7 imeres solomos

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 MAΪOY 1998

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 24 MAΪOY 1998

2-32 AΦIEPΩMA� O π�ιητής της Eλευθερίας.Στιγμές απ� τη �ωή και τ� έργ�τ�υ Δι�νυσί�υ Σ�λωμ�ύ.T�υ Στυλιαν�ύ Aλε�ί�υ

� H ιστ�ρία εν�ς αγάλματ�ς.T�υ Θε�δ�ση Πυλαριν�ύ

� I�νια Nησιά: 18�ς–19�ς αι.T� ιστ�ρικ� πλαίσι�.T�υ Nίκ�υ Γ. M�σ��νά

� H σ�λωμική π�ίηση εμπνέειOι μελ�π�ιήσεις τ�υ Σ�λωμ�ύαπ� τ�ν Nικ�λα� Mάντ�αρ� έ-ως τ�υς νε�τερ�υς συνθέτες.T�υ Xάρη #ανθ�υδάκη

� T� αν�λ�κλήρωτ� σ�λωμικ� έργ�.Eυρισκ�μενα και Aυτ�γρα�α:εκδ�τική σπα��κε�αλιά και α-ναγνωστική πρ�κληση.Tης Kατερίνας Tικτ�π�ύλ�υ

� T� π�ιητικ� έργ� τ�υ Σ�λω-μ�ύ.Tα πρώτα π�ιήματα, η πατριω-τική π�ίηση της νι�της, � ώρι-μ�ς π�ιητής–�ιλ�σ��ς.T�υ Γιώργ�υ Bελ�υδή

� Oι αναγνώσεις τ�υ «Yμν�υ».T� αίτημα της Eλευθερίας καιτης αλήθειας πρ�"άλλεται στ�έργ� τ�υ Σ�λωμ�ύ.T�υ Δι�νύση Kαψάλη

� «Σαν τ�ν πύργ� της Πί'ας».Oρισμένες πρ�ϋπ�θέσεις για τη"αθύτερη καταν�ηση τ�υ σ�-λωμικ�ύ έργ�υ.T�υ Γιώργ�υ K�ρ�π�ύλη

� T� «απ�κρυ(� της τέ�νης».Oι τσακισμένες λέ$εις και � α-κέραι�ς κ�σμ�ς τ�υ Σ�λωμ�ύ.T�υ Παντελή Mπ�υκάλα

� Kριτική πρ�σέγγιση τ�υ Σ�λωμ�ύ.Πρώτες �ιλ�λ�γικές ερμηνείεςτ�υ σ�λωμικ�ύ έργ�υ και � διά-λ�γ�ς Π�λυλά–Zαμπέλι�υ.T�υ Γιώργ�υ Γ. Aλισανδράτ�υ

� «Mε τρ�π� μικτ� και ν�μιμ�».H καταγωγή των ιδεών και τηςτέ&νης τ�υ Σ�λωμ�ύ και η ερ-μηνεία τ�υς απ� τ�ν KώσταBάρναλη.T�υ Δημήτρη Aγγελάτ�υ

� «Mε λ�γισμ� και μ’ �νειρ�».H συνάντηση των νέων με τησ�λωμική π�ίηση στα σ&�λεία.Tης Tασ�ύλας Kαραγεωργί�υ

� Σταθμ�ί στη 'ωή και τ� έργ� τ�υ Σ�λωμ�ύ.

E�ώ�υλλ�: T� �ειρ�γρα� τ�υ Δι�νύσι�υΣ�λωμ�ύ είναι απ� τ�υς «Eλεύθερ�υς π�-λι�ρκισμέν�υς» και �ρίσκεται στην EθνικήBι�λι�θήκη. H ένδει�η στα «Aυτ�γρααEργα» τ�υ Λίν�υ Π�λίτη είναι Φ 103, 1α.H �αλκ�γραία με τ� π�ρτρέτ� τ�υ Σ�λω-μ�ύ ιλ�τε�νήθηκε απ� τ�ν Γιώργ� Bαρλά-μ� στη διάρκεια της δικτατ�ρίας.

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

O π�ιητής της EλευθερίαςΣτιγμές απ τη �ωή και τ� έργ� τ�υ Δι�νύσι�υ Σ�λωμ�ύ

T υ Στυλιανύ Aλε�ίυ

Oμ�τιμ�υ καθηγητή Πανεπιστημί�υ KρήτηςAντεπιστέλλ�ντ�ς μέλ�υς Aκαδημίας Aθηνών

H ZΩH τ υ Δι νυσί υ Σ λωμ ύ δενυπήρ�ε μακρά σε διάρκεια ύτεπλ ύσια σε γεγ ν�τα· τ έργ τ υεπίσης δεν είναι μεγάλ σε έκτασηκαι ρισμένα π ιήματά τ υ έμεινανμισ τελειωμένα ή απ σπασματικά.Ωστ�σ η π ι�τητά τ υς είναι υψη-λή, και η συμ! λή γενικά τ υ Σ -λωμ ύ στη διαμ�ρ"ωση της νε ελ-ληνικής πνευματικ�τητας και τηςλ γ τε#νικής μας γλώσσας π λύμεγάλη.

Γεννήθηκε τ 1798 στη Zάκυνθ ως ε�ώγαμ τέκν τ υ κ�ντε Nικ -λά υ Σ λωμ ύ και της υπηρέτριάςτ υ, Aγγελικής Nίκλη. Στα 1808 πή-γε στην Iταλία, �π υ έμεινε δέκα

#ρ�νια· τελείωσε τ Λύκει στηνKρεμ�να και πήρε πτυ#ί (�#ιlaurea) N μικής απ� τ Πανεπιστή-μι της Πα!ίας. E#ει ήδη γράψει ι-ταλικά π ιήματα πάνω σε θρησκευ-τικά κυρίως θέματα. Στα 1818 επι-στρέ"ει στη Zάκυνθ και στα 1828εγκαθίσταται στην Kέρκυρα.

Mια ενδ��ικ�γενειακήδίκη

Aπ� τα 1834 ώς τα 1838 τ ν απα-σ# λεί μια δίκη. Aντίδικ ς είναι ε-τερ θαλής αδελ"�ς τ υ IωάννηςΛε νταράκης, π υ επεδίωκε να α-ναγνωριστεί ως ν�μιμ ς μεταθανά-τι ς γι ς τ υ Nικ�λα υ Σ λωμ ύ.Στην περίπτωση αυτή, η διαθήκητ υ N. Σ λωμ ύ, π υ ν μιμ π ι ύ-σε τ ν Δι νύσι και τ ν επίσης ε-�ώγαμ αδελ"� τ υ Δημήτρι , θαακυρων�ταν, και ι δύ ε�ώγαμ ιθα έ#αναν τ ν τίτλ και την κληρ -ν μιά τ υ πατέρα τ υς, εκτ�ς τ υ�τι θα μειών νταν κ ινωνικά ωςν�θ ι. T !ενετικ� Δίκαι , π υ ί-σ#υε ακ�μη τ�τε στα Eπτάνησα,ευν ύσε μ�ν τα ν�μιμα παιδιά·δεν αναγνώρι'ε τα παιδιά απ� παλ-λακίδες και απ� γυναίκες #αμηλήςκ ινωνικής θέσης. Mε τ ν τρ�π αυτ�ν πρ στατεύ νταν ι περι υ-σίες και τ κύρ ς εν�ς κλειστ ύκύκλ υ ευγενών ικ γενειών.

O Σ λωμ�ς κέρδισε τελικά τη δί-κη, αλλή η μακρά διαδικασία τ ντραυμάτισε ψυ#ικά και τ ν απ �έ-νωσε απ� τη μητέρα τ υ, η π ία υ-π στήρι�ε τ ν Iωάννη ως ν�μιμ γι τ υ Nικ�λα υ Σ λωμ ύ, μηνμπ ρώντας να μ λ γήσει �τι ήταν

γι ς τ υ εραστή της Λε νταράκη.[Eγινε σύ'υγ ς τ υ Λε νταράκημετά τ θάνατ τ υ N. Σ λωμ ύ].

Aνάμει�η τ υ Σ λωμ ύ σε συγκε-κριμένες π λιτικές ενέργειες δενείναι γνωστή, εκτ�ς απ� μιαν ανα-" ρά π υ συνυπέγραψε στα 1821για την ανάγκη παρα#ώρησης απ�την Aγγλία ρισμένων συνταγματι-κών ελευθεριών στ πρ στατευ�-μεν κράτ ς της Eπτανήσ υ. Στα1850 απευθύνει στη γραμματείατης !ασίλισσας Bικτωρίας μια δια-μαρτυρία για ν μ θετικές ρυθμί-σεις της επτανησιακής B υλής,σ#ετικές με υπ #ρεωτικές πωλή-σεις ακινήτων πρ ς ε��"ληση α-στικών #ρεών. Aν και κάνει λ�γ στην ανα" ρά τ υ για τα συμ"έρ -ντα των ρ"ανών και #ηρών, η ε-νέργειά τ υ απ σκ πεί μάλλ νστην πρ στασία ικ ν μικών συμ-"ερ�ντων δικών τ υ και τ υ αδελ-" ύ τ υ ως εισ δημάτων.

Στ υς περιπάτ υς τ υ ! ηθεί με#ρήματα �π ι ν "τω#� τ υ 'ητή-σει. Δεν είναι �μως γνωστ� πώς α-ντέδρασε στη !ιαι�τατη καταστ λήμιας ε�έγερσης #ωρικών στην Kε-"αλληνία στα 1849. Eνθ υσιά'εταιπάντως για την εκδίω�η των Aυ-στριακών απ� τη !�ρεια Iταλία στα1848 και !λέπει ευν ϊκά τις ε�εγέρ-σεις σ’ λ�κληρη την Eυρώπη στ νίδι #ρ�ν . Στη διάρκεια τ υ Kρι-μαϊκ ύ Π λέμ υ και της αγγλ γαλ-

λικής κατ #ής τ υ Πειραιά (1854-56) συνεισ"έρει για τ υς ενδεείςτης Aττικής. Στα 1857 Σ λωμ�ςπεθαίνει.

Aυτά είναι τα γεγ ν�τα της 'ωήςτ υ. E'ησε σε μ να�ιά, με τη συ-ντρ "ιά λίγων διαλεκτών "ίλων.Mπ ρ ύμε να "ανταστ ύμε τις α-τέλειωτες ώρες ρέμ!ης ή σκέψης ήκαι πλή�ης στ σπίτι, την απασ#�-λησή τ υ με τις υπ θέσεις τ υ, μετ διά!ασα και σπανι�τερα με τ γράψιμ , την έ� δ� τ υ για μ να#ι-κ ύς περιπάτ υς στη Σπιανάδα τηςKέρκυρας ή τις αραιές επισκέψειςτ υ στα σαλ�νια λίγων "ιλικών σπι-τιών. Kυκλ " ρεί ντυμέν ς μεμαύρ ένδυμα, άσπρα γάντια, ψηλ�καπέλ . Mε τ υς κύκλ υς των μ ρ-"ωμένων συ'ητεί συνήθως στα ι-ταλικά. Aπ� τις Kερκυραίες π υ με-τέ# υν στις συντρ "ιές αυτές, Σ λωμ�ς «πρ σηλων�ταν», �πωςλένε, στην Aδελαΐδα Kαρ!ελά, σύ-'υγ τ υ Γρασέτι, γυναίκα μεγάληςα�ίας και μ ρ"ιάς, π υ πέθανεπ λύ νέα. O Σ λωμ�ς θα της γρά-ψει ένα θαυμάσι πε'� κείμεν ,την «Donna Velata». Eίναι τ μ�ν πράγματι ερωτικ� έργ τ υ. Δεν εί-ναι γνωστ�ς άλλ ς συναισθηματι-κ�ς τ υ δεσμ�ς.

Στα ώριμα #ρ�νια τ υ, τα !ράδια,μ�ν ς στ σπίτι, πίνει αψέντι ήκρασί, την περί"ημη «!ερδέα»,π υ τ υ στέλνει αδελ"�ς τ υ α-

Στ MυσείΣλωμύ, στην Kέρκυρα,τν επισκέπτηυπδέ�εται η πρτμή τυ πιητή, πυ�ιλτέ�νησε γλύπτης A�ιλλέας Aπέργης.

Eπιμέλεια α�ιερώματ�ς:

OΛΓA ΣEΛΛA

KYPIAKH 24 MAΪOY 1998 - H KAΘHMEPINH 3

π� τη Zάκυνθ . Στ "ως των κε-ριών (�#ι λάμπας, �πως α!ασάνι-στα λέγεται), γρά"ει σε μεγάλα τε-τράδια ή σε λυτά "ύλλα, κάπ τεκαι σε #αρτιά με λ γαριασμ ύς απ�ψώνια. Γρά"ει στα ελληνικά μεμ -νωμέν υς στί# υς ή μάδες στί-#ων, και σ#ετικές σημειώσεις στα ι-ταλικά. Γρά"ει συνεπαρμέν ς, κα-τε#�μεν ς λ�κληρ ς απ� τη !α-θύτατη !ίωση των γεγ ν�των π υτ ν απασ# λ ύν. Γρά"ει και �ανα-γρά"ει τα ίδια, αυτ ύσια ή παραλ-λαγμένα.

H διαδικασίατης γρα�ής

Zητεί την τέλεια έκ"ραση. Oτανθέλει να πρ σθέσει κάτι, η πρ σθή-κη γίνεται π υδήπ τε, συ#νά ανά-μικτη με στί# υς άλλων έργων. Στ τετράδι γρά"ει απ� την αρ#ήπρ ς τ τέλ ς και αντίστρ "α, απ�τ τέλ ς πρ ς την αρ#ή. Δεν ρθ -γρα"εί, ύτε και #ρησιμ π ιεί ένασυγκεκριμέν απλ� ρθ γρα"ικ�σύστημα. H γρα"ή τ υ παρ υσιά'ει

στ ι#εία δυσλεκτικής διαταρα#ής.Mα'ί με τ υς στί# υς σημειώνει"ράσεις απ� �έν υς "ιλ σ�" υςκαι στ #αστές. Δια!ά'ει σε ιταλι-κές μετα"ράσεις Γκαίτε, Σίλερ, N -!άλις. Γερμαν μαθείς "ίλ ι τ υμετα"ρά' υν για #άρη τ υ γερμα-νικά "ιλ σ "ικά κείμενα. O Iταλ�ςRegaldi μνημ νεύει τ ν εκπληκτι-κ� λ�γ τ υ Σ λωμ ύ στη συ'ήτη-ση, στα ιταλικά. Στα νιάτα τ υ στηZάκυνθ , "ίλ ι τ υ καθαρ γρά-" υν και ρθ γρα" ύν π ιήματάτ υ. Στην ίδια επ #ή, στις συγκε-ντρώσεις αυτ σ#εδιά'ει π ιήματαπάνω σε δ σμένα θέματα και δ -σμένες ρίμες ή σατιρί'ει τ ν γνώρι-μ� τ υ, «κατά "αντασίαν» π ιητήκαι γιατρ�, P ΐδη. Aλλα τ υ π ιή-ματα μελ π ι ύνται και γίν νταιδημ "ιλέστατα.

H π ιητική ε�έλι�ή τ υ ακ λ υ-θεί τα ρεύματα της επ #ής. Aπ�την κλασικί' υσα "άση περνά στηρ μαντική, και με την ελληνικήEπανάσταση, σε μιαν υψηλ�τερητέ#νη με στ�# υς εθνικ ύς και π -λιτικ ύς-κ ινωνικ ύς. Γρά"ει τ�τε

τ ν «Yμν ν εις την Eλευθερίαν»και τ π ίημα για τ ν θάνατ τ υByron. Aυτ�ν τ ν π ιητή θα μιμη-θεί με τ ν «Λάμπρ », ενώ με τη σα-τιρική «Tρί#α», τ ν «Kρητικ�» καιτ δεύτερ σ#εδίασμα των «Eλεύ-θερων Π λι ρκημένων» θα πλησιά-σει στη στι# υργία τ υ «Eρωτ�κρι-τ υ». Oι «Eλεύθερ ι Π λι ρκημέ-ν ι» �επερν ύν τ εθνικ� πλαίσι :πρ�κειται τώρα γενικά για την ε-λεύθερη, ακατά!λητη ανθρώπινηθέληση. T τρίτ σ#εδίασμα τ υ ί-δι υ έργ υ θ’ ακ λ υθήσει την τε-#νική τ υ δημ τικ ύ τραγ υδι ύ α-π πνευματωμένη.

Aπ� !αθύτατα #ριστιανικά !ιώμα-τα εμπνέεται Σ λωμ�ς τα θαυμά-σια κείμενα «Eις μ να#ήν» και «Aι-μιλία P δ�σταμ ». Γύρω στα 1847επιστρέ"ει στ μικρ� π ίημα. Στ ν«Π�ρ"υρα» τ θέμα είναι άνθρω-π ς απέναντι στη γ ητευτική αλλάκαι τρ μερή "ύση. Γρά"ει τ επί-γραμμα «Eις Φραγκίσκαν Φράι'ερ»και τ ωραί ιταλικ� π ίημα για τ «Eλληνικ� καρά!ι», εμπνευσμέν απ� ένα γεγ ν�ς τ υ αγγλικ ύ απ -

κλεισμ ύ στα 1850. Στα πε'ά τ υέργα Σ λωμ�ς με τ ν «Διάλ γ »δίνει μια λαμπρή εικ�να τ υ γλωσ-σικ ύ πρ !λήματ ς στην Eλλάδα,και στην ε"ιαλτική σάτιρα «H γυναί-κα της Zάκυθ ς» ένα λ 'ώνταν π λιτικ κ ινωνικ� κείμεν ενα-ντί ν μιας "ιλ�τ υρκης αριστ κρά-τισσας, αριστ ύργημα της "αντα-στικής και συγ#ρ�νως της ρεαλιστι-κής λ γ τε#νίας. T έργ είναιπλήρες, �πως έδει�ε και η έκδ σητ υ Γ.Π. Σα!!ίδη.

H ακαταστασία των #ειρ γρά"ωναπ τέλεσε μεγάλ πρ�!λημα γιατην έκδ ση τ υ Σ λωμ ύ. O Π λυ-λάς συναρμ λ γεί συ#νά άσ#ετ υςμετα�ύ των στί# υς, ενώ παραλεί-πει μιαν λ�κληρη παράγρα" στ ν «Διάλ γ ». Aργ�τερα, ι «α-ναλυτικ ί εκδ�τες» ανι#νεύ υν«στάδια επε�εργασίας» και «θεμα-τικές μ νάδες», π λλαπλασιά' υντα απ σιωπητικά και τ υς αστερί-σκ υς, και κάν υν τ ν Σ λωμ� α-διά!αστ . Bλέπ υν τα πλήρη ως α-π σπασματικά και τα απ σπασματι-κά ως πλήρη.

T υ Θεδ�ση Πυλαρινύ

Διδάκτ�ρα Φιλ�λ�γίας Παν. AθηνώνNε�ελληνιστή

TO AΓAΛMA τ υ π ιητή της ελευ-θερίας στη Zάκυνθ έ#ει περιπε-τειώδη ιστ ρία. Aρ#ικά, τ 1865,δαπάναις τ υ αδελ" ύ τ υ Δημη-τρί υ Σ λωμ ύ, στήθηκε μαυσω-λεί με την πρ τ μή, έργ τωνγλυπτών αδελ"ών Φιτάλη. Ωστ�σ , ι Eπτανήσι ι λ�γι ι Σπυρίδων Δε-Bιά'ης και Γεώργι ς Λ. Mάνεσης,τ 1898, με κείμενά τ υς, τ�νισαντην ανάγκη εν�ς πανελλήνι υ ε ρ-τασμ ύ και ανέγερσης μνημεί υ α-ντά�ι υ τ υ μεγάλ υ ανδρ�ς1.

O ατυ#ής π�λεμ ς τ υ 1897 συ-ντέλεσε στην ακύρωση των "ιλ�τι-μων πρ σπαθειών μιας πρώτης ε-πιτρ πής, π υ συστήθηκε για τ νε ρτασμ� της 100ετηρίδας στη Zά-κυνθ . H δεύτερη επιτρ πή, με ε-πίτιμ πρ�εδρ τ ν αρ#ιεπίσκ π Zακύνθ υ Δι νύσι Πλέσσα και κι-

νητήρι μ #λ� τ ν δραστήρι Φρειδερίκ Kαρρέρ, πρ #ώρησεσύντ να στην υλ π ίηση τ υ πρ -γράμματ ς των ε ρτών και, πα-ράλληλα, σε πανελλήνι έραν γιατην ανέγερση ανδριάντα τ υ Δι ν.Σ λωμ ύ, γεγ ν�ς για τ π ί εκ-δ�θηκε τ ν Aπρίλι τ υ 1898 σ#ε-τική πρ κήρυ�η2.

Oι γι ρτές, παρά τις ανα! λές,πραγματ π ιήθηκαν με μεγάλη ε-πισημ�τητα και ανάλ γη επιτυ#ίατ ν Mάι τ υ 1902 και διήρκεσαν 6μέρες. Στις 30 Mαΐ υ έγιναν τα α-π καλυπτήρια τ υ ανδριάντα μεπρ σ"ωνήσεις τ υ υπ υργ ύ N.Tριαντα"υλλάκ υ, αντιπρ σώπ υτ υ !ασιλιά και της κυ!έρνησης,και τ υ πρ έδρ υ της επιτρ πήςΦρ. Kαρρέρ. Tρεις Φιλαρμ νικές α-νέκρ υαν εναλλά� τ ν Yμν� ειςτην Eλευθερίαν, ενώ ι καμπάνεςτ υ νησι ύ η# ύσαν #αρμ�συνα.Στ κατάμεστ θέατρ της π�ληςμίλησαν ι καθηγητές Γ. Mιστριώ-

της και Σπυρ. Λάμπρ ς3. T άγαλ-μα, νε κλασικής τε#ν τρ πίας, ή-ταν απ� τα αντιπρ σωπευτικ�τεραέργα τ υ περί"ημ υ γλύπτη Γεωρ-γί υ Bρ ύτ υ, παρά τις αντιρρή-σεις π υ διατυπώθηκαν για την ε-πιτυ#ία της σύλληψης και απ�δ -σης τ υ μεγαλεί υ τ υ π ιητή4.

K�σμησε, λ ιπ�ν, την πλατείατ υ Σ λωμ ύ, μέ#ρι την ανελέητησεισμ πυρκαγιά π υ α"άνισε τηZάκυνθ τ 1953. T�τε ανδριά-ντας κατέπεσε. Oρθι έμεινε μ�ν τ !άθρ τ υ και στ επάνω τμήμααυτ ύ ί#νη απ� τα πέλματα τ υπ ιητή. Pημαγμέν ς, α"έθηκε επί#ρ�νια δίπλα στην είσ δ τ υM υσεί υ Σ λωμ ύ, ε"�σ ν μάλι-στα στην πλατεία εί#ε στηθεί άλληκαιν ύργια κατασκευή.

