზანშეწონილი ამ პროცესის დიგიტალი-ზაცია. შედეგად ეს გამორიცხავს შესაძლე-ბლობას, პროგრამამ თავად დათვალოს ხმების რაოდენობა და უმრავლესობის შემთხვევაში დაიწყოს შემდეგი ფუნქციების შესრულება. თუმცა ეს მარტივად გადაჭრადია, იმით, რომ პარლამენტის აპარატის თანამშრომელმა მიუ-თითოს, დადებითია თუ არა ბიუროს გადაწყვე-ტილება. თუ გადაწყვეტილება დადებითია, სი-სტემას შეუძლია ავტომატურად შეასრულოს რეგლამენტით გათვალისწინებული შემდეგი ნაბიჯები. ბიუროს გადაწყვეტილების პროექტი კანონპროექტის განხილვის პროცედურის და-წყების შესახებ უკვე შედგენილია სისტემის მი-ერ. მას შეუძლია ავტომატურად დაურთოს ამ გადაწყვეტილებას შესაბამისი დოკუმენტები და გადაუგზავნოს შესაბამის პირებს. ეს საკმა-ოდ ბევრ დროს დაზოგავდა. ავტომატურადვე მოხდებოდა ვებ გვერდზე შესაბამისი მასალე-ბის ატვირთვა. ბიუროს გადაწყვეტილება აისა-ხებოდა სისტემაში და შესაძლებელი იქნებოდა მისი საჭიროებისამებრ გამოყენება ნებისმიერ კონტექსტში - მაგალითად, კანონპროექტის გა-ნხილვის ვადის გამოსათვლელად.

7. კომიტეტის საქმიანობის დიგიტალიზაცია

და ავტომატიზაცია ა) კანონპროექტის კომიტეტისთვის გადა-

ცემა და სპეციალისტებისთვის განაწილება მას შემდეგ, რაც ბიურო გამოიტანს გადა-

წყვეტილებას კანონპროექტის განხილვის პრო-ცედურის დაწყების შესახებ, ის ეგზავნება ყვე-ლა პარლამენტის წევრს, მათ შორის წამყვანი და სავალდებულო კომიტეტების თავმჯდომა-რეებს. ამის შემდეგ უნდა მოხდეს პროექტების განაწილება კომიტეტის სპეციალისტებს შო-რის. როგორც წესი, კომიტეტის თავმჯდომარე საქმისწარმოების ელექტრონული პროგრამის მეშვეობით უგზავნის პროექტებს აპარატის


21

სტატია

უფროსს, რომელიც შემდეგ გადააწერს მათ სპეციალისტებს. კომიტეტის თავმჯდომარის საქაღალდეში ხვდება ყველა პროექტი, რომლე-ბსაც იხილავს ბიურო. შესაბამისად, ჯერ უნდა მოხდეს დახარისხება, რომელი პროექტი უნდა განიხილოს კომიტეტმა, ანუ რომელი საჭიროე-ბს სპეციალისტის მიერ დამუშავებას და შე-მდეგ უნდა მოხდეს მათი განაწილება სპეცია-ლისტებს შორის. როგორც წესი, პროექტების განაწილება გარკვეულ ლოგიკას ექვემდებარე-ბა. მაგალითად, დღეს იურიდიულ საკითხთა კომიტეტის აპარატის შემადგენლობაში (გარდა ანალიტიკური და საკონსტიტუციო სასამა-რთლოში წარმომადგენლობის ჯგუფებსა) შემა-დგენლობაში შედის სამი მთავარი სპეციალი-სტი. თითოეულ მათგანს, როგორც წესი, ევა-ლება ან სამოქალაქო, ან სისხლის ან საჯარო სამართლის სფეროში არსებული კანონპროე-ქტების დამუშავება. წამყვანი და უფროსი სპე-ციალისტებიც, როგორც წესი, ერთ-ერთი მიმა-რთულების კანონპროეტებზე მუშაობენ. თუ ამ ლოგიკას გავყვებით, მაშინ კანონპროექტების განაწილების ავტომატიზაცია მარტივი იქნება. კანონები შეიძლება დაიყოს სფეროების მიხე-დვით და პროგრამაში გაიწეროს ფუნქცია, რომ კომიტეტის თავმჯდომარის საქაღალდეში მო-ხვედრილი კანონპროექტი ავტომატურად გა-დაეწეროს შესაბამის პირს, თუ შესრულდება გარკვეული წინაპირობები. თავმჯდომარეს შე-უძლია თავად აირჩიოს, რა იქნება ეს წინაპი-რობები. მაგალითად, ერთ მთავარ სპეციალი-სტს გადაეწეროს ყველა კანონპროექტი სამო-ქალაქო სამართლის მიმართულებით, ოღონდ იმ დათქმით, რომ კომიტეტმა უნდა განიხილოს ის. თუ კომიტეტი არ იხილავს პროექტს, ის ავტომატურად მოინიშნება შესრულებულად. წამყვან სპეციალისტებს შორის შეიძლება განა-წილდეს პროექტები კანონების მიხედვით - გა-რკვეულ კანონებზე მუშაობდნენ გარკვეული სპეციალისტები; მოცულობის მიხედვით - პრო-ექტი აღარ დაეწეროს სპეციალისტს, თუ მას უკვე აწერია ხუთი პროექტით უფრო მეტი, ვი-დრე სხვა სპეციალისტს; ინიციატორის მიხე-დვით - გარკვეული ფრაქციის მიერ ინიციირე-ბული პროექტი გადაეწეროს გარკვეულ თანა-მშრომელს; და რაც მთავარია, სურვილის შე-

მთხვევაში შეიძლება პროგრამას მიეთითოს, რომ პროექტი ავტომატურად გადააწეროს იმ სპეციალისტს, რომელიც უკვე მუშაობს ან უმუშავია იმავე საკანონმდებლო აქტზე - მაგა-ლითად, თამბაქოს კონტროლის შესახებ კანო-ნი დაეწეროს ყოველთვის ერთსა და იმავე სპე-ციალისტს დასამუშავებლად. აღნიშნული სა-კმაოდ ბევრ დროს დაზოგავდა - ერთი მხრივ, აღარ იქნებოდა საჭირო კომიტეტის თავმჯდო-მარის ანდა აპარატის უფროსის მიერ დროის გამოყოფა, რომ ტექნიკურად ბაზაში მომხდა-რიყო ჯერ იმ პროექტების ამორჩევა, რომელიც უნდა განიხილოს კომიტეტმა და შემდეგ მათი გადაწერა სპეციალისტებისთვის. მეორე მხრივ, დრო დაიზოგებოდა თავად შესაბამისი სპეცია-ლისტის შერჩევაში. აღარ იქნებოდა საჭირო იმის ხელით შემოწმება, თუ ვინ ამუშავებდა აქამდე ამ კანონს, ვის რამდენი პროექტი აწე-რია, რომელ პროექტებში შედის ცვლილება და რომელი სპეციალისტის კომპეტენციას განეკუ-თვნება იგი.

დამატებით შესაძლებელია Machine Learning-ის გამოყენებით პროექტების განაწი-ლება არა მხოლოდ იმის მიხედვით, თუ რომელ კანონში შედის ცვლილება, არამედ პროექტე-ბის რეალური შინაარსის შესაბამისად. საკვა-ნძო სიტყვების მიხედვით შედგენილი ალგორი-თმის დახმარებით პროგრამას შეუძლია ამოი-ცნოს, თუ რას ეხება კანონპროექტი და შემდეგ გადაუგზავნოს ის შესაბამის პასუხისმგებელ პირს. მაგალითად შეიძლება პროგრამას მიეთი-თოს, რომ თუ კანონპროექტში მოხსენიებულია „სანივთო გარიგება“, დააწეროს ეს პროექტი კონკრეტულ სპეციალისტს; თუ განმარტებით ბარათში მითითებულია, რომ პროექტი გამო-მდინარეობს ასოცირების შესახებ შეთანხმები-დან, მაშინ გადაუგზავნოს იგი სხვა თანამშრო-მელს და ა. შ. რა დონეზე უნდა მოხდეს სისტე-მის მიერ პროექტების დამუშავება და რომელი საკვანძო სიტყვების მიხედვით უნდა მოხდეს მათი განაწილება, ეს კომიტეტის თავმჯდომა-რეზეა დამოკიდებული და მისი შეცვლა ნები-სმიერ დროს შესაძლებელია. თუმცა თავად პროგრამისთვის ამას არ აქვს მნიშვნელობა. სულ ერთია, ერთი საკვანძო სიტყვა მიეთითება თუ ათასი. პროგრამას წამიც კი არ დასჭირდე-


22

ბა დოკუმენტის შესასწავლად და იმის დასა-დგენად, თუ ვის უნდა გაუგზავნოს იგი. უფრო მეტიც, სისტემას შეუძლია გააკეთოს ხარისხო-ბრივი ანალიზიც. აქ იგულისხმება, რომ თუ ფუნქცია მიუთითებს, რომ პროექტი უნდა გაე-გზავნოს ერთ სპეციალისტს (რადგანაც ცვლი-ლება შედის მეწარმეთა შესახებ კანონში), მეო-რე ფუნქცია კი მიუთითებს, რომ უნდა გაეგზა-ვნოს მეორეს (რადგანაც მოხსენიებულია სი-ტყვა „ყადაღა“), შეიძლება პროგრამისთვის სწა-ვლება, თუ რომელს რა შემთხვევაში მიანიჭოს უპირატესობა (რა თქმა უნდა, სურვილის შე-მთხვევაში შეიძლება პროგრამას მიეთითოს, რომ ორივეს გაუგზავნოს პროექტი). ამ ყველა-ფრის გარეშე იმავე შედეგის მისაღწევად - იმა-ვე სიღრმისეული ანალიზისთვის, თუ ვის უნდა გაეგზავნოს პროექტი, საჭირო იქნებოდა, რომ კომიტეტის თავმჯდომარემ ან აპარატის უფროსმა თავიდან ბოლომდე წაიკითხოს ყვე-ლა კანონპროექტი, სანამ განსაზღვრავს, თუ რომელმა თანამშრომელმა დაიწყოს მასზე მუ-შაობა. ეს კი გაუმართლებელ დროით დანაკლი-სს წარმოადგენს.

ბ) საკომიტეტო განხილვისთვის მომზა-

დება საკომიტეტო განხილვისთვის კანონპროე-

ქტის მოსამზადებლად ხდება მისი შესწავლა და დამუშავება სპეციალისტების მიერ. კეთდება ანალიზი, რომელიც შემდეგ თითქმის უცვლე-ლად (კომიტეტის სხდომაზე გამოთქმული შე-ნიშვნების გათვალისწინებით) აისახება კომი-ტეტის დასკვნაში35. როგორც წესი, სპეციალი-სტები, პირველ რიგში, ახდენენ ყველა შემოთა-ვაზებული ცვლილების იდენტიფიცირებას. ამ მიზნით ისინი სიტყვა-სიტყვით ადარებენ პრო-ექტს მოქმედ რედაქციას. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთ პროგრამას აქვს ცვლილებების მიდევნების ფუნქცია, ხშირად ეს დიდ დოკუმე-ნტებში მოუხერხებელია, რადგანაც ფორმატის თუ სხვა მცირე ცვლილების გამო ხდება მთლი-ანი აბზაცის გამოყოფა. თუ საკანონმდებლო ინიციატივის მომზადების პროცესის დიგიტა-

35 იხ. ამასთან დაკავშირებით ქვემოთ, II.7.4.

ლიზაცია და ავტომატიზაცია მოხდება, მაშინ პროექტის ტექსტის შედგენის მომენტშივე აი-სახება სისტემაში, თუ რა იცვლება მოქმედ კა-ნონმდებლობაში და ამ გზით სპეციალისტს ცვლილებების ვიზუალური გამოსახვისთვის დამატებით დროის დახარჯვა არ დასჭირდება. დღეს ამაზე კომიტეტის საკმაოდ დიდი რესუ-რსი იხარჯება, რაც გაუმართლებელია.

როდესაც სპეციალისტი მუშაობს კანონპრო-ექტზე, თუ ის შედგენილია ზემოაღნიშნული36 მეთოდის გამოყენებით, მაშინ მას შეუძლია გა-მოიყენოს ნებისმიერი ინფორმაცია და ტექსტი, რომელიც გამოიყენა ან შეადგინა ინიციატო-რმა. თანაც კოპირების გარეშე. ეს ყველაფერი უკვე შეტანილია სისტემაში და გადაქცეულია ტექსტობრივ სტრუქტურულ ელემენტებად, რომლებიც ნებისმიერ დროს შეიძლება იქნეს ასახული საჭირო ადგილას ხელის ერთი დაჭე-რით. თუ განმარტებით ბარათში რაიმე წინადა-დების შედგენისას ინიციატორმა გამოიყენა რაიმე გადაწყვეტილება, ამ წინადადებას შენა-რჩუნებული აქვს ციფრული ბმა ამ გადაწყვე-ტილებასთან და სპეციალისტს არამარტო შეუ-ძლია მარტივად მოიძიოს იგი, არამედ ის მზად არის ავტომატურად ციტირებისთვის.

თავის მხრივ, სპეციალისტის მიერ გამოყე-ნებული და შედგენილი ნებისმიერი ტექსტი სუ-რვილის შემთხვევაში შეიძლება გახდეს ავტო-მატიზაციის სისტემის ნაწილი და მზად იქნება მომავალში ნებისმიერ დროს გამოყენებისთვის. განსაკუთრებით ეფექტიანი იქნება ეს იმ შე-მთხევაში, თუ პარლამენტის წევრს კომიტეტის სხდომაზე დასჭირდება რაიმე ინფორმაცია პროექტთან დაკავშირებით. მის განკარგულე-ბაში იქნება ერთიანი ბაზა, რომელშიც თავმო-ყრილია კანონპროექტთან დაკავშირებული ყველა ტექნიკური და შინაარსობრივი მონაცე-მი.

36 იხ. II.1.


23

სტატია

გ) მთავრობისა და სავალდებულო კომიტე-ტის შენიშვნები, საჯარო კონსულტაციები

წამყვანი კომიტეტი პროექტში ასახავს იმ

შენიშვნებს, რომლებიც გამოითქმება საკომი-ტეტო განხილვებისას. გარდა უშუალოდ კომი-ტეტის სხდომაზე დაფიქსირებული მოსაზრებე-ბისა, კომიტეტს წერილობით ეგზავნება მთა-ვრობის შენიშვნები.37 გარდა ამისა, წამყვანმა კომიტეტმა უნდა მიიღოს გადაწყვეტილება სა-ვალდებულო წესით განხილვის შემდეგ სხვა კომიტეტის დასკვნებში გამოთქმულ შენიშვნე-ბთან დაკავშირებით. წამყვანი კომიტეტია ასე-ვე პასუხისმგებელი საჯარო კონსულტაციები-ს38 შედეგების პროექტში ასახვაზე. გარდა უშუალოდ კანონპროექტის ტექსტში ცვლილე-ბის შეტანისა, კომიტეტი ადგენს შენიშვნების ფურცელს, სადაც მიეთითება შენიშვნის არსი, ავტორი და გათვალისწინების მდგომარეობა. შენიშვნების ფურცლის შედგენისას ხდება ამ ყველა ცვლილების თავმოყრა და ერთ დოკუმე-ნტში კოპირება. ასეთ დროს, სამწუხაროდ, სპე-ციალისტები ხშირად უშვებენ ტექნიკურ შე-ცდომებს, როგორებიცაა კანონპროექტის სა-თაურის შეცდომით მითითება, შენიშვნის არა-სწორი კოპირება და სხვა. ავტომატიზაცია იძლევა შესაძლებლობას, რომ პროგრამამ თავი მოუყაროს ყველა დოკუმენტში გამოთქმულ შე-ნიშვნებს და ასახოს ერთ ცხრილში. სპეციალი-სტს არც ზოგადი ინფორმაციის მითითება და-სჭირდება განსახილველ კანონპროექტთან და-კავშირებით, რადგანაც ყველა შაბლონური მო-ნაცემი ავტომატურად მიეთითება.

ავტომატიზაციის ხარისხი დამოკიდებულია გამოთქმული შენიშვნების სიცხადესა და ფო-რმატზე. თუ ავტორი კონკრეტულ მუხლს უთი-თებს და იქვე კონკრეტულ კომენტარს აკეთე-ბს, მაშინ პროგრამის მიერ მისი წაკითხვა მა-რტივია. საჭიროების შემთხვევაში შესაძლებე-ლია Machine Learning-ის მოშველიება და პრო-გრამისთვის სწავლება, თუ როგორ უნდა ამოი-ცნოს, სად იწყება და სად მთავრდება კონკრე-ტული შენიშვნა და რომელ პუნქტს ეხება იგი.

37 რეგლამენტის 107 I მუხლი. 38 რეგლამენტის 102 IX მუხლი.

ეს ყველაზე წარმატებული იქნება, თუ შენი-შვნები (მაგალითად, მთავრობის მიერ) შემოთა-ვაზებულია დასკვნასთან ერთად ცხრილის სა-ხით. იმავე პრაქტიკის დანერგვა შეიძლება სა-ვალდებულო კომიტეტებთანაც და საჯაროდ გამოთქმული კონსულტაციებისთვისაც. გარდა იმ შესაძლებლობისა, რომ შენიშვნის ავტორმა წარმოადგინოს საკუთარი შენიშვნა ვრცელი ტექსტის სახით, მას ექნება ვალდებულება, გრაფაში კონკრეტულად მიუთითოს, თუ რო-მელ პუნქტს ეხება მისი შენიშვნა და გადმო-სცეს მოკლედ შენიშვნის არსი. სურვილის შე-მთხვევაში მას შეეძლება საკუთარი შემოთავა-ზების მითითებაც, თუ კონკრეტულად რა ცვლილება უნდა შევიდეს კანონპროქტის ტე-ქსტში. ამას ორი დადებითი მხარე ექნებოდა. პირველ რიგში, ეს შესაძლებელს გახდიდა ავტომატიზაციას. პროგრამა ავტომატურად გარდაქმნიდა შენიშვნას ტექსტობრივ სტრუ-ქტურულ ელემენტად და მისი გამოყენება შე-საძლებელი გახდებოდა ავტომატიზირები-სთვის - სპეციალისტს ან თავად პროგრამას შე-ეძლებოდა ხელის ერთი დაჭერით ან სულაც ავტომატურად აესახა შენიშვნა და მასთან და-კავშირებული ყველა მონაცემი კონტექსტის მი-ხედვით ნებისმიერ საჭირო ადგილას. ამით იუ-რისტი განთავისუფლდებოდა ტექნიკური სა-ქმისგან და მთელ დროს შენიშვნების გააზრე-ბასა და ანალიზს მოახმარდა.

ასეთი მკაცრი ფორმატის დადგენის მეორე დადებითი მხარე ის იქნებოდა, რომ შენიშვნის ავტორები ვალდებული იქნებოდნენ მკაფიოდ და კონკრეტულად ჩამოეყალიბებინათ საკუთა-რი კომენტარი, რაც ბევრად გაადვილებდა მა-თი დამუშავებისა და ანალიზის პროცესს. ეს ტექნიკურად შენიშვნის ავტორისთვის არ გა-მოიწვევდა შენიშვნის გამოთქმის დაუსაბუთე-ბელ გართულებას. რადგანაც მას მხოლოდ ის მოუწევდა, რომ მოენიშნა კანონის ტექსტში ის ადგილი, რომელთან დაკავშირებითაც სურს შენიშვნის დაფიქსირება. თუ რომელ პუნქტს ეხება შენიშვნა, პროგრამა თავისით დაადგე-ნდა. არც შენიშვნის დაკონკრეტების ვალდებუ-ლებით იზღუდება მოქალაქეთა უფლება, გამო-თქვას მოსაზრება პროექტთან დაკავშირებით. მათ რჩებათ შესაძლებლობა, დაურთონ შენი-


24

შვნას იმ მოცულობის ტექსტი და დასაბუთება, რაც სურთ. ამ დასაბუთების არსის რამდენიმე წინადადებით გადმოცემის ვალდებულება არ არის საგანგაშო. თუ თავად ავტორს არ შეუ-ძლია შენიშვნის არსის გადმოცემა, ე. ი. მისი შენიშვნა დახვეწას საჭიროებს, წინააღმდეგ შე-მთხვევაში მით უფრო ვერ ამოიკითხავს მის არსს კომიტეტის სპეციალისტი და ეს უფრო ბევრ უარყოფით შედეგს გამოიწვევდა. შენი-შვნის გამოთქმა მოქალაქის უფლებაა, ხოლო მისი მკაფიოდ გამოთქმა - ვალდებულება.

დ) დასკვნის მომზადება კომიტეტისა და სპეციალისტის საქმიანობის

მთავარი საბოლოო პროდუქტია დასკვნა. რე-გლამენტის 42 III მუხლის მიხედვით, უნდა მო-ხდეს დასკვნის ერთიანი სტილის შემუშავება და დამტკიცება პარლამენტის თავმჯდომარის მიერ. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ჯერ არ მო-მხდარა, დასკვნის შედგენაც მეტ-ნაკლებად გა-რკვეულ წესებს ემორჩილება. წესების მომავა-ლი კი კოდია39. ერთი კომიტეტი, როგორც წე-სი, ერთნაირი სტილით წერს დასკვნებს. ამა-სთან, პროექტის სავალდებულო წესით განხი-ლვისას დასკვნა განსხვავებული სახით დგება, წამყვანი კომიტეტის სტატუსით განხილვისას კი - სხვანაირად. რამდენიმე კომიტეტის მიერ დადგენილი პრაქტიკით, როგორც წესი, და-სკვნის დასაწყისში მიეთითება ზოგადი ტექნი-კური მონაცემები კანონპროექტის შესახებ (გა-ნმხილველი კომიტეტი, განხილვის წესი (სავა-ლდებულო თუ წამყვანი კომიტეტის სტატუ-სით), მოსმენის რიგითობა, სხდომის ჩატარების თარიღი, კანონპროექტის დასახელება და ინი-ციატორები). შემდეგ ხდება პროექტის არსის მოკლე აღწერა, რასაც მოსდევს საჯარო კო-ნსულტაციების შედეგების მიმოხილვა. შემდეგ თავში მოცემულია კომიტეტის შეფასება, ხო-ლო ბოლოს კვლავ ხდება კანონპროექტის და-სახელების, კომიტეტისა და განხილვის რიგი-თობის (ზოგჯერ თარიღის) დაფიქსირება და მითითება, დაუჭირა თუ არა მხარი კომიტეტმა კანონპროექტს.

39 ბრაიდენბახი (სქ. 19), 1.

იმის დასადგენად, თუ დასკვნის მომზადების რა ნაწილის ავტომატიზაცია შეიძლება, კვლავ უნივერსალური ფორმულა უნდა იქნეს მოშვე-ლიებული: რაც მეორდება, ავტომატიზირება-დია. მთავარია, მოხდეს იმ წესის, ლოგიკის და-დგენა, თუ რატომ და რა შემთხვევაში, რა წინა-პირობების დაკმაყოფილებისას ხდება ამ გა-ნმეორებადი ქმედების განხორციელება. და-სკვნის შესავალი ნაწილის შედგენა მარტივია და იგი უდავოდ ავტომატიზირებადია. ყველა ზემოაღნიშნული მონაცემი - განმხილველი კო-მიტეტი, განხილვის წესი, მოსმენის რიგითობა, სხდომის ჩატარების თარიღი, კანონპროექტის დასახელება და ინიციატორი - წარმოადგენს უმცირეს ტექსტობრივ სტრუქტურულ ელემე-ნტს, რომლის განსაზღვრაც ავტომატურად ხდება სისტემის მიერ, რადგანაც იქ უკვე შე-ყვანილია ყველა საჭირო მონაცემი. კანონპრო-ექტის დასახელება და ინიციატორი, ჯერ კიდევ პროექტის ინიციირებისას დაფიქსირდა. გა-ნმხილველი კომიტეტები და მათი სტატუსი - წამყვანი/სავალდებულო - განისაზღვრა ბიუ-როს მიერ და ესეც ასახულია სისტემაში. მო-სმენის რიგითობის დადგენაც მარტივია პრო-გრამისთვის, რადგანაც მთელი პროცესის ამ სისტემის გამოყენებით წარმართვა ხდება - მან იცის, ნებისმიერ დროს, რა ეტაპზეა პროექტი და შეუძლია ავტომატურად ასახოს მოსმენის რიგითობა და კომიტეტის სხდომის თარიღი.

რაც შეეხება მეორე თავს - კანონპროექტის არსს, როგორც წესი, ან ხდება მისი კოპირება განმარტებითი ბარათიდან ან ხდება სპეციალი-სტის მიერ რეალური გაანალიზება და საკვა-ნძო პუნქტების ამოკრება. პირველ შემთხვევა-ში ამ პროცესის ავტომატიზირება უმარტივე-სია, რადგანაც განმარტებითი ბარათის შედგე-ნისასაც იმავე სისტემის გამოყენება ხდება და შედეგად მისი ყველა კომპონენტი რეალურად წარმოადგენს უმცირესი ტექსტობრივი ელემე-ნტების ერთობლიობას. მათი გამოყენება კი სი-სტემას ნებისმიერ დროს და ნებისმიერი ფო-რმით შეუძლია კონტექსტის მიხედვით. რაც შე-ეხება მეორე შემთხევას, როდესაც არსის და-დგენისთვის სპეციალისტი არა კოპირებას, არამედ რეალურ ანალიზს ამჯობინებს, აქ მო-ქმედებს ზოგადი დათქმა - ავტომატიზირება


25

სტატია

სრულდება იქ, სადაც საჭიროა ადამიანის მიერ რეალური გადაწყვეტილების მიღება40. მაგრამ ეს არ გამორიცხავს ამ პროცესის დიგიტალი-ზაციის შესაძლებლობას. რადგანაც მთლიანი პროექტი ასევე ამ სისტემის მეშვეობითაა „ა-წყობილი“, მისი ნებისმიერი შემადგენელი ტე-ქსტობრივი ელემენტის გამოსახვა ღილაკზე ერთი დაჭერითაა შესაძლებელი კონტექსტიდან გამომდინარე საჭიროების მიხედვით. სპეცია-ლისტს ისღა დარჩენია, ამოირჩიოს პროექტში მითითებული საკვანძო პუნქტები, რომლებზე-დაც სურს ყურადღების გამახვილება. ანუ გა-დაწყვეტილებას იმაზე, თუ რა პუნქტები წა-რმოადგენს კანონპროექტის არსს, იღებს ადა-მიანი - სპეციალისტი. დანარჩენის ავტომატი-ზაცია კი უკვე შესაძლებელია. სისტემაში მზა-დაა ტექსტობრივი სტრუქტურული ელემენტე-ბი, რომელსაც დღესაც ყველა დასკვნაში გა-ნმეორებით იყენებენ სპეციალისტები. სიტყვე-ბი „წარმოდგენილი კანონპროექტი მიზნად ისა-ხავს...“, „წარმოდგენილი საკანონმდებლო ინი-ციატივით ხდება...“ ყოველ ჯერზე მეორდება. იცვლება მხოლოდ ის, თუ უშუალოდ რაზე უნდა გაკეთდეს ამ ფრაზების შემდეგ მითითე-ბა. სპეციალისტს შეუძლია შეადგინოს მისთვის სასურველი გამოთქმები, ტექსტები, ფრაზები, თანაც განუსაზღვრელი რაოდენობით. წინა-სწარ დაადგინოს მათი დასკვნის ტექსტში გა-მოყენების თანმიმდევრობა და სიხშირე. ეს ყვე-ლაფერი შეიტანება სისტემაში და მას შემდეგ, რაც სპეციალისტი აირჩევს, თუ რაზე სურს კა-ნონპროექტიდან ყურადღების გამახვილება და რისი გადმოტანა სურს დასკვნის არსში, სისტე-მა ავტომატურად აკავშირებს ამ ორ სტრუქტუ-რულ ელემენტს ერთმანეთთან - ფრაზებსა და კანონპროექტის შემადგენელ ტექსტს. შედე-გად ხდება პროცესის ნაწილობრივი ავტომატი-ზირება და სპეციალისტის საქმე ამ შემთხვევა-ში დადის მხოლოდ გონებრივ სამუშაომდე - მან მხოლოდ უნდა გაანალიზოს პროექტი, გადა-წყვიტოს, რომელი კომპონენტები (რომელი მუ-ხლები, პუნქტები) იმსახურებს დასკვნაში პრო-ექტის არსად ასახვას და მხოლოდ უნდა დააჭი-როს ღილაკზე. დანარჩენს ყველაფერს აკეთებს

40 ბრაიდენბახი/გლატცი (სქ. 28), 3.

