6 naci Özsoy

ANEMONMu Alparslan niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi

ISSN: 2147-7655

Cilt:2 Say:2 Aralk: 2014

Y

85

lk Dnem Tasavvuf klTrnDe Horasan melml ve anaDoluDa Br melm karakTer: ZemBlfro

kHorasan melamIs anD a melamI CHaraCTer In anaTolIa In THe fIrsT PerIoD of sufI CulTure: ZemBIlfrosH

naci ZsoY*

zet

Bu almada, Horasan Melamlii, geliimi, stadlar, prensipleri aratrlacak. mam Gazlnin melm tavr, sflere ynelik eletirileri irdelenecek. Horasan Melam dnce-sinin Anadoluyu nasl etkiledii incelenecek. Ayrca Zembilfro karakterinin Horasan Me-lamliinden nasl etkilenmi olabilecei ve aralarndaki benzerlikler ortaya konulacaktr.

anahtar kelimeler: Zhd, Tasavvuf, Melm, Horasan Melmlii, mam Gazl, Zembilfro.

abstract

In this study, Khorasan Melamis, its evolution, its masters and principles will be inves-tigated. Imam Ghazalis Melami attitude and his criticism against the sufis will be analyzed. It wil be examined how the idea of Khorasan Melamis affected the Anatolia. And also It will be put forth how the Zembilfrosh character could be affected from Khorasan Melams and similarities between them.

keywords: Asceticism, Sufism, Melami, Khorasan Dervishes, Ghazali, Zembilfrosh.

Giri

Tasavvuf ilmini incelediimizde merkezlerin, stadlarn, retilerin ve tasavvufi te-rimlerin ekillenmesinin Asr- Saadetten daha sonraki dnemlerde olutuunu grmek-teyiz. Asr- Saadette daha ziyade Zhd hali olarak bilinen tasavvuf, zaman ierisinde sistemlemi, Tasavvuf adn almtr. Zirvesini Melmlikte yaam olan bu manevi ol-gunluk, bir sf ekol olarak deil, bilakis cmertlik ve ftvvet gibi sosyal ilkelerle rl-m, samimi bir ekilde kendini kontrol, nefis muhasebesi ve bunun kapsamnda olan, ancak d grnte dier insanlardan ayrlmay salayacak herhangi bir nian ya da

* r. Gr., Mu Alparslan niversitesi, slami limler Fakltesi, Tasavvuf A.B.D., [email protected]

zsoy, N. Anemon M Sosyal Bilimler Dergisi. 2(2) 2014.

Y

86

slam eriatna sk ball ifade eden manevi stnl artracak Btni bir iddiann bulunmad bir sistem olarak karmza kmaktadr. lk olarak Horasanda yaygnlaan bu dnce daha sonralar eitli halklar ve kltrler ile birleerek Anadolunun ilerine kadar ilerlemi ve ayn heyecan ile onlar etkilemeye devam etmitir.

Melmet; Bir insan iinde bulunduu rezil duruma nispet ederek knamak, aypla-mak, azarlamak, serzenite bulunmak, rsvalk anlamna gelen levm1 kknden tremi mastar bir kelime olup, melmet ise knanmaya konu olan demektir. Tasavvuf stlahnda ise yaygn olarak yaplan tarif yledir; yi ve olumlu ynleri saklayp, knanmaya konu olacak ynleri aa kararak yalnz Allah karsnda gerekletirilen anmay esas al-mak, riyadan, gsteriten, hretten kanmaktr. Ancak melmet dncesi bir sf ekol olarak deil, cmertlik ve ftvvet gibi sosyal ilkelerle rlen, gerekten kendini kontrol ve nefis muhasebesini, grnte farkl grnmeyi salayacak herhangi bir belirteci ya da slam eriatna sk ball ifade eden manevi stnl artracak bir iddiann ve gsteriin terkini gerekli klan bir dnce olarak karmza kar. 2

I. Tarihsel olarak melmliin analizi

a. melmliin Doduu Yer ve Horasan mektebi

Horasan diyar olarak bilinen blgede pek ok tasavvufi ekoln kurucusunun yetiti-i, Anadolunun slamlamasnda etkin rol oynadklar grlmektedir. zellikle Horasan, tasavvuf tarihinde etkin bir yere sahiptir. brahim b. Ethem (. 809), Fudayl b. yd (. 802) akk Belh (. 809) bu blgede yetien ilk zahid kiiler olarak karmza kmak-tadr. Daha sonralar Niabur ekol ile birlikte melmet ve ftvvet konularna arlk veren bu ekol, tasavvufta makam olarak kabul edilen durumlar hal olarak savunarak Badat ekolnden ayrlmtr. Maruf Kerh (. 815) marifatullah kavramn zhdn esas yapm ve manevi eitimde mrid edinme iini gelitirmitir. 3

b. niabur mektebi ve Birinci Devre melmler

Thir hanedanl dneminde (820-870) Niabur, hanedanln ynetim merkezi ve Horasann bakentiydi. 9.yydan itibaren Niaburun huzuru, mezhep taassuplar ve dini atmalar nedeni ile bozulmaya balamt. Badat Bveyhlerin eline geince (945), 11.yy ortalarnda ehl-i snnetin en nemli merkezi haline gelmiti. Haneflik ve filik arasnda dnemin en youn atmalar bu civarda cereyan ediyordu. Bu iki mezhep d-ndakiler ise aznlk durumunda olduu iin olumsuzluklardan ok fazla etkilenmemi-lerdir. 4

1 Mfredt, s. 1347.2 Sviri, Sara, lk Dnem Tasavvuf Kltrnde Melmetiyye Hareketi ve Hakm Tirmz, . Salih ift.3 Ylmaz, a.g.e., s. 107.4 el-Mukaddis, Muhammed ibn Ahmed, Ahsenul Teksim f mrifetil-eklim, ed. M.J. De Goeje, Leiden: E.J.

