67

5.

RAT 1914-1918.

Odsecanje Kosova od Albanije izazvalo je duboki

šok i uznemirenost među većinom kosovskih

Albanaca. Pored očiglednog psihološkog efekta,

nova granica imala je i ozbiljne ekonomske

implikacije za čitavu severnu Albaniju, bez

obzira na to na kojoj su se strani granice

stanovnici našli. Srbija je sada zabranila

Albancima da prelaze tu novu granicu i time je

lišila brojno seosko stanovništvo tržišta kojima

su tradicionalno gravitirali i do kojih su

dolazili drevnim trgovačkim putem od Skadra do

Đakovice i dalje ka Prizrenu; sada se, međutim,

taj put nalazio na srpskom tlu. Đakovica je bila

pazarni grad za plemena Nikai, Merturi, Gaši,

Krasnići, Tropoja i Puka, a sada bi ih batinali,

ili bi čak i pucali na njih kada bi pokušali da

pređu granicu. Jedina alternativa bilo je

četvorodnevno putovanje u Skadar.1 Na istoku

zemlje je mnogo veći broj albanskih bratstava bio

odsečen od pazarnih gradova, kao što je bio

slučaj sa bratstvom Lurja. Njegovi pripadnici su

živeli u oblasti Zali Miltita i potom, preko

prevoja, prelazili u dolinu Male (lurja Mala),

sve do Drima. Debar, koji je za ovo bratstvo bio

pazarni grad , bio je pripojen Makedoniji.

Razna plemena sa severa Albanije su za uzvrat

dizala bune zbog toga što im je onemogućeno da

dolaze u stare tržišne centre u Srbiji; tako je

već početkom avgusta 1914. godine došlo do

čitavog niza manjih okršaja i puškaranja na

granici između Albanije i Kosova. Albanci su

neprestano vršili povrede granice i zbog toga što

su Srbi, kada su se po nalogu velikih sila

povlačili iz Albanije, odveli za sobom stoku koja

je pripadala Albancima, a ovi su onda, u potrazi

za svojim stadima, išli preko granice. Srbiji je

odgovaralo da nemiri i dalje traju na severu

Albanije, jer je to onemogućavalo novu državu da

postane stabilna i sposobna za život. Ali,

1 J. Swire, Albania – The Rise of a Kingdom, London, 1929; repr. New York,

1971, p. 153.

68

albanski vodji su bili veoma podeljeni u vezi sa

politikom koju bi valjalo voditi kako bi se

očuvala teritorija Kosova na kojoj su živeli

Albanci. Bajram Curi, Riza Beg i Isa Boljetinac

obilazili su severna bratstva, tražeći savet i

podršku, ali moćno katoličko bratstvo Merdita

nije bilo spremno za saradnju, već je savetovalo

kosovskim vodjama da ne podstiču ustanak protiv

Srba. Njihov vođa, Djon Marka Djoni, imao je

sopstveni plan za osnivanje nezavisne merditske

republike koja bi uživala podršku Srbije.

Neposredno pred rat, i Srbija i Austrougarska su

se i dalje trudile da pridobiju poverenje

albanskih vodja. Noseći sa sobom mnogo novca za

podmićivanje, austrougarski agenti su putovali

uzduž i popreko po Albaniji, tragajući za mogućim

pristašama. S obzirom na to da se nova albanska

vlada Ismaila Kemala suštinski opredelila da

traži promenu granica Albanije utvrđenih na

konferenciji ambasadora, srpska vlada nije bila

voljna da sklapa bilo kakav sporazum sa vlastima

u Valoni. Umesto toga, ona se trudila da

pridobije razne Albance koji su želeli da postanu

nezavisni vladari u centralnoj Albaniji;

najpoznatiji među njima bio je Esad Paša Toptani,

koga su Srbi smatrali najverovatnijim svojim

pomoćnikom u ostvarivanju ciljeva u severnoj

Albaniji.2 Srpska diplomatija se bezuspešno

zalagala za albansku državu na čijem bi čelu bio

Esad Paša i koja bi bila prosrpska, ali, to bi

bila zemlja u kojoj bi sve zavisilo od jednog, i

to veoma podmitljivog pustolova. Beograd se sada

usredsredio na to da pridobije Mirdite.

Rat izaziva nove poremećaje na Balkanu

Balkanskim ratovima počelo je razdoblje

poremećaja u pograničnim područjima Bosne i

2 Esad Paša je rođen u Tirani 1863. godine u uticajnoj muslimanskoj

porodici koja je imala veliko imanje u blizini Tirane U ~itavoj Albaniji

bio je poznat kao oportunista sa ogromnim apetitom za vlast, a tu

reputaciju je uživao čak i među svojim saveznicima, Srbima. Pre 1912.

godine Esad Paša Toptani je podržavao Mladoturski pokret i predstavljao je

Dra~ u turskom parlamentu. Bio je zamenik Husein Riza Pa{e, komandanta

Skadra, da bi ga potom ubio u zasedi koju je postavio u trenutku kada je

osmanlijska vojska opkolila grad, 1912. godine. Tako se domogao komande nad

Skadrom i osigurao svoj položaj time što je potpisao ugovor sa Crnom Gorom.

69

Hercegovine koja su bila pod kontrolom Austrije,

Srbije i Crne Gore. Ova seoska pogranična

područja odlikovao je opasni sklop banditizma,

nezadovoljstva seljaka i srpske nacionalističke

agitacije. Ovoj mešavini, nabijenoj emocijama,

dodata je i ideja "trojedinstva", po kojoj je

Austrougarska gledala na južnoslovensku

teritoriju kao na treći deo carskog poseda u

vlasti austrijskog imperatora Franje Josifa, osim

kraljevine Mađarske; bila je to trojedina

carevina pod njegovom kontrolom. Takva koncepcija

mogla je samo da osujeti planove nezavisne Srbije

za dalje gomilanje teritorija. Iz te opasne

situacije planula je iskra koja je potpalila

evropski rat, kada je Gavrilo Princip, Srbin iz

Bosne i pripadnik organizacije Mlada Bosna,

izvršio atentat na budućeg naslednika habsburškog

prestola, nadvojvodu Franca Ferdinanda i njegovu

ženu prilikom njihove posete Sarajevu, 28. juna

1914. godine, na godišnjicu Kosovske bitke.