პროგრამა. თანაც ავტომატურად - ანუ ამას არ სჭირება არავითარი დრო, წამებიც კი. ეს არის ის მინიმუმი(!), რისი ავტომატიზირებაც შეი-ძლება დასკვნის ამ ეტაპზე. ამის შემდეგ ჩნდე-ბა ცდუნება უფრო მეტი დიგიტალიზაციისა და ჩნდება ლეგიტიმური შეკითხვა, რა შეიძლება გაკეთდეს იმისთვის, რომ მოხდეს ავტომატი-ზირების სხვა განზომილებაში გადაყვანა? რო-გორც ზემოთ აღინიშნა, ავტომატიზაციის სა-ზღვრები იქ გადის, სადაც საჭიროა ადამიანის მიერ გადაწყვეტილების მიღება, მაგრამ განა მართლა იურისტია საჭირო კანონპროექტიდან და განმარტებითი ბარათიდან არსის ამოსაღე-ბად? ხომ არ შეიძლება ეს პრობლემა გადაი-ჭრას Machine Learning-ის დახმარებით? ეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქნება შესაძლებელი, თუ მოხდება იმის განსაზღვრა, თუ რა ლოგი-კით, რა „წესით“ ადგენს სპეციალისტი, თუ რა არის კანონპროექტის არსი. რეალურად, კანო-ნპროეტის ტექსტში საკვანძო ადგილების შე-რჩევა არის წესი, რომელიც შეიძლება გარდაი-ქმნას კოდად და მოხდეს მისი ავტომატიზაცია, ხოლო ის ლოგიკა, რაც ამის უკან იმალება - ანუ ის, რაც უბიძგებს სპეციალისტს, რომ არსის განსაზღვრისას გამოიყენოს ეს წესი, თა-ვადაც გარკვეულ წესს ემორჩილება - ანუ არის „მეტაწესი“ – „წესის წესი“. შესაბამისად, თუ წე-სის მომავალი კოდია, ასევე: ლოგიკის მომავა-ლი კოდია ან ალტერნატიულად: მეტაწესის მო-მავალი კოდია. რაც ავტომატიზაციის კიდევ ახალი განზომილებაა და ერთი საფეხურით უკანა ეტაპზე იწყებს უკვე ამ პროცესს - Machine Learning-ის მეშვეობით უკვე კოგნი-ტურ ეტაპზე ერთვება და სათანადო ალგორი-თმის შედგენის შემდეგ სისტემას თავისით შეუ-ძლია განსაზღვროს, რა არის კანონპროექტში ყველაზე მნიშვნელოვანი - რა არის მისი არსი. ამ ალგორითმის მოფიქრება სამართლის ინჟი-ნერის საქმეა და მისი ხარისხი (და, შესაბამი-სად, ავტომატიზაციის დონე) დამოკიდებულია მის პროფესიონალიზმე. სამართლის ინჟინერმა კომიტეტის სპეციალისტთან და პროგრამულ ინჟინერთან ერთად უნდა დაადგინოს კანო-ნპროექტის არსის განსაზღვრის ლოგიკა (მეტა-წესი) და გამოსახოს ის კოდში. ამისათვის სპე-ციალისტმა უნდა გააანალიზოს, თუ როგორ


26

საზღვრავს პროექტის არსს. სათანადო ანალი-ზის შემდეგ შეიძლება დადგინდეს, რომ ეს სუ-ლაც არ არის ქაოტური, ყოველ ჯერზე გა-ნსხვავებული და კონკრეტული კანონპროექტი-დან გამომდინარე სპეციალური პროცესი. არა-მედ აქაც ხდება იმ ნაბიჯების განმეორება, რო-მელსაც მივყავართ კანონპროექტის არსის და-დგენამდე. ეს ნაბიჯები ყველა სპეციალისტი-სთვის შეიძლება განსხვავებული, ინდივიდუა-ლური იყოს და ეს სულაც არ უშლის ხელს ავტომატიზაციას. თითოეული სპეციალისტს ექნება საშუალება, გემოვნების მიხედვით, შე-საბამისი ბრძანება მისცეს სისტემას, თუ რა უნდა გააკეთოს მან, რომ ამოიცნოს კანონპრო-ექტის არსი. როგორც წესი, ეს ნაბიჯები შემდე-გია: პირველ რიგში, უნდა მიეთითოს საკანო-ნმდებლო ინიციატივის თემატიკა. ამის განსა-ზღვრა ხდება იმის მიხედვით, თუ სად შედის ცვლილება, რომელ საკანონმდებლო აქტში და რომელ თავში - თუ ცვლილება შედის თამბაქოს კონტროლის შესახებ კანონში, ე. ი. სწორედ ეს არის კანონპროექტის თემატიკა41; თუ იცვლება იპოთეკის მარეგულირებელი ნორმები, ე. ი. კა-ნონპროექტის თემატიკა იპოთეკაა. თემატიკის განსაზღვრისას დამატებით შეიძლება მოშვე-ლიებულ იქნეს იმ მუხლების სათაურები, რო-მლებშიც შედის ცვლილება ან განმარტებითი ბარათი. დამატებით შეიძლება ყურადღება მიე-ქცეს, თუ რომელი სიტყვა მეორდება ყველაზე ხშირად კანონპროექტის ტექსტსა და განმა-რტებით ბარათში. თუ ყველაზე ხშირად გამო-ყენებულია „ბავშვის უფლებები“, ე. ი. კანო-ნპროექტის თემატიკა, სავარაუდოდ, სწორედ ესაა. ეს ის კომპონენტებია, რომლებსაც მია-ქცევდა სპეციალისტი ყურადღებას და ამ ყვე-ლაფრის გაკეთება პროგრამასაც შეუძლია. შე-საბამისად, ამ პირველი ნაბიჯის ავტომატიზა-ციას არაფერი უდგას წინ.

გარდა ამისა, კანონპროექტის არსის შერჩე-ვისას, უპირველეს ყოვლისა, გათვალისწინებუ-ლი უნდა იქნეს, თუ რა მიზანი აქვს საერთოდ 41 ამ დასკვნის წინაპირობაა, რომ კანონისა და კანონის

ნორმების სათაური სწორად იყოს შერჩეული. იხ. ამა-სთან დაკავშირებით კ. ფრაი/ლ. სირდაძე, კანონის ნო-რმების დასათაურება, შედარებითი სამართლის ქა-რთულ-გერმანული ჟურნალი 4/2019, 10.

ამის მითითებას კომიტეტის დასკვნაში. ძირი-თადად, აქ იკვეთება ორი დატვირთვა: გააცნოს მკითხველს, თუ რას ეხება საქმე და მოამზა-დოს ნიადაგი შემდეგი თავებისთვის, განსაკუ-თრებით კი - კომიტეტზე გამოთქმული შენი-შვნებისთვის. ამასთან, კანონპროექტის რეა-ლური, დეტალური გაცნობა მკითხველისთვის არ უნდა მოხდეს კომიტეტის დასკვნაში. თუ მკითხველს სურს, გაეცნოს პროექტს, მან სწო-რედ პროექტი უნდა წაიკითხოს და არა კომი-ტეტის დასკვნა ამ პროექტზე. ამიტომ უფრო სწორი იქნება იმის თქმა, რომ დასკვნაში არსის გადმოცემით, სპეციალისტი აცნობს მკითხვე-ლს, თუ რას მიიჩნევს კომიტეტი ყველაზე მნი-შვნელოვნად კანონპროექტში, როგორ დაინახა კომიტეტმა პროექტის არსი. როდესაც საუბა-რია ზემოაღნიშნულ მეორე ფუნქციაზე - ნია-დაგის მომზადება შემდეგ თავში გაანალიზებუ-ლი შენიშვნებისთვის - აქ იგულისმხება, რომ სანამ მკითხველს ეცნობება, რომ კომიტეტმა, მაგალითად, სამეწარმეო საქმიანობაში დაუ-შვებელ ჩარევად მიიჩნია ეტიკეტირების შემო-თავაზებული წესი, ჯერ უნდა აღინიშნოს, რომ პროექტის არსს წარმოადგენს თამბაქოს ნაწა-რმის ეტიკეტირების ახალი წესის დადგენა. აქედან გამომდინარეობს მეტაწესი: არსში უნდა აისახოს ის, რაზეც შემდეგ კომიტეტის შეფასების ფარგლებში იქნება საუბარი. შედე-გად ავტომატიზირებას უკვე არაფერი აღარ უშლის ხელს. პროგრამას შეუძლია ნახოს, შე-მდეგ თავში რასთან დაკავშირებითაა გამო-თქმული შენიშვნები და მონიშნოს კანონპროე-ქტის შესაბამისი პუნქტები არსში ასასახად. ეს პუნქტები, რომლებიც რეალურად კანონპრო-ქტის შემადგენელი უმცირესი ტექსტობრივი სტრუქტურული ელემენტებია, სისტემის მე-შვეობით დაუკავშირდება წინასწარ გამზადე-ბულ შაბლონურ ფრაზებს და მოხდება არსის შედგენის სრული ავტომატიზაცია. განხილულ მაგალითში ეს ასე იქნებოდა: „წარმოდგენილი კანონპროექტი ითვალისწინებს თამბაქოს ნაწა-რმის ეტიკეტირების ახალ წესს, რომლის მიხე-დვითაც, ნაცვლად42 3 სანტიმეტრისა, გამა-

42 სისტემამ იცის, რა რეგულაცია მოქმედებს ახლა და შე-

უძლია შეადაროს ის ინიციირებულ ვერსიას.


27

სტატია

ფრთხილებელი წარწერა უნდა იყოს 3,1 სანტი-მეტრი სიმაღლის უჯრაში განთავსებული“.

პროგრამისთვის ყველაზე მარტივია, დაა-დგინოს პროექტის არსი განმარტებითი ბარა-თის მიხედვით. სამართლის ინჟინერის მიერ გა-წერილი ალგორითმის შესაბამისად, სისტემას შეუძლია წაიკითხოს და ნახოს, თუ რა არის მი-თითებული განმარტებით ბარათში კანონპროე-ქტის მიზნად43, რა არის ის ცვლილება, რომე-ლიც გამოიწვევს ბიუჯეტის საშემოსავლო წი-ლის ზრდას44 და ა. შ. ბუნებრივია, ეს შეუძლე-ბელი იქნება, თუ განმარტებითი ბარათი არა-სწორადაა შედგენილი ინიციატორის მიერ. თუ-მცა, თუ მისი შედგენა მოხდება ამავე სისტემის გამოყენებით, პროგრამამ უკვე იცის, სად რა უმცირესი ტექსტობრივი ელემენტია გამოსა-ხული და რატომ და ამით უფრო მარტივი ხდე-ბა არსის დადგენის პროცესის ავტომატიზაცი-აც.

როგორც ზემოთ აღინიშნა, ეს არის ის ალტერნატივა, როდესაც ხდება პროცესის სრული ავტომატიზაცია. ნაწილობრივი ავტო-მატიზაცია ყველა შემთხვევაში შესაძლებელია. სრული კი უფრო მეტ წინასწარ სამუშაოებს სა-ჭიროებს სამართლის ინჟინერის მიერ, თუმცა ეს მხოლოდ ერთჯერადად იქნება საჭირო. შე-საბამისი კოდის გაწერის შემდეგ კი ყველა და-სკვნის მომზადებისას უკვე ავტომატურად გა-მოისახება კანონპროექტის არსი შესაბამის თა-ვში, რაც კიდევ უფრო მეტ დროს დაუზოგავს სპეციალისტს და მის რესურსებს მხოლოდ ისე-თი ანალიზისა და გადაწყვეტილებების მიღები-სთვის შემოინახავს, რომელთა ავტომატიზირე-ბაც შეუძლებელია.

დასკვნის შემდეგი თავის - საჯარო კონსუ-ლტაციების შედეგების - დასკვნაში ასახვის ავტომატიზაცია მეტად მარტივია. დღეს სპეცი-ალისტები პარლამენტის ვებ გვერდზე გამო-თქმულ შენიშვნებს აკოპირებენ დასკვნაში. ამის გაკეთება პროგრამასაც შეუძლია. მოხდე-ბა ვებ გვერდზე გამოთქმული შენიშვნების უმცირეს ტექსტობრივ სტრუქტურულ ელემე-

43 შდრ. ნორმატიული აქტების შესახებ საქართველოს

ორგანული კანონის 17 I ა.ა.ა) მუხლი. 44 შდრ. ნორმატიული აქტების შესახებ საქართველოს

ორგანული კანონის 17 I ბ.ბ) მუხლი.

ნტებად გარდაქმნა და მათი ავტომატურად გა-მოსახვა შესაბამის ადგილზე დასკვნის ტე-ქსტში.

დასკვნის შემდეგი თავის - კომიტეტის შეფა-სების - ავტომატიზაცია ყველაზე ნაკლებადაა შესაძლებელი, რადგანაც იგი რეალურად მოი-თხოვს სპეციალისტის - ადამიანის ანალიზსა და დასაბუთებას. მთელი პროცესის ავტომატი-ზირება სწორედ იმას ემსახურება, რომ სპეცია-ლისტს დაუზოგოს დრო და სხვა რესურსები, რომ ისინი იურისტის ნამდვილ საქმიანობას მოახმაროს და არა ტექნიკურ დეტალებს. შესა-ბამისად გაიზრდება სამართლებრივი ანალიზის ხარისხი და სისწრაფე. თუმცა, რაღაც მხრივ, აქაც შესაძლებელია მცირედი ავტომატიზირე-ბა. თუ დასკვნის მომზადების პარალელურად ხდება შენიშვნების ფურცლის მომზადებაც, ნა-ცვლად დაკოპირებისა, შეიძლება ამ შენიშვნე-ბის ან მათი ნაწილის ავტომატურად გამოსახვა დასკვნის ამ თავშიც, შესაბამისი ავტორის მი-თითებით. მართალია ეს უმნიშვნელო ავტომა-ტიზაციაა, მაგრამ ტექნიკურად ეს პროგრამი-სთვის მეტად მარტივი იქნება და სპეციალისტს წინასწარ ავტომატურად გამზადებული ექნება ის საკითხები, რომელთა ანალიზიც უნდა მოა-ხდინოს.

მარტივია დასკვნის ბოლო ნაწილის შედგე-ნის ავტომატიზირება. აქ მისათითებელი ყველა მონაცემი, როგორც ზემოთ აღინიშნა, უკვე შე-ყვანილია სისტემაში. აქვე უნდა მოხდეს იმ ინფორმაციის ასახვა, თუ რა გადაწყვეტილება მიიღო კომიტეტმა საქართველოს პარლამე-ნტის რეგლამენტის 107 V მუხლის მიხედვით - ცნო პლენარულ სხდომაზე განხილვისათვის მომზადებულად, არასაკმარისად მომზადებუ-ლად თუ მიუღებლად.

სამართლის ინჟინერის მუშაობის შედეგად შესაძლებელი ხდება კომიტეტის დასკვნის შე-დგენის სრული დიგიტალიზაცია და უმეტესი ნაწილის ავტომატიზაცია. როდესაც სპეციალი-სტი ხსნის დოკუმენტს, მას ყველაფერი უკვე დაწერილი ხვდება პროგრამის მიერ, გარდა იმ თავისა, სადაც უნდა აისახოს სამართლებრივი ანალიზი. აქაც უკვე მითითებულია ის პუნქტე-ბი, რომელზედაც უნდა გამახვილდეს ყურა-დღება. ეს ყველაფერი კი უდიდესი რესურსის


28

დაზოგვის შესაძლებლობას იძლევა და ბევრად ამცირებს შეცდომის დაშვების რისკს. სამწუხა-როდ, სპეციალისტების მიერ ინფორმაციის შე-ყვანისას ხშირად ხდება შეცდომის დაშვება კა-ნონპროექტის დასათაურებაში, ინიციატორის დასახელებაში, თუ რომელი მოსმენით ხდება განხილვა და როდის გაიმართა კომიტეტის სხდომა.45 ამიტომ უმჯობესია, პროგრამამ შეი-ყვანოს ყველა ეს მონაცემი და გამოთავისუ-ფლებული დრო სპეციალისტმა კომიტეტის შე-ფასების უკეთ ფორმულირებას დაუთმოს.

დასკვნის მომზადების დიგიტალიზაციასა და ავტომატიზაციას კიდევ ერთი დადებითი მხარე აქვს. ის წარმოადგენს არა მხოლოდ პროგრამის პროდუქტს - დამზადებულ დოკუ-მენტს (Output), არამედ ასევე ინფორმაციის წყაროს (Input), რომელსაც პროგრამა გამოიყე-ნებს შემდგომი პროცესების ავტომატიზაციი-სთვის. სისტემაში აისახება დასკვნის გაგზა-ვნის თარიღი, რა შენიშვნები გამოითქვა, დაუ-ჭირა თუ არა მხარი კომიტეტმა, რა არის ინი-ციატივის არსი და ა. შ. აღნიშნული ინფორმა-ციის გამოყენება შეიძლება ასევე სხდომის ოქმების შედგენისას ან სტატისტიკისთვის (რა-მდენი ინიციატივა იქნა უარყოფილი კომიტე-ტის მიერ 2020 წელს? კონკრეტული პარლამე-ნტის წევრის მიერ მომზადებული რამდენი ინი-ციატივა იქნა მხარდაჭერილი იურიდიულ საკი-თხთა კომიტეტის მიერ გაზაფხულის სესიაზე? და ა. შ.).

ე) კანონპროექტის განხილვის ვადის გა-

გრძელება სპეციალისტების სამუშაო დროის საკმაოდ

დიდი ნაწილი ეთმობა კანონპროექტების განხი-ლვის ვადების კონტროლსა და შესაბამის შე-მთხვევაში ვადის გაგრძელების შესახებ მიმა-რთვების მომზადებას. წამყვანი კომიტეტის მი-ერ პროექტის დადგენილ ვადაში არგანხილვის შემთხვევაში ინიციატორს, რეგლამენტის 107 VI, VII მუხლით, უფლება აქვს, მოითხოვოს მისი

45 ძირითადად, ეს შეცდომა გამოწვეულია იმით, რომ სპე-

ციალისტები ამჯობინებენ ძველი დოკუმენტების შა-ბლონად გამოყენებას, რა დროსაც ზოგჯერ დასკვნაში რჩება ეს ძველი ინფორმაცია.

წამყვანი კომიტეტის დასკვნის გარეშე პარლა-მენტის პლენარული სხდომის დღის წესრიგში შეტანა. ამიტომ ბუნებრივია, რომ კომიტეტი განსაკუთრებული სიფრთილით ეკიდება განხი-ლვის ვადებს. თუმცა გაუგებარია, რატომ უნდა სჭირდებოდეს იურისტი (ან რომელიმე დარგის სპეციალისტი) ვადების აღრიცხვასა და ვადის გაგრძელების შესახებ სტანდარტული წერილის მომზადებას. ერთი მხრივ, ბიუროსთვის გაგზა-ვნილი მიმართვის ტექსტი თითქმის შაბლონუ-რია, მეორე მხრივ კი მაინც ხდება ძალიან ხში-რად შეცდომის დაშვება - მიმართვაში არასწო-რადაა მითითებული კანონპროექტის დასახე-ლება, განხილვის ვადა, თუ რომელი მოსმენით ხდება განხილვა, დაშვებულია უამრავი გრამა-ტიკული შეცდომა და ა. შ. ყველაზე ცუდ შე-მთხვევაში ხდება განხილვის ვადის გაშვება, როდესაც სპეციალისტს - უმეტესწილად, გადა-ტვირთულობის გამო - გამორჩება კანონპროე-ქტის განხილვის ვადის გასვლა. ასეთ დროს ან ბიურო უბრალოდ „თვალს ხუჭავს“ იმ ფაქტზე, რომ პროექტის განხილვის ვადა, რომლის გა-გრძელებასაც ითხოვს კომიტეტი, უკვე გასუ-ლია, ან ხდება ე. წ. „უწყვეტობის“ (კვაზი-)ა-რგუმენტის46 მოშველიება. ყოფილა შემთხვევე-

46„უწყვეტობის“ არგუმენტი „შემუშავებულ“ იქნა საპა-

რლამენტო პრაქტიკაში ერთ-ერთი კომიტეტის სპეცია-ლისტების მიერ და ის გულისხმობს ვადის გაშვებულად არ მიჩნევას, თუ პროექტის განხილვის ბოლო დღესა და ბიუროსთვის მიმართვის დღეს შორის არ არსებობს „წყვეტა“ - ანუ ბიუროს წერილი ეგზავნება განხილვის ვადის ამოწურვისთანავე - ე. ი. მომდევნო დღეს. მაგა-ლითად, პროექტის განხილვის ვადა იყო 13 მარტის ჩა-თვლით. კომიტეტი ბიუროს მიმართავს 14 მარტს და აცნობებს, რომ ვერ მოხერხდა პროექტის განხილვა და-დგენილ ვადაში და სთხოვს ვადის გაგრძელებას 2 კვი-რით. „უწყვეტობის“ არგუმენტის საფუძველზე, რადგა-ნაც განხილვის ვადასა და ბიუროსთვის მიმართვას შო-რის არ ყოფილა წყვეტა, ეს ვადა გაშვებულად არ უდნა ჩაითვალოს. ეს (კვაზი-)არგუმენტი ეფუძნება იმ მოსა-ზრებას, რომ კომიტეტს დადგენილ ვადაში (მოცემულ შემთხვევაში 13 მარტის ჩათვლით) აქვს განხილვის უფლება და მხოლოდ მას შემდეგ უნდა მიმართოს ბიუ-როს, რაც სრულად ამოწურავს ამ დროს. ხშირია შე-მთხვევა, როდესაც კომიტეტს არ შეუძლია წინასწარ გა-ნსაზღვრა, მოახერხებს თუ არა პროექტის განხილვას დადგენილ ვადაში (შეიძლება კანონპროექტი შეტანილ იქნეს კომიტეტის დღის წესრიგში და მაინც ვერ მოხე-რხდეს მისი განხილვა - კომიტეტის სხდომა გადაიდოს, კანონპროექტთა სიმრავლის გამო ვერ მოესწროს პროე-ქტის განხილვა იმ დღეს, არ გამოცხადდეს ინიციატო-რი...). კომიტეტი არც არის ვალდებული, წინასწარ დაა-დგინოს, შეძლებს თუ ვერა 13 მარტს დღის ბოლომდე


29

სტატია

ბიც, როდესაც ბიუროს სხვადასხვა სპეციალი-სტის მიერ ერთი და იმავე პროექტის ვადის გა-გრძელებაზე ერთდროულად ორი მიმართვა გა-ეგზავნა. ეს ყველაფერი იმაზე მეტყველებს, რომ სპეციალისტები, მაგალითად, იურისტები, არ უნდა ხარჯავდნენ დროს ასეთ ტექნიკურ დეტალებზე, ხოლო, მეორე მხრივ, მიმართვა უნდა მომზადდეს ისე, რომ დაზღვეული იყოს პროექტის ვადის გასვლის გამორჩენა ან შე-ცდომა ვადის გაგრძელების შესახებ მიმართვის ტექსტში. სწორედ აქ იკვეთება დიგიტალიზა-ციისა და ავტომატიზაციის კიდევ ერთი უპირა-ტესობა. მას შემდეგ, რაც ხდება პროექტის რე-გისტრაცია ინიციირებისას, სისტემაში ავტომა-ტურად ხდება თარიღის მითითება. შესაბამისი თარიღის გაწერა ხდება ასევე ყველა შემდგომ ეტაპზეც. შედეგად, სისტემამ იცის, როდის გა-დასცა კომიტეტს ბიურომ კანონპროექტი გა-ნსახილველად. სისტემაში ჩაშენებულია კალე-ნდარი, რომელშიც მითითებულია ყველა სამუ-შაო და არასამუშაო დღე. შესაბამისად, პრო-გრამისთვის ძალიან მარტივია, გამოითვალოს, თუ როდის იწურება განხილვის ვადა. თუ გა-ნხილვის ვადის ამოწურვამდე სისტემაში არ ხდება (ავტომატურად) ასახვა, რომ პროექტი განხილულ იქნა კომიტეტის სხდომაზე, სისტე-მამ იცის, რომ საჭიროა ვადის გაგრძელების შესახებ მიმართვის გენერირება. ავტომატუ-რად ხდება არამარტო ამ დოკუმენტის შექმნის საჭიროების დადგენა (საჭიროებს თუ არა კა-ნონი ვადის გაგრძელებას), არამედ თავად ამ დოკუმენტის შედგენაც. კანონის პროექტის სა-

პროექტის განხილვას (ყოფილა შემთხევები, როდესაც კომიტეტის სხდომა დაწყებულა ერთ საღამოს და და-სრულებულა ღამით, როდესაც უკვე ახალი თარიღი იყო. მაგალითად, იურიდიულ საკითხთა კომიტეტის ერთ-ერთი სხდომა დაიწყო 2019 წლის 18 თებერვლის 21:00 საათზე და დასრულდა 2019 წლის 19 თებერვლის 1:19 საათზე). ასეთ დროს კომიტეტს უნდა ჰქონდეს უფლება, მომდევნო დღეს აცნობოს ბიუროს, რომ ვერ მოხერხდა სხდომაზე რომელიმე პროექტის დადგენილ ვადაში განხილვა და სთხოვოს ვადის გაგრძელება. მიუ-ხედავად ამ დასაბუთებისა, „უწყვეტობის“ არგუმენტი მაინც ხელოვნურია და მხოლოდ კვაზი-არგუმენტად შე-იძლება შეფასდეს (თუმცა ფაქტია, რომ მას კანონშემო-ქმედებითი პრაქტიკა იცნობს. ნებისმიერ შემთხევაში, ბიუროს გადაწყვეტილებას აქვს ავტონომიური მოქმე-დება და მაშინაც კი, როდესაც ხდება გასული ვადის „გა-გრძელება“, ბიუროს გადაწყვეტილების ლეგალურობაში ეჭვის შეტანა შეუძლებელია).

თაური, ინიციატორები, (საჭიროების შემთხვე-ვაში) თემატიკა, განმხილველი კომიტეტი, რო-მელი მოსმენით ხდება განხილვა, როდემდე იყო განხილვის ვადა.... ეს ყველაფერი რეალუ-რად უკვე განსაზღვრულია ჯერ კიდევ ინიცია-ტორის მიერ ინიციირებისას ან ბიუროს მიერ. ანუ ეს ყველაფერი სისტემაში უკვე შეტანილია და პროგრამას ისღა დარჩენია, გამოსახოს ფუ-რცელზე ისინი. რაც შეეხება დასაბუთებას, აქ სპეციალისტს შეუძლია სხვადასხვა ჩამონათვა-ლიდან მიუთითოს გადავადების მიზეზი ან სტა-ნდარტად აირჩიოს ერთ-ერთი, რომელიც მიე-თითება ავტომატურად, თუ არ მოხდება სხვა რაიმე სპეციალური საფუძვლის მითითება. რე-ალურად, დასაბუთება მიმართვების უმრავლე-სობაში ისედაც შაბლონურია, რაც კიდევ უფრო ამარტივებს ავტომატიზაციის პროცესს. ხელმომწერი პირის იდენტიფიცირებაც - არჩე-ვანის გაკეთება კომიტეტის თავმჯდომარესა და მის მოადგილეს შორის - მარტივად ხდება სისტემის მიერ, რადგანაც სისტემაში შეყვანი-ლია ყველა კომიტეტის თავმჯდომარისა და მო-ადგილეების შესახებ ინფორმაცია და მათი მი-ვლინებასა თუ შვებულებაში ყოფნის სტატუ-სიც ავტომატურად აისახება. შედეგად აბსო-ლუტურად ყველა სიტყვა, რომელიც იწერება მიმართვაში გამოსახვადია უმცირესი ტექსტო-ბრივი სტრუქტურული ელემენტების47 საშუა-ლებით და შესაძლებელია მთლიანი დოკუმე-ნტის ავტომატურად გენერირება. დოკუმენტი მზად არის, რომ მას გაეცნოს კომიტეტის თა-ვმჯდომარე და სურვილის შემთხვევაში ღილა-კზე ერთი დაჭერით დაეთანხმოს ბიუროსთვის მის გაგზავნას. ეს ზოგავს დროსაც და აბსო-ლუტურად გამორიცხავს დოკუმენტში შეცდო-მის შესაძლებლობას. იმის გათვალისწინებით, თუ რამდენი რესურსი იხარჯება კომიტეტში განხილვის ვადების სპეციალური აღნიშვნი-სთვის, ყოველდღიური კონტროლისთვის, მიმა-რთვის შედგენისთვის და ხელმომწერის მიერ მონაცემების გადამოწმებისთვის, პროექტების სიმრავლიდან გამომდინარე, პროცესი, რომე-ლსაც ყოველ დღე რამდენიმე საათი და, სულ მცირე, სამი პირის ჩართვა სჭირდება, ავტომა-



30

ტიზაციის შემდეგად მოითხოვს ნულ დროსა და ნულ სპეციალისტს, თანაც ხდება ყოველგვარი რისკებისგან დაზღვევა.48 გარდა ამისა, სისტე-მაში შეტანილია ასევე რეგლამენტის ტექსტი და საჭიროების შემთხვევაში მარტივად შეი-ძლება მისი ავტომატურ რეჟიმში ციტირება.

8. განხილვა პლენარულ სხდომაზე

პლენარულ სხდომაზე პროექტის განხილვა

დიგიტალიზებულია იმდენად, რამდენადაც ხმის მიცემა პარლამენტის წევრების მიერ ხდე-ბა ელექტრონულად. აღნიშნული იძლევა შესა-ძლებლობას, ავტომატურ რეჟიმში მოხდეს ხმე-ბის დათვლა და განსაზღვრა, მიღებულია თუ არა პროექტი შესაბამისი მოსმენით. ავტომატი-ზაციის შემდეგი საფეხური იქნებოდა პროგრა-მის მიერ პარლამენტის დადგენილების ავტო-მატურად შედგენა, რომელშიც ასახულია გადა-წყვეტილება პროექტის შესაბამისი მოსმენით მიღების შესახებ. რადგანაც სისტემაში უკვე, დიდი ხანია, შეყვანილია ყველა მონაცემი პრო-ექტთან დაკავშირებით, შესაბამისი წინაპირო-ბის დადგომის შემთხვევაში - პროექტის მიერ ხმების საჭირო რაოდენობის მიღებისას - და-დგენილების ტექსტის შედგენას წამებიც კი არ დასჭირდებოდა და ეს ავტომატურ რეჟიმში მო-ხდებოდა.

თავის მხრივ, რადგანაც პროექტთან დაკა-ვშირებული ყველა ნაბიჯი პარლამენტში შე-სრულებულია პროგრამის გამოყენებით, პა-რლამენტის წევრს აქვს შესაძლებლობა, ძალი-ან მარტივად გახსნას ნებისმიერი სასურველი (მათ შორის სტატისტიკური) ინფორმაცია, რო-

48 ამგვარად მომზადებულ დოკუმენტს ის დადებითი მხა-

რეც გააჩნია, რომ მასში ასახული თითოეული უმცირესი ტექსტობრივი სტრუქტურული ელემენტის უკან დგას შესაბამისი ინფორმაცია, რომელიც მარტივადაა ხელმი-საწვდომი. მაგალითად, თუ ბიუროზე დაისმება შეკი-თხვა გადავადების მიმართვასთან დაკავშირებით, კომი-ტეტის თავმჯდომარეს შეუძლია თითის ერთი დაჭერით გადავიდეს ბიუროს გადაწყვეტილებაზე პროექტის გა-ნხილვის დაწყების შესახებ, განმარტებით ბარათზე, წი-ნა საკომიტეტო განხილვის დასკვნაზე, სავალდებულო კომიტეტების დასკვნებზე და ა. შ. როდესაც საკანო-ნმდებლო პროცესის ყველა საფეხურის დიგიტალიზა-ცია და შეძლებისდაგვარად ავტომატიზაცია მოხდება ერთი პროგრამის მეშვეობით, სემანტიკური ბმების შე-დგენა უმარტივესია და ესეც ავტომატურად მოხდება.

მელიც უკავშირდება არა მარტო ამ კანონპრო-ექტს, არამედ მთლიანად საკანონმდელო პრო-ცესს (მაგალითად, რამდენი სხვა პროექტი იქნა განხილული ბიუროზე ამ პროექტთან ერთად, რამდენია ისეთი პროექტი, რომელიც ინიციი-რებულია იმავე სუბიექტის მიერ ამ პროექტა-მდე, მაგრამ პლენარულ სხდომაზე ჯერ არ გა-ნხილულა და სხვა). ნებისმიერი სახის ინფო-რმაციის მოძიება იქნება უფრო მარტივი და არ იქნება საჭირო ყოველ ჯერზე მონაცემების თა-ვიდან დამუშავება, რადგანაც ყველა მონაცემი უკვე შეტანილია სისტემაში და მზად არის ნე-ბისმიერ საჭირო ადგილას გამოისახოს ყოვე-ლგვარი დროის გარეშე.

9. ენობრივი კორექტურა

რეგლამენტის 101 I კ) მუხლით, პარლამე-

ნტის პლენარულ სხდომაზე მესამე მოსმენით განხილვის შემდეგ დგება კანონპროექტის სა-ბოლოო რედაქტირებული ვარიანტი. პროექტის ენობრივ კორექტურასა და რედაქტირებას სა-კუთარი სპეციფიკა გააჩნია და ეს პროცესი ისე უნდა წარიმართოს, როგორც კორექტორსა და რედაქტორს სურთ. დღეს სამუშაოს დიდი ნაწი-ლი სრულდება ფურცელზე და არა ელექტრო-ნულად. ეს მთლიანად იმაზეა დამოკიდებული, როგორ კითხულობს სპეციალისტი ტექსტს უკეთ და როგორ უფრო მარტივია მისთვის შე-ცდომის შემჩნევა. სურვილის შემთხვევაში შე-საძლებელია პროცესის ნაწილობრივ ავტომა-ტიზაცია. თუ კორექტორსა და რედაქტორს სუ-რთ, შესაძლოა პროგრამას Machine Learning-ის მეშვეობით ასწავლონ გარკვეული გრამატიკუ-ლი შეცდომების ამოცნობა და ან ავტომატუ-რად გასწორება, ან სავარაუდო შეცდომად მო-ნიშვნა. მაგალითად, ყველაზე ეფექტიანი იქნე-ბოდა ეს კალკების ამოსაცნობად.