Σήμερα, και α" ύ κατά τ διά-στημα 1990-1991 απ καταστάθη-καν απ� τ ν γλύπτη Στέλι Tριάντη ι σ !αρ�τατες !λά!ες π υ εί#ε υ-π στεί στα #έρια, στ πρ�σωπ και

στα π�δια, α" ύ επανέκτησε τηνπρ τέρα γαλήνια αταρα�ία τ υ, έ-#ει τ π θετηθεί εντ�ς τ υ #ώρ υτ υ M υσεί υ5, για να διαιωνί'ει τ σε!ασμ� των Πανελλήνων πρ ςτην κ ρυ"αία αυτή μ ρ"ή τ υ νε-�τερ υ ελληνισμ ύ.

Σημειώσεις:1. «Δι�νύσι�ς Σ�λωμ�ς, έργ� Γεωργί�υ

Bρ�ύτ�υ», Aθήνα 1991, Eλληνική Eται-ρεία Λα�γραικής M�υσει�λ�γίας (σελ.7-10, «Xωρίς τίτλ�», �μιλία Π�πης Zώ-ρα, και σελ. 11-24, «Iστ�ρικές πληρ��-ρίες και αισθητικές παρατηρήσεις γιατ�ν ανδριάντα τ�υ 1902», �μιλία Nίκ�υΛ�ύντ&η), σελ. 11-13.

2. «Δελτί�ν της Eθνικής Aγωγής, έτ�ς B΄αρ. 2 (15 Iαν�υαρί�υ 1899), σελ. [1],«Eκατ�νταετηρίς Σ�λωμ�ύ» (πρ�κήρυ-�η «πρ�ς τ�υς απαντα��ύ Eλληνας»).

3. Περι�δικ� «Παναθήναια», έτ�ς B΄, (15I�υνί�υ 1902), σελ. 158-159), Kίμων Mι-�αηλίδης, «H εκατ�νταετηρίς τ�υ Σ�λω-μ�ύ εν Zακύνθω».

4. O.π., σελ. 33-35.5. O.π., σελ. 9-10.

H περιπετειώδης ιστ�ρία εν�ς αγάλματ�ς

Oψη της πλατείας Σλωμύ, στη Zάκυνθ, λίγ πριν απ� τν καταστρ�ικ� σεισμ� τυ 1953. Στην άκρη αριστερά διακρίνεται τ άγαλμα τυ Διν. Σ-λωμύ, στη θέση πυ τπθετήθηκε τ 1902 (αρ�εί Θεδ. Πυλαρινύ). Δε�ιά: 1953. O σεισμ�ς έ�ει επιτελέσει ήδη τ καταστρ�ικ� τυ έργ. Aνάμε-σα στα «θύματα» και ανδριάντας τυ πιητή. O στρατιώτης �ωτγρα�ί$εται στην πλατεία Σλωμύ, με ��ντ �,τι απέμεινε απ� τ άγαλμα.


I�νια Nησιά: 18ς - 19ς αιώναςT� ιστ�ρικ� πλαίσι� μέσα στ� �π�ί� γεννήθηκε, μεγάλωσε και συνέγραψε τα π�ιήματά τ�υ � Σ�λωμ�ς

T�υ Nίκ�υ Γ. M�σ��νά

Iστ�ρικ�ύ, Διευθυντή EρευνώνEθνικ�ύ Iδρύματ�ς Eρευνών

ENA XPONO πριν απ τη γέννησητ�υ Δι�νυσί�υ Σ�λωμ�ύ εί�ε επι�ει-ρηθεί στα Iνια Nησιά τ� μεγάλ� π�-λιτικ πείραμα τ�υ «εκδημ�κρατι-σμ�ύ». Mέ�ρι ττε, η κ�ινωνία τωννησιών ε�ακ�λ�υθ�ύσε να είναιδιαρθρωμένη τα�ικά σύμ�ωνα με τ�σύστημα της κ�ινωνικής �ργάνωσηςπ�υ εί�ε εισα�θεί απ τ�υς δυτικ�ύςκυρίαρ��υς και π�υ ακ�λ�υθ�ύσε τα�ε�υδαλικά πρτυπα της Δύσης.Mέσα στ� σύστημα αυτ, κυρίαρ�ηήταν η τά�η της γαι�κτητικής �λι-γαρ�ίας, π�υ νεμταν την παραγωγήκαι εί�ε δυναττητα συμμετ��ής στηδι�ίκηση τ�υ τπ�υ. Tα μέλη της ή-ταν εκείν�ι π�υ �αρακτηρί!�νταν ευ-γενείς. Mια δεύτερη τά�η απ εύπ�-ρ�υς επαγγελματίες εί�ε αρ�ίσει ναδιαμ�ρ�ώνεται στα αστικά κέντρα.Oι αστ�ί, πως απ�καλ�ύνταν, έ��-ντας απ�κτήσει με τ�ν καιρ �ικ�ν�-μική επι�άνεια και συνακλ�υθα κ�ι-νωνική επιρρ�ή, επιδίωκαν τ�ν κ�ι-νωνικ πρ�"ι"ασμ με τη διείσδυσήτ�υς στην άρ��υσα τά�η. O υπλ�ι-π�ς πληθυσμς απ�τελ�ύσε τη λαϊ-κή τά�η των π�π�λάρων και των �ω-ρικών π�υ ε�ασ�άλι!αν τη δια"ίωσήτ�υς με τη �ειρωνακτική εργασία, υ-π�ρε�ι σε π�ικίλες επι"αρύνσεις.Ωστσ�, ανάμεσα στ�υς π�π�λά-ρ�υς των αστικών �ικισμών και τ�υς�ωρικ�ύς της υπαίθρ�υ υπήρ�αν ση-μαντικές ιδιαιτερτητες π�υ επέ�ε-ραν την κ�ινωνική δια��ρ�π�ίηση.M�λ�ντι απ τ�ν 17� αιώνα �ι αστ�ίκαι �ι π�π�λάρ�ι άρ�ισαν να διεκδι-κ�ύν και δυναμικά τη "ελτίωση τηςκ�ινωνικής θέσης τ�υς, �τάν�νταςκάπ�τε σε αν�ικτή σύγκρ�υση μετην άρ��υσα τά�η, τ� κ�ινωνικ αυ-τ καθεστώς διατηρήθηκε στα IνιαNησιά σε λη τη διάρκεια της "ενετι-κής κυριαρ�ίας μέ�ρι τα τέλη τ�υ18�υ αιώνα.

H δημ�κρατικήπερί�δ�ς

H διάδ�ση των ιδεών τ�υ Δια�ωτι-σμ�ύ στ�ν ευρωπαϊκ �ώρ� άσκησεγνιμη επίδραση στα Iνια Nησιά, -π�υ πρωτ�πρ�ι διαν��ύμεν�ι έγι-ναν εισηγητές και κήρυκες της �ιλε-λεύθερης ιδε�λ�γίας, ενώ �ι διε-θνείς π�λιτικές ε�ελί�εις π�υ ακ�-λ�ύθησαν τη Γαλλική Eπανάσταση(1789) εί�αν άμεσες συνέπειες για τ�Iνι�. T�ν Mάι� τ�υ 1797, κάτω απτη στρατιωτική πίεση τ�υ Nαπ�λέ�-ντα, τ� αριστ�κρατικ καθετώς τηςBενετίας κατέρρευσε και εγκαθι-δρύθηκε δημ�κρατικ π�λίτευμα.T�ν επμεν� μήνα μικτή γαλλ�-"ε-νετική ναυτική δύναμη έ�τασε στηνKέρκυρα και έ"αλε σε ε�αρμ�γή τηδιαδικασία τ�υ εκδημ�κρατισμ�ύτων νησιών, π�υ ε�ακ�λ�υθ�ύσαν ναείναι –θεωρητικά τ�υλά�ιστ�ν– κτή-σεις της Bενετίας. Mε την εγκαθί-

δρυση τ�υ δημ�κρατικ�ύ π�λιτεύμα-τ�ς στα νησιά καταργήθηκε τ� καθε-στώς των τα�ικών διακρίσεων καιτων πρ�ν�μίων και επι"λήθηκε η ι-σ�ν�μία των π�λιτών. Aνάμεσα σταάλλα καθήκ�ντά τ�υς �ι Γάλλ�ι έ-πρεπε να α�υπνίσ�υν τ� εθνικ�ρνημα τ�υ ελληνικ�ύ νησιωτικ�ύπληθυσμ�ύ, πρ�ετ�ιμά!�ντας τ� έ-δα��ς για την �ριστική απσπασητων νησιών απ τη Bενετία. H Bενε-τική Δημ�κρατία καταλύθηκε �ριστι-κά με τη συνθήκη τ�υ Kαμπ��ρμι�(Oκτώ"ρι�ς 1797) και τα Iνια Nησιάπρ�σαρτήθηκαν στη γαλλική επικρά-τεια.

H δημ�κρατική περί�δ�ς υπήρ�ε"ρα�ύτατη και η π�ρεία πρ�ς τ�ν �υ-σιαστικ εκδημ�κρατισμ τ�υ π�λι-τικ�ύ "ί�υ έμεινε αν�λ�κλήρωτη.E�άλλ�υ, �ι νησιώτες δεν άργησαννα απ�γ�ητευθ�ύν απ τη δημ�σι�-ν�μική π�λιτική, αλλά και απ τηνπρ�κλητική συμπερι��ρά των Γάλ-λων. H εσωτερική αντίδραση και η α-ντιγαλλική πρ�παγάνδα πρ�ετ�ίμα-σαν τ� έδα��ς για την ανάληψη κ�ι-νής δράσης στ� Iνι� απ Pώσ�υςκαι T�ύρκ�υς, π�υ εί�αν συνάψεισυμμα�ία (I�ύλι�ς 1798) με αντιγαλ-λικ πρ�σανατ�λισμ. T� �θινπωρ�τ�υ 1798 � ρωσ�τ�υρκικς στλ�ς,αναπλέ�ντας τ� Iνι�, κατέλα"ε δια-

δ��ικά τα νησιά, με ε�αίρεση την π-λη της Kέρκυρας π�υ παραδθηκε έ-πειτα απ τρίμηνη π�λι�ρκία τ�ν Φε-"ρ�υάρι� τ�υ 1799.

Oι νέ�ι κυρίαρ��ι κατάργησαν τ�δημ�κρατικ π�λίτευμα και απ�κα-τέστησαν τ� παλι αριστ�κρατικκαθεστώς και τα πρ�νμια των ευγε-νών. Oι άλλ�τε "ενετικές κτήσειςτ�υ I�νί�υ και μετέπειτα τα γαλλικάεδά�η απ�τέλεσαν τώρα για πρώτη��ρά ενιαί� και αυτν�μ� �μ�σπ�ν-διακ κράτ�ς π�υ τέθηκε υπ τηνπρ�στασία των δύ� συμμά�ων δυνά-μεων. H �μ�σπ�νδιακή κυ"έρνηση(Γερ�υσία), π�υ έδρευε στην Kέρκυ-ρα και π�υ τη συγκρ�τ�ύσαν δεκα-τέσσερις αντιπρσωπ�ι των νησιών,θέλ�ντας να ματαιώσει τα τ�υρκικάσ�έδια για τη δημι�υργία ηγεμ�νίαςυπ�τελ�ύς στην Oθωμανική Aυτ�-κρατ�ρία, !ήτησε την αναγνώρισητων νησιών και των ε�αρτημένων η-πειρωτικών εδα�ών ως ενιαί�υ καιανε�άρτητ�υ κράτ�υς με την εγγύη-ση και την πρ�στασία των ηγεμνωντης Eυρώπης. Ωστσ�, με τη Σύμ"α-ση της Kωνσταντιν�ύπ�λης (21 Mαρ-τί�υ 1800), π�υ υπέγραψαν αρ�ικά ηPωσία και η T�υρκία και στην �π�ίαπρ�σ�ώρησε η Mεγάλη Bρετανία, ταIνια Nησιά απ�τέλεσαν ενιαί� κρά-τ�ς με την επωνυμία Π�λιτεία των

Eπτά Eνωμένων Nησιών (απλ�ύστε-ρα Eπτάνησ�ς Π�λιτεία) υπ την επι-κυριαρ�ία τ�υ σ�υλτάν�υ, ενώ τα η-πειρωτικά εδά�η (B�υθρωτ, Πάργα,Πρέ"ε!α, Bνιτσα) πρ�σαρτήθηκανστην Oθωμανική Aυτ�κρατ�ρία. Oιελπίδες των I�νίων για τη δημι�υρ-γία ενς ανε�άρτητ�υ κράτ�υς εί�ανδιαψευστεί.

T� σύνταγμα τ�υ 1800, π�υ είναιγνωστ ως Bυ!αντιν, επέ"αλε �λι-γαρ�ικ π�λίτευμα παρα�ωρώνταςτην ε��υσία στα συμ"�ύλια των ευ-γενών π�υ εί�αν συγκρ�τηθεί σε κά-θε νησί. Aπ αυτά εκλέγ�νταν τα μέ-λη της τ�πικής κυ"έρνησης, ενώ �ιαντιπρσωπ�ι των νησιών συγκρ�-τ�ύσαν τη Γερ�υσία, π�υ έδρευεστην Kέρκυρα. Aλλά η παλινρθωσητης αριστ�κρατίας και �ι αυθαιρε-σίες των ευγενών πρ�κάλεσαν κ�ι-νωνικές αναταρα�ές π�υ �δήγησανσε λαϊκές ε�εγέρσεις και στασιαστι-κά κινήματα. Παράλληλα, σε �ρισμέ-να νησιά (Zάκυνθ�ς, Iθάκη) εκδηλώ-θηκαν �ιλ�"ρετανικά απ�σ�ιστικάκινήματα. Aναλαμ"άν�ντας δικτατ�-ρικές ε��υσίες � Aρ�ων ΣπυρίδωνΘε�τκης συνέστησε την EκτακτηEπιτρ�πή Δημ�σιας Aσ�άλειας και!ήτησε απ τ�υς αστ�ύς και τ�υς�ωρικ�ύς να εκλέ��υν τ�υς δικ�ύςτ�υς αντιπρ�σώπ�υς. H Eντιμη Aντι-πρ�σωπεία, πως απ�κλήθηκε τ�σώμα των λαϊκών αντιπρ�σώπων, συ-νέτα�ε νέ� σύνταγμα με δημ�κρατι-κτερ� πνεύμα, π�υ αναγνώρι!ε τηνισ�ν�μία λων των τά�εων, και ανέ-λα"ε την ε��υσία (N�έμ"ρι�ς 1801).

Aλλά στην ε�αρμ�γή τ�υ πρ��-δευτικ�ύ αυτ�ύ συντάγματ�ς τηςEπτανήσ�υ Π�λιτείας αντέδρασαν �ισύμμα��ι με άμεση επέμ"αση. Bρε-τανική στρατιωτική δύναμη απ�"ι"ά-στηκε στην Kέρκυρα για την περι-�ρ�ύρηση της τά�ης, ενώ η YψηλήΠύλη απέρριψε τ� νέ� σύνταγμα.Eπιπρσθετα, �ι σύμμα��ι απ��άσι-σαν να σταλεί στα νησιά πληρε��ύ-σι�ς τ�υ τσάρ�υ και ρωσική στρατιω-τική δύναμη για την αναδι�ργάνωσητης Π�λιτείας και την απ�κατάστασητης ν�μιμτητας. Aλλά τα μέτρα π�υπήρε � πληρε��ύσι�ς τ�υ τσάρ�υκμης Γεώργι�ς M�τσενίγ�ς εγκαθί-δρυσαν συγκεντρωτικ καθεστώς,πρ�καλώντας τη δυσαρέσκεια τηςπλει�ψη�ίας των π�λιτών π�υ απ�-κλεί�νταν απ τη συμμετ��ή στιςπ�λιτικές διαδικασίες. Tα καθήκ�νταγραμματέα της Eπικράτειας ανατέ-θηκαν στ�ν Iωάννη Kαπ�δίστρια.

Στα τέλη τ�υ 1803 ψη�ίστηκε νέ�σύνταγμα π�υ καθιέρωνε αντί τηςκληρ�ν�μικής τη συνταγματική ευ-γένεια (παλι�ί ευγενείς και αστ�ί με�ρισμέν� εισδημα ή πανεπιστημια-κ τίτλ�), π�υ τα μέλη της εί�αν τηναπ�κλειστική δια�είριση της ε��υ-σίας. Παρά τ�υς σημαντικ�ύς περι�-ρισμ�ύς στα δικαιώματα των π�λι-τών, τ� σύνταγμα τ�υ 1803 εισήγαγε�ιλελεύθερ�υς νεωτερισμ�ύς π�υτ�υ έδιναν πρ��δευτική διάσταση(διάκριση ε��υσιών, εισαγωγή τ�υ

T� γενεαλ�γικ� δέντρ� της �ικ�γένειας Σ�λωμ�ύ �ρίσκεται, σε μεγάλ� μέ-γεθ�ς, στην είσ�δ� τ�υ M�υσεί�υ Σ�λωμ�ύ στην Kέρκυρα. O κλών�ς με τ� �-ν�μα τ�υ π�ιητή διακρίνεται στη μέση περίπ�υ τ�υ δέντρ�υ. Kάρτα τ�υ M�υ-σεί�υ Σ�λωμ�ύ Kέρκυρας.

θεσμ�ύ των �ρκωτών δικαστηρίων,αναγνώριση των ατ�μικών ελευθε-ριών και τ�υ �ικ�γενειακ�ύ ασύλ�υ,ανε�ιθρησκία και τέλ�ς "αθμιαία κα-θιέρωση της ελληνικής γλώσσας στηδημσια δι�ίκηση. Ωστσ�, με τις ε-νέργειες τ�υ M�τσενίγ�υ, τ� σύ-νταγμα δεν επικυρώθηκε απ τ�ντσάρ� και άρ�ισε η διαδικασία της α-ναθεώρησής τ�υ. Σύμ�ωνα με τ�νέ� σύνταγμα, π�υ εισηγήθηκε � I.Kαπ�δίστριας και ψη�ίστηκε τ�ν Δε-κέμ"ρι� τ�υ 1806, κυρίαρ�η τά�η ή-ταν τώρα η ενεργητική ευγένεια π�υτην απ�τελ�ύσαν σ�ι διέθεταν �ρι-σμέν� εισδημα ή πανεπιστημιακτίτλ�. T� σύνταγμα τ�υ 1806 διατή-ρησε τ� �λιγαρ�ικ καθεστώς καικατάργησε π�λλές απ τις �ιλελεύ-θερες διατά�εις τ�υ πρ�ηγ�ύμεν�υσυντάγματ�ς. Eπιπρσθετα, ανα-γνωρί!�ντας στη Pωσία τ� δικαίωμαεπέμ"ασης, καταργ�ύσε �υσιαστικάτην αυτ�ν�μία τ�υ νε�σύστατ�υκράτ�υς. Oι Eπτανήσι�ι έ"λεπαν ναδιαψεύδ�νται πάλι �ι ελπίδες τ�υςγια κ�ινωνική και π�λιτική ανα"άθμι-ση και ανε�άρτητ� κράτ�ς.

Δεμένη στ� άρμα της ρωσικής π�-λιτικής, παρά τη συμ"ατική της υπ�-τέλεια στ�ν σ�υλτάν�, η Eπτάνησ�ςΠ�λιτεία εμπλέκεται στη νέα ρωσ�-τ�υρκική σύρρα�η ως δ�ρυ�ρ�ςτης Pωσίας, αίρ�ντας την �υδετερ-τητα πρ�ς τη Γαλλία π�υ συμμα�είμε την T�υρκία. Tελικά, με τη Συνθή-κη τ�υ Tιλσίτ τα Iνια Nησιά παρα�ω-ρήθηκαν στη Γαλλία και την 1η Σε-πτεμ"ρί�υ 1807 αναγγέλθηκε η πρ�-σάρτηση της Eπτανήσ�υ Π�λιτείας

στη Γαλλική Aυτ�κρατ�ρία. Tα νησιάθα "ρεθ�ύν τώρα στη διελκυστίνδατ�υ γαλλ�-αγγλικ�ύ ανταγωνισμ�ύ.Oι Aγγλ�ι κήρυ�αν τ�ν απ�κλεισμτ�υ I�νί�υ δημι�υργώντας ��ύταταπρ�"λήματα στ� εμπρι� και στ�ν ε-πισιτισμ των νησιών, ενώ παράλλη-λα με τη δράση των πρακτρων τ�υςκαλλιέργησαν τ� αντιγαλλικ ρεύμα.Π�λλ�ί νησιώτες άρ�ισαν να πρ�-σ"λέπ�υν στ� ενδε�μεν� "ρετανι-κής επέμ"ασης και δεν δίστασαν ναενεργήσ�υν πρ�ς αυτή την κατεύ-θυνση. T�ν Oκτώ"ρι� τ�υ 1808 �ιAγγλ�ι κατέλα"αν τα ν�τιτερα νη-σιά, τ�ν Aπρίλι� τ�υ 1809 τη Λευκά-δα, τ�υς Πα��ύς στις αρ�ές τ�υ 1813και τ�ν Mάρτι� τ�υ επμεν�υ έτ�υςτην Πάργα, ενώ η Kέρκυρα παραδ-θηκε τ�ν I�ύνι� τ�υ 1814, ταν πλέ-�ν η κατάσταση στη Γαλλία εί�ε με-τα"ληθεί, μετά την είσ�δ� των συμ-μά�ων στ� Παρίσι και την παραίτησητ�υ Nαπ�λέ�ντα.

Eπικυρίαρ�ηπρ�στασία

Θεωρώντας τι �ι �ένες κατ��έςήταν πρ�σωρινές, η επτανησιακή Γε-ρ�υσία απ��άσισε να απευθύνει στ�συνέδρι� των συμμά�ων, π�υ έμελλενα συγκληθεί στη Bιέννη, την ευ�ήνα απ�δ�θεί η ανε�αρτησία στηνEπτάνησ�, επιδιώκ�ντας την υπ�-στήρι�η τ�υ τσάρ�υ και τ�υ I. Kαπ�-δίστρια. Ωστσ� � Bρετανς στρατη-γς Campbell, δι�ικητής των νησιών,δεν δε�ταν την ύπαρ�η της Eπτα-νήσ�υ Π�λιτείας και δεν ενέκρινε τις

ενέργειες της Γερ�υσίας, π�υ κατάτην άπ�ψή τ�υ εκπρ�σωπ�ύσε μν�την Kέρκυρα. Mε τη συνθήκη τ�υΠαρισι�ύ (1815) τα Iνια Nησιά απ�-

τέλεσαν ελεύθερ� και ανε�άρτητ�κράτ�ς με την επωνυμία EνωμένεςΠ�λιτείες των I�νίων Nησιών (α-


Tα έγγρα�α, �ι πρ�κηρύ!εις και �ι ε�ημερίδες απ�τυπών�υν –και τη στιγμήτης έκδ�σής τ�υς και στη διάρκεια της μελέτης της Iστ�ρίας– την ιστ�ρία,στη συγκεκριμένη περίπτωση των Eπτανήσων, στις αρ�ές τ�υ 19�υ αιώνα.Πάνω: Mια δίγλωσση (ιταλικά - ελληνικά) διακήρυ!η τ�υ Γάλλ�υ «κ�μαντά-ντη» των Eπτανήσων, τ� 1807 (Eθνική Bι�λι�θήκη). Δε!ιά: H θεώρηση της α-π��ασης για την ιδρυση τ�υ I�νικ�ύ Πανεπιστημί�υ δημ�σιεύτηκε στην ε�η-μερίδα «των Eνωμένων Eπαρ�ιών των I�νικών Nήσων» τ�ν I�ύνι� τ�υ 1824.Kάτω δε!ιά: «Πρ�ς τ�υς Eπτανησί�υς και λ�ιπ�ύς Πατριώτας» απευθύνεταιτ� κάλεσμα της επιτρ�πής τ�υ Eπτανησί�υ Σώματ�ς, με ημερ�μηνία A΄ Σε-πτεμ�ρί�υ 1826. Kαι τα τρία έγγρα�α δημ�σιεύ�νται στ�ν A΄ τ�μ� της «Eλλη-νικής π�ίησης», εκδ�σεις «Σ�κ�λης».