Austrija je, mesec dana kasnije, objavila rat

Srbiji i to je dovelo do izbijanja I svetskog

rata.

Po završetku balkanskih ratova, granice Albanije

su bile nepromenljive, ali, samo u teoriji, ne i

u praksi; izbijanje svetskog rata prekinulo je

aktivnosti dveju pograničnih komisija, jedne za

sever, a druge za jug zemlje, koje su osnovali

učesnici Konferencije ambasadora i naložili im da

utvrde preciznu liniju na licu mesta i postave

granična obeležja. Kao što smo videli, ta granica

je bila vrlo nedorečena, i to zbog političkih, a

ne etnografskih ili geografskih razloga.

Komunikacije su bile do te mere otežane da su

vesti o izbijanju I svetskog rata, 1914. godine,

stigle do Severne pogranične komisije sa četiri

dana zakašnjenja. Ni jedna ni druga komisija nisu

mogle temeljno da pregledaju teren, niti da

postave međaše u području za koje nije postojala

nikakva skorašnja mapa, niti je bilo ikakvih

zemljišnih knjiga.3

Colonel F.L. Giles, Boundary Work in the Balkans, Royal

Geographical Society, London, 1930, p. 303.

70

Izbijanje rata pružilo je priliku susednim

zemljama da krenu u osvajanje i zauzmu onoliko

zemlje koliko se moglo zgrabiti u zbrci nastaloj

kada su se u čitavom području brzo sabirale

vojske. To je, isto tako, bitno osujetilo

pokušaje Srbije da uspostavi i učvrsti svoju

upravu na Kosovu. Vest da je Austro-Ugarska

objavila rat Srbiji sa zadovoljstvom je dočekana

u čitavoj Albaniji, posebno na severu, gde je

stanovništvo neprestano upućivalo molbe i

peticije Austro-Ugarskoj, tražeći podršku u borbi

protiv teritorijalnih aspiracija Srbije i Crne

Gore. Srbi su i dalje gledali na albansku državu

kao na veštačku tvorevinu zbog koje su ostali bez

teritorija, i imali su jednako loše mišljenje o

albanskom narodu, povezujući ga sa osmanlijskom

carevinom zbog muslimanske veroispovesti koja je

među Albancima preovladavala. Kosovo je tada

postalo poprište žestokih borbi između Srba i

Albanaca u kojima su i jedna i druga strana

počinile zlodela. Dok su se neprestano vodile

gerilske borbe, u Albaniju su se slivale albanske

izbeglice sa Kosova.

Zapadni saveznici su, 26. aprila 1915. godine,

tajnim Londonskim ugovorom, priznali konačno

rasparčavanje teritorija na kojima su živeli

Albanci. Kako bi ohrabrili Italiju da uđe u rat

na strani Antante, potpisnici ugovora koji su

obelodanili boljševici, 1917. godine, pristali su

da se Albanija podeli između Grčke i Italije, s

tim što bi središno područje te zemlje

predstavljalo malu autonomnu državu. Na osnovu

tog ugovora Italiji je dodeljeno ostrvo Sazano,

luka Valona i dobila je mandat nad centralnom

Albanijom. Pored toga, utvrđeno je da, u slučaju

da Italija dobije Tršćanski zaliv, Istru i

Dalmaciju, kako je ugovorom bilo dogovoreno,

Grčka može da preuzme južnu Albaniju, dok bi

Srbija i Crna Gora podelile severnu Albaniju.

Bilo je,isto tako, odlučeno da će Grčka i Srbija

uspostaviti zajedničku granicu zapadno od

Ohridskog jezera, anektiranjem albanske

teritorije. Centralni deo Albanije trebalo je da

se uspostavi kao autonomna, ali ne nezavisna

71

država, koju bi u spoljnim poslovima zastupala

Italija. 4

Kako se rat dalje širio, austrougarske snage su

okupirale veliki deo Kosova, dok je Bugarska

preuzela kontrolu nad prištinskim, prizrenskim,

kačaničkim, gnjilanskim i uroševačkim okrugom.

Srbija je bila primorana da vodi borbu na dva

fronta zbog zajedničke nemačko-austrougarske

ofanzive, u jesen 1915. godine, i zbog stupanja

Bugarske u rat na strani sila osovine, i potonjeg

njenog upada u Makedoniju, koji je ugrozio

povlačenje srpske vojske u Grčku. Srpsko

povlačenje i duboki prodor Bugara u Makedoniju

podstakli su stotine albanskih regruta da

dezertiraju iz srpske vojske. Mnogi su se

pridružili Bugarima koji su im dali oružje u

ruke. Sa prethodnicom austrougarske vojske, oni

su napadali srpske vojnike u dolini Ibra i,

početkom oktobra, uprkos tome što je uspešno

dovela do poraza tri velike austrougarske

ofanzive, Srbija je dospela u neodrživi vojni

položaj. Vrhovna komanda Srbije, čije su sve veze

sa Solunom prekinuli Bugari, odlučila je da

celokupnu vojsku povuče preko Albanije.

Srpsko povlačenje preko Albanije

Suočena sa austrijskom i bugarskom ofanzivom na

dva fronta, srpska vojska nije imala drugog

izlaza do da krene u epsko i tragično povlačenje,

preko Kosova, pa potom preko snežnih vrleti na

severu Albanije. Sa vojskom se, na nosilima,

povlačio i bolesni kralj Petar I , kao i masa

srpskog civilnog stanovništva koje je bežalo od

krvavog masakra koji im je pretio od

austrougarskih vojnika, Nemaca koji su jurišali

iz Raške i Bugara koji su nastojali da preseku

srpske pravce povlačenja između Prištine i

Prizrena.5

C. and B. Jelavich, The Esstablishment of the Balkan National

States, p. 318.

5 Dobar pregled i veliki broj fotografskih dokaza o varvarskim

masakrima austrijskih snaga nad srpskim civilima može se naći u: R.