Brill 1906, s. 326.

lk Dnem Tasavvuf Kltrnde Horasan Melml ve Anadoluda Bir Melm Karakter: Zemblfro

Y

87

Hicri ikinci asrda Horasandan sonra, Niabur mektebinin hicri nc asr ve sonra-snda melmet ve ftvvet5 anlay ile ne ktn grmekteyiz. Bu dnemin mehurlar Byezid Bistm, Yahy b. Muz Rz, Eb Hafs Haddd ve Hamdn el-Kassrdr.6 Eb Osman el-Hrde (. 915) Niaburda gelien bu ekoln nclerindendir.

Byezid Bistm ve talebesi Yahy b. Muz sekri7 esas alan tasavvuf gre sahip olduklar halde, Badat ekol temsilcisi Cneyd sahv8 ve temkinden yana olmulardr. Ebu Hafs el-Haddd ise ftvvetin szle deil fiil ile gerekleeceini sylemitir.

Hamdn el-Kassr (. 884) ile ortaya kan melmet fikri ise dejenere olan zhd ve tasavvuf hareketine bir tepki olarak gelimitir. Melmiler, tasavvuf anlayta fazlaca n plana kartlan dini ve itimai merasimlere ve abartlan ritellere kar bir tepki olutur-mulardr. Ayrca bir Melm, zemm ve levm kelimelerini kulland kadar sen ve medih kelimelerinden kullanmamaktadr.

Melmlere gre insan btn fiillerini kendi gznde riy, hallerini de kuru bir dava grmedike gerek bir sf olamazlar.9 lk devirlerde mereb olarak kan Melmlik daha sonralar bir tarikata dnm10 ve Anadoluda Hac Bayram Velnin (. 1429) hali-felerinden mer Sikkn, Bayrmye Melmliini kurarak kinci Dnem Melmliin ilk tarkatleme srecini balatan kii olmutur.11 Muhammed Nrl-Arab (. 1887) ise nc Dnem Melamilii eklinde tanmlanan dnemin ncs kabul edilmektedir. Muhammed Nrl-Arab eitli sf statlarndan ders alm olan ve hayatnn byk ksmn Anadolu ve Rumeli topraklarnda geiren bir melm ahsiyettir. 12

II. nde Gelen Horasan melmleri

a. Hamdn el-kassr

Baba ad Ahmettir. Niaburda dodu ve yine orada ld (. 885). Melmliin ku-rucusudur. Mezhep olarak Serv mezhebi mensubu bir fakihtir.13 Nefsimi, Firavunun nefsine tafdl etmem, nk ikiside nefistir. Fakat gnlm Firavunun gnlne tafdl ede-5 Ftvvet; Bakasn kendisine tercih etmek, engin bir mrvvete sahip olmak demektir. Tasavvuf erbab

Kuranda Enbiya Suresi 21/60da geen fet kelimesini ftvvetin esas olarak saymtr. (Bk. Ylmaz, Hasan Kamil, Tasavvuf Meseleleri, Erkam Yaynlar, stanbul 2004, s. 70.)

6 Ylmaz, a.g.e., s. 110.7 Sekr; sarholuk ve kendinden geme halidir. Genellikle vecd ehlinin sfat olarak bilinir. Salikin cemal tecellisini

temaas srasnda meydana gelir. (Bk. Ylmaz, Hasan Kamil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatler, Ensar Yaynlar, stanbul 2012, s. 314.)

8 Sahv; Sekrin zdd olarak, manevi sarholuktan aylmak, temkin, huzur ve uur halinde bulunmaktr. (Bk. Ylmaz, a.g.e., s. 314.)

9 Ylmaz, Hasan Kamil, Tasavvuf Meseleleri, Erkam Yaynlar, stanbul 1997, s. 74.10 Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatler, s. 112-113.11 Algar, Hamid; The Hamzaviyye: A Daviant Movement in Bosnian Sufism Islamic Studies, slmbad 1997, c.

36, Say 2-3, s. 243-261.12 The Hamzaviyye: A Daviant Movement in Bosnian Sufism, s. 243-261.13 ztrk, a.g.e., s. 126.


Y

88

rim.14 sz mehurdur. Bu szlerle Hamdnun nefsine kar tutumu akla kavuur. O, bu tavr ile Kurann u buyruuna itenlikle baldr:

Gerek u ki, biz emanetleri gklere, yere ve dalara sunduk da onlar bunu yklen-mekten kandlar ve ondan korkuya kapldlar; onu insan yklendi. nk o, ok zalim, ok cahildir. 15

Hamdn el-Kassrn, zahire yansyan btn manev iaretlerin gizlenmesi gerektii hususundaki tavr ve srar, pek ok tasavvuf menkbelerine rnek tekil etmitir. Ayn zamanda cehr zikri eletiren ifadeleri de mevcuttur. Nitekim kendisine oka zikreden bir eyhten bahsedildiinde:

Mamafih o her zaman dncesizdir demi, oradalakiler ise:

Fakat o kii, Allahn kendisine bahettii sesli zikretme yeteneinden dolay Ona mteekkir olmasn m? diye sorduklarnda Hamdn:

Sesli zikretmekten dolay kalp dncesizlemeye baladnda kendisine verilen mhleti grmeye o kul zorunlu deil midir? diyerek cevap vermitir. te bu bilgiler nda onun nasl bir melm dnceye sahip olduunu kolayca grebilmekteyiz.

b. eb Hafs el-Haddd

Asl ismi, Amr bin Seleme en-Nibrdir. Eb Hafs knyesi ile mehurdur. Kendisi demircilik meslei ile urat iin Haddd lakab ile anlmtr. 883 senesinde Nia-bur da vefat etmitir.

Eb Hafs Haddd, Ubeydullah bin Mehd Ebyurd ve Ali en-Nasrabdnin sohbetin-de bulunup, feyz ald. Ahmed bin Hadreveyh el-Belh ile arkadalk etti. Eb Hafs hacca giderken sekiz arkadayla birlikte Badata uram, Cneyd-i Badd ile grm ve burada bir yl kalmtr. Slem Risletl-Melmetiyyesinde Eb Hafsn zellikle ftvvet konusundaki fikirleriyle Badat sflerini kendisine hayran braktn belirtir ve kendisini melmet ehlinin temsilcilerinden sayar; ayn mellif Ftvvet adl rislesinde de onun ftvvete dair grlerini aktarr. Eb Hafsa gre ftvvet fedakrlk, cmertlik, dierkmlk, nefse hkimiyet, tahamml ve faaliyet gibi unsurlar ierir. Ftvvet lf deil i ve faaliyettir sz Badatl sfler tarafndan ok beenilmi, ftvveti insafl olmak fakat insaf beklememektir eklinde tarif etmesi Cneyd-i Baddnin houna gitmitir.