Συνέ�εια στην 6η σελίδα

πλ�ύστερα I�νικ�ν ή I�νι�ν Kράτ�ς),π�υ θα "ρισκταν υπ την πρ�στα-σία της Mεγάλης Bρετανίας. Παράτις ρωσικές πρ�σπάθειες, �ι ρ�ι τηςσυνθήκης επέτρεπαν στην πρ�στάτι-δα δύναμη να υπερ"αίνει υπέρμετραστα εσωτερικά τ�υ με απ�τέλεσμα ηπρ�στασία να μετατρέπεται �υσια-στικά σε επικυριαρ�ία. Tη γενική ευ-θύνη αναλάμ"ανε � Bρετανς αρμ�-στής.

O πρώτ�ς π�υ τ� κατέλα"ε ήταν �στρατηγς Θωμάς Mέτλαντ, άντραςμε π�λιτικές ικαντητες, π�υ δι�ι-κ�ύσε αυταρ�ικά και συμπερι�έρθη-κε με περι�ρνηση στ�υς νησιώτες.Πρ�σεταιρι!μεν�ς τ�υς αντιδρα-στικ�ύς κύκλ�υς και ε��υδετερών�-ντας τη �ιλελεύθερη αντιπ�λίτευση,� Mέτλαντ επέ"αλε τ� σύνταγμα π�υεί�ε καταρτίσει και ψη�ίστηκε απτη Συντακτική Συνέλευση σε κλίμα"ίας και τρ�μ�κρατίας (1817). T� σύ-νταγμα διατηρ�ύσε την �μ�σπ�νδια-κή μ�ρ�ή τ�υ κράτ�υς, αναγνώρι!ετυπικά την ελληνικτητά τ�υ (�ρθ-δ�� δγμα και την ελληνική ως επί-σημη γλώσσα) και καθιέρωνε κ�ιν�-"�υλευτικ π�λίτευμα. Στην πραγ-ματικτητα μως � έλεγ��ς λωντων ε��υσιών κατέληγε, άμεσα ή έμ-μεσα, στ�ν αρμ�στή, π�υ συγκέ-ντρωνε υπερε��υσίες, ενώ τ� π�λί-τευμα έπαιρνε �λιγαρ�ικ �αρακτή-ρα, περι�ρί!�ντας τα π�λιτικά δικαι-ώματα στ�υς �ικ�ν�μικά ισ�υρτε-ρ�υς π�λίτες.

Mε τ� καθεστώς της "ρετανικήςπρ�στασίας, �ι Eπτανήσι�ι έ"λεπαννα �αλκεύ�νται έντε�να τα καιν�ύρ-για δεσμά τ�υς και τ� λαϊκ αίσθηματ� συνέλα"ε � π�λιτικά και εθνικάευαισθητ�π�ιημέν�ς π�ιητής Δι�νύ-σι�ς Σ�λωμς μαρτυρώντας πως ή-ταν αλυσωμέν� τ� καθένα [νησί] τε-�νικά και �αρακτηρί!�ντας ως Ψεύ-τρα Eλευθεριά τ� π�λιτικ σ�ήματ�υ I�νί�υ Kράτ�υς. Παράλληλα, η�ιλ�τ�υρκική π�λιτική των Bρετα-νών δημι�υργ�ύσε πρσθετα πρ�-"λήματα. Kάτω απ αυτές τις συνθή-κες άρ�ι!ε η μακρ�ρ�νη περί�δ�ςτης αντίστασης τ�υ επτανησιακ�ύλα�ύ κατά τ�υ καθεστώτ�ς της "ρε-τανικής πρ�στασίας, με στ�� την ε-θνική, π�λιτική και κ�ινωνική τ�υ α-π�κατάσταση, με ενέργειες π�υ κα-ταστέλλ�νταν "ίαια απ την κυ"έρ-

νηση. H κατάστα-ση �δήγησε τ�νIωάννη Kαπ�δί-στρια να πρ�"εί σεδια"ήματα πρ�ς τη"ρετανική κυ"έρ-νηση, �ωρίς απ�-τελέσματα. E�άλ-λ�υ, ακ�λ�υθώ-ντας τις πρ�τρ�-πές τ�υ Kαπ�δί-στρια � εισαγγελέ-ας και "�υλευτήςZακύνθ�υ A-να-στάσι�ς Φλαμπ�υ-ριάρης, � δικαστήςΓεώργι�ς Δε Pώσ-σης και � Δι�νύ-σι�ς Σ�λωμς συ-νέτα�αν ανα��ρά–π�υ υπέγραψαν33 π�λίτες της Zα-κύνθ�υ– πρ�ς τ�νΓεώργι� τ�ν Δ΄,καταγγέλλ�νταςτ� καθεστώς και!ητώντας την ανα-θεώρηση τ�υ συ-ντάγματ�ς (1821). H ανα��ρά κατα-σ�έθηκε και � Φλαμπ�υριάρης �υλα-κίστηκε. O ανιψις τ�υ, Δι�νύσι�ςΦλαμπ�υριάρης, κυκλ��ρησε αντί-γρα�� με 105 υπ�γρα�ές και �ι πρω-τεργάτες τ�υ συνελή�θησαν.

Σημαντική υπήρ�ε η συμμετ��ήτων Eπτανησίων στην πρ�ετ�ιμσίατ�υ Eθν�υς για τ�ν αγώνα της ανε-�αρτησίας. Στα νησιά η Φιλική Eται-ρεία ανέπτυ�ε π�λύπλευρη δράσηκαι π�λλ�ί Eπτανήσι�ι μυήθηκαν καισυγκρ�τήθηκαν σώματα εθελ�ντώνκαι �μάδες υπ�στήρι�ης τ�υ αγώνα.Mέσα σ’ αυτ τ� κλίμα � Δι�νύσι�ςΣ�λωμς εμπνέεται και συνθέτει τ�νYμν�ν εις την Eλευθερίαν (1823),την ωδή Eις τ�ν θάνατ�ν τ�υ Λ�ρδMπάιρ�ν (1824), τ� επίγραμμα γιατην καταστρ��ή των Ψαρών (1825)και αργτερα τ�υ Eλεύθερ�υς Π�-λι�ρκημέν�υς.

Σε αντίθεση με την �μθυμη πα-τριωτική κινητ�π�ίηση τ�υ επτανη-σιακ�ύ λα�ύ, τ� επίσημ� κράτ�ς α-ντιμετώπισε με ε�θρτητα την Eπα-νάσταση, παίρν�ντας σειρά απ�θαρ-ρυντικών μέτρων, πως η κήρυ�η καιη μερ�ληπτική ε�αρμ�γή της �υδε-τερτητας απέναντι στ�υς εμπ�λέ-μ�υς, η απηνής δίω�η των πατριω-

τών, η επι"�λήστρατιωτικ�ύ ν-μ�υ και άγριαςτρ�μ�κρατίας. Hκατάσταση δια��-ρ�π�ιήθηκε μετάτη μεταστρ��ήτης "ρετανικήςπ�λιτικής απένα-ντι στην EλληνικήEπανάσταση. Bέ-"αια, η δημι�υργίατ�υ ανε�άρτητ�υελληνικ�ύ κρά-τ�υς έδωσε άλληδιάσταση στ�υς α-γώνες των Eπτα-νησίων π�υ θεω-ρ�ύσαν πλέ�ν α-νώ�ελ� τ� καθε-στώς της �ένηςπρ�στασίας καιτρέπ�νταν πρ�ςτην επιδίω�η τηςεθνικής απ�κατά-στασης με τηνEνωση. Oπωσδή-π�τε, η "ελτίωση

της π�λιτικής κατάστασης στα νησιάε�ακ�λ�υθ�ύσε να απ�τελεί καίρι�αίτημα των Eπτανησίων.

Oι πρώτες ελευθερίες

T� π�λιτικ κλιμα άρ�ισε να μετα-"άλλεται με τα �ιλελεύθερα μέτρακαι τις μεταρρυθμίσεις π�υ εισηγή-θηκε � πρ��δευτικς αρμ�στής Iω-άννης Kλμπ�ρν. Iδιαίτερη σημασίαγια την ε�έλι�η τ�υ π�λιτικ�ύ "ί�υστα νησιά εί�ε η άδεια ίδρυσης καιλειτ�υργίας π�λιτικών λεσ�ών και �ιπ�λιτικές συγκεντρώσεις. Mε εισή-γηση τ�υ αρμ�στή, τ� Iνι� K�ιν�-"�ύλι� πρ��ώρησε στην καθιέρωσητης ελευθερίας τ�υ Tύπ�υ και τηνκατάργηση της πρ�ληπτικής λ�γ�-κρισίας (1848). Σ’ αυτές τις συνθήκεςάρ�ισε η έκδ�ση και η κυκλ��ρίαπ�λιτικών ε�ημερίδων π�υ συνέ"α-λαν στην π�λιτική διαπαιδαγώγησητων νησιωτών. Mέσα σ’ αυτ τ� κλί-μα εμ�ανίστηκαν τρεις δια��ρετι-κές π�λιτικές τάσεις, π�υ ε�έ�ρα!αντις αντιλήψεις και τις επιδιώ�εις τωνκ�ινωνικών �μάδων. Yπ�στηρικτέςτ�υ καθεστώτ�ς ήταν η μει�ψη�ίατων ακραίων συντηρητικών και αντι-δραστικών στ�ι�είων, π�υ ταύτι!αντα συμ�έρ�ντά τ�υς με την �ένηπρ�στασία και π�υ �αρακτηρί!�ντανως Πρ�στασιαν�ί ή Kατα�θ�νι�ι.Aπ την άλλη μεριά �ι μετρι�παθείς�ιλελεύθερ�ι, ε�αρμ!�ντας πραγ-ματιστική τακτική, δέ��νταν την α-ναγκαιτητα της �ένης πρ�στασίαςκαι θεωρ�ύσαν άκαιρη και αδύνατηκάθε πρ�σπάθεια για την κατάργησήτης. Xωρίς να απ�ρρίπτ�υν τ� αίτη-μα για μελλ�ντική εθνική απ�κατά-σταση, επιδίωκαν την παρα�ώρησηπερισστερων ελευθεριών με τη με-ταρρύθμιση τ�υ συντάγματ�ς.

Γι’ αυτ τ�υς απ�κάλεσαν Mεταρ-ρυθμιστές. Στην παράτα�η αυτή ανή-καν ε�αίρετες πρ�σωπικτητες τωνγραμμάτων, τ�υ πνεύματ�ς και τηςπ�λιτικής δράσης. Διαμετρικά αντί-θετες ήταν �ι θέσεις των Pι"�σπα-στών, π�υ θεωρώντας παράν�μη τηνεπι"�ή της �ένης πρ�στασίας απέρ-ριπταν τ� Σύνταγμα τ�υ 1817 και επι-δίωκαν την �ριστική λύση τ�υ επτα-νησιακ�ύ !ητήματ�ς, θέτ�ντας ως

κύρι� στ�� την Eνωση με την Eλλά-δα. Oι ρι!�σπάστες π�λέμησαν μεσθέν�ς τ� καθεστώς και αγωνίστη-καν για την επίτευ�η των εθνικώνστ�ων, επισύρ�ντας για την π�λιτι-κή τ�υς δράση την επι"�λή σκληρώνκυρώσεων. H κατάσταση εί�ε δυσμε-νή ε�έλι�η μετά την ανάληψη της αρ-μ�στείας απ τ�ν συντηρητικ Eρρί-κ� Γεώργι� Oυρντ (1849), π�υ ειση-γήθηκε τρ�π�π�ιήσεις και πρ�σθή-κες στις μεταρρυθμίσεις τ�υ συ-ντάγματ�ς και ακ�λ�ύθησε σκληρήπ�λιτική απέναντι στ�υς αντι�ρ�-ν�ύντες επι"άλλ�ντας καθεστώςτρ�μ�κρατίας. E�άλλ�υ, κατέστειλεμε πρωτ��ανή αγριτητα και "αρ"α-ρτητα τ� έν�πλ� κίνημα π�υ εκδη-λώθηκε στην Kε�αλ�νιά τ�ν Aύγ�υ-στ� τ�υ 1849 (Στάση της Σκάλας).

Παρά την αντίδραση τ�υ αρμ�στήκαι της Γερ�υσίας τ� Θ΄ Iνι� K�ιν�-"�ύλι� π�υ αναδεί�τηκε με τις εκλ�-γές τ�υ 1850 και στ� �π�ί� μετεί�ανέγκριτ�ι μεταρρυθμιστές και ρι!�-σπάστες "�υλευτές ανέπτυ�ε σπ�υ-δαία ν�μ�θετική δραστηριτητα, μεστ�� τη "ελτίωση της π�λιτικής κα-τάστασης και την ε�υπηρέτηση τ�υεθνικ�ύ συμ�έρ�ντ�ς. Tελευταίαπρά�η τ�υ κ�ιν�"�υλί�υ ήταν η ανά-γνωση τ�υ ψη�ίσματ�ς της Eνωσης,π�υ υπέ"αλαν �ι ρι!�σπάστες "�υ-λευτές στις 26 N�εμ"ρί�υ 1850 (... ηπρώτη ελευθέρα B�υλή των αντιπρ�-σώπων της Eπτανήσ�υ διακηρύττει:Oτι η �μ�θυμ�ς, στερεά και αμετά-τρεπτ�ς θέλησις τ�υ επτανησιακ�ύλα�ύ είναι η ανάκτησις της ανε#αρ-τησίας τ�υ και η Eνωσις αυτ�ύ με τ�λ�ιπ�ν έθν�ς τ�υ, την απελευθερω-μένην Eλλάδα...). H αντίδραση τ�υαρμ�στή εκδηλώθηκε με την ανα-στ�λή των εργασιών και τελικά τηδιάλυση τ�υ K�ιν�"�υλί�υ και τηνπρ�κήρυ�η εκλ�γών, ενώ παράλλη-λα άρ�ισε να κλιμακώνεται η τρ�μ�-κρατία και �ι διωγμ�ί κατά των ρι!�-σπαστών και σων ήταν ύπ�πτ�ι γιατ� εθνικ τ�υς �ρνημα. Oι νέες συ-νταγματικές μεταρρυθμίσεις π�υ ει-σηγήθηκε � αρμ�στής τ� 1852 περι-λάμ"αναν και σειρά περι�ριστικώνμέτρων π�υ απ�σκ�π�ύσαν στην ε-ν��π�ίηση κάθε �ιλελεύθερης ήπατριωτικής ενέργειας. Oμως, λααυτά δεν έκαμψαν τ� εθνικ �ρνη-μα των Eπτανησίων. Aντίθετα, παράτα αυστηρά απαγ�ρευτικά μέτρα τηςπρ�στασίας π�λλ�ί Eπτανήσι�ι έ-σπευσαν μα!ί με άλλ�υς Eλληνες νασυνδράμ�υν τ� επαναστατικ κίνη-μα π�υ εκδηλώθηκε στην Hπειρ� τ�1854, στη διάρκεια τ�υ Kριμαϊκ�ύΠ�λέμ�υ.

Aυτ τ� π�λιτικ κλίμα "ίωνε στηνKέρκυρα � Δι�νύσι�ς Σ�λωμς, καικάτω απ αυτές τις συνθήκες επε-�εργα!ταν τα σ�εδιάσματα τωνEλεύθερων Π�λι�ρκημένων και αρ-γτερα τ�υς στί��υς τ�υ έπ�υςCarmen Seculare (1849) –π�υ θακατέγρα�ε τ� παρν και θα διατύ-πωνε τ� μέλλ�ν τ�υ Eλληνισμ�ύ–και ακμη ένα π�ίημα εμπνευσμέν�απ τ�ν Kριμαϊκ Πλεμ�. O θάνα-τς τ�υ, τ� 1857, δεν τ�υ επέτρεψενα δει την ε�έλι�η των π�λιτικώνπραγμάτων: τη μεταστρ��ή της"ρετανικής π�λιτικής και την π�ρείαπρ�ς την π�θητή εθνική απ�κατά-σταση, την Eνωση της Eπτανήσ�υμε την Eλλάδα, στις 21 Mαΐ�υ/2 I�υ-νί�υ 1864.


Συνέ�εια απ� την 5η σελίδα

T� 1978 τ� περι�δικ� «Nέα Eστία»α�ιέρωσε τ� �ριστ�υγιεννιάτικ�τεύ��ς τ�υ στ� Δι�νύσι� Σ�λωμ�.T� ε!ώ�υλλ� τ�υ τεύ��υς κ�σμη-σε τ� �αρακτικ� τ�υ Tάσσ�υ.

Aπεικ�νιση τ�υ κτιρί�υ π�υ άλλ�τε στέγα%ε την I�νι� Aκαδημία και σήμεραείναι η στέγη της Aναγνωστικής Eταιρείας στην Kέρκυρα. Στ�υς �ώρ�υς τ�υ�υλάσσ�νται έγγρα�α και �ι�λία π�υ α��ρ�ύν την ιστ�ρία των Eπτανήσων,πριν και μετά την Eνωσή τ�υς με την Eλλάδα.


H σ�λωμική π�ίηση εμπνέει...Oι μελ�π�ιήσεις τ�υ Σ�λωμ�ύ απ� τ�ν Nικ�λα� Mάντ�αρ� έως τ�υς νε�τερ�υς συνθέτες

T�υ Xάρη �ανθυδάκη

Συνθέτη, καθηγητήστ� I�νι� Πανεπιστήμι�

«ΣTIΣ δυναττητες των �ωνητικώντ�υ �ργάνων ��είλει τη �ύση της�ωνής τ�υ, π�υ είναι αρμ�νική, ευ-λύγιστη, εκ�ραστική, κατάλληλη νατ�ν εμπνέει και έτ�ιμη να απ�δώσειτην η�ηρτητα των στί�ων τ�υ. Γι’αυτ απ ένστικτ� δημι�υργεί τ�υςπερισστερ�υς στί��υς τ�υ με τ�τραγ�ύδι, αυτ�σ�εδιά��ντας μελω-δίες π�υ απη��ύν �λ�κληρωμένητην αληθινή έκ�ραση της π�ιητικήςσύλληψης ενς μ�υσικ�ύ πνεύμα-τ�ς». Tην παραπάνω ανα��ρά στ�νΔι�νύσι� Σ�λωμ υπ�γρά�ει � στε-ντερ�ς απ τ�υς �ίλ�υς τ�υ, �πρώτ�ς μελ�π�ις της π�ίησής τ�υκαι πατριάρ�ης της λεγμενηςEπτανησιακής M�υσικής Σ��λής –�Nικ�λα�ς Xαλικι�π�υλ�ς Mάντ�α-ρ�ς (1795-1872). Eτσι, η έναρ#η τηςμακρ��ρνιας σ�έσης ανάμεσα στησ�λωμική π�ίηση και τ� έντε�ν� νε-�ελληνικ τραγ�ύδι συμπίπτει με τηγέννηση τ�υ τελευταί�υ. Πράγματι,γύρω στ� 1827, � Mάντ�αρ�ς εγκα-ταλείπει τη σύνθεση σκηνικών έρ-γων για �ωνή (ή �ωνές) και �ρ�ή-στρα και τη νε�μ�τσάρτεια τε�ν�-τρ�πία π�υ ακ�λ�υθ�ύσε μέ�ρι τηνεπ��ή εκείνη, και α�ιερώνεται σ�ε-δν ε# �λ�κλήρ�υ στη μελ�θέτησηελληνικών π�ιημάτων για μία ή πε-ρισστερες �ωνές με συν�δεία πιά-ν�υ (σπανιτερα άρπας), υι�θετώ-ντας ένα μελωδικ ύ��ς απλ�ύστε-ρ� –κάπ�τε λαϊκτρ�π�– π�υ δεντ�ν εμπ�δί�ει να δημι�υργεί δ�μέςπερίτε�νες, συ�νά α#ι�θαύμαστ�υπ�λυ�ωνικ�ύ πλ�ύτ�υ.

O Eθνικ�ς Yμν�ς

Φαίνεται τι τ� πρώτ� π�ίημα τ�υΣ�λωμ�ύ π�υ μελ�π�ίησε � Mά-ντ�αρ�ς ήταν η Φαρμακωμένη, πρινακμη μας δώσει την πρώτη μελ�-π�ίηση (διάρκειας π�υ υπερ'αίνει

τη μία ώρα) τ�υ Yμνυ εις την Eλευ-θερίαν, γύρω στ� 1830. Για τηνπρώτη αυτή μελ�π�ίηση � συνθέ-της διάλε#ε τ� λαϊκτρ�π� ύ��ς,στ� �π�ί� ��είλεται εν π�λλ�ίς ηευρύτατη και τα�ύτατη διάδ�ση τ�υμεγάλ�υ αυτ�ύ σ�λωμικ�ύ π�ιήμα-τ�ς, και ιδιαίτερα των πρώτων στρ�-�ών, �ι �π�ίες απ�τελ�ύν απ τ�1865, με την ίδια μ�υσική, τ�ν Eλλη-νικ Eθνικ Yμν�. Oλκληρ� τ� έρ-γ� πρωτ�τυπώθηκε στ� Λ�νδίν� τ�1873, ενώ η πρώτη τ�υ, και μ�ναδι-κή μέ�ρι στιγμής δισκ�γρά�ηση έγι-νε τ� 1988 απ τη X�ρωδία τ�υEργαστηρί�υ Παλιάς M�υσικής καιτ�ν πιανίστα Aρη Γαρ�υ�αλή, υπτη διεύθυνση τ�υ Bύρωνα Φιδετ�ή.Mια δεύτερη, «λγια», μελ�π�ίησητ�υ σ�λωμικ�ύ Yμνυ απασ�λησετ�ν Mάντ�αρ� σε λη τη διάρκειατης μεσαίας δημι�υργικής τ�υ πε-ριδ�υ, α��ύ σώ��νται �ειργρα�α

τ�υ έργ�υ με μικρτερες ή μεγαλύ-τερες δια��ρές, κυρίως σε ,τι α-��ρά τ�ν αριθμ των μ�υσικών με-ρών. H αρτιτερη και εκτενέστερηεκδ��ή της δεύτερης αυτής μελ�-π�ίησης (με διάρκεια π�υ υπερ'αί-νει τη μιάμιση ώρα!) 'ρίσκεται απ�-τυπωμένη στ� �ειργρα�� τ�υ Δη-μαρ�εί�υ Kερκύρας και πρκειταινα εκτελεστεί για πρώτη ��ρά τ�νπρ�σε�ή Σεπτέμ'ρι� (150 �ρνιαμετά την παρασημ��ρηση τ�υσυνθέτη απ τ�ν Oθωνα, στ�ν �-π�ί� εί�ε απ�σταλεί αντίγρα�� τ�υέργ�υ), με τη μ�υσικ�λ�γική και τυ-π�γρα�ική �ρ�ντίδα τ�υ Tμήματ�ςM�υσικών Σπ�υδών τ�υ I�νί�υ Πα-νεπιστημί�υ. Πέρα απ τις διά��-ρες σκρπιες δ�κιμές μελ�π�ιήσε-ων μεμ�νωμένων στρ��ών, � Mά-ντ�αρ�ς υπ�γρά�ει και μια τρίτη,μεταγενέστερη, μ�ρ�ή τ�υ έργ�υγια �ρ�ήστρα πνευστών, π�υ δεν α-

π�τελεί #ε�ωριστή επε#εργασία,αλλά στηρί�εται στην πρώτη μελ�-π�ίηση.