A. Reiss, Austria-Hungary – Report, Simpkin, Marshall, Kent and Co.,

London, 1916.

72

Sa vojskom su bile hiljade srpskih civila-

izbeglica koji su sopstvenim očima videli

bugarska zverstva i koji su čuli za sudbinu

Belgije. Videli su vojsku kako se povlači kroz

njihova sela, i osećajući nadolazeću nesreću,

napuštali su svoje domove i pridruživali se

kolima sa konjskim zapregama za koje su, pozadi,

bili vezani volovi. Epsko povlačenje srpske

vojske preko Kosova i albanskih planina do Drača,

u oktobru 1915. godine, pratio je američki pisac,

Fortijer Džons (Fortier Jones), koji se

dobrovoljno pridružio američkoj humanitarnoj

organizaciji angažovanoj u to vreme u Srbiji, da

bi se ispostavilo da je došao upravo u trenutku

kada su Srbi krenuli da se povlače. Putovao je sa

njima i bio je duboko dirnut onim što je video:

"Od Mitrovice do Prištine, teško da ima nešto

više od 25 kilometara, ali sam siguran da nikada

ranije u ljudskoj istoriji više patnje, herojstva

i patriotizma nije bilo na tako malom prostoru."6

Džons je opisao jad i očajanje vojske u

povlačenju preko Kosova; vojnici su danima bili

gotovo potpuno bez hrane, a povlačili su se po

snežnoj mećavi koja im je zamrzavala odeću.

Austrijanci su bombardovali kolone izbeglica i

bilo je to prvo vazdušno bombardovanje civila.

"Nije bilo drva za ogrev, niti je bilo hrane

za životinje... samo smrtno beli krajolik,

bezobličan i bezličan, kroz koji se povlače

hiljade ljudi i životinja, svi patimo, a

većina je izgubila svaku nadu. Duž puta

lešine mrtvih životinja, i mnogo drugih koje

se još nisu smrzle ili potpuno izgladnele i

onemoćale, bespomoćno gledaju u prolaznike.

Kako je dan odmicao, video sam mnogobrojne

vojnike i zarobljenike kako, gotovo potpuno

poludeli, kidaju sirovo meso sa konja i

volova i jedu ga, ako ne s uživanjem, a ono

barem sa zadovoljstvom."7

Stigao je u Prištinu sa Srbima, mokrim do

kože:

6 Fortier Jones, With Serbia into Exile, London, 1916, p. 206.

7 Ibid, pp. 230-1.

73

"Niz brdo smo se spustili u grad koji više i

nije bio grad, bio je to pakao. Desetine

hiljada ljudi koji su bežali pred Bugarima i

desetine hiljada onih koji su bežali pred

Nemcima sastali su se i izmešali u Prištini,

pre no što su zajedno krenuli ka Prizrenu. U

Prištini nije bilo čak ni onog privida

zakonitosti koji je postojao u Mitrovici.

Vlada je posrtala, nacija je umirala i sve

takve trivijalnosti kao što su sudovi ili

policija, predstavljale su stvar prošlosti".8

Posle mukotrpnog puta preko Kosova, stigli su

u Prizren:

"Sve tri srpske armije okupljale su se na

albanskoj i crnogorskoj granici, između

Prizrena i Peći; neke su planirale da krenu

preko Albanije u Skadar, a ostale da idu kroz

Crnu Goru, preko Peći, Andrijevice i

Podgorice, opet do Skadra. Put za Bitolj je

presečen; generalštab je već doneo odluku o

evakuaciji Prizrena i pripremao se da preko

Albanije krene u Skadar. Pored ogromnog broja

zatočenika, u Prizrenu je bilo više izbeglica

okupljenih na jednom mestu no igde drugde za

vreme povlačenja. Kada su izbeglice ugledale

planine pred sobom i čule topove za sobom,

konačno su shvatile da je Srbija izgubljena,

prepuštena na milost i nemilost trima snažnim

zavojevačima, izdata od tri moćna saveznika.

To je bilo osećanje koje je zahvatilo sve.

Neprestano sam od civila, vojnika, oficira i

vladinih zvaničnika čuo upravo to: "Zašto

Rusija nije došla u pomoć? Gde su Francuzi?

Da li nas je Engleska zaboravila? Ta pitanja

su bila do te mere uobičajena da su postala

neka vrsta nacionalne tužbalice."9

Srbi su se nadali da će moći da se probiju do

Skadra, gde su im saveznici obećali da će ih

čekati sa hranom i drugim potrepštinama. Put

srpske vojske vodio je kroz srednju Albaniju,

preko Elbasana. U isto vreme, Bugari su sa istoka

8 Ibid, p. 238.

9 Ibid, p. 291.

74

nastojali da prodru u Albaniju. Albanci su se, u

celini uzev, uzdržavali od fizičkih napada na

jadne kolone Srba čije je putovanje jedan

engleski posmatrač opisao na sledeći način:

"Putevi koji su vodili južno od Skadra

prolazili su područjem koje je u svakom

slučaju bilo, makar formalno, prijateljsko.

Ovde se, u ime saveznika, ostvarivao uticaj

Esed Paše, jedinog preostalog pripadnika

centralne vlasti u Albaniji koji uživa neko

šire poštovanje. To, međutim, nije

sprečavalo stanovništvo da sledi primer

Albanaca brdjana kada je trebalo iznuditi

novac. Tražili su zlato, a oni koji nisu

mogli da plate ostajali bi tamo gde su bili i

umirali. Oni koji su pregrmeli čitavo

povlačenje kažu da je ono poslednje,

provlačenje kroz močvare i blato u centralnoj

Albaniji bilo najgore od svega. Kada su, na

kraju, stigli u Valonu, hiljade njih je umrlo

jer im niko nije posvetio pažnju pre no što

su mogli da se ukrcaju na francuske i

britanske brodove. Iz Valone je vojska od

150.000 ljudi konačno napustila Albaniju i

prešla na Krf.”10

Procenjuje se da je oko 100.000 Srba izgubilo

život u mukotrpnom povlačenju preko Kosova i

Albanije. Većina ih je ostala nesahranjena,

prekrivena snegom ili blatom, da bi se tek na

proleće pojavile njihove kosti.