Eb Hafs Melm eilime sahip bir karakterdir. Mmkn olduu kadar tannmamak gerektiine inanr. Nefis hakknda karamsar olup, nefsini tanyan kimsenin ifrat ve tef-ritten korunabilecei grndedir. Nefsin hevsna muhalefet etmeyi kurtulu olarak

14 ztrk, a.g.e., s. 127-128.15 Ahzb, 33/72.


Y

89

grr. Hz. Yusuf Kuranda: Ben nefsimi temize karmam 16 demiken, nsanolu nefsinden nasl raz olur! der. Bu yzden semdan pek holanmaz. Rabbine ibadet eden insann ihlstan uzaklaarak kendisini rab yerine koyabileceinden endie etmektedir.

Bir Melm; iin dtan daha iyi olmas lzm geldii grnde olduu halde Eb Hafs ile d, zle sz arasnda bir uygunluk bulunmas gerektiine syler, dtaki edep gzelliini i gzelliinin bir delili sayar, bu sebeple d grnte edebe nem verir. Tasavvufun da edepten ibaret olduunu dnmektedir. ah bni c el-Kirmn ve Eb Osman el-Hr talebelerinin nde gelenlerindendir.17

Eb Hafs el-Haddd ile ilgili olarak talebesi Eb Osman el-Hr yle bir hatrasn anlatr: Eb Bekr-i Hanefnin evindeydim. Hocam Eb Hafs- Haddd da oradayd. Arkadalar bir dostumuzdan bahsettiler. Ben; Keke, o da burada olsayd! dedim. Eb Hafs; Kt, kalem olsayd. Ona gelmesi iin mektup yazardk. buyurunca, ben; Bu-rada var. dedim. Eb Hafs- Haddd; Fakat ev sahibi arya gitti. Eer orada ldyse, bunlar vrislerinin olur, byle olunca onlara yaz yazlmaz. buyurdu. O kalem kd kullanmad. diyerek onun ahlak hakknda bizi aydnlatr.

c. eb osman el-Hr

Babasnn ad smaildir. Reyde domutur. Yahy b. Muaz ve Eb Hafs el-Hadddn sohbetlerine katlm ve talebesi olmutur. 910 ylnda Niaburda lmtr. ehvet ve hevesine uyduun mddete hapistesin. Onlarn boyunduruundan kurtulunca hr ola-caksn diyerek nefisle mcadele hususunda ehvetle mcadelenin nemini anlatmtr. 18

Eb Osman el-Hr yaklak olarak 883 ylndan 910 ylna kadar Niabur ekolnn en nemli eyhidir. lk zamanlar ah c Kirmnye mrd oldu. Bir seyahat esnasnda Eb Hafs el-Haddd ile karlat ve ondan derinden etkilendi. Gnlnde iki eyh arasn-da kaldn fark eden Eb Hafs, ah cdan bu mrdini unutmasn istedi. Bylece Eb Osman, Eb Hafsn en yakn mrdi ve ileride halfesi oldu. 19

Eb Osman el-Hr mrdlerini, eyhi olan Eb Hafs el-Haddd ile Hamdn el-Kas-srn sistemi arasnda bir yntemle eitmitir. Mrdler bir taraftan faziletli ameller ye-rine getirsin diye tevik edilirken, dier taraftan gurur ve kibirlerini kontrol altna almak iin mcahede ile yaptklarndan dolay nefislerini knamlar ve bylece Melm dn-celerini srekli diri tutmulardr.

d. mam Gazl

slam dnyasnda ok nemli bir yeri olan mam Gazl 1058 ylnda Horasann Tus

16 Yusuf, 12/5317 TDV slam Ansiklopedisi, Eb Hafs el-Haddd md., Trkiye Diyanet Vakf, stanbul 2011. 18 ztrk, a.g.e., s. 127-128.19 Hucviri, Keful-Mahcb, t. R.A. Nicholson, London, Luzac& Co. 1936, s. 132-134.


Y

90

ehrinde domutur. lkrenimini Tusta Ahmed bin Muhammed er-Rezeknden al-m, daha sonra Crcan ehrine giderek Eb Nasr el-smailden eitim grm daha sonra 28 yana kadar Niabur Nizamiye Medresesinde renim grm, itikad dnce olarak Ebu Hasan Eariden ve ameli gr olarak ise afiden etkilenmitir. 1091 yln-da Badattaki Nizamiye Medresesinin Ba Mderrisliine getirildi. Ksa srede n ve saygnlk kazand. Ancak bir mddet sonra manevi bir bunalmn iine girdi. Yakn hak-knda dt bu bunalma are bulmak ve kendisi ile mcahede etmek iin hac bahanesi ile medresedeki grevini brakarak 1095 ylnda Badattan ayrld ve ama gitti. am da iki yl kaldktan sonra 1097 ylnda Hacca gitti. Hacc sonras ama dnd ve buradan Badat yoluyla Tusa geti. lim ve hal olarak tasavvuf alannda ilerledi. Badattan ayr-lndan on bir yl sonra 1106 ylnda Nizamlmlkn olu Fahrlmlkn ricas zerine Niabur Nizamiye Medresesinde eitim vermeye tekrar balad. Buradan ksa sre sonra Tusa dnerek yaptrd tekkede mritleriyle birlikte sf eitim ve yaam srd. mam Gazl 1111 ylnda doum yeri olan rann Tus ehrinde vefat etti.