გარდა გრამატიკული შეცდომებისა, პრო-გრამის გამოყენება შეიძლება გარკვეული ტე-რმინების ამოსაცნობად. ეს მნიშვნელოვანია, მაგალითად, მაშინ, როდესაც კანონში მითითე-ბულია, რომ შემდეგში ეს ტერმინი/სახელწოდე-ბა სხვაგვარად იქნება მოხსენიებული. ასეთ დროს მნიშნველოვანია ამ პრინციპის დაცვა და ყველა მომდევნო მუხლში ამ შემოკლების გა-


31

სტატია

მოყენება. მაგალითად, საჯარო რეესტრის შე-სახებ კანონის პირველი მუხლის პირველ პუ-ნქტში მითითებულია, რომ საქართველოს იუ-სტიციის სამინისტროს მმართველობის სფერო-ში მოქმედი საჯარო სამართლის იურიდიული პირი – საჯარო რეესტრის ეროვნული სააგე-ნტო შემდგომში მოხსენიებული იქნება, როგო-რც „სააგენტო“. შესაბამისად, პროგრამას ავტომატურად შეუძლია ამოიცნოს, რომ თუ ამ კანონის მომდევნო მუხლებში შედის ცვლილე-ბა და მითითებულია „საჯარო რეესტრის ერო-ვნული სააგენტო“, აღნიშნული წარმოადგენს ხარვეზს და უნდა ჩანაცვლდეს მხოლოდ ერთი სიტყვით „სააგენტოთი“. იმის გათვალისწინე-ბით, რომ ასეთი შემოკლებები მრავალ კანო-ნშია გამოყენებული, ასეთი შეცდომების ამო-ცნობა, საკმაოდ ბევრ დროს დაუზოგავდა სპე-ციალისტებს.

10. კანონის მიღება და გამოქვეყნება

საქართველოს კონსტიტუციის 46 I მუხლით

პარლამენტის მიერ მიღებული კანონი 10 დღის ვადაში გადაეცემა საქართველოს პრეზიდენტს, ამავე მუხლის მე-7 პუნქტის მიხედვით კი კანო-ნი ძალაში შედის ოფიციალურ ორგანოში მისი გამოქვეყნებიდან მე-15 დღეს, თუ იმავე კანო-ნით სხვა ვადა არ არის დადგენილი. პროექტის პრეზიდენტისთვის გადაცემა და მისი გამოქვე-ყნება უკვე დიგიტალიზებულია და სინამდვი-ლეში გულისხმობს შემდეგს: პარლამენტის იუ-რიდიული დეპარტამენტის თანამშრომელი ტვირთავს საკანონმდებლო მაცნეს ვებ გვე-რდის სპეციალურ გრაფაში პროექტს, რომე-ლზეც წვდომა მხოლოდ შეზღუდულ წრეს აქვს. ატვირთულ ტექსტს ხსნის პრეზიდენტის ადმი-ნისტრაციის თანამშრომელი. პრეზიდენტის თანხმობის შემთხვევაში ადმინისტრაციის თა-ნამშრომელი დასტურს აძლევს ატვირთულ პროექტს და ახლა მას საკანონმდებლო მაცნის თანამშრომელი ხსნის, რომელიც აქვეყნებს ვებ გვერდზე - ხდის კანონს საჯაროდ ხელმისა-წვდომს.

ერთი შეხედვით, ეს საკმაოდ მარტივი და კომფორტული პროცესი ჩანს, მაგრამ დიგიტა-ლიზაციას მთელ აზრს უკარგავს ერთი მცირე

დეტალი. პროგრამა, რომელშიც ხდება საკანო-ნმდებლო მაცნეს ვებ გვერდზე პარლამენტის თანამშრომლის მიერ ატვირთვა, რეალურად მხოლოდ სხვა დოკუმენტიდან მასში ტექსტის კოპირების შესაძლებლობას იძლევა და არა ფა-ილის მიბმისას. კოპირებისას კი შეიძლება მო-ხდეს ელემენტარული შეცდომა, რაც ფაილის მიმაგრების შემთხვევაში გამოირიცხებოდა. მთავარი ის არის, რომ, სამწუხაროდ, კოპირე-ბის შემდეგ ტექსტი ისე ფორმატირდება, რომ შემთხვევით ზოგი ასო თავისით ეჭრება ან ზო-გჯერ მთლიანი სიტყვაც კი იშლება. აღნიშნუ-ლი ყოვლად გაუმართლებელია. ამიტომ პა-რლამენტის იურიდიული დეპარტამენტის თა-ნამშრომლებს ტექსტის ატვირთვის შემდეგ უწევთ თითოეული ასოსა და სასვენი ნიშნის გადამოწმება. ეს ძალიან მნიშვნელოვანი და სა-პასუხისმგებლო საქმეა, მაგრამ ფუჭი. სპეცია-ლისტი არ უნდა ხარჯავდეს დროს იმის გადა-მოწმებაში, ხომ არ გააქრო კანონის ტექსტიდან პროგრამამ რამე. ამიტომ დიგიტალიზაციის სა-თანადო დონის მისაღწევად უმნიშვნელოვანე-სია ამ პროგრამის დახვეწა. ავტომატიზაციის კუთხით, შესაძლებელია, პლენარულ სხდომაზე სათანადო ხმების მიღების შემთხვევაში ავტო-მატურად აიტვირთოს პროექტის საბოლოო სა-ხე, როგორიც ის მიიღო პარლამენტმა. აღნი-შნული დროსაც დაზოგავდა და მექანიკური შე-ცდომის ალბათობასაც გამორიცხავდა.

რაც შეეხება თავფურცელს, რომელზეც ხდება ხელმოწერა პროექტის პრეზიდენტი-სთვის გაგზავნამდე (საკანონმდებლო მაცნეს ვებ გვერდზე ატვირთვამდე), ამის დიგიტალი-ზაციაც ძალიან მარტივია, იმის გათვალისწინე-ბით, რომ ელექტრონული საქმისწარმოების პროგრამა უკვე დიდი ხანია წარმატებით მო-ქმედებს და შესაძლებელია ელექტრონული ხე-ლმოწერის გამოყენება.

III. დიგიტალიზაციისა და ავტომატიზაციის

შედეგები იურიდიულ ლიტერატურაში არაერთხელ გა-

მოთქმულა მოსაზრება, რომ უცნობია სამა-რთლის სრული ავტომატიზაციისა და ალგორი-თმიზაციის შედეგები, რამაც შესაძლოა სამუ-


32

შაო ადგილების შემცირება გამოიწვიოს. თუ-მცა აღსანიშნავია ისიც რომ ხელოვნურ ინტე-ლექტს არ გააჩნია სათანადოდ განვითარებუ-ლი კოგნიტური აზროვნება49, რასაც, თავის მხრივ, დაფარული დოგმატური საფუძველი გა-აჩნია, რომ კანონები და მათთან დაკავშირებუ-ლი სოციალური პოლიტიკა მხოლოდ და მხო-ლოდ ადამიანს ხელეწიფება, რაც ნაწილობრივ სიმართლეა. ამის საპირისპიროდ ტექნიკური სამუშაო, რომელზეც მნიშვნელოვანი ადამია-ნური რესურსი იხარჯება, უნდა აკეთოს ტე-ქნიკამ.

1. დროისა და ხარჯების შემცირება

საქართველოს პარლამენტში საკანონმდე-

ბლო პროცესის დიგიტალიზაციისა და ავტომა-ტიზაციის უმთავრესი შედეგი იქნება დროისა და სხვა რესურსების, მათ შორის, ხარჯების დაზოგვა. მაგალითად, გერმანიაში Logos პრო-გრამის გამოყენებით ფინანსთა ფედერალური სამინისტროს მიერ პროსპექტების გაცემის ღი-რებულება 100 000 ევროდან 10 000 ევრომდე შემცირდა50. აღნიშნული არ უნდა იქნეს მოა-ზრებული ისე, თითქოს დანახარჯების ლიკვი-დაცია ხდება პარლამენტში უკვე დასაქმებული მოხელეების ტექნოლოგიური სიახლით ჩანა-ცვლების გამო, არამედ, პირიქით, ყველა ის გა-უთვალისწინებელი და ზედმეტი ხარჯი შემცი-რდება, რომელიც საკანონმდებლო საქმიანო-ბის დროს ტექნიკურ სამუშაოს უკავშირდება.

მნიშვნელოვანია, რომ დიგიტალიზაციისა და ავტომატიზაციის პროცესი არა მხოლოდ დოკუმენტაციის მომზადების დროის ეკონომი-ურობისკენაა მიმართული, არამედ საკანო-ნმდებლო პროცესს ყოველ ეტაპზე დროის თვა-ლსაზრისით ბევრად უფრო კომპაქტურს ხდის, ვიდრე ეს მექანიკური სამუშაო პროცესის შე-მთხვევაშია.

49 F. A. Pasquale / G. Cashwell, Four Futures of Legal

Automation, UCLA Law Review Discourse, Vol. 63, 2015, 45.


2. მონაცემთა უნივერსალური ბაზა ტექნოლოგიური რევოლუციის დამსახურე-

ბით, ინფორმაცია ისეთი ხელმისაწვდომი, რო-გორიც დღესაა, არასდროს ყოფილა. უფრო მე-ტიც, სწორედ ამ ხელმისაწვდომობის გამო გა-ხდა დიგიტალიზაციისა და ავტომატიზაციის პროცესები რეალობა.51 თუმცა, ყოველივე აღნიშნული აზრს კარგავს, თუ ინფორმაცია მი-სი მოცულობის მიუხედავად იმდენად გაფა-ნტული იქნება კიბერსივრცეში, რომ მისი მოძი-ება არაგონივრულ დროს წაიღებს.

მონაცემთა უნივერსალური ბაზის შექმნა სა-ქართველოს პარლამენტისთვის არ გულისხმო-ბს, მისი არსებობის მანძილზე ყველა საკანო-ნმდებლო აქტის და მასთან დაკავშირებული დოკუმენტის მოძიებასა და კონკრეტულ მყარ დისკებზე შენახვას. არამედ არსებული ბაზისა და ყოველი ახალი აქტის საფუძველზე, რომე-ლიც უკვე დიგიტალიზებულია და ავტომატიზა-ციის საშუალებით არის შექმნილი, სისტემური და ურთიერთდაკავშირებული ბაზის შექნას, სადაც მისაწვდომია ნებისმიერი ინფორმაცია ინიციატორის, კანონპროექტების, საინფორმა-ციო ბარათებისა და კომიტეტების შესახებ, რაც, შეიძლება ითქვას, საბოლოოდ პროდუ-ქტის სახით ქმნის პარლამენტისთვის ინტეგრა-ლურ დიდ მონაცემებს (Big Data).

3. შეცდომებისგან დაზღვევა

როდესაც ხდება დოკუმენტის ადამიანის მი-

ერ დამუშავება, შეცდომის სრული გამორიცხვა შეუძლებელია. კოპირების შეცდომას, კანო-ნპროექტის განხილვის ვადის გაგრძელების შე-სახებ მიმართვის გაგზავნის დავიწყებას და ა. შ. შესაძლოა ბევრი უარყოფითი შედეგი მო-ჰყვეს. რადგანაც ავტომატიზაციის პროგრამა იყენებს უმცირეს ტექსტობრივ სტრუქტურულ ელემენტებს და ხდება მათი ავტომატური გა-მოსახვა, ასეთ შემთხვევაში შეცდომა სრულად 51 რამაც, თავის მხრივ, მაგალითად, გოტფრიდ ლაიბნი-

ცის სამართლებრვი არგუმენტაცია, როგორც ავტომა-ტიზებული სუბსუმცია შექმნა იურისტებისთვის U. Pagallo / M. Durante, The Pros and Cons of Legal Automation and its Governance, European Journal of Risk Regulation, Vol. 7, Issue 2, 2016, 324.


33

სტატია

გამორიცხულია, რაც ამ პროცესის კიდევ ერთი უმნიშვნელოვანესი დადებითი მხარეა.

IV. შეჯამება

პარლამენტში საკანონმდებლო პროცესი

სხვადასხვა უწყებისა და სუბიექტების მიერ მრავალი სხვადასხვა ქმედების განხორციელე-ბას გულისხმობს. ეს ყველაფერი ერთმანეთთან მჭიდროდაა დაკავშირებული. ხშირად ერთი სუ-ბიექტის მიერ შესრულებულ სამუშაოს იმეო-

რებს და თავიდან აკეთებს სხვა. დიგიტალიზა-ციისა და ავტომატიზაციის დანერგვით მოხდე-ბოდა ტექნიკური სამუშაოს ტექნიკის მიერ შე-სრულება. სხვადასხვა უწყება არ უნდა ხარჯა-ვდეს დროს ერთი და იმავე ტექსტის თავიდან შედგენაზე. საკანონმდებლო პროცესში ლიგა-ლტეკის დანერგვით დაიზოგება დრო და სხვა რესურსები. ამასთან, სრულიად გამოირიცხება დოკუმენტებში შეცდომის დაშვება, რაც მნი-შვნელოვნად გააუმჯობესებს კანონშემოქმედე-ბით საქმიანობას.

34

რესტიტუციის ფარგლები ანგლო-ამერიკულ უსაფუძვლო გამდიდრების სამართალში

ასოც. პროფ. გიორგი რუსიაშვილი

დემეტრე ეგნატაშვილი

შესავალი უსაფუძვლო გამდიდრების სამართალში ცე-

ნტრალური ადგილი უკავია კონდიქციური მო-თხოვნის ფარგლების დადგენის პრობლემატი-კას. ქართველმა კანონმდებელმა, გერმანელი-საგან განსხვავებით (გსკ-ის 818-820-ე პარა-გრაფები), ეს რეგულატორული კომპლექსი უფრო დააქუცმაცა (სკ-ის 979-981, 984, 985, 987 II, III მუხლები),1 თუმცა მათი სტრუქტურა და შინაარსობრივი ბირთვი იდენტურია. ეს და-ნაწესები წარმოადგენენ გარკვეულწილად იმ ძირითადი პრინციპის განსხეულებას, რომლის გარშემოც არის კონსტრუირებული მთლიანი უსაფუძვლო გამდიდრების სამართალი. მოცე-მული პრინციპი კი მდგომარეობს იმაში, რომ უკან დაბრუნების ვალდებულებამ (კეთილსი-ნდისიერი) მიმღები არ უნდა გააღარიბოს – უსაფუძვლო გამდიდრების სამართლის მიზანს არ წარმოადგენს მიმღების დასჯა ჩადენილი უმართლობისათვის, არამედ ქონების უსაფუ-ძვლო წანაცვლების უკუქცევა, რის გამოც პა-სუხისმგებლობის ფარგლების კონსტრუირება, ზოგადად, ბრალისგან დამოუკიდებლად ხდება (გარდა ე. წ. „გამკაცრებული პასუხისმგებლო-

1 გ. რუსიაშვილი, უსაფუძვლო გამდიდრების სამართლის

სარეფორმო წინადადება, 2020, 7-ე და მომდევნო გვე-რდები, http://lawlibrary.info/ge/ (32.03.2020); გ. რუსია-შვილი, უსაფუძვლო გამდიდრების სამართალი I: შესრუ-ლების კონდიქცია, თბილისი 2017, 81.

ბის“2 შემთხვევისა). ამიტომაც, გერმანული სა-მართლის ოჯახში მიმღები პასუხს აგებს მანამ, სანამ ჯერ კიდევ გამდიდრებულია (გსკ-ის 818 III პარაგრაფი, სკ-ის 979 III მუხლი) და გამდი-დრების არარსებობასთან ერთად ის პასუხი-სმგებლობისაგან თავისუფლდება. გამდიდრე-ბის არარსებობის გამო კონდიქციური მოთხო-ვნის გამორიცხვას ფორმალურად იცნობს ასე-ვე ანგლო-ამერიკული სამართალი change of position-შესაგებლის სახელით, თუმცა მხოლოდ ფორმალურად.3 სინამდვილეში კი, გერმანული მოსაზრების საწინააღმდეგოდ, აქ გამდიდრება, ზოგადად, არ წარმოადგენს ცვალებად სიდი-დეს, რომელიც მიღების შემდეგ შეიძლება გა-ქრეს.4 თავდაპირველად მიღებული გამდიდრე-ბის მოგვიანებით გაქარწყლებასთან ერთად პა-სუხისმგებლობისაგან გათავისუფლება ანგლო-ამერიკული პერსპექტივიდან გაკრიტიკებულია იმ შემთხვევებზე მითითებით, როდესაც ეს პრინციპი გერმანულ სამართალშიც არ მოქმე-დებს, რა არგუმენტითაც საერთოდ ეჭვქვეშ აყენებენ მის მიზანშეწონილობას. მაგალითად,

2 რუსიაშვილი, სარეფორმო წინადადება, ზემოთ სქ. 1, 61-

ე და მომდევნო გვერდები; გ. რუსიაშვილი/დ. ეგნატა-შვილი, კაზუსები კანონისმიერ ვალდებულებით ურთიე-რთობებში, თბილისი 2016, 107-ე და მომდევნო გვერდი.

3 შდრ. J. Gordley, Restitution without enrichment? Change of position and Wegfall der Bereicherung, in: D. Johnston/R. Zimmermann (eds) Unjustified Enrichment: Key Issues in Comparative Perspective, Cambridge 2002, 227-ე და მომდევნო გვერდები, 240, 241.

4 J. P. Dawson, Erasable Enrichment in German Law, Bos-ton University Law Review 61 (1981), 271 sqq.


35

სტატია

მოტყუებით დადებული ხელშეკრულების5 შე-მთხვევაში, პირმა, რომელმაც შეგნებულად ჩა-იდინა უმართლობა, უნდა ზღოს ასევე ამ უმა-რთლობის წინასწარ განუჭვრეტელი შედეგე-ბიც; არა მხოლოდ იმიტომ, რომ ის ჯერ კიდევ გამდიდრებულია6 – თუ პირმა მოტყუებით დაა-დებინა მეორე მხარეს მანქანის ნასყიდობის ხე-ლშეკრულება, რომელიც მოგვიანებით განა-დგურდა, მან მაინც უნდა აანაზღაუროს მანქა-ნის მთლიანი ღირებულება. თუმცა მოცემული მაგალითისათვის კონდიქციური პასუხისმგე-ბლობის მოცულობასთან დაკავშირებული დი-სკუსიის ფარგლებში ადგილის მიჩენა პრობლე-მურია, ისევე როგორც პრობლემურია ამ კო-ნტექსტში მოყვანილი ინგლისური სასამა-რთლოს გადაწყვეტილება Doyle v Olby (Ironmongers) Ltd,7 რომელიც ცალსახად დელი-ქტური სამართლის წესების მიხედვით უნდა გა-დაწყვეტილიყო და არაფერი ჰქონდა საერთო კონდიქციური მოთხოვნის ფარგლების დადგე-ნასთან, რადგან მოსარჩელე ითხოვდა ზიანის ანაზღაურებას და არა მისი ქონებიდან გადადი-ნებულის დაბრუნებას. ის ფაქტი, რომ უკან და-საბრუნებელი გამდიდრებისა და ანაზღაურება-დი ზიანის ფარგლები შეიძლება ერთმანეთს დაემთხვეს, არ ცვლის იმას, რომ ეს ორი გა-ნსხვავებული რეგულატიური კომპლექსის ნა-წილებია და ყველა სხვა შემთხვევაში ამას შეი-ძლება გადამწყვეტი მნიშვნელობა ჰქონდეს. Doyle v Olby-ზე უსაფუძვლო გამდიდრების სა-მართლის კონტექსტში მითითებით იშლება ყო-ველგვარი ზღვარი დელიქტურ და კონდიქცი-ურ პასუხისმგებლობის ფარგლებს შორის. დე-ლიქტური პასუხისმგებლობისათვის უმნიშვნე-ლოა, ა-მ შემთხვევით (მსუბუქი გაუფრთხილე-ბლობით) ჩალეწა ბ-ს ფანჯრები, თუ, ასევე, შე-მთხვევით (ისე რომ საკუთარი ეგონა) წაიღო და საკუთარ სახლში ჩააშენა. დელიქტური სა-მართლის მიხედვით ორივე შემთხვევაში მხო-ლოდ ფანჯრების ობიექტური ღირებულება ანაზღაურდება; კონდიქციით კი, პირველ შე-

5 Gordley, in: Johnston/Zimmermann (eds) Unjustified

Enrichment, ზემოთ სქ. 3, 231. 6 Gordley, in: Johnston/Zimmermann (eds) Unjustified

Enrichment, ზემოთ სქ. 3, 231. 7 Doyle v. Olby [1969] 2 All ER 199 (CA).

მთხვევაში – არაფერი, რადგან ა-ს ბ-ს ფანჯრე-ბის განადგურებით არაფერი მოუპოვებია, ხო-ლო მეორე შემთხვევაში ანაზღაურდება ის თა-ნხა, რითიც ა ჯერ კიდევ გამდიდრებულია ბ-ს ფანჯრების საკუთარ სახლში ჩაშენების შედე-გად – ანუ თანხა, რაც მან დაზოგა ფანჯრების ამ ფორმით მოპოვებით, მათი ყიდვის მაგი-ვრად. დანაზოგისაგან შედგენილი გამდიდრება შეიძლება იყოს საგნის ობიექტური ღირებულე-ბა (თუ ა ზუსტად ამ ღირებულების ფანჯრებს შეიძენდა) ან უფრო ნაკლები (თუ ა ნივთს ია-ფად იყიდდა).

თუ ა-ს მსუბუქი გაუფრთხილებლობით სა-კუთარში აერევა ბ-ს ფანჯრები და მიითვისებს, ხოლო შემდეგ კი ორმაგ ფასად გაყიდის, ამ დროს მან დელიქტით უნდა აანაზღაუროს მხო-ლოდ ობიექტური ღირებულება, ხოლო კონდი-ქციით – მთლიანი მოგება, რაც მიიღო ნივთის განკარგვით (სკ-ის 982 II მუხლი).8 განზრახ ხელყოფის შემთხვევაში, არა მხოლოდ კონკრეტული განკარგვით მიღებული, არამედ ის მთლიანი სარგებელი, რომელიც აღემატება შესაბამისი უფლების კანონიერი გზით მოპოვე-ბის ხარჯებს (სკ-ის 985 I მუხლი).9 ეს უკანასკნელი წარმოადგენს სანქციას სხვისი სიკეთის განზრახ ხელყოფისათვის (იხ. ასევე ქვევით) და ამ სანქციის გაგრძელებაა კონდი-ქციის მოვალის მხრიდან განმდიდრებაზე10 (გა-მდიდრების არარსებობაზე) მითითების უფლე-ბის ჩამორთმევა (სკ-ის 984 I მუხლი). შესაბამი-სად, მაგალითად, თუ ა მოიპარავს ბ-ს ფანჯა-რას მისი გაყიდვის მიზნით, თუმცა ჩანაფიქრის ასრულებამდე (ბრალეულად ან ბრალის გარე-შე) გაუნადგურდება, ის არა მხოლოდ დელი-ქტური პასუხისმგებლობის ფარგლებში ანა-ზღაურებს მთლიან ობიექტურ ღირებულებას, არამედ ზუსტად ასევე – კონდიქციურითაც (სკ-ის 981-ე მუხლში გათვალისწინებული თა-ნმდევი შედეგებით). მაგრამ ა-მ, როგორც ეს პირველ შემთხვევაშია, განზრახაც რომ ჩაა-მტვრიოს ბ-ს ფანჯრები, კონდიქციური პასუხი- 8 რუსიაშვილი, სარეფორმო წინადადება, ზემოთ სქ. 1, 77. 9 რუსიაშვილი, სარეფორმო წინადადება, ზემოთ სქ. 1, 87-

ე და მომდევნო გვერდები. 10 ტერმინთან დაკავშირებით იხ. რუსიაშვილი, უსაფუ-

ძვლო გამდიდრების სამართალი, ზემოთ სქ. 1, 42 სქ. 108.

გიორგი რუსიაშვილი / დემეტრე ეგნატაშვილი შედარებითი სამართლის ჟურნალი 4/2020

36

სმგებლობისაგან მაინც გათავისუფლდება, რა-დგან ამით ბ-ს ქონებიდან არაფერს არ მოიპო-ვებს და ბრალი ამასთან დაკავშირებით ვერა-ფერს შეცვლის. ეს, ერთი შეხედვით, თავისთა-ვადი განსხვავება კონდიქციურ და დელიქტურ პასუხისმგებლობებს შორის, როგორც ჩანს, არც თუ ისე ცალსახაა ანგლო-ამერიკულ ტრა-დიციაში. მხოლოდ ის ფაქტობრივი მსგავსება, რაც ხსენებულ ორ შემთხვევას (1. ნივთის განა-დგურება პირდაპირ; 2. ნივთის ჯერ მითვისება, ხოლო მომდევნო მომენტში მისი განადგურება) შორის არსებობს, მათ იდენტურ სამართლე-ბრივ გადაწყვეტას არ უნდა განაპირობებდეს. დელიქტური (ისევე, როგორც სახელშეკრულე-ბო ზიანის ანაზღაურების) მოთხოვნა კო-ნსტრუირებულია ზიანის გარშემო და იძლევა ზიანის წარმოშობის იმგვარი ვარიაციული პა-ლიტრის გათვალისწინების შესაძლებლობას, რასაც კონდიქციური სამართალი პრინციპუ-ლად ვერ გაწვდება. ასევე, პირიქით, კონდიქცი-ური სამართლისათვის საინტერესოა არა კო-ნდიქციის კრედიტორის ქონებაში წარმოშობი-ლი დანაკლისი, არამედ მისი ქონებიდან სხვა პირის ქონებაში გადადინებული ქონებრივი სი-კეთეები, მთელი თანმდევი შედეგებით, რაც პრინციპულად უინტერესოა დელიქტური მო-თხოვნისათვის. ამიტომაც, პირველისათვის გა-დამწყვეტია, თუ რა დააკლო ერთმა პირმა მეო-რეს (ბრალეული და მართლსაწინააღმდეგო ქმედებით) ხოლო მეორე შემთხვევაში – რა მო-იპოვა სხვისი ქონებიდან. ხსენებული განსხვა-ვება ნივთის პირდაპირ განადგურებასა და ჯერ მითვისებასა და მხოლოდ შემდგომ განადგურე-ბას შორის, რაზეც ანგლო-ამერიკული სამა-რთალი უარს ამბობს, სწორი და გამართლებუ-ლია. გამართლებულია იმიტომ, რომ სხვისი ქო-ნებისათვის რაიმეს დაკლება და სხვისი ქონე-ბიდან რაიმეს მოპოვება, არა მხოლოდ არაკო-რელატურია, არამედ პრინციპულად სხვადა-სხვა სიბრტყეში მდებარე კატეგორიებია და მა-თი ერთმანეთზე მიბმით (ან ერთმანეთში აღრე-ვით) შეუძლებელი ხდება მთელი რიგი პრაქტი-კული შემთხვევების დამაკმაყოფილებლად გა-დაწყვეტა. მაგალითად, იმის დაშვება, რომ პი-რმა შეიძლება ისე მოიპოვოს სხვისი ქონებიდან

რაიმე, რომ ამით სხვის ქონებას არაფერი დაა-კლოს.

იმ ფაქტს, რომ არსებითი განსხვავებაა სხვი-სი ქონების უბრალო განადგურებასა და ამ ქო-ნების ჯერ მოპოვებასა და შემდეგ თუნდაც გა-ნადგურებას შორის, ნათელყოფს შემდეგი მა-გალითი: ა და ბ იყოფენ პლიაჟის ტერიტორიას, სადაც ისინი შეზლონგების გაქირავებით არიან დაკავებული. ერთ საღამოსაც ა მოპარავს ბ-ს 5 ცალ შეზლონგს, რათა მეორე დღეს თავის სხვა შეზლონგებთან ერთად გააქირაოს. თუმცა მო-გვიანებით გადაიფიქრებს და ხუთივეს დაწვა-ვს. ბ ამ 5 შეზლონგს მეორე დღეს თავადაც ვე-ღარ გააქირავებდა, რადგან იმავე საღამოს გა-რდაიცვალა, ხოლო მისი მემკვიდრეები მოკლე-ბულნი იყვნენ შესაძლებლობას უმოკლეს პერი-ოდში გადაებარებინათ ბიზნესი. თუმცა, მიუხე-დავად იმისა, რომ მემკვიდრეებს არ შეუძლიათ მოსთხოვონ ა-ს, ზიანის ანაზღაურების სახით, მიუღებელი შემოსავალი (სკ-ის 992, 411-ე მუ-ხლები), მართებულია, რომ მოსთხოვონ მას, როგორც გამკაცრებულად პასუხისმგებ ხე-ლმყოფს, მიუღებელი სარგებელი სკ-ის 984, 981 II 1 მუხლების მიხედვით. ეს შეზლონგები (მათზე მფლობელობა) მოხვდა ა-ს ქონებაში და მას შეიძლება მოეთხოვოს პასუხი მათი დანი-შნულებისამებრ გამოუყენებლობისათვის, მა-შინაც კი, როდესაც თავად უფლებამოსილი პი-რი მოცემულ მომენტში ვერ მოახერხებდა ამ სარგებლის რეალიზებას – ამ გადაწყვეტის გა-რეშე ნებისმიერი პირი მიითვისებდა სხვის სი-კეთეს და გამოიყენებდა მას, თუ ამით ამ სხვა, უფლებამოსილ პირს ზიანს არ მიაყენებდა. სწორედ ამ არგუმენტით აბრუნებს სხვისი ნი-ვთის განზრახ განმკარგავი მთლიან მოგებას და არა მხოლოდ მის ღირებულებას, როგორც ეს ზემოთ იქნა აღნიშნული. თუმცა, რამდენა-დაც გამართლებულია მოცემული გადაწყვეტა სხვისი ნივთის მითვისებისას, იმდენად აბსუ-რდული იქნებოდა ის მაშინ, ა-ს პირდაპირ რომ გაენადგურებინა ბ-ის ნივთები და მაინც დაკი-სრებოდა იმ სარგებლის რესტიტუცია, რომე-ლსაც მხოლოდ თავად მიიღებდა და რომელსაც ვერ მიიღებდა უფლებამოსილი პირი, ნივთი მა-სთან რომ დარჩენილიყო. ან პირველ კაზუსში, ფანჯრების ჩამტვრევის შემდეგ, დამზიანებე-


37

სტატია

ლს დავაკისროთ მათი ორმაგ ფასად გადაყი-დვიდან მიღებული (ჰიპოთეტური) მოგების ანაზღაურება, რომელსაც მესაკუთრე, თავის მხრივ, ვერ მიიღებდა.