Eπτανήσι�ι συνθέτεςO Mάντ�αρ�ς επανερ�ταν συ-

�νά σε π�ιήματα π�υ εί�ε ήδη με-λ�π�ιήσει. Eτσι, της Φαρμακωμέ-νης διαθέτ�υμε τέσσερις δια��ρε-τικές μ�ρ�ές, σες και τ�υ απ�-σπάσματ�ς «Στην κ�ρυ�ή της θά-λασσας πατώντας» απ τ�ν Λά-μπρ. Aπ τ� ίδι� π�ίημα επίσης,μελ�π�ίησε δύ� ��ρές τ� απσπα-σμα «Oμ�ίως τ’ αγγελ�ύδια» και μία��ρά τ� απσπασμα «Φων�ύλα μεπίκρα με κρά�ει». Σώ��νται ακμηδύ� δια��ρετικές μελ�π�ιήσειςτ�υ π�ιήματ�ς Eις Mνα�ήν, δύ�της �ανθύλας και δύ� της σ�λωμι-κής μετά�ρασης μιας Ωδής τ�υ Πε-τράρ�η. Yπάρ�ει, τέλ�ς, τ� �ειρ-γρα�� της Eυρυκ�μης, τ�υ Eπι-γράμματς εις Φραγκίσκην Φραί-�ερ κι ενς εκτεταμέν�υ, και μεγά-λης μ�υσικής πν�ής, απ�σπάσμα-τ�ς της Ωδής εις Λρδ Mπάιρν: τ��ρωδιακ αυτ έργ� απ�τελεί κα-τά κάπ�ι�ν τρπ� πρ�έκταση τωνμελ�π�ιήσεων τ�υ Yμνυ εις τηνEλευθερίαν, πως και η ίδια η Ωδήεπι�ειρεί να συνε�ίσει τ� π�ίηματ�υ Yμνυ. E��υν �αθεί (ή δεν έ-��υν 'ρεθεί ακμα) δύ� απ τα σ�-λωμικά τραγ�ύδια τ�υ Mάντ�αρ�υ,για τα �π�ία διαθέτ�υμε μν� τημαρτυρία τ�υ τίτλ�υ: τ� Oνειρ καιη Kαταστρ!ή των Ψαρών.

T� θαυμάσι� αυτ σ�λωμικ επί-γραμμα μελ�π�ιήθηκε απ τρειςτ�υλά�ιστ�ν ακμη Eπτανήσι�υςσυνθέτες: τ�ν ιταλικής καταγωγήςμαθητή τ�υ Mάντ�αρ�υ Pα�αήλΠαρι�ίνι (1830-1875), τ�ν Zακύνθι�Iωάννη Tσακασιάν� (1853-1908) καιτ�ν Kε�αλ�νίτη γιατρ και ερασιτέ-

H παρτιτύρατης μελπίη-σης τυ «Eπι-γράμματς εις ΦραγκίσκαΦραί�ερ» τυ Δ. Σλω-μύ, απ� τν N. Xαλικι�-πυλ – Mά-ντ�αρ (πρώτηδημσίευση,�ωτγρα�ίαXάρη �ανθυδάκη).

Παρτιτύρατυ Nικ�λαυ

Mάντ�αρυ γιατη μελπίηση

τυ «Π�ρ�υρα»(πρώτη δημσί-

ευση, �ωτ-γρα�ία Xάρη

�ανθυδάκη). Συνέ"εια στην 8η σελίδα

�νη συνθέτη Nικ�λα� Δελλαπ�ρτα,ενώ άλλα π�ιήματα τ�υ Σ�λωμ�ύμελ�π�ιήθηκαν απ ελάσσ�νες, ε-πώνυμ�υς και ανώνυμ�υς, καντα-δρ�υς της επ��ής και τραγ�υδή-θηκαν π�λύ στα Eπτάνησα, τηνAθήνα και την Πάτρα. Στ� σύν�λτης ωστσ�, η σ�λωμική π�ίηση ευ-τύ�ησε στα �έρια των σημαντικτε-ρων εκπρ�σώπων της Eπτανησια-κής Σ��λής –τ�υ Kερκυραί�υ Σπυ-ρίδων�ς �ύνδα (1812 ή 1814-1896)και τ�υ Zακύνθι�υ Παύλ�υ Kάρρερ(1829-1896)– ενώ διά��ρες μελ�-π�ιήσεις απ�δίδ�νται και στ�ν Zα-κύνθι� συνθέτη και �λ�γερ ρι��-σπάστη Φραγκίσκ� Δ�μενεγίνη(1809-1874), καθώς και στ�ν Kε�α-λ�νίτη Γεώργι� Λαμπίρη (1833-1889). A#ί�ει να σημειωθεί τι ανά-μεσα στις σ�λωμικές συνθέσεις τ�υ/ύνδα καταγρά��νται �ι μν�νμελ�π�ιήσεις γνωστών π�ιημάτων(Aυγύλα, �ανθύλα) αλλά και τρα-γ�ύδια σε π�ιήματα λιγτερ� γνω-στά: «Aθλια Ψυ�ή» (Mίμηση τυτραγυδιύ της Δεισδαιμ�νας) και«O πατρικς τά��ς» (Πρς τν κύ-ριν Γεώργιν Δε Pώσση). Γεγ�νςπαραμένει τι τα επτανησιακά τρα-γ�ύδια σε π�ίηση Σ�λωμ�ύ υπήρ-#αν αντικείμεν� της ίδιας ακηδείας,με την �π�ία τ� νέ� ελληνικ κρά-τ�ς, σε λες τ�υ τις μ�ρ�ές, υπ�-δέ�θηκε τ�υς θησαυρ�ύς της γρα-πτής λγιας μ�υσικής παράδ�σης.Oι υπάρ��υσες «σ�λωμικές» συν-θέσεις των Eπτανησίων μας επιτρέ-π�υν πάντως να υπ�ψια�μαστε τιη μεγάλη επ��ή της μελ�π�ίησηςτων ελληνικών π�ιητικών αρι-στ�υργημάτων υπήρ#ε � 19�ς αιώ-νας, και μάλιστα δυτικτερα τ�υ21�υ μεση'ριν�ύ.

Oι συνθέτεςτ�υ 20�ύ αιώνα

Σε κάθε περίπτωση, η �ρυσή επ�-�ή των μελ�π�ιήσεων της σ�λωμι-κής π�ίησης �αίνεται τι εί�ε ήδηλή#ει τ� 1908, ταν τ� περι�δικ«Παναθήναια» δι�ργάνωνε συναυ-λία α�ιερωμένη στην π�ίηση. Eίναιενδεικτικ τι απ τ�υς τελευταί-

�υς συνθέτες της EπτανησιακήςΣ��λής τσ� � Σπυρίδων Φιλίσκ�ςΣαμάρας (1861-1917) σ� και � Δι�-νύσι�ς Λαυράγκας (1860-1941) και �Γεώργι�ς Λαμπελέτ (1875-1945) δενδεί�ν�υν να συγκινήθηκαν μ�υσικάαπ τα π�ιήματα τ�υ Σ�λωμ�ύ. H α-λήθεια είναι τι � Λαυράγκας και �Λαμπελέτ εργάστηκαν επίσης για τηδημι�υργία της λεγμενης EθνικήςM�υσικής Σ��λής, της �π�ίας � κύ-ρι�ς εμψυ�ωτής, � Mανώλης Kαλ-μίρης (1882-1963), εί�ε ως π�ιητι-κ πρτυπ� τ�ν Kωστή Παλαμά,παρ’ λ� π�υ τ� 1926 συνέθεσε μιασυμ�ωνική Eπίκληση για σ�λίστ,��ρωδία και �ρ�ήστρα με στί��υςαπ τ�υς Eλεύθερυς Πλιρκημέ-νυς. Eτσι, η «σ�λωμική» παραγωγήτων συνθετών π�υ δ�ύλεψαν στ�κέντρ� ή την περι�έρεια τ�υ καλ�-μ�ιρικ�ύ ρεύματ�ς ήταν π�λύ μι-κρή, σε σ�έση με τα τραγ�ύδια σεπ�ίηση Παλαμά, Σικελιαν�ύ, Kαρυω-τάκη κ.λπ. – ή ακμη και Kα'ά�η,Σε�έρη και των νετερων, π�υ δεί-�ν�υν να είναι �ι ευν��ύμεν�ι π�ιη-τές των ανερ�μενων τάσεων τ�υελληνικ�ύ μ�υσικ�ύ μ�ντερνισμ�ύ.

Eτσι, με δυσκ�λία διακρίνει κανείςμιαν Eυρυκ�μη για �ωνή και πιάν�τ�υ Mάρι�υ Bάρ$�γλη (1885-1967)και μερικά σκρπια ανάλ�γα δείγμα-τα των μεταγενέστερων συνθετώνπ�υ κινήθηκαν ανάμεσα στην καλ�-μ�ιρική παράδ�ση και τ�ν νε�κλασι-κισμ – π.�. � Kωνσταντίν�ς Kυδω-νιάτης (1908-1996) με τα Tρία Tρα-γύδια τ�υ σε π�ίηση Σ�λωμ�ύ, γιατετρά�ωνη ανδρική ��ρωδία, � Bα-σίλης Kαρπ�δίνης (1908-1995) μετην Ψυ��ύλα για �ωνητικ κ�υαρ-τέτ�, � Bασίλης Δέλλι�ς (γεν. 1927)με τ� Συμ�ωνικ τ�υ π�ίημα 1821και � Eυάγγελ�ς M�υτσ�π�υλ�ς(γεν. 1930) με δύ� τραγ�ύδια (Nε-κρικ� και Γαλήνη).

Eντελώς ιδιαίτερη είναι η περί-πτωση τ�υ Γεωργί�υ Kα�άσ�γλ�υ(1908-1984), � �π�ί�ς εκτς απτην ��ρωδιακή Kαταστρ!ή τωνΨαρών, συνέθεσε μια σειρά τρα-γ�υδιών για �ωνή και πιάν� (μετα-#ύ των �π�ίων η Φαρμακωμένη),μελ�π�ιώντας γνωστά π�ιήματατ�υ Σ�λωμ�ύ. Για μεγάλ�, μάλιστα,�ρ�νικ διάστημα απασ��λήθηκεμε τη μελ�π�ίηση απ�σπασμάτων

απ τ�υς Eλεύθερυς Πλιρκημέ-νυς. Eίναι α#ι�σημείωτ� τι τα πε-ρί�ημα σ�λωμικά σ�εδιάσματα π�υπερι�ρ�νήθηκαν απ �λκληρη τηνEπτανησιακή Σ��λή, πρ�τιμήθηκαναπ τ�υς συνθέτες π�υ μελ�π�ίη-σαν Σ�λωμ μετά την Eπίκληση τ�υKαλ�μ�ίρη: έτσι έ��υμε Eλεύθε-ρυς Πλιρκημένυς για ��ρωδίακαι �ρ�ήστρα απ τ�ν Γεράσιμ� P�-μπ�τή (1903-1987), για σ�λίστες,��ρωδία και �ρ�ήστρα απ τ�ν Σ�-λωνα Mι%αηλίδη (1905-1979), γιασ�λίστα, α�ηγητές, ��ρωδία και�ρ�ήστρα απ τ�ν Iωσή� Mπενάκη(1924). Mε τ�υς Eλεύθερυς Π-λιρκημένυς τ�υ Γιάννη Mαρκ�-π�υλ�υ (γεν. 1939), ε#άλλ�υ, εγκαι-νιάστηκε μια περί�δ�ς «επικής» σ�-λωμικής παρ�υσίας στ� �ώρ� τ�υλεγμεν�υ «έντε�ν�υ λαϊκ�ύ τρα-γ�υδι�ύ». O Mίκης Θε�δωράκης(γεν. 1925), � �π�ί�ς εί�ε ήδη μελ�-π�ιήσει Σ�λωμ τα �ρνια της Kα-τ��ής, επέλε#ε την Tρελλή Mάναγια την Tρίτη Συμ�ωνία τ�υ, ενώ �Mάν�ς Xατ�ιδάκις (1925-1994) πρ�-τίμησε τ�ν σ�λωμικ λυρισμ για τ�ανεπανάληπτ� «Oνειρ�» απ τ�νMεγάλ Eρωτικ� τ�υ. Aπ τ�υςσυνθέτες της νετερης γενιάς, τέ-λ�ς, Σ�λωμ μελ�π�ίησαν, μετα#ύάλλων, � Tιμ�θε�ς Aρ$ανιτάκης(γεν. 1947), � Γιώργ�ς Tσαγκάρης(γεν. 1948), � Σπύρ�ς Σαμ�ΐλης(γεν. 1947), � Hλίας Παπαδ�π�υλ�ς(1951) και � Kώστας Aγ�υρίδης(γεν. 1962).

Mερικά απ τα έργα π�υ ανα�έ-ρ�νται στην παραπάνω αππειρακαταγρα�ής (�ι παραλείψεις ��εί-λ�νται σε αδυναμία τ�υ συντάκτηκαι �ι σε �π�ιαδήπ�τε α#ι�λ�γικήπρθεση) έ��υν πρ�γραμματιστείνα παρ�υσιαστ�ύν σε συναυλία στ�πλαίσι� των επετειακών εκδηλώσε-ων για τα 200 �ρνια απ τη γέννη-ση τ�υ π�ιητή. Eιδικτερα, ίσως,ενδια�έρ�ν παρ�υσιά��υν τα έργαπ�υ πρκειται να γρα��ύν μ’ αυτήντην ευκαιρία και τα �π�ία ίσως ε-γκαινιάσ�υν ένα νέ� κύμα σ�λωμι-κών μελ�π�ιήσεων και επισ�ραγί-��υν τη δια�ρ�νικτητα της σ�λω-μικής παρ�υσίας στ� νε�ελληνικτραγ�ύδι.

Συνέ"εια απ� την 7η σελίδα


T πρτρέττυ Nικ�λαυMάντ�αρυ δίπλα στηνπαρτιτύρα τυ «Yμνυ εις την Eλευθερίαν».Kάρτα απ� τ MυσείΣλωμύ στην Kέρκυρα.

T ε#ώ�υλλ τυ δίσκυ με τη μελπίηση των «Eλεύθε-ρων Πλιρκημένων», πυ κυκλ��ρησε τ 1977 σε μυ-σική Γιάννη Mαρκ�πυλυ. O Nίκς �υδάκης (δε#ιά) πρ�-σθεσε στην ελληνική μυσική μια ακ�μη μελπίηση έρ-γων τυ Σλωμύ.

Tης Kατερίνας Tικτ�π�ύλ�υ

Φιλ�λ�γ�υ - Eρευνήτριας στ� Kέντρ� EλληνικήςΓλώσσας

TPIA �ρ�νια μετά την έκδ�ση των ι-ταλ�γλωσσων σ�νέτων τ�υ (RimeImprovvisate, 1822) � Σ�λωμ�ς κάνειεπι�λητικά τη δημ�σια εμ�άνισή τ�υως Eλληνας π�ιητής με ένα έργ� ε-μπνευσμέν� απ� την Eλληνική Eπα-νάσταση και, �πως θα απ�δει�θεί α-π� τη μετέπειτα τύ�η τ�υ, π�λλαπλά�αρυσήμαντ�. Πρ�κειται �έ�αια γιατ�ν «Yμν� εις την Eλευθερίαν», π�υτυπώνεται τ� 1825 στ� Παρίσι, μεγαλλική μετά�ραση, και !ανά την ί-δια �ρ�νιά, με ιταλική μετά�ραση,στ� π�λι�ρκημέν� Mεσ�λ�γγι. O Σ�-λωμ�ς είναι μ�λις 27 ετών. Ωστ�σ�,στα 32 �ρ�νια π�υ θα ακ�λ�υθήσ�υνμέ�ρι τ� θάνατ� τ�υ δεν θα δημ�σι-εύσει �ύτε μία π�ιητική συλλ�γή.Oλιγάριθμα μεμ�νωμένα έργα τ�υθα αναδυθ�ύν σπ�ραδικά εδώ κι ε-κεί. Eνα κ�μμάτι απ� τ�ν Λάμπρ� θαπεριλη�θεί τ� 1834 στ� κερκυραϊκ�περι�δικ� «I�νι�ς Aνθ�λ�γία» και τ�1849 θα τυπωθεί σε λυτ� �ύλλ� τ� ε-πίγραμμα Eις Φραγκίσκα Φραί�ερ. Σε

ιδι�γρα�α ή αντίγρα�α καμωμένα α-π� �ίλ�υς θα κυκλ��ρήσει ένας μι-κρ�ς αριθμ�ς νεανικών κυρίως π�ιη-μάτων, π�υ θα �θάσ�υν, ετερ��ρ�-νισμένα, σε ανθ�λ�γίες, ε�ημερίδεςκαι περι�δικά της επ��ής (π.�. η �αν-θ�ύλα, η Φαρμακωμένη), ενώ λίγα α-κ�μα (π.�. τ� πε$� Elogio di UgoFoscolo, τ� σ�νέτ� Orfeo) θα ακ�υ-στ�ύν δημ�σια, απ� τ� στ�μα τ�υπ�ιητή, σε π�ικίλες περιστάσεις.

Aυτή η ε!αιρετικά ισ�νή και διαλει-πτική εκδ�τική παρ�υσία δεν είναι α-π�τέλεσμα απρα!ίας. Συμ�αδί$ει μεαδιάκ�πη π�ιητική ανα$ήτηση π�υ α-ντιστ�ι�εί σε σημαντικές π�ι�τικάκαι π�σ�τικά συνθετικές απ�πειρες,πε$ές και έμμετρες, ελλην�γλωσσες

και ιταλ�γλωσσες, τις �π�ίες � Σ�-λωμ�ς κρατά στ� συρτάρι και κατ’ ε-!αίρεση μ�ν�ν και επιλεκτικά απ�κα-λύπτει στ�υς στεν�ύς τ�υ �ίλ�υς.Tις επε!εργά$εται εντατικά –πρ�-σθα�αιρώντας θεματικ� υλικ�, ανα-μ�ρ�ών�ντας τ� σ�έδι� τ�υς, ανα-$ητώντας μέσα απ� αλλεπάλληλεςπαραλλαγές την αναγκαία και μ�να-δική έκ�ραση– αλλά απ�σπασματικά,�ωρίς να τ�υς δίνει μια συν�λική �-ριστική μ�ρ�ή, και διαδ��ικά τις ε-γκαταλείπει, μεταγγί$�ντας συ�νάτμήματα τ�υ υλικ�ύ απ� τη μία στηνάλλη. Mια διαδικασία π�υ κάπ�τεδιαρκεί �ρ�νια –απ� τ� 1826 ώς τ�ς1833 για τη Γυναίκα της Zάκυθ�ς,δύ� τ�υλά�ιστ�ν δεκαετίες για τ�υς

Eλεύθερ�υς Π�λι�ρκημέν�υς– καιπ�υ, �ταν � �ι�λ�γικ�ς κύκλ�ς τ�υπ�ιητή κλείνει, α�ήνει τις συνθετι-κές αυτές απ�πειρες αν�ικτές.

H δ�κιμασίατ�υ π�ιητή

και η δ�κιμασίατ�υ αναγνώστη

Tι ήταν εκείν� π�υ εμπ�δι$ε τ�νΣ�λωμ� να �λ�κληρώσει και να δη-μ�σιεύσει τα κατά τεκμήρι�ν ωρι-μ�τερα και �μ�λ�γ�υμένως σημα-ντικ�τερα έργα τ�υ; T� π�τ� και η�κνηρία; Oι υπέρμετρες �ιλ�δ�-

KYPIAKH 24 MAΪOY 1998 - H KAΘHMEPINH 9Συνέ�εια στην 10η σελίδα

T� αν�λ�κλήρωτ� σ�λωμικ έργ�Eυρισκ�μενα και Aυτ�γρα�α: Eκδ�τική σπα��κε�αλιά και αναγνωστική πρ�κληση

Zάκυνθ�ς, καλ�καίρι1954. Σκυμμέν�ς στ� τραπέ�ι, � Λίν�ς Π�λίτης δια�ά�ει πρ�σεκτικά και με τη��ήθεια μεγεθυντικ�ύ�ακ�ύ τα δυσανάγνωστασ�λωμικά �ειρ!γρα�α,στ� πλαίσι� της πρ�ερ-γασίας της διπλωματικήςτ�υς έκδ�σης, η �π�ίαθα πραγματ�π�ιηθεί δέκα �ρ!νια μετά. Σεπρώτ� πλάν� τ� �εύγ�ςPontani. O Iταλ!ς νε�ελληνιστής καθηγητής Filippo MariaPontani ��ήθησε σημαντικά στην ανάγνω-ση και τη μεταγρα�ή των ιταλ!γλωσσων κειμένων π�υ περιέ��-νται στα �ειρ!γρα�α(Aρ�εί� Mαρίας Π�λίτη).

O Iάκω��ς Π�λυλάς (1825 – 1896),μαθητής και �ίλ�ς τ�υ Σ�λωμ�ύ και� πρώτ�ς, σ��!ς, εκδ!της τ�υ έρ-γ�υ τ�υ, υπήρ#ε αναμ�ί��λα π�λύ-πλευρη πρ�σωπικ!τητα. Π�ιητής,διηγηματ�γρά��ς, μετα�ραστής,κριτικ!ς, π�λιτικ!ς και δημ�σι�γρά-��ς, άσκησε σημαντική επιρρ�ήστην Eπτανησιακή Σ��λή, στην �π�ίαγραμματ�λ�γικά εντάσσεται, δημι-�υργώντας μαθητές και επιγ!ν�υς.Aπ! τις π�ικίλες τ�υ ιδι!τητες ιδιαί-τερα �αραίνει –και τ!τε και σήμερα–η ιδι!τητα τ�υ κριτικ�ύ και τ� αντί-κρυσμά της στη διαμ!ρ�ωση της νε-�ελληνικής κριτικής. Γελ�ι�γρα�ίατ�υ Π�λυλά, έργ� T. Πιέρρη (1884).Συλλ�γή Nάκη Πιέρρη. Aπ! τη σειρά«Π�ίηση», εκδ!σεις «Σ�κ!λη».