mam Gazlnin yaad dnemde slam leminde siyasi ve fikri ok byk bir kar-maa hkimdi. Badatta Abbasi halifelerinin gc zayflamasna karn Byk Seluk-lu Devletinin snrlar geniliyor ve nfusu artyordu. Melikahn veziri Nizamlmlk sava meydanlarnda zaferler kazanyor, ilim meclisleri ve medreseler ayordu. Bu d-nemde Msr tahtnda i-Ftm hanedan vard. Avrupada ise Endls Emevi Devleti gerilemekte idi.

mam Gazl tasavvuf tarihimizde ok nemli bir yere sahiptir. Onun sistematize ettii ehlisnnet tasavvufu bir nevi messeselemi ve kendisinden sonra tasavvuf tarikatleme eklinde kendini gstermeye balamtr.20 Uzun bir uzlet hayatndan sonra el-Hallde ettii konudaki yemin (Padiahlarn huzuruna gitmemek, onlarn hediye ve ihsanla-rn kabul etmemek, hi kimse ile mnakaa ve mnazara etmemek) 21 onun devlete ve ynetimine temkin ile yaklatn gsterir, ancak ders verme konusu bu gruba girmez. O mrnn sonuna kadar ders vermeye devam etmitir. Ancak derslerini devletin medrese kurmad ve finanse etmedii yerlerde vermitir.22 Tbernda bir zviye ve bir hangh in etmi, hibir talebesinden para talep etmeden buray idare etmitir. Ona gre hocalar Hz. Peygamberi takip etmeli ve verdikleri dersler iin cret talep etmemelidirler. 23

mam Gazlnin en nemli konulardan biri olarak sflerin dt hatalarla ilgi-li grleri olduka nemlidir. Tasavvufun znden uzak olduu halde sflik iddiasn-da olan kiilerin yanlg noktalar detayl bir ekilde anlatmaktan ekinmemitir. mam Gazl, hyu Ulmid-din isimli tasavvuf kaynak eserinin gurur bahsinde aldan iin-

20 Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatler, s. 126.21 El-Munkizu mined-Dall, s. 10.22 Griffel, Frank, Gazlnin Felsef Kelm, . brahim Halil lger, Klasik Yaynlar, stanbul 2012, s. 93.23 Gazlnin Felsef Kelm, s. 94.


Y

91

de olanlar limler, bidler, mutasavvife ve servet sahipleri eklinde drt gruba ayrmtr. Ayrca el-Kef vet-Tebyn f urril-Halki Ecman adl eseri, aldan iinde olan sf-lere bir eit manifestosudur. mam Gazlnin bu tavrlar, bizlere onun Horasan melm dncesinin etkisinde ve devam niteliinde izlenimi vermektedir.

III. sflere melm manifestolar: hyu ulmid-Dinde kitbu zemmil-urr Blm ve el-kef vet-Tebyin fi urril-Halki ecman kitab

mam Gazl eserlerinde, gerek kendisinden nce yaayan gerekse ada olan sf-lerin yanl fikir ve tutumlar ile ilgili nemli eletirilerde bulunmutur. Kendisi, tasavvuf hakknda, hakikate eriebilecek tek topluluk 24 olarak dncelerini delilleri ile anlatarak ona meruiyet kazandran, tasavvufa metodolojik bir format getirerek onun gelimesinde ve yaygnlamasnda son derece nemli rol oynayan bir limdir. mam Gazl, kendisin-den sonra tasavvufu, ehlisnnet izgisinde kalarak dier slami ilimler iinde hak ettii yere getirmi, ifrata kaan tasavvuf grleri eletirmesi ile de zhir ulemnn kendisine sayg duymasna sebep olmutur. 25

mam Gazlnin yaad dneme baktmzda onlarn pek ok muhteem mutasavvf ahsiyetin miras zerinde olduklarn gzlemleyebiliriz. Mesela; Ebul-Ksm Crcn (. 1058) bu devirde yetien nemli sflerdendir. Kueyr (. 1072) ve Kefl-Mah-cb adl eserin sahibi Hcrev ile ada ve arkadatrlar. Kueyr ve Ebul-Ksm Cr-cnnin talebesi saylan Eb Ali Farmed (. 1085) ise mam Gazlnin mridi olarak nemli bir kiilie sahiptir. Bu arada dier bir nemli ahsiyet Eb Bekr Nessc Tus, hem Ebul-Ksm Crcnnin talebesi, hem de mam Gazlnin kardei Ahmed Gazlnin eyhidir. 26 Eb Ali Farmed ise Nak ve Yesev silsilelerinde yer alan Yusuf Hemednyi yetitiren nl bir sfdir. te byle bir ortamda yetimi olan mam Gazl, uzun sren bir uzlette yepyeni kefedilmi hakikatler nda hyu Ulmid-Dn adl o muhteem eserini yazmtr. Bu eserin nc cildinde bulunan Kitbu zemmil-Gurur blmnde, insanlardan aldan iinde olanlar drt snfa ayrm, nc snf olarak mutasavvfeyi zikretmitir:

Gururlarna aldanan mutasavvflardan ilki; elbise, grnt ve konumakla marur olanlardr. Gya sf gibi grnmeye alarak ekil ve email zerine tasavvuf ehline uymaktadrlar. Hlbuki hibir zaman nefislerini mcahede, riyazet, kalbin murakabesi, btn ve zahir gnahlarn temizlenmesi iin yormazlar. Onlar tasavvufun kenarnda bile gezmemilerdir. 27

Bu gruptan daha fazla gurura kaplan ikinci grup ise; tasavvuf ehlinin kisvesiyle kis-

24 el-Munkizu mined-Dall, s. 51.25 Uluda, Sleyman; Bir Mutasavvf Olarak mam Gazl, Diyanet lmi Dergisi, stanbul 2011, s. 47.26 Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatler, s. 126.27 hyu Ulmid-Din, III, s. 992.