Posle srpskog povlačenja, Kosovo je podeljeno na

dve austrougarske okupacione zone: Metohija je

ulazila u sastav austrougarskog Guvernmana nad

Crnom Gorom, dok je jedan manji deo Kosova, sa

Mitrovicom i Vučitrnom, postao deo Generalnog

Guvernmana nad Srbijom. Najveći deo Kosova -

Priština, Prizren, Gnjilane, Uroševac, Orahovac -

uključen je u bugarski vojni Guvernman nad

Makedonijom. U Mitrovici se veliki broj Albanaca

dobrovoljno priključio austrougarskoj vojnoj

komandi, gde su rasporedjeni u manje jedinice.

10 R.G.D. Laffan, The Serbs: The Guardians of the Gate, New York,

1989, p. 227.

75

Između 1916. i 1918. godine, austrougarske

okupacione vlasti na Kosovu dozvolile su

otvaranje više od 300 škola na albanskom jeziku,

u nastojanju da podriju srpsko prisustvo u toj

oblasti. U bugarskoj okupacionoj zoni Kosova čak

su se i Albanci trudili da se što manje uočava

njihovo prisustvo, strahujući od strogosti

bugarske uprave. Srbi su kasnije tvrdili da su

Albanci kopali oči likovima na freskama u srpskim

crkvama koje su napadnute za vreme austrijske

ofanzive, nesvesni koliko bi to bilo bogohuljenje

za bilo kog Albanca, svejedno da li je musliman

ili katolik. Oštećenja na freskama su sasvim

sigurno izazvali turski ili bugarski vojnici;

Bugari su Gračanicu pretvorili u štalu i pritom

su ozbiljno oštetili freske. Taj čin je užasnuo

Albance, jer je po njihovom strogomzborniku

zakona , kanonu Leke Dukađinija, ozbiljna kazna

predviđena za svakoga ko ne poštuje crkve, o

kojoj god veri da je reč.

U jesen 1918. godine, ratna sreća se okrenula

protiv austrougarske imperije u raspadanju i

austrijske i bugarske snage su se povukle.

Zajedno sa francuskim snagama, srpske komitske

čete su ponovo ušle na Kosovo u oktobru i, posle

nekoliko žestokih okršaja, uspostavile su vojnu

upravu. Ubrzo posle potpisivanja mira, početkom

novembra 1918. godine, u Skadru je formiran

ilegalni Odbor za nacionalnu odbranu Kosova

(Komiteti i Mbrojte Kombetare e Kosoves), koji je

docnije bio poznat samo po imenu Kosovski odbor

ili KK; on je, kao labav sklop, postojao još od

maja 1915. godine. Sada su mu osnovni ciljevi

bili vođenje borbe protiv odluka o granicama

donetih na Konferenciji ambasadora, za

oslobođenje Kosova i za ujedinjenje svih zemalja

naseljenih Albancima. Dalji cilj je bilo

organizovanje upada u Srbiju i krijumčarenje

oružja pobunjenicima preko granice. Ovom odboru

je pomagala Italija, a na njegovom čelu je bio

Hodža Kadriu, iz Prištine; u njegovom sastavu

bile su uglavnom političke izbeglice sa Kosova.

76

Dvojica najpoznatijih članova bili su Hasan

Priština i Bajram Curi.11

Srpska vojska je sada, uzvratila surovom

odmazdom nad albanskim stanovništvom. U novembru

je razorila područje Podgora Metohijskog (u

blizini Peći), masakrirajući žene i decu i

uništivši 138 kuća. Još 700 Albanaca ubijeno je u

Rožaju (Sandžak), a 800 u području \akovice.

Sredinom februara 1919. godine 15, sela u

Rugovskoj klisuri, glavnom putu između Metohije i

Crne Gore, uništeno je topovskom vatrom. U

februaru su opet primenili isti način gušenja

ustanaka u oblasti Plava i Gusinja, što je dovelo

do masovnog egzodusa Albanaca, koji su, poput

svojih predaka-dardanaca, nastojali da se domognu

vrleti Prokletija, a odatle su mnogi bežali na

jug, put Skadra.12 Britanski parlamentarac,

pukovnik Ginis (Guinness) je, 14. marta 1919.

godine, skrenuo pažnju članova Donjeg doma na

srpske napade na Albance u oblasti Peći i

\akovice; reč je o oblastima koje su, istina,

dodeljene Crnoj Gori, 1913. godine, ali ih

Sloveni nikada nisu potčinili niti okupirali.

Ipak, nije pokrenuta nikakva istraga, a zlodela

su se nastavila. Zauzvrat, nastavilo se neumorno

gerilsko ratovanje protiv Srba i na Kosovu i u

Crnoj Gori. 13

U pismu uredniku časopisa "Nju Stejtsmen" izvesni

Kanington (Cunnington) piše o svojim iskustvima

u Skadru, u januaru 1919. godine, kada su Srbi i

Crnogorci pregazili Gusinje:

"Bio sam u to vreme u mestu [kutari, sa

zadatkom da ispitam 2.000 preživelih Albanaca

koji su pobegli iz Gusinja i da saznam od

njih šta se dogodilo. Ljudi koji su bili

vezani za postelju živi su spaljivani u

11.Isa Boljetinac i njegova porodica oti{li su u Podgoricu kako bi

pregovarali sa kraljem Nikolom. Izgleda da je tamo do{lo do sukoba

izme|u Albanaca i Crnogoraca i da su u tom sukobu Isa Boljetinac,

njegova porodica i trojica njegovih prijatelja ubijeni.

12 Hoover Institution Archives, C.W.Furlong Collection, Box 3:

Outcard no. 454. The Committee for the National Defence of Kosovo:

Letter to David Lloyd George (nije datirano, verovatno kraj zime ili

po~etak prole}a 1919). Banac, The National Question in Yugoslavia, p.

298.

13 Swire, Albania, p. 290.

77

svojim domovima, žene su napastvovane da bi

potom, u duhu srpske obesti, bile rasporene,

polivene benzinom i zapaljene; mala deca su

skupljana i bajonetima bacana u vatru.