დელიქტური სამართალი პრინციპულად ვერ შეეხება და ვერც გასწვდება საკითხს, თუ რო-გორ უნდა მოხდეს ამ ფანჯრებიდან მიღებული სარგებლის (რომელიც არ არის ბ-ს მიერ დაკა-რგული სარგებლის, ანუ ზიანის, კორელატური) ან მათი განკარგვის შედეგად მიღებული მოგე-ბის რესტიტუცია. მაგალითად, დელიქტური სა-მართლის დოგმატიკა ვერ გადაწყვეტს (რადგან ეს არც არის მისი მიზანი) შემთხვევას, როდე-საც ა-მ იმიტომ ჩაამტვრია ბ-ს ფანჯრები, რომ თავიდან მოეშორებინა კონკურენტი და ამით მისი კუთვნილი იდენტური ფანჯრები მომდე-ვნო დღეებში ორმაგ ფასად გაეყიდა. ამ დროს დელიქტური ზიანი ზემოთ მოყვანილი შე-მთხვევების იდენტური რჩება და ისევ (დაკა-რგული) ფანჯრების ობიექტური ღირებულე-ბით განისაზღვრება. ამის საპირისპიროდ, კო-ნდიქციურ სამართალს, პასუხის გასაცემად იმ შეკითხვაზე, თუ რამდენად შეიძლება ჰქონდეს ბ-ს უფლება იმ მოგებაზე, რომლის რეალიზა-ციაც მოახერხა ა-მ კონკურენტის თავიდან მო-შორებით, საკმაოდ დახვეწილი და ზუსტი ინსტრუმენტი აქვს საკუთარ არსენალში.11

ყოველი ზემოთ თქმულიდან გამომდინარე, საკმაოდ უსუსურად გამოიყურება არგუმენტი, რომ გერმანული კონდიქციური სამართლის გა-დაწყვეტა, რომელიც გამდიდრებას ცვალებად სიდიდედ მიიჩნევს, არასწორია, რადგან ერთ კონკრეტულ (ან რამდენიმე) შემთხვევაში მი-მღებს მაინც უწევს განმდიდრების (გამდიდრე-ბის არარსებობის) მიუხედავად დელიქტური წესით ზიანის ანაზღაურება. გერმანული სამა-რთალი ამ შემთხვევაში გამართლებულ შედე-გამდე მიდის “გამკაცრებული პასუხისმგებლო-ბის” (როგორც არაკეთილსინდისიერი კონდი-ქციის მოვალის დასჯის მექანიზმის) სამა-რთლებრივი ფიგურის მეშვეობით, დელიქტური 11 კერძოდ, “სხვისთვის მიკუთვნებული სამართლებრივი

სიკეთის დაცული სფეროს“ ცნება, იხ. დეტალურად რუ-სიაშვილი, სარეფორმო წინადადება, ზემოთ სქ. 1, 71-ე და მომდევნო გვერდები; გ. რუსიაშვილი, შედარებითი სამართლის ჟურნალი 4/2019, 48-ე და მომდევნო გვე-რდები.

თუ უსაფუძვლო გამდიდრების დოგმატიკის მორღვევის გარეშე. გამდიდრების კატეგორიის ცვალებადობაზე უარის თქმა კონდიქციურ მო-თხოვნას აქცევს ზიანის ანაზღაურების მო-თხოვნად ბრალის წინაპირობის გარეშე, რაც სრული აბსურდია. კიდევ ერთხელ: ისევე, რო-გორც შეუძლებელია იმის დასაბუთება, რომ პირმა სხვისი ქონებიდან მოიპოვა რაიმე მხო-ლოდ იმის გამო, რომ მას ქონებრივი დანაკლი-სი მიაყენა, ზუსტად ასევე უკუსაგდებია მცდე-ლობა იმისა, რომ ის ჯერ კიდევ გამდიდრებუ-ლად ჩაითვალოს, მიუხედავად მისი ქონებიდან თავდაპირველად მოპოვებულის უკვალოდ გა-ქრობისა, მხოლოდ იმ არგუმენტით, რომ ამით სხვას ზიანი მიაყენა.

I. ქონების არამართლზომიერი მითვისება,

რომლის მიღებაც მხოლოდ ხელშეკრულების საფუძველზე შეიძლებოდა

ანგლო-ამერიკულ ლიტერატურაში გამდი-

დრებისაგან დამოუკიდებელი პასუხისმგებლო-ბის მომხრენი12 უთითებენ შემთხვევებზე, რო-დესაც პირი არამართლზომიერად ითვისებს იმას, რაც უნდა მიეღო ხელშეკრულებით (Wrongful appropriation of a benefit which one should have obtained by Contract). აქაც, ქონე-ბიდან მიღებულის უკვალოდ გაქრობის შე-მთხვევაში გამდიდრებულმა სრულად უნდა აა-ნაზღაუროს მისი ღირებულება, რაც გამოყენე-ბულია არგუმენტად გამდიდრების ცვალებად სიდიდედ აღქმის წინააღმდეგ. იმავე შედეგს გერმანული დოქტრინა ცალკეულ შემთხვევე-ბში იღებს, უკვე ნახსენები, გამკაცრებული პა-სუხისმგებლობის ინსტიტუტის მეშვეობით, რომლის მიხედვითაც, მთელ რიგ შემთხვევე-ბში, პირი აგებს პასუხს, მიუხედავად იმისა, რომ აღარ არის გამდიდრებული: რკინიგზამ შე-საბამისი უფლების მოპოვების გარეშე გაიყვანა სარკინიგზო გზა მოსარჩელის ტერიტორიაზე, რისთვისაც სასამართლომ მას დააკისრა იმ კო-მპენსაციის გადახდა, რისი გადახდაც მოუწე-ვდა შესაბამისი უფლების მოპოვების შემთხვე-


Enrichment, ზემოთ სქ. 3, 232.


38

ვაში. სასამართლომ არ გაითვალისწინა ის არგუმენტი, რომ ის ამ უფლების მოპოვებას სა-ერთოდ არ აპირებდა.13 მოტოციკლეტების ფა-ბრიკამ გამოიყენა ცნობილი მსახიობის სურა-თი საკუთარი რეკლამისათვის, ნებართვის გა-რეშე, რისთვისაც სასამართლომ მას დააკისრა შესაბამისი თანხის გადახდა.14 მოცემულ კატე-გორიაში გაერთიანებული შემთხვევებიდან ყველაზე ცნობილია “ავია მოგზაურობის“-გადა-წყვეტილება15, რომელიც დღესდღეობით ყვე-ლა სახელმძღვანელოშია შეტანილი. მოპასუხემ (კონდიქციის მოვალემ) მოახერხა გადაფრენი-ლიყო ჰამბურგიდან ნიუ-იორკში და უკან, ბი-ლეთის ყიდვის გარეშე. მიუხედავად იმისა, რომ ის ბილეთის დაზოგილი თანხით არ გამდიდრე-ბულა – ის საკუთარი ჯიბიდან შესაბამის თა-ნხას ვერ გაიღებდა და მისთვის ერთადერთი გზა, რომ მიეღო ეს გადაყვანის მომსახურება, იყო მისი უფასოდ მიღება, სასამართლომ მაინც არ ჩათვალა ის განმდიდრებულად და არ მიი-ჩნია ეს საკმარისად მისი პასუხისმგებლობისა-გან გათავისუფლებისათვის.16 თუმცა, მიუხე-დავად ამ ნაწილში განვითარებული სწორი მსჯელობისა, გერმანულმა სასამართლომ აქ მაინც აურია ერთმანეთში კონდიქციური პასუ-ხისმგელობის ორი წინაპირობა. კერძოდ, ამ პა-სუხისმგებლობის პირველი წინაპირობის, სხვი-სი ქონებიდან მოპოვებული „რაიმეს“, ქვეშ სა-სამართლომ მოიაზრა ის დაზოგილი თანხა, რი-სი გადახდაც მოუწევდა მოვალეს ბილეთის შე-საძენად შესაბამისი ხელშეკრულების საფუძვე-ლზე. ეს მიდგომა, დოგმატური კუთხით, არა-სწორია.17 „გამდიდრება“ (გსკ-ის 818-ე პარა-გრაფი, სკ-ის 979-ე მუხლი) და მისი არარსებო-ბა წარმოადგენს კონდიქციური მოთხოვნის ფა-რგლების ეტაპზე განსახილველ საკითხს და კა-ტეგორიას ამ სიბრტყიდან, მაშინ როდესაც,

13 RGZ 97, 310. 14 RGZ 97, 310. 15 BGH NJW 1971, 609. 16 იხ. დეტალურად მოცემულ საქმესთან დაკავშრებით

რუსიაშვილი/ეგნატაშვილი, კაზუსები კანონისმიერ ვა-ლდებულებით ურთიერთობებში, ზემოთ სქ. 1, 126-ე და მომდევნო გვერდები.

17 ამ არასწორ გაგებას ემყარება ასევე Gordley, in: Johnston/Zimmermann (eds) Unjustified Enrichment, ზე-მოთ სქ. 3, 232, შესაბამისი არასწორი დასკვნებით შედა-რებითსამართლებრივ ჭრილში.

მოპოვებული „რაიმე“ არის ამ პასუხისმგებლო-ბის პირველადი წინაპირობა, როდესაც უნდა გადაწყდეს საკითხი, საერთოდ გადადინდა თუ არა რაიმე ერთი პირის ქონებიდან მეორის ქო-ნებაში.18 „გამდიდრება“ ეხება უკვე იმ საკითხს, თუ რა დარჩა მიმღების ქონებაში ამ თავდაპი-რველად მიღებულიდან მისი უკუდაბრუნების მომენტისათვის. ამიტომაც, მოცემულ შე-მთხვევაში მოპასუხის მიერ „მოპოვებული“ იყო ავიაკომპანიის მომსახურება (გადაფრენა), რო-გორც არამატერიალური ქონებრივი სარგებე-ლი. თუმცა გამომდინარე ამ არამატერიალური ხასიათიდან მისი დარჩენა-შენარჩუნება მიმღე-ბის ქონებაში შესაძლებელი იყო მხოლოდ დანა-ზოგის (შესაბამისი დანახარჯების დაზოგვის) ფორმით, რაც უკვე განეკუთვნებოდა „გამდი-დრების“ კატეგორიას და გადამწყვეტი იყო უკუმოთხოვნის ფარგლებისათვის. ამ ორი სი-ბრტყის, „რაიმეს მოპოვება“-„გამდიდრება“ ერთმანეთისაგან გამიჯვნა არსებითია კონდი-ქციური პასუხიმგებლობის გამართულად კო-ნსტრუირებისათვის, რადგან თუ პირმა მოიპო-ვა რაიმე სხვისი ქონებიდან, თუმცა მოგვიანე-ბით განმდიდრდა (მოპოვებულის უკვალოდ გა-ხარჯვის თუ დანაზოგის არარსებობის გამო), მან მაინც შეიძლება აგოს პასუხი კონდიქციით, თუ არსებობს რაიმე სპეციალური გარემოება, რომელიც ამართლებს მის ამ გამკაცრებულ (გამდიდრებისაგან დამოუკიდებელ) პასუხი-სმგელობას. ამის საპირისპიროდ, კონდიქციუ-რი პასუხისმგებლობის საკითხი თავიდანვე გა-მორიცხულია, თუ პირმა საერთოდ არაფერი არ მოიპოვა სხვისი ქონებიდან. მაგალითად, თუ ა შებოდიალდება ბ-ს ლაბორატორიაში და კო-ლბიდან დალევს ძვირადღირებულ მჟავას, მიუ-ხედავად იმისა, რომ ამით ბ-ს მნიშვნელოვან ზიანს აყენებს19, ის მაინც არაფრით არ მდი-დრდება, რადგან მჟავის ამ ფორმით საკუთარ სხეულში ინკორპორირება (განსხვავებით მჟა-ვით სავსე კოლბის ჯიბეში ჩადებისგან) არა-ფრით არ ზრდის მის ქონებას. შესაბამისად, ა-ს

18 რუსიაშვილი/ეგნატაშვილი, კაზუსები კანონისმიერ ვა-

ლდებულებით ურთიერთობებში, ზემოთ სქ. 1, 130. 19 რაც შეიძლება გახდეს მისი დელიქტური პასუხისმგე-

ბლობის საფუძველი.


39

სტატია

კონდიქციური პასუხისმგებლობის საკითხი აქ ვერ დადგება.

ანგლო-ამერიკული სამართალი „რაიმეს“ მო-პოვებისა და „გამდიდრების“ შრეებს არ განა-სხვავებს, არამედ ოპერირებს ისეთი (საკმაოდ უცნაური) კატეგორიებით, როგორიცაა სახე-ლშეკრულებო ბენეფიტის მითვისება, რის სა-ფუძველზეც უარყოფს განმდიდრების (გამდი-დრების არარსებობასთან ერთად პასუხისმგე-ბლობისაგან გათავისუფლების) კონცეპტს. ამერიკულ სამართალში ეს პრინციპი დაფიქსი-რებულია დელიქტურ პასუხისმგებლობასთან დაკავშირებულ რესთეითმენტში, თუმცა მასზე უთითებენ ასევე კონდიქციურ სამართალთან დაკავშირებული დისკუსიის ფარგლებშიც:20 მი-მღების დუმილი შეთავაზებაზე განიმარტება, როგორც აქცეპტი, თუ ის იღებს შეთავაზებუ-ლი მომსახურებიდან სარგებელს, მიუხედავად იმისა, რომ აქვს ამ სარგებლის უარყოფის სა-შუალება და მიზეზი ივარაუდოს, რომ შეთავა-ზება იყო სასყიდლიანი21.22

მოცემული პრინციპის მეშვეობით ამერიკუ-ლი სასამართლოები ხელშეკრულების ფიქციის გზით მიდიან გამდიდრებისგან დამოუკიდებელ პასუხისმგებლობამდე. თვალსაჩინოებისათვის შესაძლებელია Austin v. Burge-ს შემთხვების მოყვანა.23 მოპასუხე ბარგმა მიიღო საჩუქრის სახით მოსარჩელე ოსტინის საგაზეთო აბონე-მენტი, თუმცა აბონემენტის ვადის ამოწურვის შემდეგაც ოსტინი აგრძელებდა გაზეთების და-გზავნას, საბოლოოდ კი მოითხოვა ამისათვის შესაბამისი ანაზღაურება. ბარგმა დაფარა ეს ანგარიში და მოითხოვა გაზეთების მიწოდების შეწყვეტა. მიუხედავად ამისა, ოსტინმა გაა-გრძელა გაზეთების მიწოდება, ბარგმა კი ამჯე-

20 ამ ორ ინსტიტუტს შორის ზღვრის წაშლა ნამდვილად

ვერ ჩაითვლება დახვეწილ მიდგომად. 21 Restatment (Second) of Torts, § 283 A (1963). 22 ამ ამერიკული მიდგომის საპირისპიროდ დღესდღეო-

ბით გერმანული სამართალი (მეწარმისაგან) შეუკვეთა-ვი ნივთების მიმღებს, თუ ის მომხმარებელია, ანიჭებს უფლებას, უბრალოდ გვერდზე გადადოს ეს ნივთი ისე, რომ აღარასოდეს არ დაუბრუნოს ის უფლებამოსილ პი-რს: – გსკ-ის 241ა პარაგრაფი: (1) მეწარმეს მომხმარე-ბლისათვის შეუკვეთავი ნივთების მიწოდება ან შეკვე-თის შეუსაბამო სხვა შესრულების განხორციელება არ წარმოშობს ამ უკანასკნელისადმი მოთხოვნის უფლე-ბას. ...

23 Austin v. Burge 137 SW 618 (Mo App 1911).

რად უარი თქვა გადახდაზე, რის შემდეგაც ოსტინმა სარჩელის მეშვეობით მოსთხოვა მას ამის გაკეთება. პირველი ინსტანციის სასამა-რთლომ საქმე ბარგის სასარგებლოდ გადაწყვი-ტა, მიიჩნია რა, რომ მას არ დაუდია ხელშეკრუ-ლება ოსტინთან, შესაბამისად, არც უნდა ყო-ფილიყო ვალდებული გადაეხადა, თუმცა ეს მოსაზრება არ გაიზიარა სააპელაციო სასამა-რთლომ: თუ ბარგი აგრძელებდა გაზეთების მი-ღებას სახეზე გვქონდა ე. წ. ფაქტობრივი ხე-ლშეკრულება (implicit contract), რომლის ძალი-თაც ბარგს ეკისრებოდა გადახდის ვალდებუ-ლება. ამგვარად, თუ პირი კითხულობდა ყოვე-ლდღიურ გაზეთებს, რომელიც მასთან მიჰქო-ნდათ, მიიჩნევა, რომ ყიდულობდა მათ, მიუხე-დავად იმისა, რომ არ ჰქონია ამის სურვილი.

მსგავსი კონსტრუქცია, კერძოდ კი, ფაქტო-ბრივი ხელშეკრულება, ანუ ხელშეკრულება, რომელიც იდება ე. წ. სოციო-ტიპური ქცევით (Vertragsschluss durch sozialtypisches Verhalten), რეალური ნების გამოხატვის გარე-შე, წარსულში გერმანულ იურიდიულ ლიტერა-ტურაში ფართო დისკუსიის საგნად იყო ქცეუ-ლი და ნაწილობრივ მას სასამართლო პრაქტი-კაც აღიარებდა.24 მიუხედავად ამისა, დღეს ის უკუგდებულია, როგორ გადაწყვეტა, რომელიც მხარეს სახელშეკრულებო ბოჭვას აკისრებს შე-საბამისი ნების გამოხატვის გარეშე და ამით წინააღმდეგობაში მოდის კერძო ავტონომიის პრინციპთან, რომელიც წარმოადგენს ყოვე-ლგვარი გარიგებისმიერი ბოჭვის ფუნდამე-ნტს.25 სხვა პირისგან მხოლოდ ხელშეკრულე-ბით მოსაპოვებელი სიკეთის პირდაპირ მითვი-სების უკუსაქცევად არსებობს კონდიქციური და დელიქტური სამართალი, ნაწილობრივ ასე-ვე დავალების გარეშე სხვისი საქმეების შესრუ-ლების ინსტიტუტიც, თუმცა გაუგებარია, თუ საერთოდ რატომ იძენს ეს შემთხვევა კონდი-ქციური მოთხოვნის ფარგლების დადგენის კო-ნტექსტში მნიშვნელობას, უფრო ზუსტად კი, თუ როგორ უნდა გაამართლოს მან განმდი-დრების შესაგებლის არსებობის ზოგადი უა-

24 BGHZ 21, 319; BGHZ 23, 177. 25 შდრ. M. Wolf/J. Neuner, Allgemeiner Teil des deutschen

bürgerlichen Rechts, 10. Aufl, München 2012, § 37 Rn. 47.


40

რყოფა.26 იმ ფაქტს, რომ ზემოთ მოყვანილი შე-მთხვევებიდან შეუძლებელია კონდიქციური პა-სუხისმგებლობის ფარგლებთან დაკავშირებით რაიმე მბოჭავი დასკვნის გაკეთება (რადგან აქ არ არის გადამწყვეტი, გამდიდრდა თუ არა პი-რი), საბოლოო ჯამში, თავად ამ მოსაზრების მიმდევარიც (გორდლიც) აღიარებს.27

II. არანამდვილი ხელშეკრულების

უკუქცევა იმ მიზეზს, თუ რატომ ხდება ზემოთ მოყვა-

ნილი შემთხვევების კონდიქციური პასუხისმგე-ბლობის ფარგლების კონტექსტში გაერთიანება (რომელსაც ის რეალურად არ განეკუთვნება), ოდნავ უფრო მეტ ნათელს ჰფენს არანამდვილი ხელშეკრულების უკუქცევის პრობლემატიკაზე მითითება, რომელიც რეალურად განეკუთვნე-ბა მოცემულ კონტექსტს და რომელთან სია-ხლოვის გამოც ხდება ზემოთ ხსენებული კაზუ-სები ამავე დისკუსიის ნაწილი (თუმცა არასწო-რად). არანამდვილი ხელშეკრულების საფუძვე-ლზე მოთხოვნილი და მიღებული შესრულების პრობლემატიკა ჯერ კიდევ რომის სამართლი-სათვის იყო ცნობილი და სწორედ აქედან იღე-ბს სათავეს კამათი, მოცემულ სიტუაციაში, და-ვალების გარეშე სხვისი საქმეების შესრულე-ბის-წესებისა თუ შესრულების კონდიქციის ინსტრუმენტის უპირატესად გამოყენებასთან დაკავშირებით. გერმანულ იურიდიულ ლიტე-რატურაში გაბატონებული მოსაზრების28 მიხე-

26 არც თუ ისე ცხადია, თუ რას ცვლის ზოგადად კონდი-

ქციური პასუხისმგებლობის ფარგლებისათვის (გარდა იმისა, რომ ერთ შემთხვევაში შესრულების კონდიქციით აგებს პასუხს და მეორეში კი ხელყოფის) ის გარემოება, რომ მოცემულ სიკეთესთან დაკავშირებით, ერთ შე-მთხვევაში, თავად კონდიქციის კრედიტორმა გააკეთა ოფერტი, ხოლო მეორე შემთხვევაში ეს სიკეთე კონდი-ქციის მოვალემ პირდაპირ მიითვისა. კონდიქციური პა-სუხისმგებლობის ფარგლების მხრივ (თუ ხელყოფის კო-ნდიქციის თავისებურებებს არ გავითვალისწინებთ, მაგ. სკ-ის 985 I მუხლი) არანაირი პრინციპული მნიშვნელობა არ აქვს კონდიქციის მოვალე ჯიბიდან ამოაცლის კრე-დიტორს ნივთს, თუ მას თაღლითური ქცევით გამოსძალავს შესრულებას.

27 Gordley, in: Johnston/Zimmermann (eds) Unjustified Enrichment, ზემოთ სქ. 3, 233.

28 Seiler, in Münchener Kommentar zum BGB, 7. Aufl. 2017, § 677 Rn. 48; S. Lorenz, Gescheiterte Vertragsbeziehun-gen zwischen Geschäftsführung ohne Auftrag und Berei-cherungsrecht - späte Einsicht des BGH? NJW 1996, 884;

დვით, არანამდვილი ხელშეკრულების უკუქცე-ვა ყოველთვის შესრულების კონდიქციის მე-შვეობით უნდა მოხდეს, რადგან უსაფუძვლო გამდიდრების სამართალი წარმოადგენს lex specialis დავალების გარეშესთან მიმართებით და შეიცავს სპეციალურ რეგულაციებს (მაგ. სკ-ის 976 II ა)-დ), 977 II, 979-ე მუხლები), რომე-ლთა გვერდის ავლაც მოხდებოდა არანამდვი-ლი ხელშეკრულების პირდაპირ დავალების გა-რეშე სხვისი საქმეების შესრულების წესებით (negotiorum gestio) უკუქცევისას.29 ინგლისური სამართალიც ამ პრობლემატიკას უსაფუძვლო გამდიდრების სამართლის ნაწილში ათავსებს, რისი მთავარი განმაპირობებელი ფაქტორი სა-ვარაუდოდ ის არის, რომ negotiorum gestio ანგლო-ამერიკულ სამართალში მესამეხარი-სხოვანი ფუნქციითაა აღჭურვილი და ნაწილო-ბრივ მისი აუცილებლობა საერთოდ უარყოფი-ლიც კია.30

თუმცა, თუ არანამდვილი ხელშეკრულების უკუსაქცევად უსაფუძვლო გამდიდრების დანა-წესებს გამოვიყენებთ, შესრულების უკუმო-თხოვნა უნდა გამოირიცხოს ყოველთვის, რო-დესაც შემსრულებლის მიერ მიმღებისათვის მინიჭებული ქონებრივი სიკეთე თავიდანვე არაღირებულია, ანუ შესრულების მიმღებს მე-ორე მხარის შესრულებით არ მოუპოვებია ქო-ნებრივი სარგებელი („რაიმე“). მაგალითად, გე-რმანულმა სასამართლომ მოსარჩელეს უარი უთხრა მოპასუხის მიწის ნაკვეთზე, არანამდვი-ლი ხელშეკრულების საფუძველზე, 800 მეტრი-ანი ორმოს გათხრის ხარჯების ანაზღაურება-ზე, რადგან მიიჩნია, რომ მოპასუხის ქონება ამით არ გაზრდილა.31 ჩვეულებისამებრ, საპი-რისპირო გზას ირჩევენ ამერიკული სასამა-რთლოები და მიიჩნევენ, რომ მიუხედავად იმი-სა, რომ ხელშეკრულება არანამდვილია, შე-მკვეთი ატარებს არა მხოლოდ მიღებული გა-

H. Eidenmüller, Wertersatz für rechtsgrundlos erbrachte Bauleistungen, JZ 1996, 892; Gehrlein, in Bamber-ger/Roth, BGB Kommentar, 3. Aufl. 2011, § 577 Rn. 18.

29 შდრ. რუსიაშვილი/ეგნატაშვილი, კაზუსები კანონისმი-ერ ვალდებულებით ურთიერთობებში, ზემოთ სქ. 1, 33-ე და მომდევნო გვერდები.

30 რუსიაშვილი/ეგნატაშვილი, კაზუსები კანონისმიერ ვა-ლდებულებით ურთიერთობებში, ზემოთ სქ. 1, 45-ე და მომდევნო გვერდები.

31 RG JW 1911, 756.


41

სტატია

მდიდრების შენარჩუნების რისკს, არამედ ასევე რისკს, რომ მიღებული მისთვის თავიდანვე არაღირებული აღმოჩნდება.32 ამიტომაც Dowling v McKenny-ში33, როდესაც მოპასუხემ შეუკვეთა მოსარჩელეს მის მიწის ნაკვეთზე ქა-ნდაკების წამომართვა, რომლისათვისაც ამო-თხარა ორმო, თვითონ ქანდაკება კი სარჩელის აღძვრის მომენტისათვის ჯერ არ ჰქონდა და-სრულებული, სასამართლომ მოსარჩელეს მია-ნიჭა უფლება, მოეთხოვა ანაზღაურება გაჭრი-ლი ორმოსათვის, თუმცა არა დაუსრულებელი ქანდაკებისათვის. ეს გადაწყვეტა – ანაზღაუ-რების მოთხოვნა ამოთხრილი ორმოსთვის – იურიდიულ ლიტერატურაშიც34 სწორად არის მიჩნეული, რადგან მოპასუხე-შემკვეთი ატარე-ბდა რისკს, რომ შეკვეთილი სამუშაოების შე-დეგი მისთვის არაღირებული აღმოჩნდებოდა, გამომდინარე იქიდან, რომ მან თვითონ შეუკვე-თა ეს სამუშაოები. დღესდღეობით ეს პრინციპი ანგლო-ამერიკულ სამართალში საყოველთაოდ აღიარებულია.35 თუ მოპასუხემ დადო (არანა-მდვილი) ხელშეკრულება არქიტექტორთან, რომლის საფუძველზეც არქიტექტორმა დაა-მზადა პროექტი, ის ვალდებულია გადაუხადოს შესაბამისი ფასი, მაშინაც კი, თუ ამ პროექტს არასოდეს გამოიყენებს.36 Fabian v. Wasatch Orchard Company-ს შემთხვევაში, მოპასუხემ დაიქირავა ფაბიანი მის მიერ წარმოებული და-კონსერვებული ასპარაგუსის გასაყიდად. მოპა-სუხის თანხმობით მოსარჩელემ გაყიდა გარკვე-ული რაოდენობის ასპარაგუსი საწარმოო ღი-რებულებაზე უფრო იაფად. ხელშეკრულება არ წარმოშობდა სამართლებრივ შედეგს მოტყუე-ბის შესახებ კანონის დარღვევის გამო. სასამა-რთლომ, მიუხედავად იმისა, რომ შემკვეთი არ გამდიდრდა, მაინც მიანიჭა მოსარჩელეს მის მიერ გაწეული მომსახურების ანაზღაურების უფლება. მას შეუძლია, დაიბრუნოს მის მიერ


Enrichment, ზემოთ სქ. 3, 236. 33 Dowling v. McKenny 124 Mass 478 (1878). 34 Gordley, in: Johnston/Zimmermann (eds) Unjustified

Enrichment, ზემოთ სქ. 3, 236. 35 Dawson, Restitution without enrichment, ზემოთ სქ. 4,

584. 36 Barnes v. Lozoff 123 NW 2d 543 (1963); Parrish v. Tahta-

ras 318 P 2d 642 (1957); Sterling v. Marshall 54 A 2d 353 (DC 1947).

გაწეული სამუშაოების ღირებულება, მიუხედა-ვად იმისა, რომ ეს გაწეული სამუშაო მიმღები-სათვის რაიმე ღირებულების მქონე არ ყოფი-ლა.37

მოცემული ანგლო-ამერიკული გადაწყვეტის გაზიარება, როდესაც ხდება უსაფუძვლო გა-მდიდრებისმიერი მოთხოვნის მინიჭება, მხო-ლოდ იმ მიზეზით, რომ მხარეებს შორის არანა-მდვილი გარიგება იყო სახეზე, გამდიდრებისა-გან დამოუკიდებლად, ანუ, მიუხედავად იმისა, რომ მოსარჩელის შესრულებით მეორე მხარეს არაფერი არ მიუღია, შეუძლებელია. კონდი-ქციური მოთხოვნა ვერ იარსებებს ერთი პირის ქონებიდან მეორის ქონებაში სიკეთეების გადა-დინების გარეშე. რეალურად, რასაც აქ ანგლო-ამერიკული სასამართლოები აკეთებენ, ეს არის (სხვისი საქმეების დავალების გარეშე შესრუ-ლებიდან) დანახარჯების წინაპირობების საფუ-ძველზე კონდიქციური მოთხოვნის მინიჭება. დანახარჯების, რომელიც მხოლოდ დავალების გარეშე სხვისი საქმეების ინსტრუმენტის მე-შვეობით შეიძლება ანაზღაურდეს, გამდიდრე-ბად მიჩნევა და მისი ამ ფორმით რესტიტუცია აბსურდულია. ეს რეალურად შლის ზღვარს არა მხოლოდ კონდიქციურ სამართალსა და „დავა-ლების გარეშეს“ შორის (რასაც შეიძლება ანგლო-ამერიკული დოქტრინა სკეპტიკურად უყურებს), არამედ ნადვილ და არანამდვილ ხე-ლშეკრულებებს შორისაც. თავი რომ დავანე-ბოთ იმ ფაქტს, რომ რეალურად შესრულების კონდიქციაა ის მოთხოვნა, რომლის მეშვეობი-თაც უნდა მოხდეს არანამდვილი გარიგების უკუქცევა38, „დავალების გარეშედან“ შეიძლება მხოლოდ რეალური ხარჯების მოთხოვნა, ანუ იმის, რაც გაიღო შემსრულებელმა და არა ის, რაც ამით მეორე მხარემ მოიპოვა. ამასთან, სა-ქმიანობა, როგორც ასეთი (გამონაკლისი: პრო-ფესიული საქმიანობა), „დავალების გარეშეს“ უსასყიდლო ხასიათის გამო, არ ანაზღაურდე-ბა.39 ამიტომაც, ამერიკულ სასამართლოს

37 Fabian v. Wasatch Orchard Co. 125 P 860 (Utah 1912). 38 გერმანული სასამართლოც ნაწილობრივ დღემდე საპი-

რისპირო აზრზეა, შდრ. BGHZ 37, 258; BGHZ 101, 399; BGH NJW 1993, 3196; BGH NJW 1997, 48; BGH NJW 2000, 72 და იქ მითითებული ლიტერატურა.

39 რუსიაშვილი/ეგნატაშვილი, კაზუსები კანონისმიერ ვა-ლდებულებით ურთიერთობებში, ზემოთ სქ. 1, 29.