Y

92

velenmenin gerekli olduunu hissettiler, onlar gibi yamal elbiseler giydiler ancak deer itibar ile ipekli elbiselerden daha pahal ve gsterili malzemeler kullandlar. Onlar sade-ce yamal elbise ve onun rengi ve boyas ile sf olacaklarn zannettiler. 28

Marifet ilmine, hakkn mahedesine, makamlardan geerek kurbete vasl olduunu iddia edenler. Ancak bunlar sadece lafz olarak bilirler, bunu da balang ve sonun il-minden daha yce zannederler. Bunlar fakihlere, mfessirlere, muhaddislere ve ulemann dierlerine hakaret gz ile bakarlar, halk ise hi grmezler. Bunlar ilmi ile hakkyla v-kf olmam, hibir kt huyunu temizlememi, hibir amelini murakabe etmemi, heva ve nefislerine tabi olmulardr. 29

Baka bir grup her eyi helal grenlerin durumuna dm, eriat ve ahkm bir tarafa itmi, helal ve haram ayn seviyede grmtr. Bunlardan bazs Allah benim amelime muhta deildir, o halde ben nefsimi neden yoraym demektedir. Bazs da azalarla yap-lan ibadetlerin nemli olmadn, ancak kalbin nemli olduunu sylerler. Gya kendi kalpleri Allah sevgisi ile mest olmutur. Kendilerini sflere benzeten bu grubun snflar oktur. O yanllk ve vesveselerle eytan onlar aldatmtr. nk onlar ilmi gzelce elde etmeden nce mcahedeye balamlardr. 30

Bir dier grup, amellerden saknarak helali aram, kalbin teftii ile uramtr. Bun-lardan bazlar zhd, tevekkl, rza ve sevgiden pek ok makama ulatn iddia eder. Oysa bu makamlarn artlarna alamet ve afetlerine vakf deillerdir. Hlbuki Allah hak-knda bidat ve kfr olan baz karartlar ve hayalleri dnm, dolays ile Allah tan-madan muhabbetini iddia etmitir.31

Dier bir grup, nefsini olduka dara sokanlardr. lerinde yemeinde, elbisesinde ve meskeninde helali ihmal edenler vardr. Bu konudaki arlklar Allah rzasnn nerede ol-duundan cahil kalmalarna sebep olur. Hlbuki Allahn rzas btn ibadet ve gnahlar kontrol ettii nispettedir. 32

Bazlar sultanlarn mallarn alp sflere infak ederler. Btn bu yanllar bu grupla-ra srkleyen sebep riyakrlk ve hrettir. Haram alp infak etmelerinin misali, Allahn mescitlerini tamir edip insan pislii ile svayann durumuna benzer. Byle yaparak mes-citleri tamir ettiini iddia ederler. 33

Baka bir grup, ilmi olarak mcahede, temiz ahlak, nefsin ayplarndan arnma ile megul olmular, bu konuda olduka derinlere inmilerdir. Ancak bu durumdan hal ile

28 mam Gazl, a.g.e., III, s. 933.29 mam Gazl, a.g.e., III, s. 934.30 mam Gazl, a.g.e., III, s. 935.31 mam Gazl, a.g.e., III, s. 935.32 mam Gazl, a.g.e., III, s. 935.33 mam Gazl, a.g.e., III, s. 936.


Y

93

hallenmemiler, sadece tetkiki ile yetinip amelde noksan kalmlardr.

Dier bir grup bu mertebeyi geerek yolun sulkne balam, kendilerine marifet kaplar almtr. Karlatklar harika eylere taklp kalmlar, bunun tesinde daha gzel eyler olacan unutmulardr.34

Baka bir grup bunlar da amlar, Allah yolunda gelen nurlara ve atiyyelere iltifat et-memiler, seyre devam etmilerdir. Sonunda brigh- izzete yaklamlar, burada Allaha vasl olduklarn sanp durmular ve yanlmlardr. 35

mam Gazlnin El-Kef vet-Tebyin fi urril-Halki Ecman adl eserinde, in-sanlar iinde aldananlar genel olarak kfirler ve mminler diye ikiye, sonrada mmin-leri kendi iinde limler, ibadet ve amel sahipleri, zenginler ve sfler olarak drt gru-ba ayrdn gryoruz. Aldanan sfleri ve aldandklar konular ayrntlar ile hyu Ulmid-Dnde Kitbu zemmil-urrda ki gibi sralamtr: ekle aldananlar. 36 Refah ve sslere aldananlar.37 Lafzlara aldananlar. 38 Gizli tehlikelere aldananlar. 39 Amellerin tmne titizlik gstermeyenler. 40 Tevazu ve hizmet yolunda aldananlar. 41 Engellere alda-np yol alamayanlar.42 lahi ltuflara aldananlar. 43 Vusul buldum diye aldananlar. 44

mam Gazlnin aldananlar kategorize etmesi ve sfleri de aldananlar ierisinde zikretmesi olduka nemli bir konudur. Dneminde kendisinin pek ok fikrin merkezinde olduu bir gerektir. tibar gren insanlarn ne ile itibar sahibi olduklar ile ilgili derin aratrmalar yapm, bu konuda aldan iinde olanlar tespit edip her birinin aldanlarn maddeler halinde tm insanla duyurmutur. zellikle sfler hakkndaki tespitleri tam bir melm tavrdr. te bu yzden mam Gazl, yaants ve eserleri ile tarihe mal olmu, Horasan Erenlerinin Melm tavrna sahip nemli bir slam limidir.

Iv. melmliin Prensipleri ve Zembilfro karakterindeki Benzerlikler

Genel olarak melmlik veya melmetlik hakkndaki bilgiler Ebu Abdurrahman es-Slemnin (.h.412) Risletl Melmetyye ve tabakt yazarlarnn kendi hocalar-nn aktardklar bilgilerden elde ederiz. Es-Slem daha ziyade tasavvuf zerine kitaplar

34 mam Gazl, a.g.e., III, s. 937.35 mam Gazl, a.g.e., III, s. 937.36 mam Gazl, Aldananlar, t. Fetullah Ylmaz, Semerkand Yaynlar, stanbul 2011, s.73.37 mam Gazl, a.g.e, s.75.38 mam Gazl, a.g.e, s.76.39 mam Gazl, a.g.e, s.77.40 mam Gazl, a.g.e, s.79.41 mam Gazl, a.g.e, s.80.42 mam Gazl, a.g.e, s.81.43 mam Gazl, a.g.e, s.82.44 mam Gazl, a.g.e, s.83.