Nedelju dana kasnije, srpsko-crnogorske snage

su uhapsile jednog britanskog oficira koji je

bio zvanično poslat da obavi istragu; prema

njemu su se ponašali krajnje nedostojno. Na

kraju je naš poslanik u Beogradu primorao

srpsku vladu da uputi izvinjenje. Oficir je

izvestio da su gradovi Gusinje, Plav i

\akovica bili uništeni, a da je većina

njihovog albanskog stanovništva nestala.14

U prilično slaboj odbrani srpskih akcija,

britanski novinar Henri Berlejn (Henry Baerlein),

koji je delovao kao savetnik beogradske vlade na

Pariskoj mirovnoj konferenciji, tvrdio je

sledeće:

"Albanci su u oblasti Skadra izvršili

nekoliko žestokih napada u decembru 1919. i u

januaru 1920. godine. Ti napadi su bili do te

mere uporni da je jugoslovenska vlada

odlučila da njena vojska mora da zauzme

defanzivne položaje koji bi jednom za svagda

stali na put tim neprestanim incidentima".15

Srpsko rukovodstvo je branilo svoj stav,

podvodeći sve poremećaje pod izdaju čiji je

osnovni cilj uništenje nove države, tako da se

snažna žandarmerijska represija i dalje

primenjivala protiv svih onih koji se nisu

slagali sa vladajućim režimom. Ova policija je

dovela do toga da je veliki broj Albanaca

zatražio izbegličko utočište na teritoriji

Albanije, čime su se uvećavale teškoće i problemi

inače slabe i nemoćne albanske vlade. U

međuvremenu je Hasan Priština, u to vreme

predsednik Debarskog ogranka Kosovskog odbora,

pisao britanskom Forin ofisu o "strahotama koje

us počinile srpske trupe nad albanskim civilnim

stanovništvom Kosova i Debra".16 Opisujući

14 The New Statesman, 22. januar 1921.

15 H. Baerlin, A Difficult Frontier, London, 1922, p. 32.

16 PRO, FO, 371/5725-96398, 7. February 1921.

78

događaje koji su usledili posle "ponovne srpske

okupacije Kosova", 1918. godine, Priština je

pisao: "Od 28. do 30. avgusta 1920. godine, u

debarskoj oblasti Ljum zapaljeno je 7.800

albanskih kuća; u tim požarima je stradalo 250

ljudi, a početkom decembra, u području Vučitrna,

na Kosovu, spaljeno je 250 kuća i tom prilikom je

život izgubilo 120 ljudi". Priština je

protestvovao i zbog toga što je vlada u Beogradu

ohrabrila "doseljavanje Kozaka iz armije generala

Vrangela u dreničko područje, tvrdeći, pritom, da

je dolazak Kozaka izazvao "neslaganje između

Albanaca i Slovena", čekajući Britance da

intervenišu kako bi se zaustavilo "uništenje

albanske rase i srpska okupacija albanskih

područja.17

Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca

Mirovnim ugovorima iz 1919-20. godine

podeljene su stare dinastičke imperije na ono što

su, navodno, bile nacionalne države; u suštini, u

tim državama su i dalje postojale velike

nacionalne manjine. Poražene sile Austrougarska,

Turska i Bugarska, ušle su u međuratno razdoblje

koje im je bilo veoma otežano onim što su one

doživljavale kao nametnuti mir, a nove države-

naslednice strahovale su od njihove odmazde u

pokušajima da se izmene mirovni sporazumi. Nova

jugoslovenska država, proglašena Krfskom

deklaracijom, u julu 1917. godine, tada je

zvanično uspostavljena kao "troimena nacija" -

Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Prema tome,

ona je suštinski definisana kao slovenska država,

a etničke, verske i jezičke razlike između

različitih činilaca velikog neslovenskog

stanovništva namerno su prenebregavane. Ustavna

monarhija je uspostavljena na osnovama opšteg

biračkog prava muškaraca, imala je 12 miliona

stanovnika, uključujući 400.000 Albanaca. Prema

popisu iz 1921. godine na osnovu albanskog jezika

kao maternjeg, od 436.929 stanovnika Kosova, njih

17 Ibid.

79

280.440, odnosno, 64,1%, bili su Albanci; od toga

su 72,6% bili muslimani, 26% pravoslavni i 1,4%

katolici.18 Ovi podaci iz popisa, međutim, nisu

pouzdani i pretpostavlja se da je albansko

stanovništvo moglo biti mnogobrojnije. Nova

kraljevina je trebalo da bude organizovana na

način koji je neposredno podsećao na predratnu

Srbiju; njome se vladalo iz Beograda i sistem

upravljanja je, zapravo, predstavljao proširenje

sistema srpske uprave. Srbi su sebe doživljavali

kao oslobodioce Južnih Slovena i time su

opravdavali svoju nameru da dominiraju potonjim

nacionalnim životom Južnih Slovena.

Posle dugotrajne rasprave o jugoslovensko-

italijanskoj granici, Britanija i Francuska su se

konačno složile da Italiji treba poveriti

kontrolu nad Istrom, Rijekom i Zadrom i mandat

nad centralnom Albanijom. Zauzvrat, Jugoslavija

će dobiti najveći deo severne Albanije,

uključujući Kosovo i dolinu Drima, dok Grčka

dobija delove južne Albanije. Pitanje albanske

granice se onda više nije otvaralo, sve do 1920.

godine, kada su Albanci zatražili da neutralna

Međunarodna komisija povuče liniju razgraničenja

izmedju severozapadne Makedonije i novoosnovane

Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, zbog

napetosti koja je tamo zavladala između dveju

zemalja. U komisiji imenovanoj za obavljanje tog

zadatka bili su britanski, francuski i

italijanski vojni predstavnici, a Japan se

odrekao svog prava da bude u njoj zastupljen.

Tehnički posao su obavile topografske ekipe

Jugoslavije i Albanije (Albanija je za ovaj posao

angažovala Italijane, jer nije imala sopstvene

topografe).19 Duž granice su, u pogodnim

razmacima, postavljani kameni-međaši.20

18.Popis stanovni{tva u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca,

Sarajevo, 1924.