Zάκυνθ�ς, καλ�καίρι τ�υ 1954. T� �εύγ�ς Pontani (απ! αριστερά) και ανάμεσά τ�υς � Λ. Π�λίτης, κατά τη διάρκεια τηςπαραμ�νής τ�υς στ� νησί για την πρ�ετ�ιμασία της διπλωματικής έκδ�σης των �ειρ�γρά�ων τ�υ Σ�λωμ�ύ. Eνα �ρ!-ν� πριν, μέσα στ�ν γενικ! πανικ! π�υ πρ�κάλεσε � καταστρ��ικ!ς σεισμ!ς και η �ωτιά π�υ ακ�λ�ύθησε, � Nικ!λα�ςBαρ�ιάνης (πρώτ�ς δε#ιά) εί�ε την ετ�ιμ!τητα και τη μέριμνα να τρέ#ει στ� ερειπωμέν� κτίρι� της Tεκτ�νικής Στ�άςZακύνθ�υ και να διασώσει τα π�λύτιμα �ειρ!γρα�α τ�υ π�ιητή. Tα «Aυτ!γρα�α Eργα» � Λίν�ς Π�λίτης τα έ�ει α�ιε-ρώσει στ�ν N. Bαρ�ιάνη (Aρ�εί� Mαρίας Π�λίτη).

!ίες και η τελει�μανία τ�υ; Oι δυ-σκ�λίες με τ� ελληνικ� γλωσσικ�μέσ� –συνέπεια της ιστ�ρικ�π�λι-τισμικά πρ�σδι�ρισμένης διγλωσ-σίας τ�υ (ελληνικά-ιταλικά) αλλάκαι της λ�γ�τε�νικής ανωριμ�τη-τας της ελληνικής γλώσσας– π�υτελικώς «π�λλαπλασία$αν» τα π�ι-ητικά πρ��λήματα; H καταστ�λήτης π�ιητικής δημι�υργίας απ� τ�ν�ιλ�σ��ικ� στ��ασμ�; H διήθησητης ρ�μαντικής αισθητικής τ�υ «α-τελ�ύς» π�ιήματ�ς στην ώριμηπ�ιητική τ�υ;

H απ�δ��ή της μιας ή της άλληςε!ήγησης δεν απαντά απλώς στηνπαραπάνω απ�ρία. Eπηρεά$ει καιενδε��μένως διευκ�λύνει την ίδιατην πρ�σέγγιση τ�υ αν�λ�κλήρω-τ�υ σ�λωμικ�ύ έργ�υ, τ� �π�ί�, μετην ιδιαιτερ�τητα της π�ιητικήςτ�υ και, αμεσ�τερα και επιτακτικ�-τερα, με την ημιτελή μ�ρ�ή τ�υ,δ�κιμά$ει εδώ και 140 �ρ�νια τηνευαισθησία και αν(τ)��ή των ανα-γνωστών τ�υ, την επάρκεια και επί-ν�ια των �ιλ�λ�γικών επιμελητώντ�υ, συ�νά δε αυτή καθαυτή την α-!ία τ�υ δημι�υργ�ύ τ�υ. Mπ�ρεί ναθεωρηθεί μεγάλ�ς, και μάλιστα «ε-θνικ�ς», ένας π�ιητής π�υ δεν τε-λείωνε τα έργα τ�υ; Πώς θα επιτευ-�θεί η παρ�υσίαση και θα διασ�α-λιστεί η απ�λαυση εν�ς έργ�υ π�υανατρέπει πρ�γενέστερες εκδ�τι-κές και αναγνωστικές συμ�άσεις;

Aπ� τις απαντήσεις π�υ έ��υνδ�θεί και συγκρ�τ�ύν ήδη μεγάλ�κε�άλαι� της νε�τερης γραμματεί-ας μας θα σταθ�ύμε επιλεκτικά σε�σες αναγνωρί$�νται ως σταθμ�ί

στη εκδ�τική ειδικ�τερα αντιμετώ-πιση τ�υ αν�λ�κλήρωτ�υ σ�λωμι-κ�ύ έργ�υ. O λ�γ�ς είναι μάλλ�νευν�ητ�ς: μ�ιραία σ�εδ�ν στην πε-ρίπτωση αυτ�ύ τ�υ αν�ικτ�ύ και(ως εκ τ�ύτ�υ ευάλωτ�υ) έργ�υ, �ρ�λ�ς τ�υ εκδ�τη απ�δεικύνεταικαθ�ριστικ�ς: η εκδ�τική πρακτική

τ�υ σ�ραγί$εται απ� την αισθητικήτ�υ και την ερμηνευτική πρ�σέγγι-ση στ� έργ� και με τη σειρά τηςσ�ραγί$ει τ� ίδι� τ� έργ� και τηνευρύτερη πρ�σληψή τ�υ.

Aπ� τα «Eυρισκ�μενα»στα «Aυτ�γρα�α Eργα»

H ύπαρ!η τ�υ αν�λ�κλήρωτ�υέργ�υ τ�υ Σ�λωμ�ύ έγινε δημ�σιαγνωστή δύ� �ρ�νια μετά τ� θάνατ�τ�υ π�ιητή, με την έκδ�ση των Eυ-ρισκ�μένων (Kέρκυρα, 1859), π�υεπιμελήθηκε � �ίλ�ς και μαθητήςτ�υ Iάκω��ς Π�λυλάς. O Π�λυλάςδεν παρ�υσίασε �λα τα αν�λ�κλή-ρωτα έργα �ύτε, π�λύ περισσ�τε-ρ�, τις πραγματικές τ�υς διαστά-σεις. Mελέτησε τα �αώδη �ειρ�-γρα�α τ�υ π�ιητή και επι�είρησε ναανασυνθέσει � ίδι�ς μέσα απ� τιςμισ�τελειωμένες και άτακτες επε-!εργασίες απαρτισμένα σύν�λα,διαμ�ρ�ών�τας έναν κεντρικ� α-�ηγηματικ� ά!�να, πρ�σδέν�νταςσε αυτ� πε$ά σ�εδιάσματα και έμ-μετρα απ�σπάσματα, επιλέγ�νταςτις ν�ηματικά και μ�ρ��λ�γικάπληρέστερες παραλλαγές.

T� εκδ�τικ� αυτ� εγ�είρημα, πα-ράγωγ� μιας έκδηλης κλασικιστι-κής αισθητικής, ασ�αλώς επικαθ�-ρισε � σε�ασμ�ς στ� έργ� και στημνήμη τ�υ π�ιητή και �ι πρ�σδ�κίεςτ�υ κ�ιν�ύ, τη διάψευση των �π�ί-ων � Π�λυλάς πρ�σπάθησε ακρι-�ώς να πρ�λά�ει και με την επιλ�γήτ�υ τίτλ�υ Eυρισκ�μενα και με την«κατασκευή» τ�υ ενδε��μεν�υ ναυπάρ��υν κάπ�υ «�αμένα �ειρ�-γρα�α», με τα «π�λύ τελει�τερα,παρά τα ευρισκ�μενα, συγγράμμα-τα τ�υ π�ιητή, �πως δια�ά$�υμεστα Πρ�λεγ�μενά τ�υ –την πρώτηκαι για π�λλ�ύς ανυπέρ�λητη συ-ν�λική ερμηνευτική πρ�ταση για τ�σ�λωμικ� έργ�.

Πρέπει �έ�αια να σημειωθεί �τι η

συνθετική επέμ�αση τ�υ Π�λυλάδεν στάθηκε αρκετή να πρ�ασπίσειτελικά τ� αν�λ�κλήρωτ� σ�λωμικ�έργ� απ� τις αρνητικές αντιδράσεις(αμη�ανία, απ�γ�ήτευση, απ�ρρι-ψη), �ι �π�ίες, μάλιστα, μ�λ�ν�τιστη συνέ�εια αμ�λύν�νται, απ�δει-κνύ�νται απρ�σδ�κητα ανθεκτικές.Eτσι, αν η απ�σπασματικ�τητα κα-ταδικά$εται –μα$ί και � π�ιητής– α-π� τ�ν σύγ�ρ�ν� και �μ�τε�ν� τ�υBαλαωρίτη, είναι αγκάθι στην καρ-διά τ�υ Παλαμά, � �π�ί�ς �μωςσυμ�άλλει απ��ασιστικά στην πα-νελλήνια καθιέρωση τ�υ Σ�λωμ�ύστα �ρ�νια 1890-1930 και παρ’ �λααυτά εύ�εται τ�λμηρά την αδιαμε-σ�λά�ητη κάπ�τε παρ�υσίαση τ�υΣ�λωμ�ύ, π�υ υπ�ψιά$εται ακ�μαπι� κατακερματισμέν�.

H έκδ�ση των Eυρισκ�μένων έ�ειε!αιρετική σημασία, για τη �ιλ�λ�-γική και κριτική της ε!άρτυση αλλάκαι για την επίδρασή της. Aυτήνκατ’ �υσίαν ανατυπών�υν �ι περισ-σ�τερες απ� τις επ�μενες εκδ�σειςκαι αυτήν εγκι�ωτί$ει η εγκυρ�τερηπ�υ διαθέτ�υμε, η τετράτ�μη έκδ�-ση των σ�λωμικών Aπάντων π�υ ε-πιμελήθηκε � Λίν�ς Π�λίτης1, συ-μπληρών�ντάς την με �σα κείμεναεί�αν γίνει στ� μετα!ύ γνωστά, μεανέκδ�τες παραλλαγές, συστηματι-κ� υπ�μνηματισμ�, τις μετα�ρά-σεις των ιταλικών, καθώς και με τ�σώμα της αλληλ�γρα�ίας τ�υ π�ιη-τή. Aπ�τελεί, συνεπώς, η έκδ�σηΠ�λυλά, μιαν ιστ�ρική πραγματικ�-τητα 140 �ρ�νων σήμερα, τε�ν�υρ-γ� της εικ�νας π�υ επικρατεί για τ�σ�λωμικ� έργ�. H εικ�να είναι �έ-�αια παραμ�ρ�ωτική –«� Σ�λωμ�ςδ�σμέν�ς απ� δεύτερ� �έρι», �πωςπαρατήρησε εύστ��α � Π�λίτης, ε-��σ�ν η κριτική επέμ�αση τ�υ Π�-λυλά, μ�ν�λ�τι αναγνωρισμένηπλέ�ν ως η μ�νη δυνατή λύση γιατην επ��ή εκείνη, πρ��ώρησε τελι-κά τις συνθέσεις πι� πέρα απ� κειπ�υ τις εί�ε α�ήσει � π�ιητής, υπ�-καθιστώντας τ�ν.

Πράγματι, η α!ι�πιστία της έκδ�-σης Π�λυλά δεν άργησε να αμ�ι-σ�ητηθεί. T� 1927, ενώ διένυε τηνέκτη δεκαετία της, η έστω αμέθ�δηπαρ�υσίαση αγνώστων έως τ�τεσ�λωμικών κειμένων και παραλλα-γών απ� τ�ν K. Kαιρ��ύλα (Σ�λω-μ�ύ Aνέκδ�τα Eργα) έδωσε υπ�-σταση στις διά�υτες υπ�ψίες π�υήδη τη σκία$αν και διαμ�ρ�ωσε τ�αίτημα να γνωρίσ�υμε τ�ν πραγμα-τικ� Σ�λωμ�, αίτημα π�υ –παρακά-μπτ�ντας εδώ την περιπέτειά τ�υ–δικαιώθηκε τελικά �άρη στη �ωτι-σμένη επιμ�νή τ�υ Π�λίτη, με τη δί-τ�μη διπλωματική έκδ�ση των �ει-ρ�γρά�ων τ�υ Σ�λωμ�ύ2. H ανάδυ-ση τ�υ εργαστηρί�υ τ�υ π�ιητή, ε-κατ� �ρ�νια μετά τ� θάνατ� τ�υ, α-π�δείκνυε π�σ� π�λύ δια��ρετικήαπ� την καθιερωμένη ήταν η εικ�νατ�υ έργ�υ τ�υ.

«Π�υ μέρη τ�σα�αίν�νται και μέρη ’ναι

κρυμμένα»H έκδ�ση των Aυτ�γρα�ων Eργων

συνέ�αλε απ��ασιστικά στην �υσια-στικ�τερη και εγκυρ�τερη γραμμα-τ�λ�γική σπ�υδή τ�υ έργ�υ τ�υ3 καισυγ�ρ�νως έθεσε υπ� αίρεση την

Συνέ�εια απ! την 9η σελίδα


O καθηγητής Λίν�ς Π�λίτης (1906 – 1982) �ώτισε με την παρ�υσία τ�υ τ� Πα-νεπιστήμι� Θεσσαλ�νίκης και την ευρύτερη πνευματική �ωή της μεταπ�λεμι-κής Θεσσαλ�νίκης. Eπίκεντρ� της π�λύπλευρης ερευνητικής συγγρα�ικήςκαι διδακτικής τ�υ δραστηρι!τητας ήταν αναμ�ί��λα � Σ�λωμ!ς, με τ�ν �-π�ί� ασ��λήθηκε σ�εδ!ν πενήντα �ρ!νια, δημ�σιεύ�ντας π�λυάριθμα μελε-τήματα και μεί��ν�ς σημασίας εκδ!σεις («H Γυναίκα της Zάκυθ�ς» 1944·«Aπάντα», 1948–1991· «Aυτ!γρα�α Eργα», 1964), π�υ συνέ�αλαν απ��ασι-στικά στην επιστημ�νική θεμελίωση των σ�λωμικών σπ�υδών (Aρ�εί� MαρίαςΠ�λίτη, Xριστ�ύγεννα τ�υ 1976).

O τρίτ�ς τ!μ�ς των «Aπάντων» τ�υ Σ�λωμ�ύ, σε επιμέλεια, μετά�ραση καισημειώσεις Λίν�υ Π�λίτη κυκλ��!ρησε απ! τις εκδ!σεις «Iκαρ�ς» τ� 1991.


έκδ�ση Π�λυλά, �δηγώντας τ�υς ε-πίδ�!�υς εκδ�τες στ� σημεί� απ� �-π�υ εί�ε !εκινήσει και εκείν�ς:μπρ�στά στα άναρ�α γραμμένα καιμισ�τελειωμένα σ�λωμικά �ειρ�γρα-�α. H γωνία θέασης �μως εί�ε στ�μετα!ύ σα�ώς αλλά!ει. T� $ητ�ύμε-ν� τώρα δεν ήταν να ανασυγκρ�τη-θ�ύν παραπλανητικά, απαρατισμένακείμενα και να �αλιναγωγηθεί τ� έρ-γ� τ�υ π�ιητή σύμ�ωνα με υπ�κει-μενικές αισθητικές πρ�τιμήσεις, ιδε-�λ�γικές πρ�καταλήψεις και ανα-γνωστικές συνήθειες, αλλά να δια-μ�ρ�ωθεί η εκδ�τική λύση π�υ θαμπ�ρ�ύσε να ανταπ�κριθεί στην ιδι-αιτερ�τητα τ�υ αν�λ�κλήρωτ�υ έρ-γ�υ –«έργ�υ εν πρ��δω» �π�υ η σ�-λωμική π�ιητική διασταυρώνεται μετη ρ�μαντική αισθητική της επ��ήςτης αλλά και τις αισθητικές ανα$ητή-σεις τ�υ αιώνα μας– και να την ανα-δεί!ει με τρ�π� εύληπτ� στ� ανα-γνωστικ� κ�ιν�. H δυσκ�λία επ�μέ-νως ήταν κατ’ ε!��ήν ερμηνευτική-μεθ�δ�λ�γική.

O πρ��ληματισμ�ς π�υ δημι�υρ-γήθηκε έδωσε σταδιακά καρπ�ύς.Eνα πρώτ� �ήμα υπήρ!ε η παρ�υσία-ση τ�υ «Πρώτ�υ σ�εδί�υ τ�υ Λά-μπρ�υ» απ� τ�ν Π�λίτη, δείγμα τ�υσ�εδια$�μεν�υ τρίτ�υ τ�μ�υ τωνAυτ�γρα�ων Eργων, π�υ ματαίωσε �θάνατ�ς τ�υ4. Eνα δεύτερ� �ήμα,π�λύ καθ�ριστικ�, σημειώθηκε �άρηστην Eλένη Tσαντσάν�γλ�υ. Πρ�κει-μέν�υ να παρ�υσιάσει �ρισμένα π�ι-ήματα τ�υ �ιλ�δ�!�υ σ�λωμικ�ύΣυνθέματ�ς 1833-1834 π�υ η ίδια εί-�ε εντ�πίσει, η Tσαντσάν�γλ�υ επι-ν�ησε μιαν πρωτ�τυπη, αναλυτικήεκδ�τική μέθ�δ�, π�υ �ι αρ�ές τηςυπαγ�ρεύ�νται απ� τ�ν ιδι�ρρυθμ�τρ�π� εργασίας τ�υ π�ιητή και μετην �π�ία επιτυγ�άνεται � επιθυμη-τ�ς στ��ς: �ωρίς να αναπαράγεταιη ατα!ία με την �π�ία � π�ιητής επε-!εργάστηκε τα έργα τ�υ στα �ειρ�-γρα�α, παρ�υσιά$εται �λ� τ� θεμα-τικ� υλικ� τ�υς και ταυτ��ρ�να σα-�ηνί$εται η σταδιακή διαμ�ρ�ωσηκαι τ� περιε��μεν� τ�υς5. Mε τη μέ-θ�δ� αυτή, π�υ πρ�σ�έρει επιπλέ�ντην αντικειμενική �άση για την κα-τάρτιση των �ρηστικών κειμένων, α-ντιμετωπίστηκαν απ�τελεσματικάπέντε απ� τα �κτώ κείμενα τ�υ Συν-θέματ�ς 1833-1834 και αργ�τερα ηΓυναίκα της Zάκυθ�ς6 ενώ στ� ίδι�πνεύμα και με ανάλ�γη μέθ�δ� έ-��υν συγκρ�τηθεί απ� άλλ�υς μελε-τητές (Λ. Παπαδ�π�ύλ�υ-Iωαννίδ�υ,Γ. Kε�αγι�γλ�υ, Π. Aγγελ�π�υλ�ς)εκδ�τικές πρ�τάσεις για τ�ν Kρητι-κ�, τ�ν Π�ρ!υρα, τ� A΄ Σ�εδίασματων Eλεύθερων Π�λι�ρκημένων, τηΣκιά τ�υ Oμήρ�υ, τ� CarmenSeculare7.

Bρισκ�μαστε λ�ιπ�ν κ�ντά σε μιακαιν�ύργια έκδ�ση σ�λωμικών απά-ντων; Tα ειδικά �αρακτηριστικά π�υπαρ�υσιά$ει καθένα απ� τα αν�λ�-κλήρωτα έργα υπαγ�ρεύ�υν τη με-μ�νωμένη και δια��ρ�π�ιημένη α-ντιμετώπισή τ�υς ενώ συγ�ρ�νως τ�δύσκ�λ� εγ�είρημα της κατάρτισης�ρηστικών κειμένων ασ�αλώς πρ�ϋ-π�θέτει επιστημ�νικ� διάλ�γ�. Hπρ�σ�ατη σ�λωμική ανθ�λ�γία τ�υΣτυλιαν�ύ Aλε!ί�υ8 δύσκ�λα θα μπ�-ρ�ύσε να θεωρηθεί μια τέτ�ια συμ-��λή, στ� �αθμ� π�υ επαναπρ�τεί-νει, τ�σ� στ� θεωρητικ� επίπεδ� �-σ� και στην εκδ�τική πρά!η, τ� κλα-

σικιστικ� ιδεώδες της �λ�κληρωμέ-νης και τέλειας μ�ρ�ής. Oμως � επι-�ειρ�ύμεν�ς, στ� �ν�μα της ανα-γνωσιμ�τητας, απ�καθ�ρισμ�ς τωνκειμένων της έκδ�σης Π�λυλά καιτων σ�λωμικών �ειρ�γρά�ων απ��,τι καταδεικνύει την απ�σπασματι-κ�τητά τ�υς έ�ει ως απ�τέλεσμα ταπρ�τειν�μενα σ�λωμικά κείμενα νααπ�μακρύν�νται ακ�μα περισσ�τερ�απ� τ�ν δημι�υργ� τ�υς και συνακ�-λ�υθα � δημι�υργ�ς απ� τ�ν ανα-γνώστη τ�υ.

Aναμ�ί��λα θα μεσ�λα�ήσει αρ-κετ�ς �ρ�ν�ς μέ�ρι να παρ�υσια-στεί μια καιν�ύργια συν�λική πρ�τα-ση π�υ να αντιπαρατα�θεί με σ��α-ρ�τητα στην έκδ�ση Π�λυλά/Π�λί-τη, η �π�ία μέ�ρι τ�τε �αίνεται �τιθα ε!ακ�λ�υθήσει τη διαδρ�μή τηςστη δεύτερη αυτή επ��ή, επ��ή τηςυπ�ψίας, π�υ την �ρί$ει η αμετάκλη-τη παρ�υσία των Aυτ�γρα!ωνEργων και των νέων επιμέρ�υς εκ-δ�τικών δ�κιμών καθώς και η ανα-νεωμένη πρ�σέγγιση της σ�λωμικήςπ�ιητικής.

Aπ� την άλλη, τ� αν�λ�κλήρωτ�σ�λωμικ� έργ� πρ�ϋπ�θέτει επίσηςτην αγωγή μιας ιδιαίτερης αναγνω-στικής συμπερι��ράς, πι� ε�ικτήςσήμερα, αρκεί να επιλέ!�υμε εύστ�-�α απ� τ�ν π�λυ�ωνικ� �ρί$�τα τωναισθητικών εμπειριών στ� γύρισματης �ιλιετίας και να ανα$ητήσ�υμετην απ�λαυση ��ι στην τελική πραγ-μάτωση τ�υ έργ�υ αλλά στ�υς στ�-��υς π�υ θέτει, στη δυναμική τηςδημι�υργικής διαδικασίας τ�υ, στηλειτ�υργία της γρα�ής τ�υ, στη ρευ-στ�τητά τ�υ, στην απ�σπασματικήτ�υ τελει�τητα. H ανάγνωση στηνπερίπτωση τ�υ Σ�λωμ�ύ απ�δεικνύ-ει μια πι� συμμετ��ική και δημι�υρ-γική περιπέτεια, π�υ ενέ�ει μια «αλ-λιώς ωραία», μ�ναδική ίσως, απ�-λαυση.

Σημειώσεις:1) Δι�νυσί�υ Σ�λωμ�ύ Aπαντα, Eπιμέλεια-

Σημειώσεις Λίν�υ Π�λίτη, A΄: Π�ιήματα,B΄: Πε�ά και Iταλικά, Παράρτημα: Iταλικά(Π�ιήματα και Πε�ά), Mετά"ραση Λ. Π�-λίτη σε συνεργασία Γ. N. Π�λίτη, Γ΄: Aλλη-λ�γρα"ία, Iκαρ�ς, Aθήνα 6η: 1993 (1948),4η:1986 (1955), 3η:1991 (1960).

2) Δι�νυσί�υ Σ�λωμ�ύ, Aυτ�γρα"α Eργα,A: Φωτ�τυπίες, B: Tυπ�γρα"ική Mετα-γρα"ή. Eπιμέλεια-Σημειώσεις Λίν�υ Π�-λίτη, Aριστ�τέλει� Πανεπιστήμι� Θεσσα-λ�νίκης, Θεσσαλ�νίκη 1964.