Y

94

yazm, ounluu sahih olmak zere gzel ahlak ile kendini gstermi bir muhaddistir. 45

Risletl Melmetyye, Kueyr Risalesi, Keful-Mahcb, Tezkiretul-Evliy ve bu konuda yazlm dier eserleri incelediimizde melmet retilerinin yasaklardan olu-madn grmekteyiz. Bu retiler daha ziyade temkn ve temyz arasndaki retilerdir. Melm kelimesi nefsi azarlamak ve knamak anlamndaki melmet kelimesinden tredi-i gibi, bu retilerdeki slupta bu manay desteklemektedir. Bu anlamda melmetliin retilerini yle sralayabiliriz 46 :

Melm, kendini gstermekten, keramet gibi srlar ifa etmekten, aka zikretmek-ten kanan, i yz ile Hakk, d yz ile halkla beraber olan, nafile ibadetlerini bile halktan gizleyen kiidir. Melmlerin Allah ile olan ilikileri gizli, halkla olan ise alen-dir. Keramet insana benlik verdii iin nakstr, hakikatleri gizlemek ise en emin yoldur. Kendilerine bir gizem ve ulalmazlk atfetmezler. Hallerde gsterii iddia kabul etmiler, bu ise saf kulluk prensibine aykrdr. Melmlerde asla manevi sarholuk grlmez, onlar cezbelerini zmsemi ve sindirmi gizli Hakk klardr. Melmler, manevi mertebe-lerini asla izhr etmezler. Hatta bazlar mertebelerinin farknda olmadan mtevaz bir ekilde yaar dururlar.

Melmlere gre Allahn insan tanmas ve sevmesi, halkn tanmasndan ve sev-mesinden daha iyidir. Halkn eletirisi, zemmi, hor ve hakir gr onlar iin incitici deildir. Onlar vakur ve erdemli durularndan asla dn vermezler. Bir melm asla ken-di reklamn yapmaz ve yaptrmaz. Onlarda makam ve mevki sevgisi yoktur, hretten zellikle kaarlar.

Melmler gelen her hayr ve gzellii Allahdan, ktl ise kendi nefislerinden bilirler. Melmler, dinin emir ve yasaklarna kar asla lakaytlk gstermezler. Snnete baldrlar, ancak bunu banazlk ve yobazla dntrp bir stnlk vasf olarak kul-lanmazlar. Melmlik, Hakka kar hsn-i zan, nefse kar s-i zan zere olmaktr. Onlara gre slamn art altdr ve altncs adaletli davranmaktr. Hatta adalete bir ibadetmie-sine zen gsterirler. Onlara gre ihls kulluun kemalidir. 47

Kesinlikle i ve meslek sahibidirler. Asla ekonomik olarak bakalarna yk olmazlar. simleri yerine yaptklar iler ile anlr, bu da zaman ierisinde lakap olarak kalr ve yle tannrlar, kendilerine kimsenin hizmet etmesini istemezler, aksine kendi ilerini kendileri grrler. Zengin Mslmanlarn yardm zekt ve sadakalar ile geinen tasavvuf ve tari-kat anlayna kardrlar. Melmler, dertlerini kimseye amazlar. nk kula ihtiyac bildirmek muhtatan yardm istemektir. Takdir edilenin dnda hibir eye ulalamaya-caktr. Hediye kabul etmezler. Almak zorunda kaldklar hediyeleri abucak elden karp

45 bn Teymiyye, el-stikme, thk. M. Read Salim, Medine 1403, I, s. 83-84.46 Bolat, Ali, Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melmetlik, nsan Yaynlar, stanbul 2003.47 Ylmaz, Hasan Kamil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatler, Ensar Yaynlar, stanbul 2012. s. 112.


Y

95

ihtiya sahiplerine verirler.

Az konuurlar, zellikle manevi ilimler hakknda aktan konuulmasna kar olduk-lar iin ak davette bulunmazlar. Bir kiinin nasibi varsa mutlaka bu ilme ulaacan dnrler. Onlar iin her yer sohbet ve muhabbet mekndr. Bu anlamda melmlik kurumsal deil toplumsal bir kimlie sahiptir. Kendilerini halktan ayran zel yada gele-neksel klk ve kyafetlere iltifatlar yoktur.

Bir melm, riyadan bahsettii kadar ihlstan bahsetmez. Sem zikir ve benzeri du-rumlarda alamay kerih grmlerdir. Melmlerin gizlemeye alp gsterilmesini riya kabul ettikleri eylerden biriside ilimdir. Bununla gururlanmaz ve gstermeye deer bir ilim sahibi olduklarndan bahsetmezler. Ayn zamanda nefsin afetlerinden ve ayplarndan bahsettii kadar gzellik ve olgunluundan bahsetmez. Bir melm, bakasnn nefsine kendi nefsini feda etmeyi kabul etmitir. Ftvvetin en st hali fet, melmnin ta kendi-sidir. Onlara gre riyadan kurtulmak, hedefe gtrecek en nemli faktrdr.

Melmliin bu prensipleri yaayan ve kendilerine Horasan Melmleri denilen bu benzersiz ahsiyetler, aslnda Horasan ve Niabur blgesinde dejenere olan tasavvuf an-layna kar bir reaksiyon gstermiler ve kendilerinden sonra gelen nesilleri de etkile-milerdir. Melm bak as; Ahmed Yesev (.1166), Lokmn- Prende, Hac Bekta Vel (. 1271), Taptuk Emre, Yunus Emre, emsi Tebriz (. 1248), Mevln (.1273) ve Geyikli Baba gibi pirler ile Anadolunun slamlamasnda nemli rol oynamtr. unu unutmamamz gerekir ki topraklarn fethedilmesini cihad ile salanm, gnllerin fethi ise Anadoluya gelen Erenler tarafndan gerekletirilmitir. te sz edilen bu erenler gruptur; Trkistan Erenleri, Horasan Erenleri, Rm (Anadolu) Erenleri. Bu erenler saye-sinde Anadoluda balayan tasavvufi canllk Mool saldrlarnn sebep olduu gler ile daha da hareketlenmitir. Anadoluya gelen bu derviler, kimseye el amayan, emei ile geinen, topraa ve dine bal, prensipli, disiplinli ve rnek insanlard. Toplumun iman hayat, cemiyet ve ekonomi nizamlar ve ahlak anlay zerinde derin izler brakan bu derviler, geldikleri blgelerde olduu gibi Anadoluda da tekke ve zaviyeler kurdular. Anadolu halkn etnik kimliklerine bakmadan irad etmeye aralksz devam ettiler. rad edilen bu kimliklerden birisi de Krt kimlii idi. 48