19Giles, Boundary Work in the Balkans, p. 304.

20.Gr~ko-albanska granica na terenu je zavr{ena u decembru 1923.

godine. Posle zimskog prekida nastavljeni su radovi na severnoj

granici u maju 1924. godine, tako da je jugoslovensko-albanska

granica prakti~no zavr{ena tokom tog leta. Usled diplomatskih sporova

nisu doneti zaklju~ci jo{ ~itave dve godine. U leto 1925. godine,

zavr{eni su svi tehni~ki radovi na jugoslovensko-albanskoj granici,

80

Jugoslovenski ustav iz juna 1921. godine

temeljio se na rezultatima izbora iz 1920, tako

da su 94 mesta u Skupštini imali srpski

demokrati, 89 srpski radikali, 58 komunisti, 50

Hrvatska seljačka stranka, 27 slovenačke i

hrvatske klerikalne partije, 24 bosanski

muslimani, a 10 socijaldemokrati. Tako su novu

vladu formirali demokrati, dok je Hrvatska

seljačka stranka odlučila da ne učestvuje u

Skupštini. Komunisti su potpuno isključeni.21 Tako

je novi ustav odražavao otežnje srpskih

centrista, ali je bio neprihvatljiv za većinu

Hrvata, Slovenaca i komunista. Veliki deo

ovlašćenja prebačen je na kralja. Kao i u

predratnoj Srbiji, vlast je trebalo da bude

centralizovana u Beogradu i da uglavnom ostane u

rukama srpske političke elite. U pokušaju da se

stvori osećanje jugoslovenskog jedinstva, zemlja

je podeljena na devet banovina. Pritom su

napravljene granice za koje se želelo da oslabe

ili odagnaju tradicionalne lojalnosti, ali su u

suštini bile veštački i tendenciozno postavljene,

kako bi Srbi formirali većinu u šest banovina,

Hrvati u dvema, Slovenci u jednoj, a muslimani i

Albanci ni u jednoj.

U isto vreme, budućnost albanskog

stanovništva u jugoistočnoj Evropi čvrsto su

zapečatili državnici koji su predstavljali

evropske sile, jer mnogi od njih nisu ništa ni

znali o balkanskim pitanjima. Dok su moćna

jugoslovenska, italijanska i grčka propaganda

nastojale da utiču ishod, zabrinutost Albanaca

za budućnost njihove novostvorene države jedva da

je privukla ičiju pažnju. Njih su neprestano

ignorisali iz dva glavna razloga. Prvo, zbog

uloge koju je Srbija odigrala u I svetskom ratu,

sile Antnte su blagonaklono gledale na njene

pretenzije prema Kosovu. Tokom I svetskog rata

ali kona~ni dokumenti nisu potpisani, tako da je komisija postojala

do avgusta 1926. godine.

21 Komunisti~ka partija Jugoslavije (KPJ) osnovana 1919. godine, spajanjem

socijaldemokratskih partija koje su postojale pre 1914. godine. Kao i u

drugim evropskim zemljama, ”levi” elementi su se 1919. godine izdvojili i

formirali KPJ kao sekciju Komunisti~ke internacionale. Godine 1920. na

izborima KPJ je dobila 12,3% glasova i 13,8% izabranih predstavnika.

81

Srbija je izgubila jednu petinu stanovništva.

Sile Antante su bile uverene da bi Srbiju trebalo

nagraditi za taj njen heroizam i žrtve. U junu

1918. godine, nekoliko meseci pre kraja rata,

Sjedinjene Američke Države su priznale godišnjicu

Kosovske bitke kao dan posebnog sećanja na Srbiju

i sve druge potlačene narode koji su se borili u

I svetskom ratu. Značaj Kosova bio je tema

bezbrojnih verskih službi, predavanja i govora

širom Sjedinjenih Država. U specijalnoj

memorijalnoj službi, održanoj u njujorškoj

katedrali Svetog Jovana Bogoslova, velečasni

Hauard S. Robins (Howard C. Robbins) uporedio je

Srbiju sa narodom izrailjskim, rekavši da Srbija

"mnogo duže od Izraela strpljivo podnosi svoje

patnje ulivajući nadu koja je plamtela pet

vekova”.22

Srbija je, isto tako, postala miljenica

britanske i francuske javnosti.23 U Velikoj

Britaniji je, 1916. godine, održan pomen u slavu

godišnjice Kosovske bitke. U Londonu je otvorena

prodavnica u kojoj se mogla naći literatura o

Srbiji, a nju su izdavačke kuće štampale u

desetinama hiljada primeraka, informacije su

naširoko razglašene i preko drugih sredstava,

uključujući i filmove. Afiši napravljeni po

slici "Junačka Srbija" iz Panča (Punch) mogli su

se videti širom zemlje. ^ak se i u nekim

pozorištima svirala srpska nacionalna himna.24

Tako su Srbi bili u povoljnom položaju da mogu da

tvrde kako im je Kosovo potrebno za

uspostavljanje vlastitog kulturnog identiteta

posle stravičnih žrtava i stradanja koje je

njihova nacija pretrpela u ratu, i to su veoma

uspešno i činili. Posle proglašenja kraljevine,

Srbi su, prvi put u svojoj istoriji, živeli

unutar jedne jedinstvene države, za koju su

smatrali da imaju pravo da rukovode njome posle

strašnih ratnih žrtava. Albanci su, s druge

22 T.A. Emmert, “The Kosovo Legacy”, Srbian Studies, vol.5, no. 2, 1989,

p.22.

23 Englezi, baba i deda autorke ove knjige, dr`ali su srpsku zastavu u maloj

vazni na polici u svojoj londonskoj kuhinji sve do 70-ih godina, kada su

preminuli.

24 Ibid., p.21.

82

strane, imali velike teškoće da se prilagode

novoj situaciji, u kojoj su njima vladali

pripadnici dojučerašnjeg nižeg sloja. Na Balkanu

je osam godina neprestano vođen rat i za to vreme

su se produbile nove i stare mržnje između Srba i

Albanaca. Osećanje straha, ogorčenosti i izdaje

sada je preovladavalo u albanskim selima na

Kosovu. Neposredno posle uspostavljanja

Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca zatvorena su

albanska filantropska i kulturna društva, kao i

sve albanske škole.