3) Bλ. την κριτική επισκ�πηση τ�υ Δ. Aγγε-λάτ�υ, Σύγ%ρ�νες Σ�λωμικές Mελέτες(1964 κ.ε.), «Mαντατ�"�ρ�ς», 35-36,(1992), σ. 5-58.

4) Bλ. Λ. Π�λίτης Γύρω στ� Σ�λωμ�. Mελέ-τες και Aρθρα (1938-1982), M�ρ"ωτικ�Iδρυμα Eθνικής Tραπέ�ης, Aθήνα 1983,σ. 442-489.

5) Bλ. Eλένη Tσαντσάν�γλ�υ, Mια λανθά-ν�υσα π�ιητική σύνθεση τ�υ Σ�λωμ�ύ. T�αυτ�γρα"� τετράδι� Zακύνθ�υ αρ. 11.Eκδ�τική Δ�κιμή, Eρμής, Aθήνα 1982.

6) Bλ. Δι�νυσί�υ Σ�λωμ�ύ «H Γυναίκα τηςZάκυθ�ς». Oραμα τ�υ Δι�νυσί�υ Iερ�μ�-νά%�υ, εγκάτ�ικ�υ εις 'ωκλήσι Zακύν-θ�υ, Eισαγωγή, Aναλυτική έκδ�ση, Ση-μειώσεις-Σ%�λια Eλένης Tσαντσάν�γλ�υ,Hράκλει� 1991.

7) Bλ. την επισκ�πηση τ�υ Δ. Aγγελάτ�υ,�.π. π�υ "θάνει ώς τ� 1992. Eπιπλέ�ν, Σπ.Kα**αδίας, Δ. Σ�λωμ�ύ Carmen Seculare(�λ�κληρωμέν� π�ίημα), Π�ρ"υρας 75(1995), σ. 35-41· E.Γ. Kαψωμέν�ς, «T�Xρυσ�νειρ�», Eνα λανθάν�ν λυρικ� επει-σ�δι� των Eλεύθερων Π�λι�ρκημένων, B΄,Π�ρ"υρας 81-82 (1997). σ. 463-476.

8) Δι�νυσί�υ Σ�λωμ�ύ, Π�ιήματα και Πε�ά,Eπιμέλεια-Eισαγωγές Στυλιαν�ς Aλε'ί�υ,Στιγμή, Aθήνα 1984.

Kαθηγήτρια στ� Aριστ�τέλει�Πανεπιστήμι�Θεσσαλ�νίκης,μαθήτρια τ�υ Λίν�υ Π�λίτη,η Eλένη Tσαντσάν�γλ�υ(1937 – 1995) συνέ�ισε με τ� διδακτικ!και ερευνητικ!της έργ� την παράδ�ση π�υ εκείν�ς εί�εδιαμ�ρ�ώσει,μπ�λιά��ντας καιανανεών�ντάς τηνμε τη δική της σεμν!τητα, ευαισθησία και �#υδέρκεια.Eυεργετική είναι η συμ��λήτης στην εκδ�τικήαντιμετώπιση τ�υαν�λ�κλήρωτ�υ σ�λωμικ�ύ έργ�υ.

H μελέτη της Eλένης Tσαντσάν�γλ�υ «Mια λανθάν�υσα π�ιητική σύνθεσητ�υ Σ�λωμ�ύ» (Eρμής, 1982) είναι διπλά σημαντική. A�εν!ς γιατί απ�καλύ-πτει τ� �ιλ!δ�#� σ�έδι� τ�υ π�ιητή να γράψει, με κεντρικ! θεματικ! ά#�νατ�ν αγώνα τ�υ Kαλ�ύ με τ� Kακ!, ένα σύνθεμα �ιλίων στί�ων, π�υ θα απαρ-τί�εται απ! τέσσερα λυρικά π�ιήματα (τ� «Oραμα τ�υ Λάμπρ�υ», «O Kρητι-κ!ς», «H �αρμακωμένη στ�ν Aδη», «O Φυλακισμέν�ς») και τέσσερα σατιρικά(«H Tρί�α», «Δεύτερ� !νειρ�», «O Φ�υρκισμέν�ς», «H Mετατ!πιση τ�υ αγάλ-ματ�ς τ�υ Mέτλαντ»). A�ετέρ�υ γιατί εδώ παρ�υσιά��νται και ε�αρμ!��νταιαπ�τελεσματικά �ι αρ�ές της αναλυτικής εκδ�τικής μεθ!δ�υ.


T� π�ιητικ� έργ� τ�υ Σ�λωμ�ύTα πρώτα ιταλικά π�ιήματα, η πατριωτική π�ίηση της �ακυνθινής νι�της, � ώριμ�ς π�ιητής–�ιλ�σ��ς

T�υ Γιώργ�υ Bελ�υδή

καθηγητή της Nε�ελληνικής και ΣυγκριτικήςΓραμματ�λ�γίας στ� Πανεπιστήμι� Iωαννίνων

H ΔHMIOYPΓIKH π�ρεία τ�υ Σ�λω-μ�ύ παρ�υσιά�εται ως ένα ιστ�ρι-κ�-γραμματ�λ�γικ� «παράδ��»: �«εθνικ�ς π�ιητής» της Eλλάδας αρ-�ί�ει –και τελειώνει!– την π�ιητικήτ�υ σταδι�δρ�μία ως ένας ιταλ�ςπ�ιητής. T� «παράδ��» �μως αυτ�παύει να είναι παράδ��, αν ιδωθείκαι καταν�ηθεί μέσα στ� ιστ�ρικ�και π�λιτισμικ� τ�υ πλαίσι�: Eναςνέ�ς τ�υ τ�π�υ, της επ��ής και τηςκ�ινωνικής τ�υ τά�ης θα στρε#�-ταν και θ’ ανατρε#�ταν «αναγκα-στικά» στην παιδεία της π�λιτισμι-κής τ�υ μητρ�π�λης: την ιταλική–και σ’ αυτήν θα εκ#ρα��ταν δημι-�υργικά– καλλιτε�νικά, αν αυτή ή-ταν η επιλ�γή και � «πρ��ρισμ�ς»τ�υ. T� παράδειγμα τ�ύ κατά έ�ι�ρ�νια πρεσ$ύτερ�υ Kάλ$�υ είναιακρι$ώς παράλληλ� με την περί-πτωση τ�υ Σ�λωμ�ύ, παρά την «κα-τώτερη» απ’ αυτ�ν καταγωγή τ�υ–και δεν είναι τ� μ�ναδικ�.

O Σ�λωμ�ς γεννιέται (1798) σ’ έ-να «δυτικ�», ήδη απ� τα τέλη τ�υ14�υ αιώνα (1386) περι$άλλ�ν, ταEπτάνησα, π�υ, με μιας μικρήςδιάρκειας ε�αίρεση (Λευκάδα), δενγνώρισαν π�τέ την τ�υρκική κατ�-�ή. O Σ�λωμ�ς $ρίσκεται απ� τηνπρώτη ήδη στιγμή της γέννησήςτ�υ μέσα στην πανευρωπαϊκή δίνη,π�υ πρ��ένησαν η πρ�έλαση τηςΓαλλικής Eπανάστασης υπ� την η-γεσία τ�υ Nαπ�λέ�ντα και �ι μα-κρ��ρ�νες συγκρ�ύσεις τ�υ με τιςάλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις. Eνα�ρ�ν� πριν απ� τη γέννηση τ�υ Σ�-

Π�ρτρέτ� τ�υ Δι�νυσί�υ Σ�λωμ�ύ σε �ρε�ική ηλικία. Eλαι�γρα�ία π�υ �ιλ�-τέ�νησε � Nικ�λα�ς K�υτ�ύ!ης. (Συλλ�γή Iωάν. Δι�ν. Θε�δωρακ�π�υλ�υ).

λωμ�ύ (1797) η $ενετσιάνικη Aρι-στ�κρατία στα Eπτάνησα εί�ε αντι-κατασταθεί απ� τη γαλλική Δημ�-κρατία, π�υ μετα#ύτεψαν στις κυ-ριευμένες �ώρες �ι στρατηγ�ί τ�υNαπ�λέ�ντα. O Σ�λωμ�ς λ�ιπ�ν ή-ταν ώς τα 17 τ�υ �ρ�νια, �πως πα-ρατηρ�ύσε στα 1925 � K. Bάρνα-λης, Γάλλς υπήκς –και θα περά-σει τα υπ�λ�ιπα 42 �ρ�νια της �ωήςτ�υ (1815-1857) ως Aγγλς υπήκ-ς, �ωρίς να πατήσει �ύτε μια #�ράτ� π�δι τ�υ στ� έδα#�ς τ�υ μικρ�ύαλλά ανε�άρτητ�υ στ� μετα�ύ(1830) ελληνικ�ύ κράτ�υς.

Tα πρώτα π�ιήματα

O Σ�λωμ�ς έγραψε τα πρώτα τ�υπ�ιήματα στα ιταλικά, �ταν ήταν α-κ�μα τελει�#�ιτ�ς μαθητής στ�Λύκει� της Kρεμ�νας και #�ιτητήςτης N�μικής στ� Πανεπιστήμι� τηςΠα$ίας, σε ηλικία 17-20 ετών (1815-1818). Hδη σ’ αυτά τα ιταλικά πρω-τ�λεια αναγνώρισαν �ι σύγ�ρ�ν�ίτ�υ τ� ταλέντ� τ�υ εκκ�λαπτ�με-ν�υ (ιταλ�-)έλληνα π�ιητή: «Eλλη-να, θα κάνεις να �ε�αστεί � δικ�ςμας Monti», παραδίδεται �τι τ�υ εί-πε � ελληνιστής καθηγητής τ�υ G.Pini. Στα ιταλικά θα συνε�ίσει ναγρά#ει � Σ�λωμ�ς και στα τέσσερατ�υλά�ιστ�ν πρώτα �ρ�νια μετάτην επιστρ�#ή τ�υ στην πατρίδατ�υ τη Zάκυνθ� (1818-1822). Eίναιενδεικτικ� �τι και η πρώτη –και μ�-νη!– π�ιητική τ�υ συλλ�γή ήταν α-κρι$ώς μερικά απ� τα πρώτα αυτά ι-ταλικά τ�υ αυτ�σ�έδια π�ιήματα,30 σ�νέτα της �ακυνθινής τ�υ νι�-της, π�υ εκδ�θηκαν στα 1822 στηνKέρκυρα απ� τ� #ίλ� τ�υ Λ. Στράνημε τ�ν τίτλ� «Rime iprovvisate»(«Aυτ�σ�έδια στι��υργήματα»).

Hδη σ’ αυτά τα πρώτα ιταλικά π�ι-ητικά δ�κίμια τ�υ Σ�λωμ�ύ $ρίσκ�-νται μερικά απ� τα κυρι�τερα θέμα-τα και μ�τί$α, π�υ θα σημαδέψ�υνκαι τ� ελλην�γλωσσ� έργ� τηςπρώτης �ακυνθινής τ�υ περι�δ�υ:τ� θρησκευτικ� αίσθημα (H κατα-στρ�ή της Iερυσαλήμ, Ωδή γιαπρώτη λειτυργία, κ.ά.), τ� αίσθηματης #ύσης (T νησί της Zακύνθυ,Eγκώμι τυ Oρυς τυ Σκπύ,κ.ά.) και τ� αίσθημα τ�υ έρωτα καιτ�υ θανάτ�υ (O θάνατς) –�λ’ αυτάστις παραδεδ�μένες κλασικές π�ι-ητικές μ�ρ#ές: την ωδή, τ� σ�νέτ�,την τερτσίνα και την �κτά$α.

H «μεταμ�ρ�ωση»

Oμως, την ίδια πρώιμη επ��ή(1818-1822) μεταμ�ρ#ώνεται σ’ έ-ναν Eλληνα-ελλην�γλωσσ� π�ιητή,σ�εδ�ν αυθ�ρητα, σαν να πρ�σαρ-μ��ταν απλά στην περιρρέ�υσαπ�ιητική ατμ�σ#αιρα και την πλ�ύ-σια π�ιητική παράδ�ση τ�υ γενέ-θλι�υ νησι�ύ τ�υ (N. K�υτ�ύ�ης,Aντ. Mαρτελά�ς, Δ. Γ�υ�έλης, Θ.Δανελάκης, Aντ. Mάτεσης, κ.ά.). Aπ’αυτή την πρ�παρασκευαστική #άσητ�υ Σ�λωμ�ύ μάς είναι γνωστά περί

Kάστρ� της Zακύνθ�υσε �αλκ�γρα-

�ία. Aπ� τ�ν πρώτ�

τ�μ� της σειράς

«Π�ίηση» των εκδ�σεων

«Σ�κ�λη».


Δύ� απ�ψεις τ�υ Λυκεί�υ «Daniele Manin» στην Kρεμ�να, �π�υ ��ίτησε � Σ�λω-μ�ς απ� τ� 1808/9 ώς τ� 1815. Oι �ωτ�γρα�ίες έ�τασαν στην «K» �άρη στην ευ-γενική �ρ�ντίδα της λέκτ�ρ�ς στη Φιλ�σ��ική Σ��λή τ�υ Παν. τ�υ Mιλάν�υ,Aμαλίας K�λώνια, τ�υ διευθυντή τ�υ περι�δικ�ύ «Si scrive» Emanuele Bettini καιτ�υ σημεριν�ύ λυκειάρ�η στ� Λύκει� της Kρεμ�να Rodolfo Rini.

τα 20, μικρά στην πλει�ψη#ία τ�υς,π�ιήματα, π�υ μαρτυρ�ύν περισσ�-τερ� τ� πρ�σ#ατ� παρελθ�ν τ�υκαι λιγ�τερ� τ� ελληνικ� μέλλ�ντης ωριμ�τητάς τ�υ. Σ’ αυτά ακ�ύ-γεται ακ�μα � απ�η��ς της «αρκα-δικής» $�υκ�λικής-ειδυλλιακήςπ�ιητικής τ�υ νι�της, δι��ετευμέ-νης τώρα στ�ν αδέ�ι� ακ�μα15σύλλα$� τ�υ ελληνικ�ύ δημ�τι-κ�ύ τραγ�υδι�ύ (H Eυρυκ�μη, Oθάνατς της ρ�ανής, O θάνατςτυ �σκύ) αλλά και η ανακάλυψητ�υ τραγ�υδι�ύ (Tα δύ αδέλ�ια, Hτρελή μάνα, H αγνώριστη, H �αν-θύλα)· ανάμεσά τ�υς $ρίσκ�νται�μως και τα πρώτα δείγματα τηςστρ�#ής τ�υ στη «νέα» π�ιητικήσ��λή τ�υ ευρωπαϊκ�ύ Πρ�-ρ�μα-ντισμ�ύ (Aνάμνησις, Ωδή εις τη σε-λήνη, H σκιά τυ Oμήρυ). Aπ’ αυ-τά, η Ωδή εις τη σελήνη απ�τελεί έ-να λαμπρ� π�ιητικ� επίτευγμα στιςπαραδ�σιακές ιταλικές τερτσίνες,ενώ η γλωσσική τ�υ αρτι�τητα δια-ψεύδει πειστικ�τατα τ� θρύλ� γιατη δήθεν γλωσσική ανεπάρκεια τ�υνέ�υ Σ�λωμ�ύ.

O «Yμν�ς»και η συνέ�εια

Mια ρι�ική τ�μή, αν ��ι στη μ�ρ-#ική, σίγ�υρα �μως στη θεματικήκαι ιδε�λ�γική ε�έλι�η της π�ίησήςτ�υ, απ�τελεί τ� έτ�ς 1823: Mε τ�νYμνν εις την Eλευθερία, � Σ�λω-μ�ς επιστρατεύει την τέ�νη τ�υστην υπηρεσία της Eλληνικής Eπα-νάστασης, π�υ μαίνεται απ� δύ��ρ�νια, και αναγνωρί�εται τ� 1825,απ� τη μα��μενη κριτική ως � «ε-θνικ�ς π�ιητής» της αναγεννώμε-

νης Eλλάδας. Mέσα απ� τις 158στρ�#ές τ�υ Yμνυ, π�υ ακ�λ�υ-θεί ακ�μα τα πρ�τυπα της μαθητεί-ας τ�υ Σ�λωμ�ύ στην π�ιητική τ�υιταλικ�ύ κλασικισμ�ύ, �ε�ύνεταιευδιάκριτα, με μιαν ακαταύπαστηδιαδ��ή εικ�νων σε μια �ειμαρρώ-δη π�ιητική γλώσσα, τ� ασυγκρά-τητ� ρ�μαντικ� πάθ�ς τ�υ στρα-τευμέν�υ π�ιητή. Στ� ίδι� ακρι$ώςπνεύμα της στράτευσης στην υπ�-θεση της Eλληνικής Eπανάστασης

κινείται και � «Διάλ�γ�ς» (1824)τ�υ Σ�λωμ�ύ για τη γλώσσα, �πωςδηλώνει � ίδι�ς με τ� στ�μα τ�υ«Π�ιητή»: «Mήγαρις έ�ω άλλ� στ�ν�υ πάρε� ελευθερία και γλώσσα;».Aς σημειώσω, �τι � «Διάλ�γ�ς», α-ντίθετα απ� τις κρατ�ύσες αντιλή-ψεις, είναι, σύμ#ωνα με την αρι-στ�τελικής πρ�έλευσης κλασικι-στική Π�ιητική, στην �π�ία θύει καιθητεύει ακ�μα � Σ�λωμ�ς, έργκαθαρά πιητικ�, α#�ύ υπακ�ύει

πέρα για πέρα στην αρ�ή και στ�κριτήρι� της –αριστ�τελικής– «μί-μησης».

Aνάμεσα στ’ άλλα π�ιήματα π�υενέπνευσε τ� επαναστατικ� πνεύ-μα την ίδια επ��ή (Eις Mάρκ Mπ�-τσαρη, 1823· Eις τ θάνατ τυΛ�ρδ Mπάιρν, 1824) επι$άλλεταιτ� λιτ�τατ� επίγραμμα H καταστρ-�ή των Ψαρών (1825), στ� �π�ί� τ�υψηλ� π�ιητικ�-γλωσσικ� ήθ�ς

Hμερ�μηνία 1η Δεκεμ�ρί�υ

1831 έ�ει τ� γράμμα τ�υ Δ.

Σ�λωμ�ύ πρ�ς τ�ν αδελ��

τ�υ Δημήτρι�. O π�ιητής

γρά�ει απ� την Kέρκυρα:

«Eίμαι εις τ� νέ� σπίτι και εί-

μαι ευ�αριστημέν�ς. Eκαμα

έ*�δα για κ�υρτίνες και θα

κάμω και άλλα δι’ άλλα». Σε

άλλ�, (1η Aυγ�ύστ�υ 1832),

σε υστερ�γρα�� !ητάει απ�

τ�ν Δημήτρη: «Στείλε μ�υ α-

π� τ� σπίτι της μητέρας τ�ν

σ��άν και τ�υς δύ� καθρέ-

�τας με ταις γι�τσ�λες και

τ� στρ�γγυλ�ν τραπέ!ι και

τας δύ� νέας γωνίας...». Aπ�

τα έπιπλα π�υ τ�υ έστειλαν,

τ� μικρ� τ�υ γρα�εί� δεν

τ�ν ε*υπηρετ�ύσε. T�υ δά-

νεισε, έτσι, ένα δικ� τ�υ �

�ίλ�ς τ�υ, δικηγ�ρ�ς και λ�-

γι�ς της Kέρκυρας, Πέτρ�ς

K�υαρτάν�ς Kαλ�γεράς.

Σ’ αυτ� έγραψε τα π�ιήματα

της ώριμης περι�δ�υ τ�υ

� Σ�λωμ�ς. Oι απ�γ�ν�ι τ�υ

K�υαρτάν�υ τ� ε*έθεσαν σε

παλαι�πωλεί�, απ’ �π�υ τ�

αγ�ρασε τ� M�υσεί� Σ�λω-

μ�ύ στην Kέρκυρα. (Φωτ�-

γρα�ία Oλγα Σελλά).


τ�υ απ�δεικνύεται αντά�ι� τ�υ η-ρωικ�ύ-ελεγειακ�ύ π�ιητικ�ύ αντι-κειμέν�υ τ�υ. Aυτ�ς � ελεγειακ�ςτ�ν�ς ίσως να ήταν τ� δυσδιάκριτ�πρ�ανάκρ�υσμα, π�υ �δηγ�ύσεστις δύ� επ�μενες π�ιητικές δημι-�υργίες τ�υ Σ�λωμ�ύ, τη Φαρμα-κωμένη (1826) και τη Nεκρική ωδή I(1827), με τις �π�ίες � π�ιητήςτ�υς #αίνεται ν’ απ�δεσμεύεται«�ριστικά» απ� την π�λιτική-πα-τριωτική στράτευση της επαναστα-τικής τ�υ νι�της. Tα σατιρικά π�ιή-ματα της ίδιας επ��ής (H πρωτ-%ρνιά, 1824· T� ιατρσυμ�ύλι,1824· Oι κρεμάλες/H �ί&ιτα, 1824·T �νειρ, 1826 ;) �λα σε �μ�ι�κα-τάληκτ�υς τρ��αϊκ�ύς �κτασύλλα-$�υς /εννεασύλλα$�υς, δεν είναιπαρά μια μικρή σπ�υδή στ� $ωμ�της πλ�ύσιας τ�πικής τ�υ σατιρι-κής παράδ�σης, δεμένης με τ�ντρ�π� της κ�ινωνικής τ�υ συνανα-στρ�#ής, και δεν �επερν�ύν τ�νπρσωπικ� στ�� της σάτιρας. Mετην άνετη �μως συνύπαρ�η τ�υ δι-πλ�ύ γλωσσικ�ύ �ργάν�υ, ελληνι-κής/ιταλικής, στ� ίδι� π�ίημα, απ�-τελ�ύν επιπλέ�ν μια ενδια#έρ�υ-σα μαρτυρία για τ�ν «αυτ�ν�ητ�»αυτ�ν γλωσσικ� –και π�λιτισμικ�–συγκρητισμ� στ� άμεσ� ιστ�ρικ�περι$άλλ�ν τ�υ Σ�λωμ�ύ.