Tarihsel olarak bakldnda Krtlerin ounlukla Kuzey Irak, rann dousu ve Azerbaycan civarnda yaadklar grlmektedir. Krtler Hz. mer dneminde Msl-man olmaya balam ve zaman iinde slam toplumunun ayrlmaz bir paras haline gelmitir. Yine tarihi kaynaklardan rendiimize gre Seluklu devlet yaps ve ordusu tek bir etnik unsura dayanmyordu, bu yzden slam kardelii erevesinde Trkler ve Krtler Seluklu lkesini birlikte ynetiyorlard. Hatta bu birliktelikle 1071 Malazgirt Meydan Muharebesi ile Mslman Byk Seluklu Devleti Anadolunun kaplarn ka-

48 Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatler, s. 239, 260-261.


Y

96

panmamak zere slama atlar. Alparslan bu savaa karken, kendisine katlan yaklak 10.000 Krt olduu tahmin edilmektedir. 49 Muhtemelen Mervni Emirliinin Mslman nfusunun bir ksm da Sultan Alparslann saflarnda gnll ve aktif olarak yer almt.

Seluklular Orta Asyadan Anadoluya gelince bu corafyann siyasi yapsn yeni-den ekillendirmi, iki yzyla yakn blgenin hkimiyetini elinde tutmu ve ynetmitir. Blgenin dini yaps deimi, Hristiyan hkimiyeti zayflam ve Mslmanlar n plana km, Anadolu yeni medeniyetin merkezi olmutur.

Bu tarih ile birlikte yorulan Anadolu, bir de Horasan Erenlerinin tad mirasn nda yepyeni bir kltre ulam, Anadoludan da etnik kimlii farkl pek ok Melm dervi kmtr.

Ortak birok zellie sahip bu derviler, isimlerinden ziyade lakaplar ile anlm, mutlaka bir meslee sahip olmu, en nemli makamlar Allah ak iin terk edip daha sade ilere ynelmi, stn ahlak sahibi kiilerdir. Mevcut devlet ilerinden ve kademele-rinden uzak bir hayat yaamak onlar iin nemli bir zellik olarak karmza kmaktadr.

Bizim ite tam da bu dnemlerde yaam olduunu dndmz Zembilfro ile ilgili halk arasnda pek ok rivayet bulunmas bir yana, onun hakknda bilgilere Meleye Cezir ve Feqy Teyran n (.1660) yazm olduu dnlen Zembilfro iiri ve deng-bejler sayesinde ulaabiliyoruz.

Zembilfro destannn Krtler arasnda anlatlan pek ok versiyonu mevcuttur. Mem Zn, Ferhad ile irin, Leyla ile Mecnun gibi bir ak yks olan Zembilfro ta, yre be-yinin einin (Hatun) zembil (el rmesi hasr sepet) satcsna k olmas anlatlr. Kendisi de bir prens (Mir) olan, ancak dnyevi zevkleri brakp uhrevi dnyaya ynelen Zembil-fro, onca zenginlie ramen sepet rp satarak geinir. Zembilfro ta, dnemin dini, sosyal ve toplumsal rgs ile Hatunun ak irdelenirken, Zembilfro un Allaha olan ball ve bu uurda neleri feda edebilecei, Allah sevgisi ve korkusu, tvbede sebat, helal rzk, nefisle mcadele, gnahlardan uzak durma ve fani dnyann aldatc zevkle-rinden kurtulma abas anlatlyor. 50 Pek ok dile evrilen Zembilfro iirinde ve halk arasnda sylenen dengbejlerde, onun ahs hakknda farkl grler sunmasna ramen karakteri ve mevcut dncesi hakknda ortak zelliklerden bahsetmektedirler. Melm dncenin de hkim olduu dneminde, Zembilfro ile daha nce yaam olan Horasan Melmleri arasnda ki ortak kabul edilebilecek zellikleri incelemee ve izah etmeye alalm:

Horasan Melmleri gerek isimleri yerine yaptklar i ile alakal bir lakap kulla-nrlard ve bunun ile anlrlard. Zembilfro da aslnda bir isim deil bir lakaptr. Krte sepet satan anlamna gelmektedir.49 Sevim, Ali, slam Kaynaklarna Gre Malazgirt Sava, TTK, Ankara 1971, s. 57.50 zdemir, Necat, Zembilfro Hikyesi Bir Aratrma ve Analiz, Ravza Yaynclk, stanbul 2012, s. 118.


Y

97

Horasan Melmlerinin mutlaka bir meslei olurdu ve gnlk geimlerini bunun ile salar, kimseye muhta olmazlard. Zembilfro da sepet rerek ve satarak geimini salyordu.

Horasan Melmleri kendilerine ahlakd ve nefsi bir teklif yapldnda hak yoldan ayrlmazlard. Her ne ile karlarsa karlasn Allaha olan balln hi ekinmeden sergilerlerdi. Nitekim Zembilfro da kendisine yaplan gayr ahlaki tm teklifleri reddet-miti.

Horasan Melmleri nefisleri asla temize karmazlar, bilakis onun her zaman k-tl telkin ettiinden bahsederlerdi. Zembilfro da srekli tvbekr olduundan ve Allahtan korktuundan bahsederek nefsini yermekteydi.