42

Dowling v. McKenny-ში, თუ მოსარჩელისათვის მოთხოვნის მინიჭება სურდა (რაც ზოგადად ასევე გაუმართლებელი იყო, იხ. ზემოთ), უნდა მიენიჭებინა არა კონდიქციური, არამედ negotiorum gestio-დან მოთხოვნა და ისიც ორმოს ამოთხრისა და ქანდაკების მასალის ხა-რჯების ოდენობით და არა იმის მიხედვით, თუ რა ღირდა ბაზარზე შესაბამისი მომსახურება. Fabian v. Wasatch Orchard Company-ში ნაკლე-ბსავარაუდოა, რომ negotiorum gestio-ს ინსტი-ტუტს საერთოდ რამის მოთხოვნა მიენიჭებინა ფაბიანისათვის, რადგან აქ მხოლოდ საქმიანო-ბას, და ისიც არაპროფესიულს, ეხებოდა საქმე.

ის ფაქტი, რომ მხარეთა შორის არსებობს სახელშეკრულებო შეთანხმება, რომელიც შე-სრულდა, ეს ჯერ კიდევ არ ნიშნავს, რომ მეო-რე მხარემ ამით რაიმე ქონებრივი სარგებელი მიიღო. ხელშეკრულებით მხარეებმა შეიძლება შეათანხმონ ნებისმიერი, მათ შორის ქონებრი-ვი ღირებულების არმქონე ან სულაც აბსუ-რდული შესრულება – მაგალითად, ის, რომ ბ ჰაერში ახტეს და სამჯერ მძლავრად დაიყვი-როს, რაშიც ა მას 1000 ლარს გადაუხდის. თუ ბ მართლაც შეასრულებს ამას და გარიგება ნა-მდვილი იქნება, ა ვალდებულია მას ფული გა-დაუხადოს. თუმცა თუ ეს გარიგება ბათილი აღმოჩნდება, მაშინ ვერაფერი გაამართლებს იმას, რომ ბ-მ მიიღოს იგივე ან საერთოდ რაიმე ტიპის ანაზღაურება. negotiorum gestio-ს მეშვე-ობით არანამდვილი გარიგების შესრულების უკუქცევა პრობლემურია და, საბოლოო ჯამში, არასწორი. მაგრამ, თუ ანგლო-ამერიკული, სა-სამართლოები ამ გზას ადგანან, მაშინ, პირველ რიგში, აუცილებელია ამის ექსპლიციტური სა-ხელდება (კონდიქციური პასუხისმგებლობისა-გან გამიჯვნა) და გარდა ამისა, იმ ფაქტის გა-სიგრძეგანება, რომ ამ ინსტრუმენტის მეშვეო-ბით ანაზღაურდება მხოლოდ ის, რაც შემსრუ-ლებელმა რეალურად გაიღო (საქმიანობის ღი-რებულების გამოკლებით) და არა ის, რაც მეო-რე მხარემ ამით მიიღო.40 მაგალითად, თუ ჟუ-რნალისტი შეუთანხმდება ცნობილ მწერალს მისი ფოტოს გადაღების სანაცვლოდ გარკვეუ-

40 რუსიაშვილი/ეგნატაშვილი, კაზუსები კანონისმიერ ვა-

ლდებულებით ურთიერთობებში, ზემოთ სქ. 1, 33-ე და მომდევნო გვერდები.

ლი ანაზღაურების გადახდას და ამ გადაღების შემდეგ ეს გარიგება ბათილი აღმოჩნდება, მიუ-ხედავად იმისა, რომ ფოტოს გარკვეული ღირე-ბულება გააჩნია, (მწერლის მხრიდან გაღებული დანახარჯების არარსებობის გამო) negotiorum gestio-დან მოთხოვნა გამორიცხულია. დავალე-ბის გარეშე სხვისი საქმეების შესრულების ინსტიტუტს საფუძვლად უდევს სრულებით სა-პირისპირო პრინციპი, ვიდრე უსაფუძვლო გა-მდიდრების სამართალს. დანახარჯების ანა-ზღაურება, რომელიც ენიჭება gestor-ს (შე-მსრულებელს), წარმოადგენს ჯილდოს მის მი-ერ ალტრუისტული მოტივებით სხვისი საქმისა-თვის ხელის მოკიდებისათვის და ქონების რეა-ლურ გადადინებას არანაირი მნიშვნელობა არ ენიჭება. პრინციპი, რომლითაც ხელმძღვანე-ლობს ანგლო-ამერიკული დოქტრინა: „უმნი-შვნელოა, გამდიდრდა თუ არა მიმღები, როდე-საც მან ნებაყოფლობით გადაწყვიტა მიეღო მოსარჩელის რესურსები41“, წარმოადგენს რა-ღაც შუალედურ პრინციპს, რომელიც არ შეე-სატყვისება არც კონდიქციურ და არც negotiorum gestio-დან42 წარმომდგარ პასუხი-სმგებლობას. ამ დოგმატური აღრეულობის შე-დეგია ის, რომ ინგლისური სასამართლოს გა-დაწყვეტილება Planche v Colburn43, დღეს უსა-ფუძვლო გამდიდრების სამართლის ნაწილად არის მიჩნეული,44 მიუხედავად იმისა, რომ აქ ნამდვილი გარიგების შესასრულებლად გაცე-მულისათვის კომპენსაციას ეხებოდა საქმე.45

მოცემული ნაწილის შეჯამების სახით შეი-ძლება ითქვას, რომ არასწორია, უსაფუძვლო გამდიდრების, რომლის მიზანსაც უსაფუ-ძვლოდ წანაცვლებული ქონებრივი სარგებლის 41 Gordley, in: Johnston/Zimmermann (eds) Unjustified

Enrichment, ზემოთ სქ. 3, 238. 42 ამ უკანასკნელს არ შეესატყვისება იმიტომ, რომ „რესუ-

რსების“ ქვეშ არ ასხვავებს რეალურ ხარჯებსა და უსა-სყიდლოდ გასაწევ საქმიანობას შორის. ნებისმიერ შე-მთხვევაში, უსაფუძვლო გამდიდრების ფარგლებთან დაკავშირებულ დისკუსიისას ამ ტიპის კეისებზე მითი-თება არასწორია.

43 Planche v Colburn [1831] EWHC KB J56. 44 Gordley, in: Johnston/Zimmermann (eds) Unjustified

Enrichment, ზემოთ სქ. 3, 238. 45 გამომცემელმა შეუკვეთა მწერალს წიგნის დაწერა, რო-

მლის დასრულებამდეც გადაიფიქრა მისი გამოქვეყნება. სასამართლომ გამომცემლობას დააკისრა გადახდის ვა-ლდებულება, მიუხედავად იმისა, რომ ხელნაწერი დაუ-სრულებელი დარჩა.


43

სტატია

კომპენსირება წარმოადგენს, დანახარჯების საკომპენსაციოდ გამოყენება.46 მხოლოდ „ში-შველი“ დანახარჯები, როგორც ასეთი, შესა-ძლებელია მხოლოდ დავალების გარეშე სხვისი საქმეების შესრულების საგანს წარმოადგე-ნდეს, თუმცა ამ შემთხვევაში უმნიშვნელოა მე-ორე მხარის ქონებისათვის შემატებულის გა-თვალისწინება. ის, რომ ანგლო-ამერიკული სა-მართალი, მთელ რიგ შემთხვევებში, negotiorum gestio-დან წარმომდგარ მოთხოვნასა და კო-ნდიქციურ მოთხოვნას ერთიანი „რესტიტუცი-ული მოთხოვნის“ ქვეშ აერთიანებს, ამ პრო-ბლემის გადაწყვეტა ვერ იქნება, რადგან ეს პრინციპულად ორი სხვადასხვა მოთხოვნაა. პრინციპი, რომ „შემკვეთი ატარებს რისკს, რომ მიღებული მისთვის თავიდანვე არაღირებული აღმოჩნდება“, საერთოდ შლის ზღვარს ნა-მდვილ და არანამდვილ ხელშეკრულებებს შო-რის. ხელშეკრულების არანამდვილობა ნიშნავს იმას, რომ მის ფარგლებში შეთანხმებული რე-გულატორული რეჟიმი არ მოქმედებს47 და რი-სკების გადანაწილებისათვის რომელიმე სხვა, არასახელშეკრულებო ინსტრუმენტზე უნდა მოხდეს მითითება.

III. საპირისპირო რესტიტუციის

შეუძლებლობა ორმხრივი არანამდვილი ხელშეკრულების

დარღვეული48 უკუქცევა – როდესაც ორმხრი-ვად შესრულებული არანამდვილი ხელშეკრუ-ლებიდან ერთი მხარე ვერ აბრუნებს მიღებულს – ცალკეა გამოსაყოფი უსაფუძვლო გამდიდრე-

46 გარდა იმისა, რომ ეს წინააღმდეგობაში მოდის ამ

ინსტიტუტის რესტრიქციული გამოყენების მიზანთან, რისკენაც იხრება ანგლო-ამერიკული დოქტრინა „გაუმა-რთლებელი ფაქტორების“ ამომწურავი ტიპოლოგიის გზით, იხ. გ. რუსიაშვილი, უსაფუძვლო გამდიდრების სამართალი ინგლისში, შედარებითი სამართლის ჟურნა-ლი 4/2020, 1-ლი და მომდევნო გვერდები.

47 და არა მხოლოდ იმ შემთხვევებში, როდესაც ეს არანა-მდვილობა მეორე მხარის დაცვას ემსახურება, ანუ სწო-რედ იმიტომ არის ხელშეკრულება არანამდვილი, რომ მეორე მხარემ არ ატაროს ეს რისკი.

48 იხ. რუსიაშვილი, უსაფუძვლო გამდიდრების სამართა-ლი, ზემოთ სქ. 1, 151-ე და მომდევნო გვერდები; რუსია-შვილი/ეგნატაშვილი, კაზუსები კანონისმიერ ვალდებუ-ლებით ურთიერთობებში, ზემოთ სქ. 1, 157-ე და მომდე-ვნო გვერდები; რუსიაშვილი, სარეფორმო წინადადება, ზემოთ სქ. 1, 43-ე და მომდევნო გვერდები.

ბისმიერი პასუხისმგებლობის ფარგლებში. ცა-ლსახაა, რომ არანამდვილი, ორმხრივადმავა-ლდებულებელი ხელშეკრულების უკუქცევა ვერ მოხდება ისე, როგორც უსაფუძვლო გა-მდიდრების სხვა შემთხვევებისა (მათ შორის ვერც სხვა გარიგებების და თუნდაც არასინა-ლაგმატური ხელშეკრულებების). აქედან გამო-მდინარე, გერმანულ და მისი გავლენით ქა-რთულ უსაფუძვლო გამდიდრების სამართალში აღიარებულია სალდოს თეორია49 (სკ-ის 979 IV მუხლი), რომელიც ანგარიშს უწევს იმ გარემო-ებას, რომ ორმხრივი (არანამდვილი) ხელშე-კრულების შესრულების შემთხვევაში, მისი უკუქცევაც ასევე ორმხრივად უნდა მოხდეს – ურთიერთდაპირისპირებული კონდიქციური მოთხოვნები უნდა განხორციელდეს ერთმანე-თზე დამოკიდებულად/ორიენტირებულად. მა-გალითად, ა-მ მიიღო ბათილი ნასყიდობის სა-ფუძველზე ნივთი, რომელიც მასთან განადგუ-რდა. თუ მას ექნებოდა ნივთის განადგურება-ზე, როგორც განმდიდრებაზე მითითების უფლება (სკ-ის 979 III მუხლი) და ამასთან შეი-ნარჩუნებდა გადაცემული თანხის უკუმოთხო-ვნის შესაძლებლობას, შედეგად მივიღებდით იმას, რომ ერთი მხარე მიიღებდა ყველაფერს, მიუხედავად იმისა, რომ ნივთი მასთან განა-დგურდა, ხოლო მეორე კი – არაფერს. ამ უსა-მართლო შედეგის თავიდან ასაცილებლად, გე-რმანულმა იურიდიულმა აზროვნებამ შეიმუშა-ვა ე. წ. სალდოს თეორია, რომელიც უკვე საუ-კუნეზე მეტს ითვლის და უმრავი ვარიაცია თუ ალტერნატივა აქვს, თუმცა მისი მთავარი აზრი გამარტივებული სახით შემდეგნაირად შეიძლე-ბა შეჯამდეს: ორმხრივად შესრულებული არა-ნამდვილი ხელშეკრულების უკუქცევისას თი-თოეულ მხარეს მხოლოდ მაშინ შეუძლია მოი-თხოვოს გაცემული, თუ აბრუნებს მიღებულს და მხოლოდ იმ ფარგლებში აქვს უკუმოთხო-ვნის უფლება, რა ფარგლებშიც აბრუნებს.

ორმხრივი ხელშეკრულების უკუქცევა ასევე ანგლო-ამერიკულ ტრადიციაშიც ცალკე დი-სკუსიის საგნად არის ქცეული და გამიჯნულია კონდიქციური პასუხისმგებლობის სხვა შე-

49 შდრ. სალდოს თეორიასთან დაკავშირებით ზემოთ მო-

ყვანილი ლიტერატურა.


44

მთხვევებისაგან. ზოგადი წესის თანახმად, მო-სარჩელემ, რომელსაც უნდა საკუთარი შესრუ-ლების დაბრუნება, უნდა დააბრუნოს ასევე მი-ღებული. მიმღების პასუხისმგებლობა დამოკი-დებულია:50 გამდიდრების არსებობაზე დაბრუ-ნების მომენტისათვის და კონდიქციის კრედი-ტორის მიერ მიღებული შესრულების დაბრუნე-ბაზე. მოცემული დათქმა საკმაოდ არათანმი-მდევრულად ჯდება კონდიქციური პასუხისმგე-ლობის სისტემატიკაში – თუ გამდიდრება არა-ცვალებადი სიკეთეა (იხ. დასაწყისში), მაშინ რა აზრი აქვს ამ არაცვალებადობას, თუ ნატურით რესტიტუციის შეუძლებლობისას, ის საერთოდ ვერ ბრუნდება. ანუ, შესრულების კონდიქციის მოვალე შეიძლება ჯერ კიდევ გამდიდრებული იყოს ორმხრივი ხელშეკრულებიდან, მაგრამ, იმის გამო, რომ კრედიტორი ვერ აბრუნებს მი-ღებულს ნატურით, ერთმევა გაცემულის და-ბრუნების უფლებაც და გამოირიცხება ყოვე-ლგვარი უკუქცევა.

ინგლისური და გერმანული სამართალი თა-ნხმდება იმასთან დაკავშირებით, რომ გაცემუ-ლის დაბრუნება შესაძლებელია მხოლოდ მიღე-ბულის დაბრუნების პირობით, თუმცა განსხვა-ვდებიან ერთმანეთისაგან საპირისპირო რე-სტიტუციის ფორმის მიხედვით.51 გერმანიაში საპირისპირო შესრულების შეუძლებლობისას დასაშვებია მისი გადაანგარიშება ფულად (ღი-რებულების ანაზღაურების) ვალდებულებად. ინგლისში უნდა დაბრუნდეს ზუსტად ის ნივთი, რომელიც გასცა შემსრულებელმა. თუმცა, ამა-სთან, თუ ქონება კიდევ არსებობს, მიუხედავად ნაწილობრივი გაუფასურების, განადგურებისა და ა. შ., საპირისპირო შესრულების მოთხოვნა ძალაშია, მიუხედავად იმისა, რომ არაკეთილსი-ნდისიერი მოვალეც კი არ არის ვალდებული გადაიხადოს შემცირებული ღირებულებისა-თვის ფულადი კომპენსაცია. შესრულების მო-თხოვნა გამორიცხულია ასევე იმ შემთხვევაში, როდესაც საპირისპირო შესრულების დაბრუნე-ბა შემდგომში გახდა შეუძლებელი, იმის გამო,

50 M. Chen-Wishart, In defence of unjust factors: a study of

rescission for duress,fraud and exploitation, in: Johnston/Zimmermann (eds) Unjustified Enrichment, 174.

51 Chen-Wishart, in: Johnston/Zimmermann (eds) Unjustified Enrichment, ზემოთ სქ. 51, 175.

რომ ეს საპირისპირო შესრულება გამოყენების შედეგად გაილია, განადგურდა ან მესამე პი-რზე გასხვისდა.52 მაგალითად, მოსარჩელემ იყიდა მოპასუხისაგან კომანდიტური საზოგა-დოება, რომელიც გადააკეთა შეზღუდული პა-სუხისმგებლობის საზოგადოებად53 ან მოსა-რჩელემ შეიძინა მაღარო და აპირებდა მის უკან დაბრუნებას მარაგის ამოწურვის შემდეგ.54 ამ პრიციპიდანვე გამომდინარეობს ის გადაწყვე-ტა, რომ ინგლისში დაბრუნების მოთხოვნა გა-მორიცხულია, თუ საპირისპირო შესრულების დაბრუნება თავიდანვე შეუძლებელი იყო, მაგა-ლითად, იმიტომ, რომ ეს შესრულება მდგომა-რეობდა მომსახურებაში: მოსარჩელემ იკისრა რკინიგზის გაყვანა, თუმცა ეს მისი მცდარი წა-რმოდგენით იყო განპირობებული. მოსარჩელის მოთხოვნა გარიგების გაუქმებასთან დაკავ-შირებით და გაწეული მომსახურების ანაზღაუ-რების მოთხოვნა, რომელიც გარიგებით შეთა-ნხმებულ ანაზღაურებას აღემატებოდა, არ და-კმაყოფილდა, რადგან ამ მომსახურების რე-სტიტუცია შეუძლებელი იყო.55 Clarke v Dickson-ში56 მოსარჩელემ მოპასუხისაგან შეი-ძინა წილი მის სამთო კომპანიაში (The Welsh Potosi Lead and Copper Mining Company). წი-ლის შეძენა განაპირობა მოპასუხის მიერ გაკე-თებულმა სამმა განცხადებამ კომპანიის ფინა-ნსურ მდგომარეობასთან დაკავშირებით. 1857 წელს კომპანიის შემოსავალმა შეადგინა ძალზე მცირე თანხა და ის საბოლოოდ გაუქმდა შესა-ბამისი კანონის საფუძველზე. მოგვიანებით კი, მოსარჩელემ აღმოაჩინა, რომ ეს განცხადებე-ბი, კომპანიის მოგების მომტან პრაქტიკასთან დაკავშირებით, იყო არასწორი და მისი შეცდო-მაში შეყვანისკენ მიმართული. მან სასამა-რთლოს გზით მოითხოვა წილში გადახდილის უკან დაბრუნება. მოსამართლე კრომპტონმა ხელშეკრულების ბათილად ცნობა შეუძლე-ბლად მიიჩნია, რადგან კომპანიის წილს უკვე დაკარგული ჰქონდა ყოველგვარი ფასი. „მაშინ, როდესაც ერთ მხარეს უნდა გარიგების არანა- 52 White v. Garden (1851) 10 CB 919. 53 Clarke v Dickson (1858) EB & E 148. 54 Vigers v. Pike (1842) 8 Cl & F 562. 55 Boyd & Forrest v. Glasgow & South Western Railway Co.

1915 SC (HL) 20. 56 Clarke v Dickson (1858) EB & E 148.


45

სტატია

მდვილობაზე მითითება, ... მას უნდა ჰქონდეს საშუალება მიღებულის თავდაპირველ [გარიგე-ბის დადებამდე არსებულ] მდგომარეობაში და-ბრუნებისა ... მაშინ რა იყიდა მან? წილი კომპა-ნიაში, რომელსაც ის ფლობდა სხვებთან ერთად. მას არ შეუძლია მისი დაბრუნება … ამ კაზუსის კონტექსტში არგუმენტად მინდა მო-ვიყვანო ყასბის შემთხვევა, რომელიც ყიდულო-ბს ცოცხალ პირუტყვს, კლავს მას და ყიდის ხორცს თავის კლიენტებზე. თუ სამართალი მო-გვცემდა იმის საშუალებას, რომ, როგორც მო-სარჩელე მოითხოვს, ყასაბს ჰქონოდა უფლება, ფერმერის მიერ მისი მოტყუების აღმოჩენის შემთხვევაში, მოეთხოვა გარიგების ბათილობა და უკან გამოეთხოვა მთლიანი ფასი: რა სამა-რთლიანობა იქნებოდა ეს?“ მოსამართლე ერლმა და კემბელმა აღნიშნული მსჯელობა გა-იზიარეს. ანუ მოსარჩელეს, რომელმაც იყიდა კომპანია, რომლის რეალური შემოსავალი იყო გაცილებით ნაკლები, უარი ეთქვა საერთოდ რამის დაბრუნებაზე იმ მოტივით, რომ დაბრუ-ნების მომენტისათვის ეს კომპანია საერთოდ აღარ არსებობდა. ეს გადაწყვეტა გერმანული სალდოს თეორიის შებრუნებული ვარიანტია: იმის გამო, რომ ერთი მხარე (ნატურით) ვერ აბრუნებს მიღებულს, გამოირიცხება არა მხო-ლოდ მის მიერ გაცემულის ცალმხრივად უკუ-მოთხოვნა, არამედ საერთოდ ხელშეკრულების უკუქცევა. ამასთან, ორივე გადაწყვეტას საფუ-ძვლად უდევს ის საერთო მოსაზრება რომ ორმხრივად შესრულებული გარიგება არ შეი-ძლება უკუიქცეს ცალმხრივად. თუმცა გერმა-ნელები ვერ ხედავენ პრობლემას ნატურით და-ბრუნების ვალდებულების ღირებულების ანა-ზღაურების ვალდებულებად გადაანგარიშება-ში და, ნატურით დაბრუნების შეუძლებლობის მიუხედავად, ხელშეკრულების მაინც ორმხრი-ვად უკუქცევაში.

გარდა ამისა, ინგლისური სასამართლოს, ერთი შეხედვით, საკმაოდ გაუგებარი დასაბუ-თება, რომელიც საშუალებას იძლევა, რომ უკან დაბრუნების შეუძლებლობამ გადაფაროს მოტყუების შედეგები, რეალურად სწორ პლა-სტს აშიშვლებს (თუმცა საბოლოო ჯამში არა-სწორად წყვეტს მას) – კონდიქციურ მოთხო-ვნას გამორიცხავს არა ნატურით დაბრუნების

შეუძლებლობა, რომელიც შეიძლება გადაანგა-რიშდეს ღირებულების ანაზღაურების მოთხო-ვნაში (და გაუგებარია, თუ რატომ არ დგამს ინგლისური დოქტრინა ამ ნაბიჯს), არამედ ის, თუ როგორ უნდა განისაზღვროს ეს ღირებუ-ლება, როდესაც გამყიდველმა, მაგალითად, მო-ატყუა მყიდველი ნივთის ფასთან დაკავშირე-ბით, ან როგორც ჩვენს შემთხვევაში, კომპანი-ის წილს ჰქონდა გაცილებით ნაკლები ღირებუ-ლება. ამ პრობლემის გადაჭრისათვის, დასაშვე-ბია გერმანული სასამართლოს პრაქტიკიდან ორ, სამართლებრივად იდენტურ, კონსტელა-ციაზე მითითება. პირველ შემთხვევაში57 საქმე ეხებოდა კომბაინის ნასყიდობას. მოპასუხის მიერ ხელმოწერილ ნასყიდობის ხელშეკრულე-ბაში მის ერთ-ერთ პირობად მითითებული იყო, რომ „გარანტირებულია მანქანის უნაკლო ფუ-ნქციონირება“. კომბაინი გადაცემის შემდეგ მა-ლევე გამოვიდა მწყობრიდან. მოგვიანებით კი მოსარჩელემ ნასყიდობა ცნო ბათილად იმ მო-ტივით, რომ მოპასუხემ ის მოატყუა მანქანის მდგომარეობასთან დაკავშირებით. ალტერნა-ტივის სახით, მან განაცხადა ნასყიდობიდან გა-სვლა. პროცესის მიმდინარეობისას მოსარჩე-ლემ საკუთარი შეცილება დააფუძნა ასევე იმ გარემოებას, რომ მოპასუხემ ის მოატყუა ნა-სყიდობის საგნის გამოშვების თარიღთან დაკა-ვშირებით, სინამდვილეში ის იყო არა სამი, არა-მედ ცხრა წლის წინ გამოშვებული. მოცემულ შემთხვევაში გერმანულმა სასამართლომ დაა-დგინა (რაც ზოგადად შეესატყვისებოდა უკვე მანამდე არსებულ პრაქტიკას), რომ ნივთის გა-ნადგურების შემთხვევაში, როდესაც ეს მისი ნაკლითაა განპირობებული, სალდოს თეორიის გამოყენებაზე უარი უნდა ითქვას „ორი კონდი-ქციის თეორიის“ სასარგებლოდ,58 რომლის მი-ხედვითაც პირს შეუძლია მოითხოვოს საკუთა-რი შესრულება, მიუხედავად იმისა, რომ ვერ აბრუნებს მიღებულს. ამ გადაწყვეტის გასამყა-რებლად შეიძლება მითითება, როგორც გა-სვლისმიერ რესტიტუციასთან პარალელზე,59

57 BGH, 09.10.1980 - VII ZR 332/79. 58 რუსიაშვილი, უსაფუძვლო გამდიდრების სამართალი,

ზემოთ სქ. 1, 152. 59 შდრ. რუსიაშვილი/ეგნატაშვილი, კაზუსები კანონისმი-

ერ ვალდებულებით ურთიერთობებში, ზემოთ სქ. 1, 173.


46

ასევე გამყიდველის არაკეთილსინდისიერება-ზე, როგორც მისი გამკაცრებული პასუხისგე-ბის წინაპირობაზე. გამკაცრებული პასუხი-სმგებლობისას მოპასუხეს, რომლის მიზეზი-თაც იყო ხელშეკრულება არანამდვილი და რო-მელმაც იცოდა ამის შესახებ, მოუწევდა მიღე-ბულის ღირებულების ანაზღაურება, მიუხედა-ვად გამდიდრების არსებობა-არარსებობისა. მისი ეს არაკეთილსინდისიერება მოქმედებს პი-რიქითაც – მოცემულ სიტუაციაში დგება ზე-მოთ აღწერილის შებრუნებული შედეგი. მას უწევს მიღებულის დაბრუნება ისე, რომ ვერ იბრუნებს გაცემულს, რაც ამერიკულ გადა-წყვეტასთან შედარებით ცალსახად უფრო გა-მართლებულია.

მეორე შემთხვევაში60, მხარეებმა დადეს მე-რსედესის მარკის მეორადი ავტომანქანის ნა-სყიდობის ხელშეკრულება, რომლის ტაქომე-ტრის მონაცემები მოპასუხე-გამყიდველმა მა-ნქანის გადაცემამდე ჩამოყარა და მოატყუა ამის შესახებ მოპასუხე. მანქანის მიწოდების შემდეგ, მალევე, მოსარჩელემ ის ავტობანზე მოძრაობისას მძიმედ დააზიანა, რის შემდეგაც მან გაიგო მოტყუების შესახებ და განაცხადა შეცილება. სარჩელით ის უკან ითხოვდა გადა-ცემულ ფულსა და ფასის ანგარიშში ჩათვლილ ნივთობრივ შესრულებას (სხვა მეორადი მანქა-ნის გადაცემას).61 გერმანულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ მყიდველს, რომელიც ნასყიდობას საცილოდ ხდის მოტყუების გამო (რასაც მა-რთლაც ჰქონდა ადგილი), შეუძლია უკან მოი-თხოვოს ნასყიდობის ფასი, მაშინაც კი, როდე-საც ნასყიდობის საგანი მასთან განადგურდა ან დაზიანდა და მისი დაბრუნება გამყიდველისა-თვის შეუძლებელია ან მხოლოდ გაუფასურე-ბულ მდგომარეობაშია შესაძლებელი. ამგვა-რად, გერმანული სასამართლო Clarke v Dickson-ის მსგავს შემთხვევებში მიდის სრუ-ლებით საპირისპირო გადაწყვეტამდე, მიუხე-დავად იმისა, რომ როგორც გერმანულ, ისე ანგლო-ამერიკულ გადაწყვეტას იდენტური პრობლემის გაცნობიერება უდევს საფუძვლად. მაგრამ ინგლისური სასამართლო ორმხრივი გა-

60 BGH, Urt. v. 8. Januar 1970, VII ZR 130/68. 61 შდრ. რუსიაშვილი/ეგნატაშვილი, კაზუსები კანონისმი-

ერ ვალდებულებით ურთიერთობებში, ზემოთ სქ. 1, 173.

რიგების ცალმხრივად უკუქცევის აღკვეთის მიზნით, საერთოდ უარყოფს მისი უკუქცევის შესაძლებლობას, მაშინ როდესაც გერმანული, ნატურით დაბრუნების ვალდებულების ღირე-ბულების ანაზღაურების ვალდებულებად გა-რდაქმნის გზით, მარტივად აღწევს გამართლე-ბულ და ელასტიურ შედეგს – ზოგადად მოქმე-დებს სალდოს თეორია (ორმხრივი რესტიტუ-ცია), თუმცა, თუ ერთი მხარე (მაგ. მისი მხრი-დან მოტყუების გამო) არ იმსახურებს დაცვას, დასაშვებია ცალმხრივი უკუმოთხოვნა.62

ანგლო-ამერიკული დოქტრინა, საბოლოო ჯამში, თავადაც აცნობიერებს იმ ფაქტს, რომ მის მიერ არჩეული გადაწყვეტა ხისტი და არა-სწორ შედეგებამდე მიმყვანია, რის გამოც ცდი-ლობს Clarke v Dickson-ში ჩამოყალიბებული პრინციპის ამა თუ იმ ფორმით შერბილებას. მა-გალითად, რესტიტუცია შესაძლებელია, თუ ქონება კიდევ არსებობს, მიუხედავად ნაწილო-ბრივი გაუფასურებისა (Spence v Crawford): მოპასუხემ შეგნებულად შეიყვანა მოსარჩელე შეცდომაში კომპანიის ფინანსურ მდგომარეო-ბასთან დაკავშირებით – არასწორად წარმოაჩი-ნა კომპანიის საქმეები და აიძულა ამით კუ-თვნილი წილის მიყიდვა. რამდენიმე წლის შე-მდეგ მოსარჩელე შეეცადა გაყიდული წილის დაბრუნებას. მოპასუხე უთითებდა დამატები-თი სარგებლის რესტიტუციის შეუძლებლობა-ზე; მან მოსარჩელის მაგივრად იკისრა თავდე-ბობა ბანკის მიმართ და გაყიდა საკუთარი აქციები, საიდანაც მიღებული თანხა გაასესხა, რათა ამგვარად უზრუნველეყო კომპანიის ლი-კვიდურობა.63 სასამართლომ მაინც დაუშვა სა-პირისპირო შესრულების ფულადი ღირებულე-ბის დაბრუნება. რაც შეეხება გაყიდულ აქციე-ბს, მოსარჩელე მზად აღმოჩნდა გადაეხადა მა-თი ფასი გაზრდილი საბაზრო ღირებულების შესაბამისად. ამით სასამართლომ, საბოლოო ჯამში, დაუშვა საპირისპირო შესრულების ფუ- 62 მიუხედავად იმისა, რომ გერმანული სასამართლოს ეს

კონკრეტული გადაწყვეტილება გაკრიტიკებულია იმ არგუმენტით, რომ მოცემულ შემთხვევაში არ იყო აუცი-ლებელი სალდოს თეორიიდან გამონაკლისის დაშვება, რადგან ტაქომეტრის ჩამოყრას არაფერი საერთო არ ჰქონდა მოგვიანებით მანქანის დამტვრევასთან, იხ. რუ-სიაშვილი/ეგნატაშვილი, კაზუსები კანონისმიერ ვალდე-ბულებით ურთიერთობებში, ზემოთ სქ. 1, 172.