Tα �ακυνθινά �ρ�νια

H �ακυνθινή περί�δ�ς της π�ιητι-κής δημι�υργίας τ�υ επρ�κειτ� νακλείσει με δύ� ή τρεις μεγάλες π�ι-ητικές συλλήψεις, σε μιαν εντελώςνέα κατεύθυνση, π�υ θα τ�ν συν�-δευαν κατά την αγωνιώδη ανα�ήτη-ση εν�ς «νέ�υ είδ�υς» στην απ�λυ-τη π�ιητική τ�υ ωριμ�τητα: Στα1826 σ�εδιά�ει, σ�εδ�ν ταυτ��ρ�-να, τρεις μεγάλες π�ιητικές συνθέ-σεις, τ� Λάμπρ�, τη Γυναίκα της Zά-κυθς και τ�υς Eλεύθερυς π-λιρκισμένυς (A΄ Σ�εδίασμα), π�υ,παρά τις αγε#ύρωτες μετα�ύ τ�υς

μ�ρ#ικές δια#�ρές, δεί�ν�υν πρ�ςτ�ν ίδι� π�ιητικ� στ��: τ�ν ευρω-παϊκ� P�μαντισμ�. Στα δύ� πρώτα �Σ. συλλαμ$άνει και διατυπώνει, μεμια πρωτ�#αντη εκ#ραστική-μ�ρ-#ική-γλωσσική τελει�τητα, την αέ-ναη πάλη τ�υ ανθρώπ�υ ανάμεσαστ� Kαλ� και τ� Kακ�, τ� Aγγελικ�και τ� Δαιμ�νικ�, και την τελική αυ-τ�καταστρ�#ή τ�υ. Eιδικ�τερα �-μως με τη Γυναίκα της Zάκυθς α-ναδεικνύεται ως � πρωτ�π�ρ�ςστην ιστ�ρία της ευρωπαϊκής λ�γ�-τε�νίας ε#ευρέτης-δημι�υργ�ςτ�υ «πε��ύ π�ιήματ�ς». Πρέπει νατ�νιστεί με ιδιαίτερη ένταση � κα-θαρά π�ιητικ�ς, σύμ#ωνα με τηνέα, ρ�μαντική, π�ιητική και αισθη-

τική, �αρακτήρας της λαμπρής αυ-τής π�ιητικής δημι�υργίας τ�υ, γιαν’ αντικρ�υστ�ύν �ι αγραμματ�λ�-γητες απ�πειρες μερικών «κριτι-κών», π�υ επιμέν�υν να τ�π�θε-τ�ύν τη Γυναίκα της Zάκυθς στηναρ�ή της νε�ελληνικής α#ηγηματι-κής πε��γρα#ίας!

Kατά τα άλλα, � Σ�λωμ�ς ακ�-λ�ύθησε στην τελευταία #άση τηςδεκά�ρ�νης �ακυνθινής τ�υ περι�-δ�υ απ�κλειστικά τις μετρικές μ�ρ-#ές της ιταλικής μαθητείας, ανάγ�-ντάς τες �μως στ� ψηλ�τερ� ση-μεί� της τέ�νης τ�υ, ενώ ταυτ�-�ρ�να, κι είναι ίσως η �αρακτηριστι-κ�τερη «απ�υσία» στην π�ιητικήτ�υ, απ�υσιά�ει απ� τη μετρική τ�υ

� «εθνικ�ς» 15σύλλα$�ς τ�υ δημ�-τικ�ύ τραγ�υδι�ύ: H πρ�τίμησή τ�υστρέ#εται, κατάδηλα, στ�υς $ρα-�ύτερ�υς στί��υς, π�υ ευν��ύν τ�π�ίημα-τραγ�ύδι, στα στρ�#ικά συ-στήματα (τετράστι�α, πεντάστι�α,�κτά$ες) και στα μέτρα της π�λιτι-σμικής τ�υ μητρ�π�λης, απ� τα �-π�ία, μ’ ε�αίρεση τ� Λάμπρ, απ�υ-σιά�ει πάλι � κ�ιν�τατ�ς ίαμ$�ς.

H ώριμη περί�δ�ς

Tα τέλη τ�υ 1828 α#ήνει τη Zά-κυνθ� για να εγκατασταθεί μ�νιμαστην Kέρκυρα. Eκεί θα περάσει τα υ-π�λ�ιπα 28 �ρ�νια της �ωής τ�υ(1829-1857), μ’ ε�αίρεση τρία τα�ίδιαστη Zάκυνθ� (1831, 1833, 1836/37).

T� 1829 απ�τελεί τη ρι�ικ�τερηκαι σημαντικ�τερη τ�μή στην καλλι-τε�νική τ�υ π�ρεία –σ’ αυτ� τ� έτ�ςπρέπει να μετακινηθεί, απ� τα 1833,η αρ�ή της μακρ�τερης και πρ�πα-ντ�ς ωριμ�τερης #άσης της δημι-�υργίας τ�υ. Aυτ� μαρτυρείται πρώ-τα απ� τ�ν πάντα έγκυρ� I. Π�λυλάστ� VIII κε#άλαι� των «Πρ�λεγ�μέ-νων» τ�υ (1859), �π�υ παρατηρεί �τι� Σ�λωμ�ς «επέρασε» εις την Kέρ-κυρα» επειδή «αισθάνετ� την ανά-γκη ν’ α#ιερωθεί εις τη μελέτη τηςTέ�νης». Aυτ� π�υ �αρακτηρί�ει α-π�#ασιστικ�τατα αυτή τη #άση εί-ναι η στρ�#ή και η α#�σίωσή τ�υστις #ιλ�σ�#ικές μελέτες και ειδι-κ�τερα στην «κλασική» γερμανικήΦιλ�σ�#ία και Aισθητική τ�υ τέλ�υςτ�υ 18�υ και αρ�ών τ�υ 19�υ αι.(Goethe, Schiller, Hegel, Schelling,κ.ά.). Στην ίδια επ��ή �ρ�ν�λ�γ�ύ-νται και �ι πρώτες, υπαινικτικ�τα-τες, μαρτυρίες για την ανα�ήτηση ε-ν�ς «νέ�υ» λ�γ�τε�νικ�ύ «είδ�υς»εκ μέρ�υς τ�υ Σ�λωμ�ύ (επιστ�λήτ�υ της 27/9/1830 στ�ν Γ. Mαρκ�ρά)–ανα�ήτηση π�υ θα πάρει αργ�τερα,στα 1834, συγκεκριμένα �αρακτηρι-στικά.

H τ�μή τ�υ 1829 επι$ε$αιώνεταιαπ� εσωτερικ�τερα τεκμήρια: � Σ.



Kεντρικ�ς δρ�μ�ς της Kέρκυρας, την επ��ή π�υ έ!ησε στ� νησί � Σ�λωμ�ς, σε γκρα��ύρα επ��ής. (Kάρτα τ�υ M�υ-σεί�υ Σ�λωμ�ύ Kέρκυρας).

T� Πανεπιστήμι� της Πα�ίας, �πως είναι σήμερα, αυτ� στ� �π�ί� σπ�ύδασε � Δι�νύσι�ς Σ�λωμ�ς απ� τ� 1815-1818.(Aπεστάλη στην «K» απ� τη λέκτ�ρα τ�υ Πανεπιστημί�υ τ�υ Mιλάν�υ, Aμαλία K�λώνια).


υπ�$άλλει τα δύ� σημαντικ�τεραώς τ�τε έργα τ�υ, τ� Λάμπρ και τηΓυναίκα της Zάκυθς, σε μια ρι�ικήεπε�εργασία, την �π�ία θα επανα-λά$ει και με νέα αναθεώρηση(1833) �ωρίς να τα �λ�κληρώσει π�-τέ. Tα �ρ�νια 1829-1833 είναι γιατ�ν Σ. ένας ακ�μα ενδιάμεσ�ςσταθμ�ς πριν απ� την �ριστική τ�υμετά$αση στη νέα τ�υ Π�ιητική:Tρία μικρά ή μέτρια σ’ έκταση π�ιή-ματά τ�υ η Nεκρική Ωδή II (1829),τ� Eις Mνα%ήν (1829) και H Φαρμα-κωμένη στν Aδη (1829) μαρτυρ�ύνκαι απ� μ�ρ#ική άπ�ψη και απ� τηθεματική τ�υς (θρησκευτικά θέμα-τα, Παράδεισ�ς και Aνάσταση,Eρως και Θάνατ�ς) την �#ειλή καιτ�υ ελλην�γλωσσ�υ Σ�λωμ�ύ στηνύστερη, νε�κλασική, ιταλική π�λιτι-σμική τ�υ παράδ�ση.

Στ� 1833 τ�π�θετεί � Π�λυλάςτην «αρ�ή της νέας π�ιητικής τ�υ»και ως �ρ�σημ� της θεωρεί τ�νKρητικ� (1833/34) –π�υ επρ�κειτ�να μείνει αν�λ�κλήρωτ�ς και, μετην ένν�ια αυτή, απ�σπασματικ�ς.Φαίνεται, �ωρίς να είναι και πραγ-ματικά, παράδ�� τ� γεγ�ν�ς �τι ταίδια �ρ�νια, παράλληλα με τ�ν Kρη-τικ�, πρ�σπαθεί να γράψει σειράσατιρικών συνθέσεων (H τρί%α, O�υρκισμένς, O �υλακισμένς,Δεύτερ �νειρ και H μετατ�πισητυ αγάλματς τυ Mαίτλαντ), των�π�ίων τα τραγικά σπαράγματαπρ�σπάθησε μ’ ε�αιρετικ� μ��θ�και #ιλ�λ�γική ��ύν�ια ν’ ανασυ-γκρ�τήσει σ’ ένα ν�ηματικ� Oλ� ηνε�τερη σ�λωμική έρευνα (E. Tσα-ντσάν�γλ�υ).

T� ίδι� έτ�ς (1834), � Σ. �αναπιά-νει τ� παλι� Σ�έδι� τ�υ για μια με-γαλύτερη και μεγαλεπή$�λη π�ιη-τική σύνθεση (B΄ Σ�εδίασμα τωνEλεύθερων πλιρκισμένων), τημεγαλύτερη και πι� #ιλ�δ��η �λ�-κληρης της π�ιητικής τ�υ δημι�υρ-γίας, για να την εγκαταλείψει καιαυτήν αν�λ�κλήρωτη έπειτα απ� 10�ρ�νια δημι�υργικής αλλά άγ�νηςαγωνίας. Mια νέα εκκίνηση (1844)(Γ΄ Σ�εδίασμα Eλεύθερων πλιρκι-σμένων) ναυαγεί 7 �ρ�νια αργ�τε-ρα (1851) �ριστικά πάνω στ� $ρά��της ανικαν�π�ίητης καλλιτε�νικήςτ�υ $�ύλησης.

Tην αγωνιώδη και ατέρμ�νη ανα-�ήτησή τ�υ επι$ε$αιών�υν και δύ�ακ�μη αν�λ�κλήρωτα π�ιητικά«σ�εδιάσματα» της απ�λυτης ωρι-μ�τητάς τ�υ, � Π�ρ�υρας (1847/49)και � Nικη��ρς Bρυέννις(1844/52), απ� τ�ν �π�ί� δεν σώ��-νται παρά τα σπαράγματα τεσσά-ρων και μισ�ύ στί�ων. Oλα αυτά, καισ’ αυτά μπ�ρ�ύν να πρ�στεθ�ύν τ��λ�κληρωμέν� και αριστ�υργημα-τικ� επίγραμμα Eις ΦραγκίσκαΦραί&ερ (1849) και τ� κρυπτικ�τατ�Carmen saeculare (1849) είναιγραμμένα στ�ν «εθνικ�», πρώτατ�ν �μ�ι�κατάληκτ�, κι έπειτα(1844) τ�ν αν�μ�ι�κατάληκτ�15σύλλα$�, π�υ έ�ει πρ�σλά$ει �-μως μια τ�σ� μεγάλη τελει�τητα,π�υ τ�ν κάνει να δια#�ρ�π�ιείταιρι�ικά, σ�εδ�ν αντιθετικά, και απ�τ� λαϊκ�δημ�τικ� τ�υ πρ�τυπ� καιαπ� τις πρώτες δ�κιμές τ�υ απ�τ�ν ανώριμ�, αρκαδικ�-$�υκ�λικ�-ειδυλλιακ� Σ�λωμ� της νι�της, αλ-λά και απ� τ�ν δημ�τικ�#ανή15σύλλα$� των συγ�ρ�νων τ�υ

Aθηναίων κλασικ�ρ�μαντικών καιαπ� την π�λύ νε�τερη, εντελώς μη-�ανική, επανα�ρησιμ�π�ίησή τ�υ α-π� ελάσσ�νες π�ιητές. O 15σύλλα-$�ς τ�υ ώριμ�υ Σ�λωμ�ύ #αίνεταινα έ�ει περάσει �ριστικά απ� τηλαϊκή, στη λ�για, την υψηλή π�ίηση.

Mε την ωριμ�τατη αυτή π�ίηση �Σ. εγκαταλείπει την εθνικ�πατριω-τική π�ίηση της �ακυνθινής νι�τηςκαι μετα$άλλεται σ’ έναν π�ιητή-#ίλ�σ�#�. O�ι πια τ� εθνικ�, τ� συ-γκεκριμέν�, αλλά τ� �ικ�υμενικ�,τ� α#ηρημέν�, τ� Γενικ�, η Iδέα,κλεισμένη σε π�ιητικ� ένδυμα είναιτ� αντικείμεν� της π�ίησής τ�υ. T�σημαντικ�τερ� �μως κ�ιν� �αρα-κτηριστικ� της ωριμ�τατης αυτήςπ�ίησής τ�υ είναι η «απ�σπασματι-κ�τητά» της –είτε αυτή είναι ηθε-λημένη και «πρ�γραμματισμένη» α-π� τ�ν ίδι�, είτε ασυνείδητη και αυ-θ�ρμητη απ�ρρ�ια της καλλιτε�νι-κής τ�υ αγωνίας: H ανα�ήτηση τ�υ«τέλει�υ» π�ιήματ�ς απ� τ�ν ώρι-μ� Σ�λωμ�, τ�ν �δηγεί αναγκαστι-κά στην παραδ��ή τ�υ «απ�σπά-σματ�ς» ως της ύψιστης έκ#ρασης

της ιδεατής αισθητικής «τελει�τη-τας» –ίσως αυτή να ήταν «η νέαπ�ιητική», π�υ ανα�ητ�ύσε � ώρι-μ�ς Σ�λωμ�ς σύμ#ωνα με τη μαρ-τυρία τ�υ Π�λυλά: Aκρι$ώς αυτή ητελει�τητα τ�υ π�ιητικ�ύ «απ�σπά-σματ�ς» αναδεικνύει τ� Σ�λωμ� ωςισά�ι� και ισ�τιμ� συν�δ�ιπ�ρ� τωνσυγ�ρ�νων τ�υ κ�ρυ#αίων Eυρω-παίων ρμαντικών π�ιητών, �πωςήταν λ.�. � Byron, o Coleridge, oKeats, o Foscolo, o Novalis, o Fr.Schlegel και � L. Tieck, αλλά καιπρ�δρ�μ� τ�υ ευρωπαϊκ�ύ M�-ντερνισμ�ύ.

Σ�εδ�ν ταυτ��ρ�να με την �ρι-στική εγκατάλειψη τ�υ Γ΄ Σ�εδιά-σματ�ς των Eλεύθερων π�λι�ρκι-σμένων (1851) στη δημι�υργική π�-ρεία τ�υ ακ�λ�υθεί μια #άση ε#τάπερίπ�υ �ρ�νων (1847-54), π�υ θαμπ�ρ�ύσαμε να τη �αρακτηρίσ�υμεως «ιταλική παλινωδία», ως μια επι-στρ�#ή στ�ν ιταλ�γλωσσ� Σ�λωμ�της �ακυνθινής τ�υ νι�της· με τ�ντρ�π� αυτ� είναι σαν να παραδέ�ε-ται τ� �ριστικ� τέρμα της ελληνι-κής τ�υ π�ιητικής δημι�υργίας. Tα

τρία τελευταία �ρ�νια της �ωής τ�υ(1854-57) θα τα σ#ραγίσει η απ�λυ-τη σιωπή. Aπ� τις ιταλικές δ�κιμέςτ�υ «�ψιμ�υ» Σ�λωμ�ύ �ι περισσ�-τερες (La madre greca, La donnavelata, L’ usignolo e lo sparviere,κ.ά.) δεν έ��υν �επεράσει τ� στάδι�τ�υ πε��ύ σ�εδιάσματ�ς, τρία, �-μως, τ�υλά�ιστ�ν απ� αυτά έ��υν�λ�κληρωθεί: Orfeo (1847), Saffo(1851), La navicella greca (1853).

Ωστ�σ�, παρά την ιταλική γλωσ-σική –και μετρική– μ�ρ#ή τ�υς ταμικρά αυτά π�ιητικά δημι�υργήμα-τα δεν απ�τελ�ύν απλή μη�ανική ε-πανάληψη της νεανικής ιταλ�γλωσ-σης μαθητείας τ�υ, αλλά μαρτυ-ρ�ύν την κερδισμένη καλλιτε�νικήτ�υ ωριμ�τητα. Aκ�μα και �ταν έ-��υν εμπνευσιακή α#ετηρία τ�υςένα «ε�ωτερικ�» ιστ�ρικ� γεγ�ν�ς(La navicella greca) αίρ�νται στηνπ�ιητική παράσταση μιας υψηλήςπ�ιητικής Iδέας, �πως: η πρ�αιώνιαπάλη ανάμεσα στ� Kαλ� και τ� Kα-κ�, η δύναμη της ψυ�ής τ�υ ανθρώ-π�υ, η νίκη της Aλήθειας και τηςOμ�ρ#ιάς.

Zακύνθυ 12 � 29α(απ� τ «Λάμπρ»)Aνθη κι άνθη�αστύν εις τ %έρη /πεδιά κι άνδρες, γυναίκεςκαι γέρι / άσπρα ενδύματαγέλια και κρ�τι /�λι ι δρ�μι γεμάτι %αρά...Aπ� τα �ειρ�γρα�ατ�υ Σ�λωμ�ύ π�υ �υλάσσ�νται στ�M�υσεί� Σ�λωμ�ύ στη Zάκυνθ�. H ένδει*η (Zακύνθ�υ 12 � 29α) είναι απ�την τα*ιν�μησηπ�υ έκανε � Λίν�ς Π�λίτηςστα «Aυτ�γρα�αEργα».


Oι αναγνώσεις τ�υ «Yμν�υ»T� αίτημα της ελευθερίας και της αλήθειας πρ��άλλεται στ� έργ� τ�υ Σ�λωμ�ύ

T�υ Δι�νύση Kαψάλη

Συγγρα�έα

YΠAPXOYN επ��ές για τις �π�ίες ηδιάκριση τ�υ τι ακρι�ώς είναι η λ�-γ�τε�νία καθ’ εαυτή απ��αίνει δύ-σκ�λη, ίσως δε και ανώ�ελη· επ�-�ές �ταν τ� έντε�ν� κείμεν� δεν �ε-�ωρί�ει �ικει�θελώς απ� άλλα, ισ�-τιμα ή επικρατέστερα για τ�ν μελε-τητή, κείμενα και δρώμενα της ιστ�-ρίας. Eίναι ε�αιρετικά δύσκ�λ� νααπ�μ�νώσει κανείς, σαν απλή λ�γ�-τε�νία, τ�ν «Yμν� εις την Eλευθε-ρίαν», ένα λυρικ� έργ� τ�σ� πυκνάκαι τ�σ� γ�ητευτικά συνυ�ασμέν�με την ιστ�ρική εμπειρία. H π�ιητικήτέ�νη τ�υ πατριωτικ�ύ αυτ�ύ π�ιή-ματ�ς παραμένει σα�ής και διακρι-τή· τ� είδ�ς τ�υ αμιγές και απαρα-μ�ρ�ωτ�. Aλλά τ� �άθ�ς της εκ��-ράς τ�υ, η ρηματική τ�υ εμ�έλεια,συνη�εί ιστ�ρικά με άλλα ρήματα,ηθικής τά�εως, τ�σ� κατά την ιδιαί-τερη και μ�ναδική στιγμή της γένε-σης τ�υ Yμν�υ, �σ� και κατά τ� τε-ράστι� πρ��πτικ� τ�υ άν�ιγμα πρ�ςτ� παρ�ν τ�υ αναγνώστη. O Yμν�ςε�ακ�λ�υθεί να μας συγκινεί και ναμας γ�ητεύει επειδή είναι σπ�υδαίαπ�ίηση. Aλλά επειδή ακρι�ώς είναισπ�υδαία π�ίηση, καλ�ύμαστε, πρ�-κειμέν�υ να τ�ν δια�άσ�υμε σωστά,να τ�υ θέσ�υμε εκ νέ�υ ερωτήματαηθικής τά�εως, �ρισμένα απ� τα �-π�ία πρ��λημάτισαν –και μάλλ�νπρ��ληματί��υν ακ�μη– τη δε�ίωσητ�υ π�ιήματ�ς.

Oταν δια�ά��υμε, παραδείγματ�ς�άριν, τη στρ��ή 45, απ� τις ωραι�-τερες και δραστικ�τερες τ�υ π�ιή-ματ�ς:

A! τι νύκτα ήταν εκείνηΠ�υ την τρέμει � λ�γισμ�ς; Aλλ�ς υπν�ς δεν εγίνηΠάρε� θάνατ�υ πικρ�ς.

Kι �ταν πάλι δια�ά��υμε, λίγ� πα-ρακάτω, τη στρ��ή 66:

Πρ�σ��ή καμία δεν κάνειKανείς, ��ι, εις τη σ�αγή·Πάνε πάντα εμπρ�ς. Ω! �θάνει,Φθάνει· έως π�τε �ι σκ�τωμ�ί;

μας εντυπωσιά�ει, ��ι μ�ν�ν η δύ-ναμη της ε�ιδανίκευσης αλλά και ηεπίγνωση –ηθικά μετέωρη, �ριακή,κι �μως ρητ�ρικά ενσωματωμένηστ�ν Yμν�– τ�υ τι ακρι�ώς συνέ�ηκατά την άλωση της Tριπ�λιτσάς. Oιδικ�ί μας, �ι πραγματικ�ί επαναστά-τες, δεν ά�ησαν �ύτε ένα τ�υρκικ�(και ε�ραϊκ�, πλην εν�ς) σαρκί� π�υνα μην τ� �αλάσ�υν: «H ημέρα τηςαλώσεως της πρωτευ�ύσης της Πε-λ�π�ννήσ�υ» στην επιγραμματικήδιατύπωση τ�υ Tρικ�ύπη, «ήτ�ν η-μέρα καταστρ��ής, πυρκαϊάς, λεη-λασίας και αίματ�ς». Kαι � ε�ιδανι-κευτικ�ς λ�γ�ς τ�υ εθνικ�ύ μεγα-λεί�υ π�υ διαπνέει τ�ν ύμν� τ�υ ευ-πατρίδη Σ�λωμ�ύ πρέπει να τα �γά-λει πέρα μ’ αυτήν την απ�μυθευτικήαλήθεια. H κατά�ασή τ�υ απέναντιστη επανάσταση πρέπει να συμπερι-

λά�ει και τη γνώση �τι τέτ�ια απ�-τρ�παια, μα�ί με άλλα ένδ��α, πράτ-τ�υν κάπ�τε (ή επιτρέπ�υν, για λ�-γ�υς σκ�πιμ�τητας) �ι ήρωες. Eπει-δή ακρι�ώς η πατριωτική ιδέα (τ�δίκαι� μιας εθνικής επανάστασης)ν�μιμ�π�ιείται μέσα στ� π�ίημα δυ-νάμει εν�ς συστήματ�ς καθ�λικώνα�ιών (αυτή είναι η Eλευθερία τ�υΣ�λωμ�ύ) γι’ αυτ�ν ακρι�ώς τ� λ�-γ� � Σ�λωμ�ς δεν μπ�ρεί να απ�-σιωπήσει τη σ�αγή της Tριπ�λι-τσάς.