Dok su se žestoki pogranični okršaji

nastavljali, evropski listovi su objavljivali

vesti o tome da srpske snage napreduju i preko

granice iz 1913. godine. Obri Herbert (Aubrey),

bivši pukovnik britanske vojske, koji je vodio

kampanju u ime Albanaca, ovako je opisao

situaciju u Albaniji u februaru 1921. godine:

"Na severu su jugoslovenske snage uništile

više od 120 sela; izbeglice iz tih sela žive

u potpunoj nemaštini i albanska vlada, uprkos

svojim ograičenim sredstvima, nastoji da im

olakša nevolje. Ti nesrećni ljudi žive u

užasnoj bedi i preti im skora smrt od

gladi”.25

U julu 1921. godine, kosovski Albanci su

uputili peticiju Društvu naroda, tražeći da im se

omogući ujedinjenje sa Albanijom. U tom dokumentu

su na 72 strane opisana srpska zlodela, a pritom

je navedeno ime i adresa svake žrtve. Tu je iznet

podatak da je u kosovskom vilajetu, od 1918.

godine, ubijeno 12. 371 lice, dok je njih 22.000

zatočeno.26 U birokratskom odgovoru koji je

Anketna komisija Društva naroda za pogranične

sporove dala posle obilaska jugoslovensko-

albanske granice, navedeno je da su obe strane

počinile nevažne i nenamerne povrede

"demarkacione zone" zbog nepreciznih mapa i

pogrešno protumačenih naređenja, ali da izgleda

kako su i jugoslovenske i albanske vlasti veoma

voljne da izbegnu takve povrede. Osim toga,

25 New Statesman, 5 February 1921.

26 Swire, Albania, p. 291.

83

članovi Komisije su predložili da se formira

zajednička jugoslovensko-albanska vojna komisija

koja bi se bavila svim daljim incidentima u zoni,

i na to su obe strane smesta pristale. Otvoreno

ratovanje - sem puškaranja - između Albanaca i

Jugoslovena je na taj način okončano. Početkom

marta, Jugoslavija je zvanično priznala albansku

vladu i imenovala je poslanika u Tirani.27

Kačački pokret

Nove srpske vlasti su pokušale da konsoliduju

svoju izrazito nepopularnu upravu na Kosovu, ali

im je bilo jako teško da razoružaju albansko

stanovništvo čiji je rastući otpor, sada uz

aktivnu podršku Italije, postao poznat kao

kačački pokret.28 Osnovni cilj ovog pokreta, koji

je predstavljao veliku prepreku naporima za

stabilizaciju nove političke situacije, bio je da

se ubedi međunarodna zajednica da pristane na to

da Albanija anektira Kosovo. Vodeći koordinator

kačačkog pokreta (kačak znači prognanik, otpadnik

od zakona i vodi poreklo od turske reči kačmak,

koja označava onoga koji je u bekstvu i koji se

krije) bio je kosovski odbor koji je osnovao

svoje ogranke u svakom gradu Pokrajine. Neke

vrlo dramatične kačačke akcije zahvatile su sva

područja u kojima se nalaze albanska naselja, od

mesta Tuzi, u Crnoj Gori, do Debra u zapadnoj

Makedoniji; takve akcije su organizovane u prvih

pet posleratnih godina.

Pripadnici kačačkog pokreta uglavnom su bili

albanski emigranti sa Kosova, i Srbi su o njemu

govori kao o otpadničkoj organizaciji, dok su ga

Albanci doživljavali kao nacionalno-oslobodilački

pokret. U suštini, kačački pokret je imao

elemente i jednog i drugog. Otpadnici od zakona

su krenuli u brda i odatle vodili gerilski rat

protiv vlasti, ne samo terorisanjem lokalnih

predstavnika vlasti, već i krađom stoke od

27 Ibid., p. 384.

28 Detaljniji prikaz Ka~a~kog pokreta na}i }ete u knjizi autora L. Rushtija,

Levizja Kacake Ne Kosovo (1918-1928), Pristina, 1981, and Hajredin Hoxha,

’Proces nacionalne afirmacije albanske narodnosti u Jugoslaviji’, Casopis

za kritiko znanosti, Ljubljana, 51, 52/1982.

84

doseljenika, i to u masovnim razmerama. Nkoliko

nezavisnih bandi koje su napadale i pljačkale

udaljena i slabo zaštićena područja duž granice,

delovalo je u isto vreme, izbegavajući, isto

tako, plaćanje poreza i služenje vojnog roka.

Godine 1921., proglašena je amnestija za sve

zločine osim ubistva; ona je, međutim, donela

samo delimično uspela, jer su se prognanici

predavali neposredno pre no što bi nastupila

zima, a uproleće su se opet vraćali u šume,

sledeći na taj način tradicionalnu hajdučiju.

Mnogi kačački vođi zaista su bili pljačkaši u

hajdučkog manira tradicionalnih, narodnih junaka

iz p usmenog predanja. Najveći i

najproslavljeniji kačački vođ bio je Azem Bejta

(1889-1924), koji je svoju rodnu Drenicu, okrug u

centru Kosova, tokom ranih 20-ih godina, držao u

stanju neprekidne pobune. Bejta i njegova žena

[ote, koja je krila da je žensko preuzevši muško

ime (]erim) da ne bi povredila patrijarhalne

narodne običaje, bili su vođe snažnog pokreta

koji je, samo krajem 1918. godine, brojao oko

2.000 boraca i još 100.000 pristaša.29 Po savetu

Bajrama Cura i Hasana Prištine, Bejta je pozivao

Albance da ne plaćaju poreze i da odbiju da služe

vojni rok, dok god su im uskraćena prava. Prema

srpskim izvorima, ovaj njegov poziv je naišao na

masovni odgovor: "Kačaci su nicali kao pečurke.