63 Spence v. Crawford [1939] 3 All ER 271.


47

სტატია

ლადი ღირებულების დაბრუნება, რაც მოსა-რჩელისათვის არახელსაყრელი იყო, თუმცა ამაზე ნებაყოფლობით გამოთქვა თანხმობა. გე-რმანიასა და საქართველოში ბანკის მიმართ თავდებობა და აქციების გაყიდვა იქნებოდა და-ნახარჯები, რომლის ანაზღაურებასაც არაკე-თილსინდისიერი მიმღები ვერ მიიღებდა (სკ-ის 984 I, 981).64 საპირისპირო რესტიტუციის შეუ-ძლებლობასთან ერთად კონდიქციური მოთხო-ვნის გამორიცხვის წესიდან გამონაკლისს ითვალისწინებს ინგლისური სასამართლო ასე-ვე Erlanger v New Sombrero Phosphate Co-ს გადაწყვეტილებაში65 და ნატურით რესტიტუ-ციის შეუძლებლობისას ამ ვალდებულებას ფუ-ლადი ვალდებულებით ანაცვლებს. ასევე Smith New Court Securities Ltd v Scrimgeour Vickers-ის შემთხვევაშიც, სასამართლომ დასაშვებად მიიჩნია გვაროვნული ვალდებულების ჩანა-ცვლება და კრედიტორისათვის იმავე ღირებუ-ლების, იმავე გვაროვნული ნივთის შეთავაზე-ბა, მაგ., წილი საჯარო კომპანიაში. მართალია, ეს მოსაზრება გაკრიტიკებულია იმ არგუმე-ნტით, რომ მოსარჩელემ შეიძლება ძვირად გა-სხვისებული წილი უფრო იაფად შეიძინოს,66 თუმცა ამ კრიტიკის საპასუხოდ მართებულად არის მითითებული იმ გარემოებაზე, რომ ეს არასავალდებულო გართულება თავიდან შეი-ძლება იქნეს აცილებული იმგვარად, რომ საპი-რისპირო რესტიტუცია მთლიანად ფულში გა-დაანგარიშდეს,67 ზუსტად ისე, როგორც ეს გე-რმანულ სამართალში ხდება.

ამგვარად, საპირისპირო რესტიტუციის შეუ-ძლებლობის შემთხვევებში ზოგადად გამორი-ცხულია ხელშეკრულების უკუქცევა. თუმცა, იქიდან გამომდინარე, რომ ეს შედეგი ძირითა-დად გაუმართლებელია ხოლმე, გამონაკლისის სახით, ანგლო-ამერიკული სამართალი უშვებს ვალდებულების ფულში გადაანგარიშებას, მა-

64 რუსიაშვილი, სარეფორმო წინადადება, ზემოთ სქ. 1,

83. 65 Erlanger v. New Sombrero Phosphate Co. (1878) 3 App

Cas 1218. 66 E. McKendrick, Total Failure of Consideration and

Counter-restitution: Two Issues or One? in: Peter Birks (ed.), Laundering and Tracing, Oxford 1995, 233.

67 Chen-Wishart, in: Johnston/Zimmermann (eds) Unjustified Enrichment, ზემოთ სქ. 52, 176 სქ. 70.

გრამ მხოლოდ იმ ფარგლებში, რა ფარგლებშიც გარიგების საგნის იდენტობა არ იცვლება. ყვე-ლაზე მეტად მომტყუებლის მიმართ არის შესა-ძლებელი ფულში გადაანგარიშების დაშვება (Spence v Crawford).68

შეჯამება

ანგლო-ამერიკული უსაფუძვლო გამდიდრე-

ბის სამართალი საკმაოდ უცნაურად წყვეტს კონდიქციური მოთხოვნის ფარგლების საკი-თხს. საგამონაკლისო შემთხვევების განზოგა-დების გზით, კერძოდ, ნაწილობრივ იმ კონსტე-ლაციებზე სწორად მითითებით, როდესაც კო-ნდიქციის მოვალემ გამდიდრებისგან დამოუკი-დებლად უნდა აგოს პასუხი, საბოლოო შედეგის სახით მიდის განმდიდრების შეუძლებლობის აღიარებამდე. პირველ რიგში, ამ მართლწესრი-გებში არ ხდება რა, „რაიმეს“ მოპოვებისა (რო-გორც კონდიქციური პასუხისმგებლობის ამო-სავალი წინაპირობისა) და ამ „რაიმედან“ მი-მღების ქონებაში დალექილი ქონებრივი სა-ლდოს – გამდიდრების – სიბრტყეებს შორის გა-მიჯვნა, შეუძლებელი ხდება კონდიქციური სა-მართლის გამართული დოგმატიკის აგება. თუ-მცა ეს გადაწყვეტა პრობლემურია არა მხო-ლოდ შედეგის მხრივ, არამედ, პირველ რიგში, იმ მეთოდოლოგიის კუთხით, რომლითაც ის სა-ბუთდება. განმდიდრების შეუძლებლობის გასა-მყარებლად მოყვანილი შემთხვევების უმეტესი ნაწილი განეკუთვნება ან დელიქტურ სამართა-ლს, ან დავალების გარეშე სხვისი საქმეების შე-სრულების ინსტიტუტის პრობლემატიკას. ამ, სხვადასხვა ინსტიტუტების წინაპირობებისა და სამართლებრივი შედეგების ერთმანეთში აღრევა იწვევს იმას, რომ კონდიქციური მო-თხოვნა გადაიქცევა ზიანის ანაზღაურების ინსტრუმენტად, ზიანის არსებობის წინაპირო-ბების გარეშე და დანახარჯების ანაზღაურების მოთხოვნად, ამ დანახარჯების რეალურად გა-წევის წინაპირობის გარეშე. ის უამრავი

68 Chen-Wishart, in: Johnston/Zimmermann (eds) Unjustified

Enrichment, ზემოთ სქ. 52, 176.


48

გამონაკლისი და გამონაკლისიდან გამონაკლი-სი, რომელზეც უთითებს ანგლო-ამერიკული სამართალი საპირისპირო რესტიტუციის შეუ-ძლებლობის შემთხვევებში, კიდევ ერთხელ ამტკიცებს გერმანული სალდოს თეორიის მა-რთებულობას.

49

სკ-ის 300 I მუხლის შედეგები უძრავ ნივთში არსებულ მოძრავ ნივთებთან მიმართებაში

სკ-ის მე-300 მუხლი, როგორც საგამონაკლი-სო შემთხვევა lex commissoria-ს აკრძალვიდან,1 უშვებს იპოთეკარის დაკმაყოფილებას მის მი-ერ იპოთეკის საგანზე საკუთრების მოპოვებით. თუმცა იგივე დანაწესი არ აწესრიგებს უძრავ ნივთში მოთავსებული მოძრავი ნივთების სამა-რთლებრივ ბედს. მათი სამართლებრივი ბედი დამოკიდებულია ნივთების იპოთეკის საგანთან მიმართებასა და მოვალის საკუთრების მიტო-ვების ნების არსებობაზე.

I. მოთავსებული მოძრავი ნივთების ბუნება

გამომდინარე იქიდან, რომ ვალდებულების

შესრულების გაჭიანურების შემდეგ სკ-ის 300 I მუხლით განსაზღვრული შეთანხმების მიზანი კრედიტორის დაკმაყოფილებაა და, ნორმის მი-ხედვით, მისი საგანი მხოლოდ დატვირთული ნივთია, ის არ მოიცავს უძრავ ნივთში მოთა-ვსებულ მოძრავ ნივთებს. იპოთეკის მასად მო-იაზრება უძრავი ნივთი მისი არსებითი თუ არა-არსებითი2 შემადგენელი ნაწილებით. 3 დასა-ტვირთ ნივთზე იპოთეკის დადგენით, თუკი სხვა რაიმე განსაზღვრული არ არის, იპოთეკა ვრცელდება საკუთვნებელზეც, რაც მისი მთა-ვარ ნივთთან ეკონომიკური ერთიანობის შენა-რჩუნების პრინციპს ემსახურება.4 საკუთვნებე-ლი, რომელიც იპოთეკის დადგენამდე სხვისი

1 Lieder, in Münchener Kommentar zum BGB, 8. Aufl. 2020,

§ 1149 Rn. 1-2; გ. რუსიაშვილი, სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი, II ტომი, თბილისი, 2018, 300-ე მუხლი, ველი 1.

2 არაარსებით შემადგენელ ნაწილზე დამოუკიდებელი უფლების არსებობის შესაძლებლობის მიუხედავად, Stresemann, in Münchener Kommentar zum BGB, 8. Aufl. 2018, §93 Rn. 32.

3 Lieder, in Münchener Kommentar zum BGB, 8. Aufl. 2020, § 1120 Rn. 11.

4 გ. რუსიაშვილი, სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი, II ტომი, თბილისი, 2018, 293-ე მუხლი, ველი 5.

საკუთრება გახდა, იპოთეკის მასაში არ ექცე-ვა. 5 საპირისპიროდ წყდება იმ საკუთვნებლის ბედი, რომელიც, მართალია, თავიდანვე სხვისი ნივთი იყო, თუმცა მიწის ნაკვეთის მესაკუ-თრეს მასზე მოლოდინის უფლება აქვს.6

ისეთ შემთხვევებში, როდესაც უძრავ ნი-ვთში დარჩენილი მოძრავი ნივთები ვერ მიიჩნე-ვა მის შემადგენელ ნაწილებად ან საკუთვნე-ბლად, იპოთეკით იტვირთება მხოლოდ მხარე-თა შეთანხმებით განსაზღვრული ნივთი, შესა-ბამისად, სკ-ის 300-ე მუხლის მიხედვით, კრე-დიტორი საკუთრებაში მხოლოდ მას იღებს.

II. მოძრავი ნივთების მესაკუთრის ვინაობის დადგენის ვალდებულება

სკ-ის მე-300 მუხლით გადაცემულ უძრავ ნი-

ვთში მოთავსებული მოძრავი ნივთების კო-ნკრეტული პირისადმი მიკუთვნება უნდა გადა-წყდეს სანივთოსამართლებრივი პრეზუმფციე-ბის გამოყენებით. მფლობელობა განსა-ზღვრულ სივრცეზე (მაგალითად, ბინაზე) ვრცელდება მასში მოთავსებულ საგნებზეც. ამდენად, სკ-ის მე-300 მუხლით გათვალისწინე-ბულ შეთანხმებამდე იპოთეკით დატვირთული საგანში არსებულ იპოთეკით დაუტვირთავი ნი-ვთები მიეწერება თავდაპირველ მესაკუთრეს. ამ ვარაუდის გამაქარწყლებელი გარემოებების მოკვლევა იპოთეკარს7 არ ევალება - ამ ვალდე-ბულების მისთვის დაკისრება აზრს უკარგავს საკუთრების პრეზუმფციის არსებობას, რო- 5 Lieder, in Münchener Kommentar zum BGB, 8. Aufl. 2020,

§ 1120 Rn. 25. 6 BeckOK BGB, Bamberger/Roth/Hau/Poseck 53. Edition, §

1120 Rn. 8. 7 აქ და შემდგომ უძრავი ნივთის საკუთრებაში მიმღები

იპოთეკარად, ხოლო საკუთრების გადამცემი მოვალედ იწოდება მხოლოდ პირობითად, რადგან იპოთეკარის დაკმაყოფილების შემდეგ მოთხოვნის უზრუნველმყოფი იპოთეკა წყდება.

ნინო ქავშბაია შედარებითი სამართლის ჟურნალი 4/2020

50

მლის დანიშნულებაც მოძრავ ნივთებთან მიმა-რთებაში უფლების საჯაროობის პრინციპის გა-ნხორციელებაა.8 მოძრავი ნივთის მესაკუთრის ვინაობის მოკვლევის ვალდებულება არ ეკი-სრება დაკარგული ნივთის მპოვნელსაც კი, 9 რომელსაც კანონმდებლობა ვარაუდებით მო-ქმედების არავითარ შესაძლებლობას არ ანიჭე-ბს, არამედ პირდაპირ პოლიციისა და ადგილო-ბრივი ორგანოსკენ ამისამართებს. პირს, რომე-ლსაც საკუთრებაში გადმოეცემა უძრავი ნი-ვთი, აქვს პრივილეგია, ივარაუდოს, რომ ამ ნი-ვთში მოთავსებული საგნები უძრავი ნივთის თავდაპირველ მესაკუთრეს ეკუთვნის. ამ არგუმენტაციას ამყარებს კანონმდებლის მი-დგომა აღმასრულებლის ქმედებების დეტალუ-რად გაწერისას: „სააღსრულებო წარმოებათა შესახებ“ კანონის 40 VI მუხლის მიხედვით, მო-ძრავი ქონების დაყადაღებისას მისი აღწერისა და დაყადაღების აქტიდან ქონების ამორიცხვა შესაძლებელია მხოლოდ მაშინ, როდესაც მასზე უფლების განმცხადებელი მესამე პირი წარმო-ადგენს საკუთრების დამადასტურებელ დოკუ-მენტს და კრედიტორი გასცემს თანხმობას. აქედან გამომდინარე, კანონშემოქმედის პოზი-ციით, აღმასრულებელი ვარაუდობს, რომ მო-ძრავი ნივთები, რომელსაც ის პოულობს მოვა-ლის ბინაში (დასახელებული ნორმა მოიცავს ამ შემადგენლობასაც) მასვე ეკუთვნის, ამ პრეზუ-მფციის გაქარწყლების ვალდებულება სახე-ლმწიფოს იძულებითი აპარატის წარმომადგე-ნელსაც კი არ აწევს. მით უფრო, ეს ვერ მოე-თხოვება კერძო პირს, რომელსაც საჯარო ხე-ლისუფლებასთან შედარებით ამისი დადგენის გაცილებით ნაკლები რესურსი აქვს.

III. Post contractum finitum

ხელშეკრულების დასრულების შემდგომ წა-

რმოშობილი ვალდებულების (post contractum finitum) ძალით,10 იპოთეკარი ვალდებულია, იპოთეკის მოვალეს დაპატრონებულ უძრავ ნი- 8 ზარანდია, სანივთო სამართლის საფუძვლები, ქონება,

მფლობელობა, საკუთრება, თბილისი, 2016, 49. 9 თოთლაძე, სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი, II ტომი,

თბილისი, 2018, 191-ე მუხლი, ველი 10. 10 Bachmann, in Münchener Kommentar zum BGB, 8. Aufl.

2019, § 241, Rn. 109.

ვთში დარჩენილი მოძრავი ნივთების წაღება შე-სთავაზოს. ამ შესაძლებლობის გამოყენებაზე ცალსახა უარი დერელიქციაა, რის შედეგადაც, იპოთეკარი მოძრავ ნივთებზე საკუთრებას მო-იპოვებს სკ-ის 190 I მუხლის მიხედვით.

ერთი შეხედვით, პრობლემური შეიძლება იყოს ყველა ის შემთხვევა, როდესაც საკუთრე-ბის მიტოვების ნება რეალურად არ არსებობს, თუმცა შექმნილი გარემოებებიდან გამომდინა-რე ნებისმიერი ობიექტური პირი ივარაუდებდა, რომ მესაკუთრეს ნივთებისადმი არანაირი ინტერესი აღარ აქვს და მათ მოკითხვას აღარ აპირებს. იქიდან გამომდინარე, რომ დერელი-ქცია არამიღებასავალდებულო ნების გამო-ვლენაა, მისი განმარტება ნებისმიერი სხვა (მა-გალითად, მიმღების - ასეთი პირი უბრალოდ არ არსებობს) თვალსაწიერიდან, გარდა მისი გამომვლენის რეალური ნების მხედველობაში მიღებისა, დაუშვებელია.11 მფლობელობის ხანდაზმულობით მოპოვება სკ-ის 165 I მუხლის მიხედვით გამორიცხულია, თუ იპოთეკარმა იცის, რომ ნივთი სხვას ეკუთვნის. ამიტომაც, იპოთეკარის ინტერესები დაცული უნდა იყოს იმგვარად, რომ მას არ ევალებოდეს მესაკუ-თრის ნამდვილი ნების დადგენა, რის გამოც მოძრავი ნივთების ბედისადმი მესაკუთრის ნე-იტრალური დამოკიდებულება უნდა შეფასდეს მათი ჩუქებისადმი მიმართული ნების კონკლუ-დენტურ გამოვლენად, რაც მიმღების თვალსა-წიერიდან განიმარტება. ამდენად, ასეთ შე-მთხვევაში იპოთეკარი ნივთებზე საკუთრებას მოიპოვებს სკ-ის 186 I მუხლის საფუძველზე.

თუ სახეზე არ არის არც საკუთრების მიტოვება და არც ჩუქების (კონკლუდენტური) შეთავაზება და თუკი უძრავი ნივთის მესაკუ-თრეს რაიმე მიზეზით ვერ მოეთხოვება თავის საკუთრებაში მოძრავი ნივთების განთავსების თმენა ან დგება სკ-ის 434 I მუხლის წინაპირო-ბები, ის უფლებამოსილია, შესრულებისგან დე-პონირებით გათავისუფლდეს.

იპოთეკარი არაა ვალდებული, მესამე პირთა მოთხოვნების საფუძვლიანობა უძრავი ნივთის თავდაპირველ მესაკუთრესთან არკვიოს იმ შე-მთხვევაში, როდესაც ამ უკანასკნელს ნივთები 11 Oechsler, in Münchener Kommentar zum BGB, 8. Aufl.

2020, § 959 Rn. 6.

სკ-ის 300 I მუხლის შედეგები უძრავ ნივთში არსებულ მოძრავ ნივთებთან მიმართებაში

51

სხვადასხვა

არ მიაქვს.12 ხელშეკრულების შემდგომი ვა-ლდებულებები პირს ზედმეტად არ უნდა ტვი-რთავდეს, რადგან მას გააჩნია ლეგიტიმური ინტერესი, ხელშეკრულებით გათვალისწინებუ-ლი შესრულების შედეგად ვალდებულებისგან თავისუფალი იყოს. 13 აქედან გამომდინარე, იპოთეკარი გამორიცხულია მესამე პირთა და უძრავი ნივთის თავდაპირველ მესაკუთრეს შო-რის წარმოშობილი ურთიერთდაპირისპირებუ-ლი მოთხოვნებიდან. გამონაკლისად ჩაითვლე-ბა მხოლოდ ისეთი გარემოებები, როდესაც პი-რის პრეტენზია იმდენად უსაფუძვლოა, რომ მისთვის ნივთის გადაცემა ვერ პასუხობს სამო-ქალაქო ბრუნვის მონაწილის წინდახედულო-ბის მინიმალურ მოთხოვნებს.

IV. მოძრავი ნივთების განადგურება

თუკი იპოთეკარმა გაანადგურა მოძრავი ნი-

ვთები, რომლებსაც ზემოთ ხსენებული მიზეზების გამო უკვე საკუთრად მიიჩნევდა,

12 თუ მოთხოვნას აყენებს როგორც იპოთეკის მოვალე,

ისე მესამე პირი, იპოთეკარმა ზემოთ აღწერილი ვარაუდით უნდა იხელმძღვანელოს და ნივთები უძრავი ქონების თავდაპირველ მესაკუთრეს გადასცეს.

13 Bachmann, in Münchener Kommentar zum BGB, 8. Aufl. 2019, § 241, Rn. 109.

თუმცა სინამდვილეში ისინი ჯერ კიდევ სხვას (მესაკუთრე/მესამე პირი) ეკუთვნოდა, დელი-ქტური პასუხისმგებლობა არ დგება ზიანის გა-მომწვევი ქმედების არაბრალეულობის გამო. ზიანი განზრახ მიყენებულად ვერ მიიჩნევა იმი-ტომ, რომ ბრალის ეს ფორმა აუცილებლად უნდა მოიცავდეს მართლწინააღმდეგობის გა-ცნობიერებასაც.14 მოცემულ გარემოებებში ეს სახეზე იქნებოდა იმ შემთხვევისთვის, თუ უძრავი ნივთის მესაკუთრეს ეცოდინებოდა, რომ დატოვებული ნივთები მესამე პირთა სა-კუთრებაა.15 ნივთების გამნადგურებლის ქმე-დება არც გაუფრთხილებლად უნდა შეფასდეს, რისთვისაც აუცილებელია, მას სიფრთხილის ვალდებულება ეკისრებოდეს. ამის საწინაა-ღმდეგოდ, მას არ ევალება გამოიკვლიოს, თუ ვის საკუთრებაშია ნივთი და შეუძლია ზემოთ ხსენებული წინაპირობების საფუძელზე ივარაუდოს, რომ ეს ნივთები უკვე მისი გახდა. ამდენად, თუკი იპოთეკარმა უძრავ ნივთში და-რჩენილი მოძრავი ნივთები გაანადგურა, დელი-ქტური პასუხისმგებლობა გამოირიცხება.

ნინო ქავშბაია

14 რუსიაშვილი/ეგნატაშვილი, კაზუსები კანონისმიერ

ვალდებულებით ურთიერთობებში, თბილისი, 2016, 205-206.

15 თუკი მესამე პირმა მანამდე მოითხოვა ნივთების გადმოცემა, იპოთეკარისთვის მისი საკუთრების შესახებ ცნობილია, ამდენად, შემდგომი მსჯელობა არააქტუალურია და პასუხისმგებლობა დგება სკ-ის 992-ე მუხლის მიხედვით.

52


1 – 4/2020

შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის შე-

სახებ ბრძანების ბათილად ცნობა/დასაქმე-ბულის უფლებრივი რესტიტუციის მექანი-ზმთა განსაზღვრა

სკ-ის 54, 409, 411, 318-ე მუხლები სშკ-ის 1 II, 44, 32, 37 I ზ), თ) და 38-ე მუხლე-

ბი უზენაესი სასამართლოს 2017 წლის 24 ნოე-

მბრის განჩინება № ას-1122-1042-2017 1. თუ დამსაქმებელი დასაქმებულის მხრი-

დან შინაგანაწესის დარღვევაზე აპელირებს, მანვე უნდა ამტკიცოს, რომ დამსაქმებელს შინაგანაწესი გააცნო, დასაქმებულის უფლე-ბა-მოვალეობების „განჭვრეტადობის“ პრი-ნციპზე დაყრდნობით.

2. შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის მართლზომიერების მტკიცების თვალსაზრი-სით, წარმოდგენილ უნდა იქნეს არამხოლოდ დასაქმებულის გათავისუფლების ამსახველი მტკიცებულებები, არამედ ფაქტობრივი გა-რემოებები, რომელსაც დაეფუძნა დასაქმე-ბულის გათავისუფლება.

3. განთავისუფლების შესახებ ბრძანების ბათილობის პირობებში მიიჩნევა, რომ დასა-ქმებულთან დადებული ხელშეკრულება არც შეწყვეტილა, შესაბამისად, სშკ-ის 38 VII მუ-ხლის მიხედვით, დასაქმებულის ტოლფასი სამსახურით ან კომპენსაციით უზრუნვე-ლყოფასთან შედარებით უპირატესად გამო-საყენებელი სამართლებრივი შედეგი პირვა-ნდელი მდგომარეობის აღდგენაა. (ავტორის სახელმძღვანელო წინადადებები)

I. ფაქტობრივი გარემოებები

მოსარჩელესა და მოპასუხეს შორის დაიდო შრომითი ხელშეკრულება, რომლის მიხედვი-თაც დასაქმებული დაინიშნა ამცრელი ექთნის პოზიციაზე. დასაქმებულს დადგენილი დისცი-პლინური ნორმების დარღვევისთვის ჯერ მიე-ცა საყვედური, ხოლო შემდგომ სამსახურიდან გათავისუფლდა. გათავისუფლების სამართლე-ბრივ საფუძვლად მიეთითა სშკ 37 I ზ), თ) მუ-ხლზე. მან სარჩელი აღძრა და მოითხოვა დი-სციპლინურ პასუხისმგებლობაში მიცემისა და შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის შესახებ დირექტორის ბრძანებათა ბათილად ცნობა, ამცრელი ექთნის პოზიციაზე სამსახურში აღდგენა და იძულებითი განაცდურის ანაზღა-ურება სკ-ის 54, 409, 411; სშკ-ის 44, 32-ე მუ-ხლებზე დაყრდნობით. პირველი ინსტანციის სასამართლომ სარჩელი დააკმაყოფილა ნაწი-ლობრივ: მოპასუხის მხოლოდ დასაქმებულის გათავისუფლების შესახებ გამოცემული ბრძა-ნება გამოცხადდა ბათილად, მას მოსარჩელის სასარგებლოდ დაეკისრა იძულებითი განაცდუ-რის ანაზღაურება სასამართლოს გადაწყვეტი-ლების აღსრულებამდე. მოსარჩელე აღდგა ამცრელი ექთნის თანამდებობაზე.

II. სასამართლოს მსჯელობის შეჯამება

გადაწყვეტილების გაუქმებისა და სარჩელის დაკმაყოფილებაზე უარის თქმის მოთხოვნით სააპელაციო საჩივარი წარადგინა მოპასუხემ. სააპელაციო სასამართლომ შეცვალა უფლე-ბრივი რესტიტუციის ფორმა და დამსაქმებელს კომპენსაციის გადახდა დააკისრა. დაკისრებუ-ლი ვალდებულების დარღვევის გამო შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტისას დამსაქმებელმა უნდა წარმოადგინოს არამხოლოდ დასაქმებუ-ლის მიმართ დისციპლინური ზომის გამოყენე-ბისა და მისი გათავისუფლების ამსახველი

უზენაესი სასამართლოს განჩინება № ას-1122-1042-2017

53


მტკიცებულებები, არამედ აღნიშნულ გადა-წყვეტილებათა ფაქტობრივი საფუძვლები, რა-დგან დასაქმებულის მიმართ დისციპლინური ზომის გამოყენება და მისი გათავისუფლება არის შედეგი, რომლის ლეგიტიმურობა მისი გა-ნმაპირობებელი გარემოებების შეფასებით მო-წმდება. განსახილველ შემთხვევაში, დამსაქმე-ბლის ახსნა-განმარტებით, მოსარჩელე შრომის შინაგანაწესს უხეშად არღვევდა, ელემენტა-რულ წესრიგს არ იცავდა და არაერთხელ შევი-და კონფლიქტში თანამშრომლებთან, რითაც სამსახურის ნორმალურ მუშაობას ხელს უშლი-და. ამასთან, მასზე დაკისრებულ რიგ ვალდე-ბულებებს არ ასრულებდა (მაგ.: ასაცრელი მა-სალა არ მოჰქონდა, ჟურნალს არ ავსებდა მი-თითებების შესაბამისად). მოპასუხემ ვალდე-ბულების წყაროდ შინაგანაწესზე მიუთითა, რა-სთან მიმართებითაც განიმარტა, რომ დამსა-ქმებელს ეკისრება დასაქმებულის ვალდებუ-ლების არსებობისა და მისი დარღვევის დადა-სტურების ტვირთი. შინაგანაწესის დებულებე-ბი საჯარო და ხელმისაწვდომი უნდა იყოს, ხო-ლო შემდგომ განხორციელებული ნებისმიერი ცვლილება - დასაქმებულისთვის ცნობილი, რა-საც, მისი უფლება-მოვალეობების „განჭვრეტა-დობის“ პრინციპიდან გამომდინარე, უნდა უზრუნველყოფდეს დამსაქმებელი. სხვაგვარი დაშვების პირობებში დასაქმებული შინაგანა-წესში დასაქმებულისთვის უცნობ პირობებს (ცვლილებებს) შეიტანს და შინაგანაწესის და-რღვევა გარდაუვალი იქნება. ყველა შემთხვე-ვაში ინფორმაციის მიწოდება დამსაქმებლის ვალდებულებაა და აღნიშნული ვალდებულების განხორციელების დამადასტურებელი მტკიცე-ბულებაც მისი წარმოსადგენია (სშკ-ის 1 II და სკ-ის 318-ე მუხლები). პალატის მოსაზრებით, აღნიშნული გარემოებების დადასტურება მხო-ლოდ მოწმის ჩვენებაზე დაყრდნობით შეუძლე-ბელია. მით უფრო იმ პირობებში, როდესაც მო-წმე სრულყოფილად ვერ განმარტავს, თუ რა შედიოდა ამცრელი ექთნის ვალდებულებაში: მხოლოდ დამკვიდრებული შეხედულება, რომ ყველა ექთანი ასე იქცევა, მოსარჩელის მხრი-დან ვალდებულების დარღვევის დამადასტუ-რებელ მტკიცებულებად ვერ გამოდგებოდა, რის გამოც დასაქმებულთან შრომითი ხელშე-

კრულების შეწყვეტა არაკანონიერად უნდა ყო-ფილიყო ცნობილი. სასამართლომ მიიჩნია, რომ სამართლებრივი შედეგი უნდა ყოფილიყო არა მოსარჩელის სამუშაოზე აღდგენა, არამედ მისი გონივრული კომპენსირება იყო. სააპელაციო სასამართლოს განმარტებით, უკანონოდ გათა-ვისუფლებული მუშაკის პირვანდელ სამუშაო ადგილზე აღდგენა არ არის მიზანშეწონილი, როცა უფლებრივი რესტიტუცია შეუძლებე-ლია, რაც, განსახილველ შემთხვევაში, გამოი-ხატა ექთნის ვაკანტური პოზიციის არარსებო-ბაში. სააპელაციო სასამართლოს განჩინება სა-კასაციო წესით გაასაჩივრა ორივე მხარემ. და-მსაქმებლის განმარტებით, სასამართლომ და-საქმებული ექთნად არ აღადგინა ამ პოზიციის არარსებობაზე მითითებით, თუმცა მოსარჩელე აღდგენას ითხოვდა არა ექთნის, არამედ ამცრელი ექთნის თანამდებობაზე. საკასაციო პალატამ მიიჩნია, რომ დასაქმებულთან შრომი-თი ურთიერთობა შეწყდა არამართლზომიე-რად, თუმცა გაიზიარა მოპასუხის პოზიცია კო-მპენსაციის დაკისრების დაუსაბუთებლობა-სთან დაკავშირებით, რის გამოც გააუქმა გამო-ტანილი გადაწყვეტილება და საქმე ხელახლა განსახილველად ქვედა ინსტანციას დაუბრუნა.

ალექსანდრე თედორაძე

2 – 4/2020

მოსარგებლისა და მფლობელის პასუხი-სმგებლობათა გამიჯვნა სატრანსპორტო სა-შუალების ექსპლუატაციის შედეგად დამდგა-რი ზიანის დროს

სკ-ის 992, 999 I, 999 IV, 155-ე მუხლები უზენაესი სასამართლოს სამოქალაქო საქმე-

თა პალატის 2010 წლის 15 ივლისის განჩინება № ას-39-38-10

1. არსებობს ორი გარემოება, რომლის

არსებობის შემთხვევაშიც პასუხისმგებლობა ეკისრება არა მოსარგებლეს (მძღოლს), არა-მედ სატრანსპორტო საშუალების მფლობე-

ალექსანდრე თედორაძე შედარებითი სამართლის ჟურნალი 4/2020

54

ლს: ა) იგი მფლობელის მიერაა დანიშნული სატრანსპორტო საშუალების სამართავად; ბ) სატრანსპორტო საშუალება მას მფლობელი-საგან მართლზომიერადა ჰქონდა გადაცემუ-ლი.