Horasan Melmleri makam ve mevkileri ne olursa olsun Kurandan ve snnetten asla taviz vermez, nefislerinin devreye gireceini anladklarnda hangi makam ve mevki olursa olsun terk eder ve kendilerini knamaya devam ederlerdi. Nitekim Zembilfro da bir kral olmasna ramen makamn terk etmi ve daha mnzevi bir hayat tercih etmitir.

Melmler, dertlerini Allahtan baka kimseye amazlard. Kula ihtiyac bildirmek muhtatan yardm istemektir ve takdir edilenin dnda hibir eye ulalamayacan bil-mektedirler. Nitekim Zembilfro da mracaatn sadece Allaha yapm, bana gelenlere byk bir sabr gstermitir.

sonu

Yukarda zikrettiimiz bilgiler ve benzerlikler nda, eitli sebeplerle Horasandan Anadoluya kadar ulaan Melm dncenin, Anadoludaki insanlar nasl etkiledii aka grlmektedir. Hala bu dncenin izleri kltr olarak grlebilmektedir. Ana-dolu, dinine bal, yksek ahlaki deerlere sahip, edep ve tevazudan dn vermeyen, yaad tm zorluklara ramen kiilik sahibi insanlarn beraberce yaad topraklardr. Allaha kul olmann farkndalnn en st seviyede olduu, dengede ve adil bir kltrdr bu. Hac Bayram Vel, Mevln, Taptuk Emre, Yunus Emre, Zembilfro, Mele Cezr, Faqye Teyran, Niyzi Msr (. 1693) ve daha nice Allah dostu byk ahsiyetler gr-mtr ve grmeye devam edecektir.

Bundan sonra yaplacak bu tr aratrmalarda, Horasan Melm dncesinin de Ana-doluda nemli bir mirasnn olduu, insanlar ve kltrleri nasl etkiledii gz nnde bulundurulmaldr.


Y

98

kaYnaka

Aldulbki, Muhammed Fuad; Snen bni Mace, Beyrut (t.y.)

Algar, Hamid; The Hamzaviyye: A Daviant Movement in Bosnian Sufism Islamic Stu-dies, slmbad, 1997, c. 36, Say 2-3

Bolat, ali, Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melmetlik, nsan Yaynlar, stanbul 2003.

el-Buhari, Sahihul-Buhari.

el-Badadi, Abdulkadir b. mer, Hizanetul-Edeb ve lbb lbbi Lisnil-Arab, Emiriy-ye Matbaas, Beyrut, h. 1329.

el-Gazl, Muhammed b. Muhammed; hyu Ulmid-Din, Darul-Kutubil-lmiyye, Beyrut.

el-Kn, Abdurrezzk, Mucemu Istlhtis-Sfiyye, thk.Abdull ahin, Kahire 1992.

el-Mukaddis , Muhammed ibn Ahmed, Ahsenul Teksim f mrifetil-eklim, ed. M.J. De Goeje, Leiden: E.J. Brill 1906.

et-Taberi; Ebu Cafer Muhammed b. Cerr, Tarihul-Umem vel-Memlk, Kahire, h.1339.

et-Taberi; Ebu Cafer Muhammed b. Cerr, Cmiul-Beyan f Tefsril-Kuran, h.1329.

Griffel, Frank; Gazlnin Felsef Kelm, . brahim Halil lger, Klasik Yaynlar, s-tanbul 2012.

Hucviri, Keful-mahcb, t. R.A. Nicholson, London, Luzac& Co. 1936.

bnul-Esr; Esedul-be f marifetis-Sahbe, ntirt smiliyt, Tahran Arabi, 1960.

bn Haldun; el-Mukaddime, Mektebetun-Neccari, Msr, (t.y)

bn Teymiyye, el-stikme, thk. M. Read Salim, Medine 1403.

mam Gazl, Aldananlar (El-Kef vet-Tebyin fi ururil-Halki Ecman), terc. Fetullah Ylmaz, Semerkand Yaynlar, stanbul 2011.

mam Gazl, el-Munkizu mined-Dall, t. Yahya Paki, Umran Yaynlar, stanbul 1988.

mam Gazli; hyu Ulmid-Dn, t. Ahmed Serdarolu, Bedir Yaynlar, stanbul 2011.

mam Gazl, hyu Ulmid-Din, terc. Ali Arslan, Merve Yaynlar, stanbul.

Kara, Mustafa; Tasavvuf ve Tarikatler Tarihi, Dergh Yaynlar, stanbul 1990.

Muhammed ibn Ahmed El-Mukaddis; Ahsenul Teksim f mrifetil-eklim ed. M.J. De Goeje, Leiden: E.J. Brill 1906.

ztrk, Yaar nuri; Tarih Boyunca Tasavvufi Dnce, 1. Bask 1974.

zdemir, Necat, Zembilfro Hikyesi Bir Aratrma ve Analiz, Ravza Yaynclk, stanbul 2012

Rb el-sfahni; Mfredt, Kuran Kavramlar Szl, . Yusuf Trker, Pnar Yayn-lar, stanbul 2012.


Y

99

Sevim , Ali, slam Kaynaklarna Gre Malazgirt Sava, TTK Ankara, 1971.

Sllem, Ebu Abdurrahman Muhammed; Tisatu Kutub fi usulit-Tasavvuf vez-Zuhd, 1993.

Sllem, Eb Abdurrahman, Risletl-Melmetyye, Ebl-Ala Afif, ner., Kahire, 1945.

Sviri, Sara; lk Dnem Tasavvuf Kltrnde Melmetiyye Hareketi ve Hakm Tirmz, . Salih ift.

eyhn, Muhammed; et-Terbiyyetur-ruhiyyetu beynes-Sufiyyin ves-Selefin, Dru Ku-teybe, 1995.

Uluda, Sleyman; Bir Mutasavvf Olarak mam Gazl, Diyanet lmi Dergisi, 2011.

Ylmaz, Hasan Kamil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatler, Ensar Yaynlar, stanbul 2012.

Ylmaz, Hasan Kamil; Tasavvuf Meseleleri, Erkam Yaynlar, stanbul 1997.

6 naci Özsoy

Documents