^im neko bude prijavljen sudu, ili osuđen da

plati kaznu, pridružuje se kačacima; to se isto

događa kada ga regrutuju".30

Ispostavilo se da je Bejtin otpor, koliko god

da je bio prihvaćen u narodu, zaustavljen ne

toliko vladinom represijom, već sebičnom poltikom

Ahmeta Zoga i albanskih konzervativaca. Italija

je tada postala glavni suparnik Jugoslavije u

Albaniji. Godine 1922., Zogu, tadašnji ministar

unutrašnjih poslova Albanije, poznat kao

protivnik kačaka, počeo je da razoružava plemena

u brdskim područjima na severu Albanije i unutar

neutralne pogranične zone ka Jugoslaviji, gde su,

posebno u Juniku, kačaci i Bejta imali svoje

29 Banac, The National Question in Yugoslavia, p. 303.

30 Ibid, p. 302.

85

baze. U martu 1922. godine, Bajram Curi, Hasan

Priština i Elez Jusufi, još jedan važan kačački

vođ, pokušali su da svrgnu vladu u Tirani, ali im

to nije pošlo za rukom. U januaru 1923. godine,

ubrzo pošto je Ahmet Zogu postao albanski

premijer, Curi i Priština su još jednom

bezuspešno pokušali da ga svrgnu, bez obzira na

to što je u poduhvatu učestvovalo i 500 kačaka sa

Kosova. Između tih dveju oružanih pobuna, Zog je

sklopio tajni sporazum sa Beogradom, obećavši,

između ostalog, da će preduzeti mere koje će

dokrajčiti Cura, Prištinu i kačake. Treći pokušaj

Bajrama Cura, po uzoru na atentat na Avnija

Rusemija, izveden pod Zogovim uticajem (Rusemi je

čovek koji je u atentatu ubio Esad Pašu

Toptamija) bio je deo junske revolucije 1924.

godine; tom revolucijom na vlast je došla

nacionalistička i progresivna vlada Fana Nolija.

Azem Bejta i glavnina njegovih snaga od 1.000

kačaka izdati su jugoslovenskim žandarmima na

samom kraju nemira koji su doveli do promene

režima. Bejta je pao 15. jula, a Zogu se, 24.

decembra, vratio na vlast, na čelu režima koji je

uživao podršku Beograda. On je brzo rasturio

Kosovski odbor, organizovao je da Zia Debra bude

ubijen "u pokušaju bekstva", poslao je žandarme

da ubiju Bajrama Cura i razbio je i raspršio

ostale vođe kosovskih Albanaca. Devet godina

kasnije, 1933., njegovi agenti su u Grčkoj ubili

Hasana Prištinu.31 Zogu je sebe proglasio kraljem

Albanije, 1928. godine, i otad je usredsredio sve

svoje snage na to da ostane na vlasti,

prepuštajući Albance na Kosovu na milost i

nemilost sudbini. Tako su se izjalovile nade da

će Tirana pružiti pomoć borbi kosovskih Albanaca

za ujedinjenje sa Albanijom; od tada pa do danas

ta situacija se nije menjala i to je uobičajeno

ponašanje svih vlada u Tirani.

Zbog ogromne podrške koju su pružili kačačkom

pokretu, Albanci su u očima nove jugoslovenske

kraljevine izazivali najveću sumnjičavost i na

njih se gledalo kao na subverzivni element koji

31 Ibid., p. 305.

86

će, prvom prilikom, dići pobunu. U isto vreme,

započela je grozičava aktivnost u onom izolovanom

delu Metohije, na jednu milju udaljenosti od

Peći, u kojoj je sve vrvelo od života, gde je

skup crkava činio sedište Pećke patrijaršije. Na

Patrijaršiju, praktično, niko nije obraćao

pažnju, otkako su je Turci napustili, ali je

tada, 1924. godine, ponovo ovenčana slavom, kao

prva patrijaršija u novoj Jugoslaviji. U isto

vreme, srpske vlasti su pojačale represivne mere

prema kačacima tako što su držale na okupu mnoge

proširene porodice koje su brojale i do 50

članova; pritvarale su ih i pretile im smrću, sve

dok se njihovi "odmetnuti rodjaci" ne predaju.

Ovaj metod je verovatno bio jedini koji je

kačake mogao baciti na kolena i pokazalo se da je

izuzetno delotvoran, budući da su te male i veoma

pokretne jedinice, koje su uživale tako ogromnu

podršku naroda, mogle lako da se izgube u

planinama posle okršaja sa policijom ili vojskom.

Po rečima jednog očevica, selo Dubnica, u

vučitrnskom okrugu opkoljeno je ,10. februara

1924. godine, po naredbi prefekta Lukića i

komandanta Petrovića, da bi potom bilo zapaljeno,

tako da su svi stanovnici živi izgoreli.

@andarmisu, u stvari, želeli da zarobe pljačkaša,

Mehmeta Konija, ali im je on pobegao. Vlasti su

smatrale odgovornima za to, ne samo rođake

Mehmeta Konija, koji su svi izmasakrirani, već i

čitavo selo. U tom požaru poginulo je 25 ljudi,

uglavnom žena, dece, mlađe od 10 godina i

muškaraca starijih od 50 godina.32

Kačački pokret je počeo da se osipa 1924.

godine, kada je, posle hapšenja Azema Bejte,

jedna od liberalnijih vlada u Beogradu donela

odluku o opštoj amnestiji koja je obuhvatala i

počinioce težih zločina. Ta amnestija i

poboljšani odnosi sa Albanijom pomogli su da

zamre kačački pokret, koji je, uprkos tome što je

nemilosrdno gušen, poslužio kao sredstvo za

snaženje rastućeg osećanja nacionalne svesti među

kosovskim Albancima. On je još uvek postojao u

32 PRO, FO, WO 204/9463 196888.

87

vidu malih enklava otpora, negde do kraja 20-ih

godina. Tada se već albansko (i tursko)

stanovništvo Kosova moralo pomiriti sa činjenicom

da živi u državi u kojoj, umesto da ima onaj

povlašćeni status koji je uživalo pod

osmanlijskom vlašću, ima samo građansku

jednakost, koja je ranije bila rezervisana za

neverničku, hrišćansku raju.