2. ნივთის მართლზომიერი მფლობელობა არ შეიძლება ყოველთვის მოაზრებული იყოს მფლობელობად სკ-ის 999 I მუხლის გაგებით (ავტორის სახელმძღვანელო წინადადებები)


მოსარჩელეს დაეჯახა საგზაო წესების და-

რღვევით მოძრავი მიკროავტობუსი, რომლის მძღოლსაც მანქანა სამუშაოდ ჰქონდა გადაცე-მული მისი მესაკუთრისგან (შემდეგში: მოპასუ-ხე). ავტომანქანა მოსარჩელისთვის შემოსა-ვლის ერთადერთი წყარო იყო. მისი აღდგენა კი ავარიის შემდგომ შეუძლებელი გახდა. მან სა-რჩელი შეიტანა მესაკუთრის წინააღმდეგ. პი-რველი ინსტანციის გადაწყვეტილებით სარჩე-ლი მოპასუხისთვის ზიანის ანაზღაურების და-კისრების ნაწილში დაკმაყოფილდა, თუმცა გა-მოაკლდა მიუღებელი შემოსავლისა და ადვოკა-ტის მომსახურების ხარჯები.

გადაწყვეტილება გაასაჩივრა მოპასუხემ. სა-აპელაციო პალატამ დააკმაყოფილა საჩივარი და მოპასუხეს საერთოდ არ დააკისრა თანხის გადახდა, ვინაიდან მოსარჩელის ავტომანქანა დაზიანდა მიკროავტობუსის მძღოლის დაუდე-ვრობის შედეგად და მოსარჩელეს ტექნიკური თვალსაზრისით არ შეეძლო მომხდარი ავტოსა-გზაო შემთხვევის თავიდან აცილება, აგრეთვე მიუთითა, რომ ზიანის ანაზღაურება უნდა დაე-კისროს მიკროავტობუსის მძღოლს, რადგან გა-ნსახილველ შემთხვევაში არსებობს სკ-ის 992, 999 I მუხლებით გათვალისწინებული საფუ-ძვლები. პალატამ განმარტა, რომ მოსარგებლე სკ-ის 999 IV 3 მუხლის გაგებით წარმოადგენს სკ-ის 155 II მუხლით განსაზღვრულ სუბიექტს, რომელიც, მართალია, ფაქტობრივად ფლობს ნივთს, მაგრამ სხვა პირის, კერძოდ, ნივთის ფლობის უფლებამოსილების მიმნიჭებელი პი-რის სასარგებლოდ (მჭერი). ამასთან, მიიჩნია, რომ მესაკუთრესა და მძღოლს შორის არსებო-ბდა თხოვების ხელშეკრულება და ამ სამა-

რთლებრივი ურთიერთობის საფუძველზე მძღოლი წარმოადგენდა მართლზომიერ, პი-რდაპირ მფლობელს, ხოლო მესაკუთრე არაპი-რდაპირ მფლობელს. შესაბამისად, მოსარჩე-ლის ავტომანქანის დაზიანებაზე სათანადო ვა-ლდებული პირი იყო მიკროავტობუსის მძღოლი და არა მისი მესაკუთრე, 999 IV 3 მუხლის შესა-ბამისად. გადაწყვეტილება გასაჩივრდა საკასა-ციო სასამართლოში.

II. სასამართლოს მსჯელობის შეჯამება საკასაციო პალატამ მიიჩნია, რომ საქმე ხე-

ლახლა განსახილველად უნდა დაბრუნებოდა იმავე პალატას განაჩენის დაუსაბუთებლობის გამო. სკ-ის 999 IV მუხლის თანახმად, თუ პირი სატრანსპორტო საშუალებას იყენებს მფლობე-ლის ნებართვის გარეშე, იგი ვალდებულია, მფლობელის ნაცვლად აანაზღაუროს ზიანი, თუმცა ეს წინადადება არ გამოიყენება, თუ მოსარგებლე მფლობელის მიერაა სატრანსპო-რტო საშუალების სამართავად დანიშნული ან ეს სატრანსპორტო საშუალება მას მფლობელი-სგან ჰქონდა გადაცემული. ნორმის მიზნიდან გამომდინარე, სატრანსპორტო საშუალების მფლობელად მიიჩნევა პირი, ვინც იურიდიული საფუძვლით ახორციელებს ამ ნივთზე ფაქტო-ბრივ ბატონობას. მოცემულ შემთხვევაში, მო-სარგებლისათვის სატრანსპორტო საშუალება გადაცემული იყო მფლობელის ნების საფუძვე-ლზე. ამიტომ, მიმღები პირი მართლაც იქცევა მართლზომიერ მფლობელად, თუმცა ნორმა გულისხმობს არა პირდაპირ მფლობელს, არა-მედ მოსარგებლეს, რომელსაც ნივთი მიღებუ-ლი აქვს მესაკუთრის ნებით. ესაა მომეტებული საფრთხის წყაროთი მიყენებული ზიანის ინსტიტუტის თავისებურება, რა დროსაც პასუ-ხისმგებლობა შეიძლება დაეკისროს პირს (მფლობელს), რომელიც არ წარმოადგენს ზია-ნის მიმყენებელს. დაზარალებულს არ ერთმე-ვა უფლება, რომ სკ-ის 992-ე მუხლის თანახმად ანაზღაურება მოითხოვოს იმ პირისაგან, რომე-ლსაც ზიანში უშუალოდ მიუძღვის ბრალი. სა-კასაციო პალატის აზრით, სააპელაციო სასამა-რთლომ არასწორად განმარტა სკ-ის 999-ე მუ-ხლის მოთხოვნები, როცა ნივთის მესაკუთრე

უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილება № ბს-854-846 (კ-16)

55


არასათანადო მოპასუხედ ჩათვალა. უზენაესი სასამართლოს პოზიციით, როცა მოსარგებლე სატრანსპორტო საშუალებას იყენებს მფლობე-ლის ნებით, იგი ითვლება მართლზომიერ მფლობელად, თუმცა არა სკ-ის 999 I ან 155 III მუხლების მიხედვით, არამედ იგი განიხილება მოსარგებლედ სკ-ის 999 IV 3 მუხლის გაგებით, რომელსაც არ ეკისრება სამოქალაქო პასუხი-სმგებლობა მის მიერ მიყენებული ზიანისა-თვის. სასამართლოს მიერ განვითარებული მსჯელობა საკმაოდ ბუნდოვანია. არ ჩანს, მა-რთლზომიერი მფლობელობისას როდის გამოი-ყენება 999 I და როდის - 999 IV 3 მუხლი. „მა-რთლზომიერი მფლობელი, მაგრამ მოსარგე-ბლე“-გადაწყვეტა არის პირდაპირ შედეგი გა-მხელა წინაპირობების დადგენის გარეშე, რაც ყველა შემთხვევაში კრიტიკას იმსახურებს. სა-კასაციო პალატამ მიიჩნია, რომ სააპელაციო სასამართლოს გადაწყვეტილება იყო არასრუ-ლად დასაბუთებული, ამიტომ მას საქმე ხელა-ხლა, მესაკუთრის წინააღმდეგ აღძრული სა-რჩელის ფაქტობრივი და სამართლებრივი სა-ფუძვლიანობის ფარგლებში უნდა განეხილა.

ალექსანდრე თედორაძე

3 – 4/2020

შინაარსის ფორმაზე აღმატებულობის

პრინციპის გამოყენება საგადასახადო ორგა-ნოს საქმიანობაში

სკ-ის 54, 56, 60, 81, 85, 521 მუხლები საგადასახადო კოდექსის 73 IX ბ) მუხლი უზენაესი სასამართლოს 2018 წლის 18

ივლისის გადაწყვეტილება №ბს-854-846 (კ-16) 1. გარიგების შინაარსის ფორმაზე აღმატე-

ბულების პრინციპის გამოყენება დაუშვებე-ლია მართლზომიერი გარიგებების მიმართ;

2. საგადასახადო ორგანო ვალდებულია, ადმინისტრაციული წარმოების დროს გამოი-კვლიოს მხარეთა რეალური ნება და მხოლოდ

იმ შემთხვევაში მოახდინოს გარიგების კვა-ლიფიკაციის შეცვლა თუ არსებობს დიდი ალბათობა, რომ მხარე თვალთმაქცობდა ან/და სახეზეა ნების ნაკლი;

3. გადასახადის გადამხდელის მისწრაფე-ბა, გადაიხადოს ნაკლები გადასახადი, არის ბუნებრივი მოვლენა და ავტომატურად არ უნდა იწვევდეს გარიგების კვალიფიკაციის ცვლილებას. (ავტორის სახელმძღვანელო წინადადებები)


საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი გა-

ნვითარების სამინისტროსა და შპს-ს შორის და-იდო უძრავი ქონების უსასყიდლოდ გადაცემი-სა და ნასყიდობის ხელშეკრულებები. აღნიშნუ-ლი ხელშეკრულებების საფუძველზე შპს-მ სა-მინისტროს საკუთრებში უსასყიდლოდ გადა-სცა ქ. თბილისში მდებარე 359.4 კვ.მ ფართი, ხოლო სახელმწიფომ პირდაპირი მიყიდვის ფო-რმით შპს-ს საკუთრებაში გადასცა ქ. თბილი-სში მდებარე სახელმწიფო საკუთრებაში არსე-ბული არასაცხოვრებელი ფართი (456.31) და მასზე წილობრივად დამაგრებული მიწის ნაკვე-თი, რომლის საპრივატიზებო ღირებულებამ 10000 აშშ დოლარის ეკვივალენტი ლარი შეა-დგინა.

ზემოაღნიშნული ოპერაციების განხორციე-ლების აუცილებლობა გამომდინარეობდა იმ გარემოებიდან, რომ იმ პერიოდისთვის მოქმე-დი კანონმდებლობა არ ითვალისწინებდა სახე-ლმწიფო ქონების გაცვლის შესაძლებლობას, ხოლო სახელმწიფოს, საკუთარი საქმიანობი-სთვის ესაჭიროებოდა შპს-ს საკუთრებაში არსებული უძრავი ქონება. შესაბამისად, მხა-რეები შეთანხმდნენ, დაედოთ ქონების უსასყი-დლოდ გადაცემისა და ნასყიდობის ხელშეკრუ-ლებები.

შემოსავლების სამსახურის მიერ აღნიშნული ოპერაციები მიჩნეულ იქნა ბარტერულ გარიგე-ბებად და საგადასახადო კოდექსის 161 VII და 18 X მუხლების საფუძველზე შპს დაიბეგრა და-მატებული ღირებულების გადასახადით.

საგადასახადო ორგანო, ოპერაციისათვის კვალიფიკაციის შეცვლისას ეყრდნობოდა საგა-

ნიკოლოზ აბუთიძე შედარებითი სამართლის ჟურნალი 4/2020

56

დასახადო კოდექსის 73 IX მუხლის ,,ბ’’ ქვეპუ-ნქტს, რომლის თანახმადაც საგადასახადო ორგანოს უფლება აქვს სამეურნეო ოპერაციის ფორმისა და შინაარსის გათვალისწინებით შე-ცვალოს მისი კვალიფიკაცია, თუ ოპერაციის ფორმა არ შეესაბამება მის შინაარსს. შემოსა-ვლების სამსახური მიიჩნევდა, რომ ოპერაცია თავისი შინაარსით წარმოადგენს ბარტერული ტიპის გარიგებას (უძრავ ქონებებზე საკუთრე-ბის უფლების ურთიერთგადაცემა), რაც გათვა-ლისწინებული იყო სკ-ის 521-ე მუხლით (გა-ცვლის ხელშეკრულება).

საგადასახადო კოდექსის 73 IX მუხლის ,,ბ’’ ქვეპუნქტის განმარტებისას საგადასახადო ორგანო აღნიშნავდა, რომ აღნიშნული მუხლის გამოყენება შეიძლება შეიზღუდოს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ განხორციელებული სამეუ-რნეო ოპერაციის შინაარსის მსგავს ოპერაციას არ იცნობს თავად ქვეყანაში მოქმედი არცე-რთი სამართლებრივი აქტი. მოცემულ შე-მთხვევაში სკ-ის მიხედვით შესაძლებელი იყო გაცვლის ხელშეკრულების დადება და ოპერა-ციის განხორციელება. შესაბამისად, შემმოწმე-ბლების მიერ კანონმდებლობის მოთხოვნების დაცვით ოპერაცია დაკვალიფიცირდა გაცვლის ხელშეკრულებად.

II. სასამართლოს მსჯელობის შეჯამება უზენაესი სასამართლო არ დაეთანხმა სააპე-

ლაციო სასამართლოს მსჯელობას, რომელიც მიიჩნევდა, რომ სახეზე იყო არა უსასყიდლოდ გადაცემა (რაც, როგორც ოპერაციის განხო-რციელების დროს მოქმედი, ისე არსებული კა-ნონმდებლობით არ წარმოადგენს დასაბეგრ ოპერაციას), არამედ სკ-ის 521-ე მუხლის პი-რველი ნაწილით გათვალისწინებული გაცვლა, რომლის თანახმადაც გაცვლის ხელშეკრულე-ბის ყოველი მხარე ითვლება იმ ქონების გამყი-დველად, რასაც ცვლის და იმის მყიდველად, რასაც სანაცვლოდ იღებს. შესაბამისად, სააპე-ლაციო სასამართლოს აზრით, საგადასახადო ორგანო უფლებამოსილი იყო სამეურნეო ოპე-რაციის ფორმისა და შინაარსის გათვალისწინე-ბით შეეცვალა მისი კვალიფიკაცია.

საკასაციო სასამართლომ არ გაიზიარა აღნიშნული არგუმენტაცია და მნიშვნელოვანი განმარტება გააკეთა საგადასახადო კოდექსის 73 IX მულის „ბ“ ქვეპუნქტთან დაკავშირებით. პალატის აზრით, აღნიშნული მუხლის გამოყე-ნება დაუშვებელია იმ შემთხვევაში, როცა მხა-რეები დებენ მართლზომიერ გარიგებას და მათ მიერ არჩეული გარიგების ფორმა და შინაარსი კანონმდებლობასთან შესაბამისობაშია. გარი-გების კვალიფიკაციის შეცვლისას საგადასახა-დო ორგანო ვალდებულია შეისწავლოს მხარე-თა რეალური ნება და იმ შემთხვევაში შეცვა-ლოს გარიგების კვალიფიკაცია, თუ გარიგების მხარე თვალთმაქცობს ან/და სახეზეა ნების ნა-კლი. შესაბამისად, სამეურნეო ოპერაციის ფო-რმისა და შინაარსის გათვალისწინებით კვალი-ფიკაციის შეცვლა დასაშვებია მხოლოდ იმ შე-მთხვევაში, თუ სამეურნეო ოპერაცია თავისი არსით ეწინააღმდეგება კანონმდებლობის მო-თხოვნებს (მხარეებმა დადეს ბათილი გარიგე-ბა).

მოცემულ შემთხვევაში სასამართლომ მიი-ჩნია, რომ სახელმწიფომ ქონება განკარგა „სა-ხელმწიფო ქონების პრივატიზების შესახებ“ კა-ნონის მე-6 მუხლის მოთხოვნათა შესაბამისად, რომელიც ამომწურავად განსაზღვრავდა პრი-ვატიზების შემდეგ ფორმებს: კონკურსს, აუ-ქციონს, იჯარა-გამოსყიდვას და პირდაპირ მი-ყიდვას. სასამართლომ ყურადღება გაამახვილა იმ გარემოებაზე, რომ „პირდაპირი მიყიდვის ფორმით პრივატიზების წესის თანახმად, სახე-ლმწიფო ქონების პრივატიზებისას მყიდველზე საკუთრების უფლება გადადიოდა თანხის მთლიანად გადახდის, საკუთრების დამადა-სტურებელი მოწმობის გაცემის და საჯარო რე-ესტრში ან შესაბამის მარეგისტრირებელ ორგანოში რეგისტრაციის შემდეგ, ხოლო იმ შემთხვევაში თუ მყიდველს უნდა შეესრულები-ნა გარკვეული ვალდებულებები, მყიდველს სა-კუთრების უფლება ეძლეოდა ნაკისრი ვალდე-ბულებების შესრულების პირობით“. სწორედ აღნიშნულიდან გამომდინარე, სასამართლომ მიიჩნია, რომ სახეზე იყო პირობადადებული ნა-სყიდობის ხელშეკრულება (და არა გაცვლის ხე-ლშეკრულება), რადგან გარიგებით გათვალი-


57


სწინებული შედეგის დადგომა დამოკიდებულია სამომავლო პირობაზე.

აღნიშნული მსჯელობის თანახმად მხარეე-ბის მიერ გარიგება არ დადებულა მხოლოდ მო-საჩვენებლად (მოჩვენებითი გარიგება), იმ გა-ნზრახვის გარეშე, რომ მას შესაბამისი იურიდი-ული შედეგები მოჰყვეს (სკ-ის 56 I მუხლი). სა-სამართლომ ყურადღება გაამახვილა მოჩვენე-ბითი გარიგების აუცილებელ ნიშანზე, რა დროსაც გარიგების არცერთ მხარეს არ სურს გარიგებით გათვალისწინებული შედეგის და-დგომა და, როგორც წესი, მათ ამოძრავებთ მე-სამე პირის (რომელიც შეიძლება იყოს როგორც კრედიტორი, ისე სახელმწიფო) მოტყუება. მო-ცემულ შემთხვევაში სახელმწიფო ორგანოები თავად იყვნენ ოპერაციის მითითებული ფო-რმითა და შინაარსით განხორციელების ინიცი-ატორები და არ შეიძლება საუბარი იყოს საგა-დასახადო ვალდებულებებისაგან თავის არიდე-ბის მიზანზე. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ადგილი არ ჰქონია ასევე თვალთმაქცურ გარი-გებას, რომელიც წარმოადგენს მოჩვენებითი გარიგების ნაირსახეობას, რა დროსაც მხარეე-ბს, მართალია, სურთ სამართლებრივი შედეგე-ბის დადგომა, მაგრამ არა იმ ფორმითა და ში-ნაარსით, რომლითაც ისინი დებენ გარიგებას. ვინაიდან სასამართლომ მოცემულ საქმეზე არ დაადგინა მოჩვენებით გარიგების არსებობა, ოპერაციები არ დაკვალიფიცირდა გარიგების დაფარვად (თვალთმაქცური გარიგება) და, შე-საბამისად, არ იქნა გამოყენებული დაფარული გარიგების მიმართ მოქმედი წესები (სკ-ის 56 II მუხლი).

სასამართლომ ასევე იმსჯელა გაცვლის ხე-ლშეკრულების დამახასიათებელ ნიშნებზე და განმარტა, რომ ბარტერულ ოპერაციაში ადგი-ლი აქვს იმავე ღირებულების ობიექტებს შო-რის ნატურალურ გაცვლას, გარიგება იდება ერთდროულად ერთი ხელშეკრულების ფა-რგლებში. მოცემულ შემთხვევაში სასამა-რთლომ ზემოაღნიშნული ოპერაციები შეაფასა, როგორც მხარეთა კერძო ავტონომიური ნების გამოვლინება, რა დროსაც მხარეებს შეუძლიათ გამოიყენონ კანონით აუკრძალავი ნებისმიერი ფორმა. კერძოდ, სასურველი შედეგის დადგო-მისათვის პირი კერძო ავტონომიის ფარგლებში

ითვალისწინებს თავისი ქონების განკარგვის რისკებს, კონტრაჰენტისა და სამართლებრივი კონსტრუქციის ფაქტორებს. სასამართლოს აზრით, მხარეებმა გამოიყენეს კანონმდებლო-ბით მინიჭებული შესაძლებლობა - „ცალკეული და ურთიერთდამოუკიდებელი ხელშეკრულებე-ბის ფარგლებში განახორციელეს სახელშეკრუ-ლებო ავტონომიით მინიჭებული უფლებამოსი-ლებები“ და მათ მიერ დადებული გარიგებები მართლზომიერია.

საყურადღებოა სასამართლოს მითითება, რომ ნაკლები გადასახადის გადახდის მიზანი ყოველთვის არ იწვევს გარიგების მოჩვენები-თად მიჩნევას. პირიქით, მხარეთა მიერ კანონი-ერი საშუალებების გამოყენებით საგადასახა-დო ოპტიმიზაციის მიღწევა სრულიად ბუნე-ბრივი (კანონიერი) მოვლენაა, საწინააღმდეგო შემთხვევაში გადასახადის გადამხდელებს უნდა ამოძრავებდეთ გადასახადების მაქსიმა-ლური ოდენობით გადახდის, საუარესო საგა-დასახადო შედეგებისადმი გადამხდელის მი-სწრაფება. შესაბამისად დაუშვებელია პასუხი-სმგებლობის დაწესება, როდესაც მხარეები ირჩევენ გარიგების ფორმას, რომელიც კანონი-ერ საფუძველზე იძლევა გადასახადისაგან გა-თავისუფლების პირობას. ამდენად, „სამა-რთლებრივი თავისუფლების ფარგლებში მი-ზნის მიღწევის ერთ-ერთი კანონიერი გზის არჩევა არ უნდა იწვევდეს მის ავტომატურ მო-დიფიცირებას დაბეგვრას დაქვემდებარებული ხელშეკრულების სახეობად“.

III. კომენტარი

1. გარიგების ბათილობა, როგორც შინაა-

რსის ფორმაზე აღმატებულობის გამოყენე-ბის აუცილებელი პირობა

ოპერაციის კვალიფიკაციის შეცვლა გული-

სხმობს საგადასახადო ორგანოს მიერ გარიგე-ბის, მიუხედავად მისი გარეგნული გამოხატუ-ლებისა, შინაარსის მიხედვით გადაკვალიფიცი-რებას. მაგალითად, თუ მხარეებმა დადეს აღნა-გობის ხელშეკრულება, საგადასახადო ორგა-ნოს უფლება აქვს, საგადასახადო მიზნები-სთვის აღნიშნული ოპერაცია განიხილოს, რო-


58

გორც ნივთის მიწოდება. ადმინისტრაციული ორგანოსათვის კანონმდებლის მიერ მინიჭებუ-ლი აღნიშნული უფლებამოსილება, ერთი შეხე-დვით, შესაძლოა აღქმული იყოს სამოქალაქო კოდექსით დადგენილი კერძო ავტონომიისა და ნების თავისუფლების პრინციპში ჩარევად მა-შინ, როდესაც სკ-მა კერძო სამართლებრივი ურთიერთობის მონაწილეები აღჭურვა უფლე-ბით, განახორციელონ კანონით აუკრძალავი, მათ შორის კანონით პირდაპირ გაუთვალისწი-ნებელი ნებისმიერი ქმედება. მოცემულ მოსა-ზრებას კიდევ უფრო ამყარებდა შემოსავლების სამსახურის პრაქტიკა, რომელიც თითქმის ყვე-ლა შემთხვევაში, როცა მხარეები ნაკლები გა-დასახადის გადახდის სურვილით დებდნენ არა ბათილ (მოჩვენებით/თვალთმაქცურ), არამედ მართლზომიერ გარიგებებს, იყენებდა შინაა-რსის ფორმაზე აღმატებულობის პრინციპს და ცვლიდა გარიგების კვალიფიკაციას. აღნი-შნულ მეთოდს ადმინისტრაციული ორგანო გა-ნსაკუთრებით მაშინ მიმართავდა, როცა გარი-გება (ნასყიდობა, ჩუქება, ამხანაგობაში მიწის სანაცვლოდ მომსახურების შეტანა და სხვა) თავისი ბუნებით საშუალებას იძლეოდა დაკვა-ლიფიცირებულიყო ბარტერული გარიგებად, რომელიც წარმოადგენს დღგ-ით დასაბეგრ ოპერაციას. კვალიფიკაციის შეცვლისას ადმი-ნისტრაციული ორგანო არ სწავლობდა მხარე-თა რეალური ნებას და მისი არგუმენტაცია გა-მყარებული იყო გადამხდელთა მიერ ნაკლები გადასახადის გადახდის სურვილზე მითითე-ბით.

იურიდიულ ლიტერატურაში დამკვიდრებუ-ლია მოსაზრება1, რომლის თანახმად, შინაა-რსის ფორმაზე აღმატებულობის პრინციპი არ უნდა გამოყენებულიყო მართლზომიერი გარი-გებების მიმართ, რაც სასამართლომ სრულად გაიზიარა. სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ სამართლებრივი ურთიერთობის ფარგლებში განხორციელებული ოპერაციის ფორმიდან გა-მომდინარე შინაარსს ადგენს უშუალოდ ამ ურთიერთობის მარეგულირებელი კანონმდე-ბლობა და არა საგადასახადო ორგანო ან საგა- 1 ლ. ნადარაია, ზ. როგავა, კ. რუხაძე, ბ. ბოლქვაძე, საქართველოს საგადასახადო კოდექსის კომენტარი, წიგნი პირველი, თბილისი, 2012, 73 IX მუხლის კომენტარი.

დასახადო კოდექსი. მაგალითად, თუ საგადასა-ხადო ორგანო იჯარის ხელშეკრულებას ნივთის მიწოდებად აკვალიფიცირებს, ადმინისტრაცი-ული ორგანო ვალდებულებია ამტკიცოს, რომ მხარეთა შორის დადებული გარიგება აკმაყო-ფილებს ნივთის მიწოდებისთვის აუცილებელ პირობებს, რაც რეგულირდება ისევ და ისევ სა-მოქალაქო კანონმდებლობით.

2. გარიგების კვალიფიკაციის შეცვლა და

გარიგების კონვერსია

საინტერესოა ყურადღება გამახვილდეს სა-გადასახადო კოდექსის 73 IX მუხლის „ბ“ ქვეპუ-ნქტსა და სკ-ის მე-60 მუხლს შორის მსგავსება-ზე. აღნიშნული მუხლის თანახმად, თუ ბათილი გარიგება აკმაყოფილებს სხვა გარიგებისათვის გათვალისწინებულ მოთხოვნებს, გამოიყენება ეს უკანასკნელი, თუკი გარიგების ბათილობის შეტყობისას მხარეებს სურთ მისი ნამდვილობა. მოცემულ მუხლშიც საუბარია გარიგების ერთგვარ გადაკვალიფიცირებაზე, რა დროსაც კუმულატიურად უნდა არსებობდეს სამი პირო-ბა: 1. ბათილი გარიგება; 2. გარიგება უნდა აკმაყოფილებდეს სხვა გარიგებისთვის გათვა-ლისწინებულ მოთხოვნებს და 3. მხარეებს უნდა სურდეთ სხვა გარიგების (ე.წ. სათადარი-გო გარიგება) ნამდვილობა. გარიგების კონვე-რსია არ გამოიყენება თუ გარიგება ნების ნა-კლის გამო (მოტყუება, შეცდომა, იძულება) არის შეცილებული და ბათილად გამოცხადებუ-ლი2. ამ შემთხვევაში კონვერსიას არ შეუძლია ნების ნაკლის გამოსწორება. მიუხედავად იმი-სა, რომ აღნიშნულ ორ მუხლში საუბარია მხა-რეთა შორის დადებული გარიგების ბათილობა-ზე და მის ნაცვლად ახალი (სხვა გარიგების) გამოყენებაზე, მათ შორის არსებობს მნიშვნე-ლოვანი განსხვავებაც. კერძოდ, საგადასახადო ორგანოს მიერ გარიგების კვალიფიკაციის შე-ცვლის დროს, მოცემული სამი კუმულატიური პირობიდან სახეზე უნდა იყოს პირველი მათგა-ნი, ხოლო ადმინისტრაციული ორგანოს მიერ განსაზღვრული კვალიფიკაცია უნდა იყოს შე-

2 ლ. ჭანტურია, სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი, წიგნი I, თბილისი, 2017, მე-60 მუხლის კომენტარი, ველი 6.


59


საბამისობაში მოქმედ კანონმდებლობასთან (აკმაყოფილებდეს სხვა გარიგებისთვის გათვა-ლისწინებულ მოთხოვნებს), რაც შეეხება მე-3 პირობას - მხარეთა ნებას (სხვა გარიგების ნა-მდვილობის მიმართებით), იგი არ წარმოადგე-ნს საგადასახადო კოდექსის 73 IX მუხლის „ბ“ ქვეპუნქტის გამოყენების წინაპირობას.

მოცემულ ნორმებს ერთმანეთისგან ასევე განასხვავებს მათი მიზანი და ის შედეგები, რო-მლებიც წარმოიშობა მათი გამოყენების შე-მთხვევაში. კერძოდ, გარიგების კონვერსიის მი-ზანს წარმოადგენს სამოქალაქო ბრუნვის სტა-ბილურობის შენარჩუნება, რა დროსაც კანო-ნმდებელი, მიუხედავად გარიგების დროს მხა-რეთა მიერ დაშვებული შეცდომისა (ბათილი გარიგების დადება), მათ, მათივე ნების არსე-ბობის შემთხვევაში აძლევს შესაძლებლობას დარჩნენ სახელშეკრულებო ურთიერთობაში. შესაბამისად, გარიგების კონვერსიის დროს გა-რიგება გარდაიქმნება სამოქალაქო/კერძო სა-მართლებრივი მიზნების მისაღწევად, რასაც ვერ ვიტყვით საგადასახადო კოდექსით გათვა-ლისწინებული გარიგების კვალიფიკაციის შე-ცვლაზე. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში სხვა გა-რიგება გამოიყენება მხოლოდ საგადასახადო მიზნების მისაღწევად და იგი არ წარმოშობს სამოქალაქო სამართლებრივ შედეგებს (მაგ. თუ იჯარის ხელშეკრულება საგადასახადო ორგანოს მიერ დაკვალიფიცირდა ნასყიდობად, ერთი მხარე მეორეს ვერ მოსთხოვს ქონების საკუთრებაში გადაცემას/დატოვებას) გარდა იმ შემთხვევისა, თუ სახეზე არ გვაქვს თვა-ლთმაქცური გარიგება, რა დროსაც გამოიყენე-ბა დაფარული გარიგების წესები.

3. მართლსაწინააღმდეგო/ამორალური გა-

რიგებები საგადასახადო კოდექსის 73 IX მუ-ხლის „ბ“ ქვეპუნქტთან მიმართებაში

მნიშვნელოვანია განვიხილოთ მართლსაწი-

ნააღმდეგო/ამორალური გარიგების არსებობის შემთხვევაში საგადასახადო კოდექსის 73 IX მუხლის „ბ“ ქვეპუნქტის გამოყენების შესაძლე-ბლობა. სკ-ის 54-ე მუხლით გათვალისწინებუ-ლი მართლსაწინააღმდეგო გარიგება ითვალი-სწინებს კერძო ავტონომიის შეზღუდვის შე-

მთხვევებს. კერძოდ, გარიგება ბათილად ჩაი-თვლება, როცა იგი ეწინააღმდეგება კანონს, საჯარო წესრიგს ან ზნეობის ნორმებს. გარიგე-ბის ნამდვილობა დამოკიდებული არ არის მხო-ლოდ სამოქალაქო კოდექსით გათვალისწინე-ბულ ნორმებთან შესაბამისობაზე, არამედ გა-რიგება ბათილად ჩაითვლება თუ იგი ეწინაა-ღმდეგება ზოგადად მართლწესრიგსაც3. სკ-ის 54-ე მუხლით გათვალისწინებული მართლსაწი-ნააღმდეგო და ამორალური გარიგებით გათვა-ლისწინებული სამართლებრივი შედეგი არ და-დგება არც გარიგების უშუალო მონაწილეების და არც მესამე პირების მიმართ. გარიგება და-დებისთანავე ბათილია და მას ნამდვილად ვერ გადააქცევს ვერც გარიგების მონაწილეთა შე-მდგომი მოქმედება, ვერც სახელმწიფო ორგა-ნოების მოწონება ან სასამართლო გადაწყვეტი-ლება. კანონი არ ითვალისწინებს ბათილი გა-რიგების გამოსწორების შესაძლებლობას4. მა-გალითისთვის შეიძლება მოყვანილი იქნეს გა-დაწყვეტილებები სასამართლო პრაქტიკიდან, როცა ზნეობრივი სტანდარტების საწინაა-ღმდეგოდ ითვლება გამსესხებლის მიერ ბაზა-რზე საკრედიტო დაწესებულებების კრედიტე-ბზე დადგენილ საშუალო საპროცენტო განა-კვეთებზე ბევრად მეტი ოდენობით პროცენტის განსაზღვრა და იძულებით დადებული გარიგე-ბები. ყველა ასეთი გარემოების არსებობის შე-მთხვევაში არ უნდა იქნეს გამოყენებული შინა-არსის ფორმაზე აღმატებულობის პრინციპი, ვინაიდან მხარეთა მიერ არჩეული ფორმა მა-რთალია ფორმალურად არ ეწინააღმდეგება მოქმედ კანონმდებლობას, მაგრამ თავისი არსით არღვევს საჯარო წესრიგს ან ზნეობის ნორმებს და შესაბამისად, დაუშვებელია მსგა-ვსი სახის გარიგების კვალიფიკაციის შეცვლა. როგორც წესი, გარიგებები, რომლებიც იდება საგადასახადო ვალდებულებისგან თავის არი-დების მიზნით, მართლსაწინააღმდეგოა. თუ-მცა, გადასახადისათვის თავის არიდებით მხა-რეებმა შეიძლება გააფორმონ მოჩვენებითი და თვალთმაქცური გარიგებებიც. შესაბამისად,

3 ლ. ჭანტურია, სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი, წიგნი I, თბილისი, 2017, 54-ე მუხლის კომენტარი, ველი 2. 4 ლ. ჭანტურია, სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი, წიგნი I, თბილისი, 2017, 54-ე მუხლის კომენტარი, ველი 7.


60

სსკ-ის 218-ე მუხლის (გადასახადისათვის თა-ვის არიდება) გამოყენებისას შესაძლოა ადგი-ლი ჰქონდეს, როგორც მართლსაწინააღმდეგო გარიგების, ისე მოჩვენებით და თვალთმაქცუ-რი გარიგებების არსებობას.

გადასახადისათვის თავის არიდებისგან გა-ნსხვავებით, ნაკლები გადასახადის გადახდის მიზანი ყოველთვის არ იწვევს გარიგების ბათი-ლობას. უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტი-ლების თანახმად, დაუშვებელია პასუხისმგე-ბლობის დაწესება გადამხდელის ისეთი მოქმე-დებისათვის, რომლებიც იდება კანონით გათვა-ლისწინებული შეღავათების ფარგლებში, გადა-სახადისაგან გათავისუფლების კანონიერი შე-საძლებლობის რეალიზაციის მიზნით.

თუმცა, შეიძლება ითქვას, რომ არადამაჯე-რებელია სასამართლოს მხრიდან აღნიშნული არგუმენტაციის მოშველიებით განხილული გა-დაწყვეტილების დასაბუთება. საქმის ფაქტო-ბრივი გარემოებებიდან ნათლად დასტურდება, რომ მხარეებს საერთოდ არ ამოძრავებთ ნა-კლები გადასახადის გადახდის სურვილი, მით უფრო გარიგებების ერთი მხარე თვითონ სახე-ლმწიფოა. მხარეთა შორის სამართლებრივი ურთიერთობის წარმოშობის ერთადერთ მიზა-ნს წარმოადგენდა ქონების გაცვლა, რასაც იმ დროს მოქმედი კანონმდებლობა კრძალავდა. შესაბამისად, სასამართლოს მსჯელობა უპი-რველესად უნდა წარმართულიყო მხარეთა რეა-ლური ნების დადგენისაკენ, კერძოდ, ხომ არ სურდათ მხარეებს საკანონმდებლო შეზღუდვი-სათვის გვერდის ავლა.

4. ნების ნაკლი, როგორც შინაარსის ფო-რმაზე აღმატებულობის პრინციპის გამოყე-ნების წინაპირობა

როგორც აღვნიშნეთ, სასამართლომ სრუ-

ლად გაიზიარა საგადასახადო კოდექსის 73 IX მუხლის „ბ“ ქვეპუნქტთან დაკავშირებით იური-დიულ ლიტერატურაში გამოთქმული მოსაზრე-ბები. გადაწყვეტილების თანახმად, კვალიფიკა-ციის შეცვლა შესაძლებელია გამოყენებული იქნეს მხოლოდ ბათილ, ნების ნაკლის მქონე გა-რიგებების, მათ შორის, თვალთმაქცური და მო-ჩვენებით გარიგებების მიმართ. თუმცა, საგა-

დასახადო კოდექსის 73 IX მუხლის „ბ“ ქვეპუ-ნქტი გამოყენებული ვერ იქნება, როდესაც გა-რიგება დადებულია მოტყუებით ან იძულებით. კერძოდ, თუ პირი სათანადო წესით დაადასტუ-რებს, რომ იგი მოატყუეს ან იძულებით დაადე-ბინეს გარიგება, იგი (გარიგება) ბათილად ჩაი-თვლება არა შეცილების მომენტიდან, არამედ მისი დადების მომენტიდან და მხარეებმა უსა-ფუძვლო გამდიდრების წესების შესაბამისად უნდა დაუბრუნონ ერთმანეთს ის, რაც მიიღეს ბათილი გარიგების შედეგად. მოცემულ შე-მთხვევაში არ იარსებებს დასაბეგრი ოპერაცია და შესაბამისად, საგადასახადო ორგანო ვერ განახორციელებს ბათილი გარიგების (მოტყუე-ბით და იძულებით დადებული გარიგებები) კვა-ლიფიკაციის შეცვლას. განსხვავებული შედეგი გვექნება, როცა საუბარია ნების ისეთ ნაკლზე, როგორიცაა მოჩვენებითი, თვალთმაქცური და შეცდომით დადებული გარიგებები, რა დროსაც ადმინისტრაციული ორგანო უფლებამოსილია კვალიფიკაციის შეცვალოს.

საკასაციო პალატამ მიუთითა, რომ ოპერა-ციის ფორმის და შინაარსის შეუსაბამობის, კვალიფიკაციის შეცვლის საჭიროების მტკიცე-ბის ტვირთი აკისრია აღნიშნულის შესახებ აქტის გამომცემ ორგანოს. შესაბამისად, საგა-დასახადო ორგანოს მტკიცების საგანში შედის შემდეგი გარემოებების დადასტურება: 1. მხა-რეთა არჩეული ფორმა მოჩვენებითია (მაგ., სა-წარმომ ქონების გადასახადისგან თავის არი-დების მიზნით უძრავი ნივთი გადააფორმა ფი-ზიკურ პირზე); 2. მხარეები გარიგების დადები-სას თვალთმაქცობდნენ (მაგ., უზუფრუქტის ხელშეკრულება დადეს ნასყიდობის გარიგების დასაფარად) ან 3. სახეზეა შეცდომით დადებუ-ლი ისეთი გარიგება, როდესაც მხარეს სურდა სხვა გარიგების დადება და არა იმისა, რომე-ლზეც მან გამოთქვა თანხმობა.

5. დასაბეგრი ოპერაცია მოჩვენებითი და

თვალთმაქცური გარიგების კვალიფიკაციის შეცვლისას

მოჩვენებითი გარიგებისთვის დამახასიათე-

ბელია ორი ძირითადი ნიშანი: პირველი, ის და-დებულია მოსაჩვენებლად და, მეორე, მხარეებს


61


არა აქვთ ამ გარიგებით გათვალისწინებული შედეგის დადგომის განზრახვა. სასამართლო პრაქტიკის მიხედვით, მოჩვენებითი გარიგების შემთხვევაში აუცილებელია, რომ ნების გამო-მვლენი და ნების მიმღები მოქმედებდნენ შეთა-ნხმებით და ორივე აცნობიერებდეს ნების ნა-კლს. მოჩვენებითი გარიგება ფორმალურად შე-ესაბამება კანონის მოთხოვნებს, მაგრამ ნების ნაკლი წარმოადგენს იმ არსებითი ხასიათის ხა-რვეზს, რაც გამორიცხავს სამართლებრივი შე-დეგის დადგომას. მხარეთა მიერ მოჩვენებითი გარიგების დადების მიზანს, როგორც წესი, წა-რმოადგენს მესამე პირის მოტყუება, რომელიც შეიძლება იყოს როგორც კრედიტორი, ისე სა-ხელმწიფო. სასამართლო გადაწყვეტილების თანახმად, საგადასახადო კოდექსის 73 IX მუ-ხლის „ბ“ ქვეპუნქტის გამოყენების ერთ-ერთი წინაპირობა სწორედ მოჩვენებით გარიგების არსებობაა. ასეთ შემთხვევაში საგადასახადო ორგანომ კვალიფიკაციის შეცვლისას არ უნდა გაითვალისწინოს ბათილი გარიგება (ამ შე-თხვევაში მოჩვენებით გარიგება) და გადასახა-დის დარიცხვა განახორციელოს გარიგებამდე არსებული სამართლებრივი მდგომარეობის გა-თვალისწინებით. მაგალითად, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, თუ საწარმომ ქონების გადასახა-დისათვის თავის არიდების მიზნით უძრავი ნი-ვთი გადააფორმა ფიზიკურ პირზე, საგადასახა-დო ორგანო საგადასახადო კოდექსის 73 IX მუ-ხლის „ბ“ ქვეპუნქტის საფუძველზე არ გაითვა-ლისწინებს აღნიშნულ ოპერაციას და საწარმოს დაბეგრავს ქონების გადასახადით. ხოლო იმ შემთხვევაში, თუ საგადასახადო ორგანო დაა-დგენს, რომ მხარეებმა დადეს თვალთმაქცური გარიგება, დასაბეგრ ოპერაციის ბაზად დაფა-რული გარიგება გამოიყენება.

საინტერესოა მოცემულ საქმეზე მხარეთა შორის დადებული გარიგებები შევაფასოთ მა-რთლსაწინააღმდეგო გარიგების ჭრილში. კე-რძოდ, სასამართლოს მიერ შემოსავლების სა-მსახურის პოზიციის არგაზიარების მთავარი მოტივი იყო ის გარემოება, რომ ოპერაციების განხორციელების დროს მოქმედი კანონმდე-ბლობა არ ითვალისწინებდა სახელმწიფო ქონე-ბის გაცვლის შესაძლებლობას. სასამართლომ მხარეთა მიერ დადებული გარიგებები განიხი-

ლა ერთმანეთისგან დამოუკიდებელ ხელშე-კრულებებად და შეაფასა, როგორც მხარეთა ნების თავისუფალი გამოვლინება. სასამა-რთლოს აღნიშნული მსჯელობა საკამათოა, ვი-ნაიდან საქმის გარემოებიდან ნათლად იკვეთე-ბა, რომ მხარეებს ნამდვილად სურდათ უძრავი ნივთების გაცვლა და თითოეული ხელშეკრუ-ლება, რომელიც ცალკე აღებული არ წარმოა-დგენდა ინტერესის საგანს, მხოლოდ ამ მიზანს ემსახურებოდა. თუ თითოეული მხარე საკუთა-რი უძრავი ქონების სანაცვლოდ არ მიიღებდა სხვა (მისთვის სასურველ) უძრავ ქონებას, ისი-ნი არ შევიდოდნენ ერთმანეთთან სამართლე-ბრივ ურთიერთობაში. სწორედ აღნიშნულიდან გამომდინარე დათანხმდა შპს მის საკუთრებაში არსებული ქონების სახელმწიფოსთვის „უსა-სყიდლოდ“ გადაცემას. რა თქმა უნდა, შპს-ს არ ამოძრავებდა სახელმწიფოსათვის ქონების ჩუ-ქების სურვილი, თუ სანაცვლოდ არ მიიღებდა მისთვის სასურველ ქონებას. თავის მხრივ, სა-ხელმწიფოს მიერ პირდაპირი მიყიდვის წესით ქონების გასხვისებაც განპირობებული იყო მხოლოდ და მხოლოდ იმ გარემოებით, რომ მას ესაჭიროებოდა შპს-ს საკუთრებაში არსებული ქონება. მიუხედავად აღნიშნული გარემოებები-სა, განხილული ოპერაციები სასამართლოს მხრიდან სწორად არ შეფასდა თვალთმაქცურ გარიგებებად, ვინაიდან ასეთ შემთხვევაში გა-მოყენებული უნდა ყოფილიყო დაფარული გა-რიგების წესები, კერძოდ, სახელმწიფო ქონე-ბის გაცვლის ნორმები, რომლებიც, როგორც აღინიშნა, არ იყო გათვალისწინებული იმ პერი-ოდში მოქმედი კანონმდებლობით. შესაბამი-სად, საგადასახადო ორგანოს მითითება, რომ აღნიშნული ურთიერთობა უნდა დარეგულირე-ბულიყო სკ-ის 521-ე მუხლით (გაცვლის ხელშე-კრულება), მოკლებულია სამართლებრივ არგუ-მენტაციას და სასამართლოს მხრიდან სწორად არ იქნა გაზიარებული. თუმცა, სასამართლოს უნდა ემსჯელა სახეზე ხომ არ იყო მართლსაწი-ნააღმდეგო გარიგება, ვინაიდან კანონმდებლის ნება, რომელიც არ უშვებდა სახელმწიფო ქონე-ბის გაცვლის გზით განკარგვის შესაძლებლო-ბას, და მხარეთა რეალური ნება (მიმართული ქონების გაცვლისკენ) აშკარად არ მოდიოდა

ნინო ბერიძე შედარებითი სამართლის ჟურნალი 4/2020

62

თანხვედრაში. იმ შემთხვევაში, თუ სასამა-რთლო მართლსაწინააღმდეგოდ მიიჩნევდა მხა-რეთა შორის დადებულ გარიგებებს (ანუ ჩა-თვლიდა, რომ სახელმწიფომ გაცვალა მის სა-კუთრებაში არსებული ქონება, რაც ეწინაა-ღმდეგებოდა კანონმდებლობას), მას არ უნდა მოჰყოლოდა კვალიფიკაციის შეცვლა (იხ. ზე-მოთ, 3). ამ უკანასკნელ შემთხვევაში გარიგე-ბები უნდა მიჩნეულიყო მართლსაწინააღმდე-გოდ და გაბათილებულიყო სკ-ის 54-ე მუხლის საფუძველზე. მხარეები დაუბრუნებდნენ ერთმანეთს ბათილი გარიგების შედეგად მიღე-ბულ სარგებელს/ქონებას და არ იარსებებდა დასაბეგრი ოპერაცია.

საინტერესო იქნებოდა სასამართლოს გადა-წყვეტილება იმავე ფაქტობრივ გარემოებების, თუმცა იმ კანონმდებლობის პირობებში, რომე-ლიც უშვებს სახელმწიფო ქონების გაცვლას. მოცემულ ვითარებაში, საქმეში არსებული გა-რემოებების გათვალისწინებით, შემოსავლების სამსახური უფლებამოსილი იქნებოდა მხარეთა შორის არსებული გარიგებები მიეჩნია თვა-ლთმაქცურ გარიგებებად და დაბეგვრის ობიე-ქტად გამოეყენებინა დაფარული გარიგება. კე-რძოდ, შინაარსის ფორმაზე აღმატებულობის პრინციპით გარიგება დაეკვალიფიცირებინა ბარტერულ ოპერაციად და მასზე დაერიცხა დღგ. ამ შეთხვევაში სამართლოს მსჯელობა მხარეების თავისუფალი ნების გამოვლენის სა-ფუძველზე დადებული ინდივიდუალური, ერთმანეთისგან დამოუკიდებელი ხელშეკრუ-ლებების შესახებ კიდევ უფრო ნაკლებად დამა-ჯერებელი იქნებოდა.

ნიკოლოზ აბუთიძე

4 – 4/2020

არაქონებრივი ზიანის ანაზღაურება ჯა-ნმრთელობისათვის მიყენებული ზიანისას

სკ-ის 413-ე მუხლი

უზენაესი სასამართლოს 2015 წლის 10 სე-ქტემბრის გადაწყვეტილება № ას-979-940-2014

სახელშეკრულებო ვალდებულების და-

რღვევა, რომელიც გამოიწვევს ძლიერ სული-ერ ტანჯვასა და ემოციურ სტრესს, შეიძლება გახდეს არაქონებრივი ზიანის (ჯანმრთელო-ბისთვის ვნების მიყენების კუთხით) ანაზღა-ურების წინაპირობა. (ავტორის სახელმძღვანელო წინადადება)


მოპასუხე ავიაკომპანიას (თბილისის ფილი-

ალს) რუსეთის ფედერაციული რესპუბლიკიდან საქართველოში, 2013 წლის 13 ივლისს, უნდა ჩამოესვენებინა მოსარჩელის შვილის ცხედარი.

ავიაკომპანიამ კი საქართველოს ნაცვლად ცხედარი გააგზავნა სამხრეთ კორეაში. შესაბა-მისად, საქართველოში იგი ჩამოასვენეს 31 საა-თის დაგვიანებით, 2013 წლის 14 ივლისს, ამა-სთანავე, მოპასუხემ არ მიაწოდა მოსარჩელეს ინფორმაცია რეისის დაგვიანების შესახებ. ამ უკანასკნელს კი ამბის გამოსარკვევად, თუ სად იმყოფებოდა თავისი შვილის გვამი, მოუხდა ტელევიზიისა და პოლიციის ჩართვა.

მოსარჩელემ სარჩელით მიმართა თბილისის საქალაქო სასამართლოს და მოითხოვა მოპა-სუხისათვის მორალური ზიანის ანაზღაურების დაკისრება 80 000 ლარის ოდენობით. მოპასუ-ხემ კი სარჩელი არ ცნო.

ზემოაღნიშნული სარჩელი არ დააკმაყოფი-ლა თბილისის საქალაქო სასამართლომ. შესა-ბამისად, მოსარჩელემ (შემდგომში „აპელა-ნტი“) გაასაჩივრა აღნიშნული გადაწყვეტილე-ბა. აპელანტის საჩივარი ნაწილობრივ დაკმაყო-ფილდა. ახალი გადაწყვეტილებით მოპასუხეს დაეკისრა ზიანის ანაზღაურება 10 000 ლარის ოდენობით. სააპელაციო სასამართლოს გადა-წყვეტილება ემყარებოდა შემდეგ სამართლე-ბრივ საფუძვლებს: სკ-ს მე-18 მუხლის II და VI ნაწილები და 992-ე მუხლი, საქართველოს კო-ნსტიტუციის იმ დროს მოქმედი რედაქციის მე-16 მუხლი და მე-17 მუხლის პირველ პუნქტი, ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარა-

უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილება № ას-979-940-2014

63


ციის პრეამბულაში განმარტებული ღირსების ცნება, კონვენციის მე-13 ოქმი. ასევე, სააპელა-ციო სასამართლომ განმარტა, რომ მოპასუხის მიერ აპელანტისათვის შვილის ადგილსამყოფე-ლის დროულად შეუტყობინებლობამ გამოიწვია აპელანტის ღირსების შელახვა და ძლიერი სუ-ლიერი ტკივილი. პალატამ თავისუფალი განვი-თარების უფლებას დაუკავშირა შვილის უკანა-სკნელად გამომშვიდობება და საქართველოში არსებული წეს-ჩვეულებების მიხედვით მისი დატირება. შვილისათვის გასაპატიოსნებელი რიტუალის ჩატარების დაგვიანებით კი აპელა-ნტმა ვერ მოახერხა მისი ღირსეულად დაკრძა-ლვა.

სააპელაციო სასამართლოს გადაწყვეტილე-ბა საკასაციო წესით გაასაჩივრა ავიაკომპანიის თბილისის ფილიალმა (შემდგომში „კასატორი“), მისი მოთხოვნა იყო სააპელაციო სასამა-რთლოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილების გა-უქმება და საქალაქო სასამართლოს გადაწყვე-ტილების ძალაში დატოვება. მან მიუთითა, რომ ფაქტობრივი გარემოებები არასწორად იყო შე-ფასებული და ამასთანავე სააპელაციო სასამა-რთლოს მიერ კანონი არასწორად იყო განმა-რტებული.

II. სასამართლოს მსჯელობის შეჯამება საკასაციო სასამართლომ პირველ რიგში მი-

უთითა იმაზე, რომ სააპელაციო სასამართლოს მიერ დამტკიცებული ფაქტობრივი გარემოებე-ბი გასათვალისწინებლად სავალდებულოა სა-კასაციო სასამართლოსთვის, გარდა იმ შე-მთხვევისა, როდესაც პირი დასაბუთებულად ასაჩივრებს მათ.

საკასაციო სასამართლო დაეთანხმა კასატო-რს იმ ნაწილში, რომ სააპელაციო სასამა-რთლომ გამოიყენა კანონი, რომელიც არ უნდა გამოეყენებინა. აღნიშნული ეხება სკ-ს მე-18 მუხლის გამოყენებას, ვინაიდან იგი აწესრიგე-ბს განსხვავებულ ურთიერთობას. აღნიშნული მსჯელობა ეფუძნება იმ არგუმენტს, რომ ამ მუხლისა და მისი მე-2 ნაწილის გამოყენება და-კავშირებულია „სიტყვისა და გამოხატვის თავი-სუფლების შესახებ“ საქართველოს კანონთან. ასევე, ღირსებაც გამოხატვის თავისუფლების

კონტექსტშია განმარტებული სააპელაციო სა-სამართლოს მიერ მოშველიებულ გადაწყვეტი-ლებებში.

ვინაიდან მოპასუხის არაქონებრივი ზიანი გამოწვეული იყო კასატორის მიერ ვალდებუ-ლების დარღვევით, საქართველოს კანონმდე-ბლობის თანახმად, სწორედ გადამზიდველს ეკისრება მტკიცების ტვირთი იმაზე, რომ ის ყველანაირად ეცადა ზიანის თავიდან აცილე-ბას.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინა-რე, საკასაციო სასამართლომ დაადგინა, რომ აღნიშნულ დავაში გადაწყვეტილების სამა-რთლებრივი საფუძველია სკ-ის 413-ე მუხლი. სასამართლომ ხაზი გაუსვა მის ორ წინაპირო-ბას: 1. კომპენსაცია მოთხოვნილ უნდა იქნეს კანონით გაწერილ შემთხვევებში (გონივრულ და სამართლიან ფარგლებში); 2. დაზარალებუ-ლს შეუძლია არაქონებრივი ზიანის ანაზღაუ-რების მოთხოვნა, თუ მას სხეული დაუზიანეს ან მის ჯანმრთელობას მიაყენეს ზიანი.

საკასაციო პალატამ ასევე იმსჯელა, რა შეი-ძლება იყოს სხეულის დაზიანება ან ჯანმრთე-ლობისათვის ვნების მიყენება. აღნიშნული გუ-ლისხმობს შემთხვევას, როდესაც დაზარალე-ბული შრომისუუნარო ან არასრულფასოვანი ხდება. როგორც სასამართლო გადაწყვეტილე-ბაშია, შეიძლება ეს ყოველივე არ გამომდინა-რეობდეს უშუალოდ სამართალდარღვევიდან, თუმცაღა შემდგომში მოჰყვეს მას (იქვე მითი-თებულია მაგალითებიც: ხანგრძლივი უმწეო მდგომარეობა, აქტიური ცხოვრების შეუძლე-ბლობა და ა.შ). თუმცა, ზემოთ განხილულ ყვე-ლა შემთხვევაში მნიშვნელოვანია დასტურდე-ბოდეს, რომ პირის განცდები არის მისი ჯა-ნმრთელობის ხელყოფის შედეგი.

საკასაციო პალატა ასევე უთითებს - „სამო-ქალაქო კოდექსის 413-ე მუხლის მე-2 ნაწილით განსაზღვრული ჯანმრთელობის დაზიანებით გამოწვეული მორალური ზიანის მახასიათებე-ლი თვისება არის ადამიანის ფსიქიკური და სუ-ლიერი ბუნების სფეროში ნეგატიური ზემოქმე-დების მოხდენა, რაც გამოიხატება ფიზიკურ და ზნეობრივ ტანჯვაში“.

საკასაციო პალატამ დაადგინა კასატორის მხრიდან ვალდებულების დარღვევა (ხელშე-

ნინო ბერიძე შედარებითი სამართლის ჟურნალი 4/2020

64

კრულებიდან გამომდინარე), რომ იგი მოქმედე-ბდა გაუფრთხილებლობით, ვინაიდან ცხედარი მოხვდა სამხრეთ კორეაში. კასატორს კი არ წა-რმოუდგენია სასამართლოში დასაბუთებული პრეტენზია იმასთან მიმართებით, რომ მან ყვე-ლა დეტალი არ შეატყობინა დედას, რომელიც შვილის ცხედარს ელოდებოდა. კასატორის მხრიდან ასევე არ ყოფილა დასაბუთებული მი-თითება ისეთ გარემოებებზე (მაგ. დაუძლევე-ლი ძალა), რომელიც დაადასტურებდა, რომ შე-უძლებელი იყო დედისათვის ინფორმაციის მი-წოდება.

სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ კასატო-რმა დაარღვია გულისხმიერება, ვინაიდან აღნი-შნული სამართალურთიერთობა სცდება გადა-ზიდვის ხელშეკრულების ფარგლებს.

საკასაციო პალატამ ყურადღება გაამახვილა შემდეგ გარემოებებზე: 1. შვილის ცხედრის ჩა-მოუსვენებლობისა და ინფორმაციის გვიან მი-წოდების შედეგად დედამ მიიღო ძლიერი სუ-ლიერი სტრესი, „ამ გარემოებამ მის ფსიქიკას დაღი დაასვა და გავლენა იქონია ემოციურ მდგრადობაზე“. 2. ვინაიდან შორ მანძილზე გა-დაადგილების გამო შვილის ცხედარი იყო ცუდ მდგომარეობაში, დედას არ მიეცა საშუალება ენახა შვილი, ასევე ვერ დაკრძალა იგი ჩასვენე-ბით. ამ ყველაფერმა კი გავლენა იქონია დედის ჯანმრთელობაზე. 3. ავიაკომპანიის თბილისის ფილიალის დირექტორმა მისწერა დედას, რომ ავიაკომპანიას პასუხისმგებლობა არ დაეკი-სრებოდა, თუმცაღა ჰუმანურობიდან გამომდი-ნარე ჩუქნიდა სამ ავიაბილეთს. სასამართლო დაეთანხმა სააპელაციო სასამართლოს საქა-რთველოში არსებული მიცვალებულის უკანა-სკნელ გზაზე გაცილების წესის შეფასებაში, ასევე იმ ნაწილში, სადაც საუბარია „დედის მი-ერ შვილის ცხედრის პირველად ნახვასთან და-კავშირებული სულიერი ტკივილის თაობაზე“. ამ მდგომარეობაში კი დედისათვის შვილის ცხედრის ადგილსამყოფელის შესახებ დეტა-ლური ინფორმაციის მიუწოდებლობის გამო მას მიადგა ისეთი ზიანი, რამაც გამოიწვია მისი სულიერი ტანჯვა და ძლიერი ემოციური სტრე-სი.

ამგვარად, საკასაციო სასამართლომ დაა-დგინა სკ-ის 413-ე მუხლის საფუძველზე ზია-

ნის ანაზღაურების მოთხოვნის წინაპირობები. ესენია: ვალდებულების დარღვევა მოპასუხის მიერ; ზიანი; მიზეზობრივი კავშირი ქმედებასა და დამდგარ შედეგს შორის. ეს ყოველივე გა-ხდა მიზეზი იმისა, რომ საკასაციო სასამა-რთლომ არ დააკმაყოფილა კასატორის საჩივა-რი და გადაწყვიტა, კასატორს დაკისრებოდა არაქონებრივი ზიანის ანაზღაურება 10 000 ლარის ოდენობით. ასევე პალატამ აღნიშნა, რომ ვინაიდან კასატორს არ გაუხდია სადავოდ კომპენსაციის აღნიშნული ოდენობა, მას არ აქვს შესაძლებლობა, იმსჯელოს თანხის რაო-დენობის თაობაზე. საკასაციო სასამართლო ასევე უთითებს, რომ იგი „სავსებით იზიარებს გასაჩივრებული გადაწყვეტილების მსჯელობას მორალური ზიანის ფუნქციის, მისი პრევენცი-ული ბუნებისა და მორალური ზიანის გონივრუ-ლი და სამართლიანი ოდენობის სასამართლოს მიერ განსაზღვრის თაობაზე“.

III. კომენტარი

განხილული გადაწყვეტილება ეხება ქართუ-

ლი რეალობისათვის მეტად აქტუალურ საკი-თხს და ფაქტობრივად არის პრაქტიკის და-მდგენი. საკასაციო სასამართლო ამოვიდა და-ტირებისა და მიცვალებულის გასაპატიოსნე-ბლად ჩასატარებელი რიტუალის ქართული წე-სიდან და დაადგინა, რომ ავიაკომპანიის მხრი-დან ვალდებულების დარღვევა შეიძლებოდა გამხდარიყო არაქონებრივი ზიანის ანაზღაუ-რების საფუძველი, ვინაიდან დედას მიადგა ძლიერი სულიერი ტანჯვა და ტკივილი, რაც იმას ნიშნავს, რომ მისი ჯანმრთელობის მდგო-მარეობა შეიცვალა.

ამ გადაწყვეტილებით ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის დაკმაყოფილების წინაპირობა გა-ხდა გადაზიდვის ხელშეკრულებით ნაკისრი ვა-ლდებულების დარღვევა, მიუხედავად იმისა, რომ გადაზიდვის ხელშეკრულებასთან დაკა-ვშირებული არც ერთი ნორმა არ ითვალისწინე-ბს არაქონებრივი ზიანის ანაზღაურებას (სკ-ის 413 I მუხლი) და სახეზე არ იყო არც სხეულისა და ჯანმრთელობის დაზიანება (სკ-ის 413 II მუ-ხლი). მართალია, სასამართლოს არაქონებრივი ზიანის ინსტიტუტის დოგმატიკის დარღვევით

უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილება № ას-979-940-2014

65


მოცემული ზიანი აქ ანაზღაურებადად ცნო, იხელმძღვანელა რა სამართლიანობის პრინცი-პებით, თუმცა ამგვარმა „თავისუფალმა“

სამოსამართლეო კანონშემოქმედებამ მომავა-ლში შეიძლება არასწორი პრაქტიკის დამკვი-დრებას მისცეს ბიძგი.

ნინო ბერიძე

4/2020 შედარებითი სამართლის

Documents