Δεν είναι λίγες �ι ��ρές π�υ �ικρίσιμες αυτές στρ��ές πρ�κάλε-σαν αμη�ανία σε επίσημ�υς ανα-γνώστες τ�υ Yμν�υ. Mια πρ��ειρη,αλλά �υδ�λως τυ�αία, μαρτυρία πα-ρέ�ει η ακ�λ�υθη περικ�πή απ� δι-δακτικ� εγ�ειρίδι� τ�υ 1924, O εθνι-κ�ς ύμν�ς και � Σ�λωμ�ς:

«Eτσι � π�ιητής αρ�ί�ει την περι-γρα�ή της αλύπητης εκείνης σ�α-γής, π�υ δεν μπ�ρεί ν’ αναλυθή καιπ�υ με �λη τη �ιλάνθρωπη επίκλη-σή τ�υ “�θάνει ώ �θάνει! έως π�τε�ι σκ�τωμ�ί;” δεν κατ�ρθώνει να τησταματήση και δεν τη σταματά, πα-ρά α��ύ έπεσαν �λ�ι �ι T�ύρκ�ι κα-τά γης. Kατά τη γνώμη μ�υ � Σ�λω-

«Eν Mεσ�λ�γγίω εκ της τυπ�γρα-�ίας Δ. Mεσθενέως» και απ� κάτω η�ρ�ν�λ�γία: 1825. Eίναι � εκδ�της, �

τ�π�ς και η �ρ�ν�λ�γία έκδ�σης,της πρώτης έκδ�σης, τ�υ «Yμν�υ ειςτην Eλευθερίαν». T� �άρ�ς ανέλα�ε

� τυπ�γρά��ς και δημ�σι�γρά��ςΔ. Mεσθενεύς, π�υ κυκλ��ρ�ύσε

στ� Mεσ�λ�γγι τα «Eλληνικά Xρ�νι-κά». Στα ίδια τυπ�γρα�εία τυπώθη-κε, δίγλωσσ�ς, � «Yμν�ς». Oι εκδ�-

σεις «Περίπλ�υς» κυκλ��ρησαν τ�1997 σε �ωτ�αναστατική ανατύπω-

ση, την πρώτη εκείνη έκδ�ση (κάτω).

Σκίτσ� τ�υ Aναστάσι�ςMαρί Σάρτ#

Verum amoπώ) είναι γτ�υ Δι�νυσκη. Στ� κέτ�υ π�ιητή.

μ�ς επέμεινε τ�σ� στην ψυ��λ�γι-κή ερμηνεία της άσπα�νης εκείνηςσ�αγής και ανέ�ηκε σε τ�σ�ν ύψ�ςλυρικής και επικής ε�άρσεως, γιατίαισθάνθηκε την ανάγκη ��ι μ�ν�ννα ε�ηγήση, αλλά και να δικαι�λ�-γήση με �λη τη δύναμη της τέ�νηςτ�υ τ� μίσ�ς και την αγρι�τητα, π�υέδει�ε στην περίσταση εκείνη η �υ-σικά �ιλάνθρωπη Eλληνική ψυ�ή».

O συγγρα�έας αυτής της ανάλυ-σης, B. Σταματέλ�ς, δεν πρέπει ναήταν τυ�αί�ς άνθρωπ�ς: Eπιθεωρη-τής Δημ. Σ��λείων Aθηνών, �πως α-ναγρά�εται στη σελίδα τίτλ�υ, ά-�ι�ς και �ωτισμέν�ς εκπαιδευτικ�ςτ�υ δημ�τικισμ�ύ, έ�ει έτ�ιμ� τ�π�νημά τ�υ απ� τ�ν Σεπτέμ�ρι�τ�υ 1919, αλλά κατ�ρθώνει να τ�εκδώσει μ�λις πέντε �ρ�νια αργ�-τερα, �πως μας πληρ��ρεί � ίδι�ς(B. Σταματέλ�υ, δ.�. O Eθνικ�ςYμν�ς και � Σ�λωμ�ς, εκδ�τικ�ς �ί-κ�ς «Aθηνά» Aθήναι �.�. [1924]). H ι-στ�ρική τ�μή τ�υ 1922 δηλώνεταιαπερί�ραστα, για να �αρα�θεί ανα-δρ�μικά στ� σώμα τ�υ Yμν�υ: «Kαιμ’ �λη την απαισι�δ��ία π�υ σκ�ρπι-σε μέσα στη σημερινή γενεά η μι-κρασιατική συμ��ρά και τα απ�τε-λέσματά της...» (σε. 4), � συγγρα�έ-ας θ’ α�ήσει απαράλλα�τη την ανά-λυσή τ�υ καθώς και τα «λίαν αισι�-δ��α για την ε�έλι�η τ�υ Eθν�υς»συμπεράσματά τ�υ: «Mα μ�υ �άνη-κε και ασέ�εια πρ�ς τα ιδανικά καιτην ιστ�ρία τ�υ Eλληνισμ�ύ να θεω-ρήσω �ριστικά και για π�λά �ρ�νια�αμένη την ελπίδα νέας αναλαμπήςτ�υ και να διαγράψω, ως �ιμαιρικάπια για την επ��ή μας, τα συμπερά-σματα εκείνα» (σ. 4-5). Eνια κ�μμά-τια τ�υ Yμν�υ κρίνει εντ�ύτ�ις �τιείναι ακατάλληλα για διδασκαλίαστα παιδιά τ�υ δημ�τικ�ύ σ��λεί�υ–ακ�μη και τ�υ μεταρρυθμισμέν�υ,

�κτά�ρ�ν�υ δημ�τικ�ύ τ� �π�ί� � ί-δι�ς ευαγγελί�εται– και πρέπει γιατ�ύτ� να παραλει�θ�ύν. Πρ�κειται,�ε�αίως, για τα τετράστι�α 46-72,τα �π�ία περιγρά��υν τη σ�αγή τηςTριπ�λιτσάς:

«Aυτά είναι �έ�αια τ� δυνατ�τε-ρ� μέρ�ς τ�υ ύμν�υ. Περιέ��υν καιεμπνεύσεις και εικ�νες υπέρ��εςκαι εκ�ράσεις ανάλ�γες. Aλλ’ έ-��υν και τ�σ� π�λλές και αλλεπάλ-ληλες εικ�νες �ρίκης και εκδικητι-κής μανίας, ώστε πρ��ενεί ασ�υ�ία�ρικιαστική τ� διά�ασμά τ�υς. Eίναιλ�ιπ�ν ακατάλληλ� τ� περιε��μεν�τ�υς για τη μ�ρ�ωση παιδιών, τα �-π�ία μ�ν�ν �ρίκη των εικ�νων θααισθανθ�ύν, ��ι �μως και την απ�-λαυση π�υ δίνει η ε�τίμηση της τε-�νικής τελει�τητ�ς, διά την �π�ίανείναι ακ�μη ανίκανα». (σ. 78).

M’ άλλα λ�για, � τρ�π�ς με τ�ν �-π�ί�ν εδιδάσκετ� (και μάλλ�ν διδά-σκεται ακ�μη) η Eλληνική Eπανά-σταση στα σ��λεία μας δεν μπ�ρείνα ανε�θεί μήτε καν τ�ν Yμν� τ�υΣ�λωμ�ύ (τ�ν κατά τα άλλα «εθνι-κ�») �λ�κληρ�, δι�τι �ι νεαρ�ί ανα-γνώστες, πρ�κειμέν�υ να καταν�ή-σ�υν την Eπανάσταση, ενδέ�εται ναανα�ητήσ�υν και εντέλει να διαμ�ρ-�ώσ�υν κατηγ�ρίες κριτικ�τερεςκαι εν πάση περιπτώσει ιστ�ρικ�τε-ρες απ� τα περί της «�υσικά» �ι-λανθρώπ�υ ελληνικής ψυ�ής.

Πι� κ�ντά σε μας, στα �ρ�νια τηςδικτατ�ρίας, � Tάκης Παπατσώνηςεπι�ειρεί να διασκεδάσει τη δυσκ�-λία με την ιδέα �τι «τ� τελικώς επι-�αλλ�μεν�ν και υπ��άλλ�ν» στ�νKάλ�� και π�λύ περισσ�τερ� στ�νΣ�λωμ�, «καταλήγει να είναι η αι-σθητική μετ�υσίωσις» (Eθνεγερσία:Σ�λωμ�ς, Kάλ��ς, 1970). Aλλά κα-θώς κηρύττει τ� θαύμα της αισθητι-κής μετ�υσίωσης στ�ν ώριμ� Σ�λω-

μ�, η ευλα�ική καθαρεύ�υσα τ�υΠαπατσώνη πρ�δίδει λυρικ�τερ�πάθ�ς τη στιγμή ακρι�ώς π�υ ανα-γκά�εται να �ν�μάσει, έστω συνθη-ματικά, τη μετ�υσι�υμένη ύλη. Yπ�-ψιά�εται κανείς �τι, παρά την εύ-ρ�ια τ�υ θρησκευτικ�ύ τ�υ αισθή-ματ�ς, � �μιλητής �ρειά�εται ακ�μηαπέναντί τ�υ εκείν�ν τ�ν «υλικ� άν-θρωπ�» � �π�ί�ς –κατά τα θρυλ�ύ-μενα– ανα�ώνησε «καημέν� Mεσ�-λ�γγι»:

«O,τι υλικ�ν, �,τι γήιν�ν, �,τι αν-θρώπιν�ν, �,τι απετέλει δράσιν,κλαγγήν �ι�ών, γδ�ύπ�υς πυρ��-λων, π�ταμ�ύς αιμάτων, μαύρ�ν θά-νατ�ν, σθέν�ς π�λεμιστήρι�ν, μέσωτης π�ιητικής μαγγανείας τ�υ π�ιη-τ�ύ έπαυσε να έ�η την υλικήν τ�υυπ�στασιν και μετατεθέν εις σ�αί-ρας ε�άρσεως και αϋλ�υς, δέ�εταιτην �ωταυγείαν �ωτ�ς μετα�υσι-κ�ύ, λάμψεως Θα�ωρεί�υ και με-τ�υσι�ύται εις ��ρ�ύς ψυ�ών α-γίων, καθ�σι�ύται μετα�ύ των υπε-ρ�υσίων τά�εων και πρ�τίθεται εις�ωηρ�ν πλέ�ν θρησκευτικ�ν πρ�-σκύνημα». [σ. 24].σ

H εκστατική γλώσσα τ�υ Παπα-τσώνη, μιμ�ύμενη, με την πυκνή ύ-λη των δικών της παρη�ήσεων, τηνη��π�ιία τ�υ ίδι�υ τ�υ Yμν�υ,

Aκ�ύω κ�ύ�ια τα τ�υ�έκια,ακ�ύω σμί�ιμ� σπαθιών,ακ�ύω �ύλα, ακ�ύω πελέκια,ακ�ύω τρί�ιμ� δ�ντιών. (44)

μ�ιά�ει σαν να μαρτυρεί, εις πεί-σμα τ�υ συγγρα�έα, για κάτι π�υπαραμένει αισθητικά αμετ�υσίωτ�μέσα στ� π�ίημα, μια ηθική εκκρε-μ�τητα π�υ δεν α��μ�ιώνεται στηνπρ�τρεπτική δυναμική τ�υ π�ιήμα-τ�ς: Kαμία επανάσταση, ε��σ�ν εί-ναι απ�τέλεσμα της ελεύθερης��ύλησης ιστ�ρικά δρώντων υπ�-κειμένων, δεν μπ�ρεί να δικαιωθείως τυ�λή αναγκαι�τητα. T� δίκαι�της επανάστασης, δηλαδή η καθ�λι-κή ιδέα της Eλευθερίας, επι�άλλεινα ακ�υστεί τ� αγωνιώδες «έως π�-τε �ι σκ�τωμ�ί;» –να ακ�υστεί σα-�ώς, έστω και σαν αισθητική αμη�α-νία, μέσα στην καρδιά της αισθητι-κής μετ�υσίωσης.

Aυτή η ηθική παλινωδία, σημάδι,�πως είπαμε, μιας ατελ�ύς μετ�υ-σίωσης –ή, αλλιώς, μιας ανα��μ�ί-ωτης πίεσης π�υ ασκεί η πραγματι-κ�τητα μέσα στ� π�ίημα– δεν α�αι-ρεί τίπ�τε, κατά τη γνώμη μ�υ, απ�τ� αισθητικ� κύρ�ς τ�υ Yμν�υ.Aπεναντίας, τ�ν καθιστά συγκινη-τικ�τερ�, απ�τελεσματικ�τερ� καιεντέλει ά�ι� της αλήθειας την �-π�ία διεκδικεί.

Eίναι διπλ� ευτύ�ημα για μας σή-μερα �τι � άνθρωπ�ς π�υ δημι�ύρ-γησε μ�ν�ς τ�υ τη γλώσσα π�υ �-νειρεύεται έκτ�τε � ελληνικ�ς λυρι-σμ�ς, εκείν�ς π�υ ίδρυσε την π�ιη-τική τέ�νη στη γλώσσα μας, επρ�ί-κισε ε� αρ�ής τ� πρ��λημα της π�ι-ητικής έκ�ρασης με δύ� �μ��ύσιαηθικά αιτήματα: ένα αίτημα ελευθε-ρίας και ένα αίτημα αλήθειας, δηλα-δή κυρι�λεκτικής συνά�ειας με τ�ν�υσικ� και ηθικ� κ�σμ�. Tην εκ�ρα-στική επανάσταση τ�υ Σ�λωμ�ύ,μια σύνθετη π�ρεία τριών δεκαε-τιών π�υ τ� νήμα της �ετυλίγ�υμεακ�μα, την συν�ψί�ει επιγραμματι-κά ένας απλ�ς λ�γ�ς τ�υ Λ�ρεντ�ά-τ�υ: «O Σ�λωμ�ς είναι η �ωνή μας».


υ Δι�νυσί�υ Σ�λωμ�ύ π�υ �ιλ�τέ�νησε, στα 1818, ��ς Σάρτ#ιντ. M�υσεί� Eπι�ανών Zακυνθίων, δωρεάτ#ιντ.

o verum volo (=την αλήθεια θέλω, την αλήθεια αγα-γραμμέν� περιμετρικά πάνω στη �ρυσή σ�ραγίδασί�υ Σ�λωμ�ύ, π�υ �ρίσκεται στ� M�υσεί� Mπενά-έντρ� της σ�ραγίδας διακρίνεται τ� μ�ν�γραμμαή.

T� πι� π�λυμετα-�ρασμέν� ελληνι-κ� π�ίημα θεω-ρείται � «Yμν�ςεις την Eλευθε-ρίαν». O π�ιητήςNτίν�ς Xριστιαν�-π�υλ�ς στ� �ι-�λί� τ�υ «Συ-μπληρών�νταςκενά» (εκδ�σεις«P�πτρ�ν») κατέ-γραψε �σες μετα-�ράσεις μπ�ρεσενα �ρει. Συμπλη-ρώματα αυτήςτ�υ της έρευναςδημ�σιεύτηκανστα τεύ�η 8 και40 τ�υ περι�δι-κ�ύ «Περίπλ�υς».Kαταγρά��νται15 μετα�ράσειςστα αγγλικά, 8στα γαλλικά, 16στα ιταλικά, 11στα γερμανικά,καθώς και στα �λ-λανδικά (1829),δανικά (1870),ρ�υμανικά (1946),κ�ρεατικά (1955),��υλγαρικά(1960), ρωσικά(1964 απ� τ�νAρσένι Tαρκ��-σκι), ισπανικά(1971) και αλ�ανι-κά (1986).


«Σαν τ�ν πύργ� της Πί�ας»Oρισμένες πρϋπθέσεις για τη �αθύτερη καταν�ηση τυ σλωμικύ έργυ

T�υ Γιώργ�υ K�ρ�π�ύλη

Συγγρα�έα

OI KOINOXPHΣTEΣ εκ�ράσεις π�υκωδικ�π�ι�ύν τ�ν θαυμασμ� μας γιατ�ν Σ�λωμ� �ργανών�νται πάνταγύρω απ� τη λέ�η «π�ιητής». Aν �-μως τις �εδιπλώσ�υμε, �πως τα κα-ρα�άκια π�υ άλλ�τε �τιά�ναμε δι-πλών�ντας ένα �αρτί· αν τις λειά-ν�υμε, ώστε να κρατήσ�υμε τ� ν�η-μά τ�υς στην παλάμη μας – τ�τε�λέπ�υμε πως η «π�ίηση», στην �-π�ία τ�σ� παθιασμένα εί�αμε απ�κ�ιν�ύ πρ�σηλωθεί, ήταν τ� σ�ήμαπ�υ �άθηκε. M�υ �αίνεται λ�γικ�και επείγ�ν ν’ αναρωτηθ�ύμε τι�ταίει γι’ αυτ�, πριν π�ύμε �τιδήπ�-τε για τ� έργ� τ�υ Σ�λωμ�ύ – α��ύ�,τι �υσιώδες ειπωθεί πρ�ϋπ�θέτειπως ακ�ύμε την π�ίηση και πως γι’αυτήν πρ�πάντων μιλάμε.

Aπ� τη μια μεριά, η επίσημη πρ�-σληψη τ�υ σ�λωμικ�ύ έργ�υ μ�ιά#ειαδύνατ�ν ν’ απ�συνδεθεί απ� τ�υς�ρ�υς παραγωγής μιας ιδε�λ�γίας η�π�ία, εν πρ�κειμένω, μ�ρ��π�ιή-θηκε στ� μ�ντέλ� τ�υ «εθνικ�ύ π�ι-ητή». H εμπλ�κή αυτή, περι�ρισμένηπια μ�ν�ν στη συν�δ� ρητ�ρεία της,ε�ακ�λ�υθεί να έ�ει δύ� τ�υλά�ι-στ�ν πρ��ανείς επιπτώσεις: A�εν�ςτ� σ�λωμικ� έργ� κηρύσσεται έκτ�-π� ή κατά �άθ�ς παρω�ημέν� κι �«Σ�λωμ�ς» εγκαταλείπεται να λιτα-νευθεί σαν ιερ� λείψαν� π�υ η αγι�-σύνη τ�υ μας επιτρέπει να δημηγ�-ρ�ύμε περί έθν�υς, περί γλώσσαςκαι ενί�τε περί π�ιήσεως. A�ετέρ�υ,και υπ� την πρ�ϋπ�θεση �τι αντι-δρώντας στρε��μαστε στ� ίδι� τ�έργ�, η έμ�ασή μας �ργανώνεται υ-περπρ�σδι�ρισμένη απ� τη ρητ�-ρεία πρ�ς την �π�ία αντιτίθεται: μας�αίνεται, δηλαδή, ανέ�ικτ� να πρ�-τείν�υμε για τ� π�ιητικ� επίτευγματ�υ Σ�λωμ�ύ μιαν απ�λυτ� τιμή δί-�ως η πρ�τασή μας να συνέλκει είτετην τετριμμένη πια απα�ίωση τωνθεωρητικών #ητήσεων (πρ�ς ��ελ�ςεν�ς αρμ�#�ντ�ς, δήθεν, στην π�ίη-ση «εμπειρισμ�ύ») είτε μια �ίαιη με-τάθεση τ�υ Σ�λωμ�ύ εκτ�ς κ�ινω-νίας – της κ�ινωνίας τ�υ και της κ�ι-νωνίας μας, α�εδιάλυτα. Σε κάθε πε-ρίπτωση, η συσπείρωση στ� έργ� δί-νει την εντύπωση απώλειας εδά-��υς και μεγέθ�υς – και με τη σειράτης ιδε�λ�γικ�π�ιείται �ίαια.

Aλλά κι αν υπ�θέσ�υμε πως παρα-κάμπτ�υμε τις δυσκ�λίες π�υ απα-ρίθμησα και �ι �π�ίες εν συν�λω πα-ραπέμπ�υν την ανάγνωση τ�υ Σ�-λωμ�ύ σ’ ένα πλέγμα υπερκειμένωνπρ��λημάτων· αν υπ�θέσ�υμε πωςεπιν��ύμε μια νέα, αδιατάρακτηπρ�σήλωση στ� σ�λωμικ� έργ�, ώ-στε απ’ αυτήν ν’ απ�ρρεύσει μια επι-τέλ�υς �λ�κληρωμένη ανάγνωσήτ�υ, τ�τε �λέπ�υμε πως, απ’ την άλ-λη μεριά, τ� ίδι� τ� έργ� καθ�λ�υδεν απ�τελεί τ� κατε��ήν δεδ�μέ-ν� μας, �πως πιστεύαμε, και πως ημεθ�δική ανάγνωσή τ�υ απ�συναρ-

μ�λ�γείται σ’ ένα δεύτερ�, υπ�κεί-μεν� αυτή τη ��ρά, πρ��λημα: Eναερώτημα σ�ετικά με την ακρ�ασητης π�ίησης εν συν�λω υπ�κειται,πράγματι, σε �π�ι�δήπ�τε ερώτημαεγείρεται εντ�ς της π�ίησης – καιπρ�πάντων στ� ερώτημα π�υ η �ετι-νή επέτει�ς εγείρει σ�ετικά με τ�νΣ�λωμ�.

Γέ�υρες και ρωγμές

A�εν�ς, � π�ιητής π�υ «μ�ρ�ώ-νει την ύλην» τ�υ –κατά την εναρ-κτήρι� διατύπωση τ�υ Σ�λωμ�ύ–κάνει ν’ ακ�υστεί ένας ε�αιρετικάσύνθετ�ς ή��ς, �μως τ� σ�έδι� αυ-τ�ύ τ�υ ή��υ �λ�ένα συ�ν�τερα

διαλύεται μέσα στ�ν ασύντακτ�, α-σ�εδίαστ� θ�ρυ�� π�υ παράγ�υν �ιπ�λλαπλασια#�μενες αναπαραστά-σεις π�ίησης (τ� ίδι� �αιν�μεν�μπ�ρεί, ενν�είται, ν’ ανι�νευθεί α-ναλ�γικά σε �λες τις εκ�άνσεις τ�υενιαί�υ εγ�ειρήματ�ς της μ�ρ��-πλασίας). A�ετέρ�υ, ισ�υρί#�μαι �-τι μια πλήρης υπ�θεση εργασίαςσ�ετικά με τ�ν Σ�λωμ� περιλαμ�ά-νει στη διαδικασία επαλήθευσήςτης την αναπ��ευκτη απ�δει�η τηςπρ�σωρινά αναπ�δεικτης πεπ�ίθη-σης �σων καταλα�αίν�υν απ� π�ίη-ση �τι η δυνατ�τητα ακρ�ασης τ�υσ�λωμικ�ύ έργ�υ συμπίπτει (ακ�-μη, κι ίσως για πάντα) με τη δυνατ�-τητα ακρ�ασης των δυνατ�τήτων

και των �ρίων τ�υ λυρισμ�ύ μας ενγένει. Aν έ�ω δίκι�, τ�τε ��είλ�υμενα �ετυλί��υμε τ� νήμα �εκινώνταςκι απ� τη μια κι απ� την άλλη άκρητ�υ – ωσ�τ�υ τα δύ� είδωλα συμπέ-σ�υν. Kι απ� τη μιαν άκρη, τ� υπ�-κείμεν� αρ�ικ� ερώτημά μας (τ� ε-ρώτημα, θυμί#ω, σ�ετικά με την α-κρ�αση της π�ίησης εν συν�λω) α-ναδιατυπώνεται ως πρ��λημα τηςπ�ίησης π�υ σήμερα γρά�εται καιτων κριτηρίων π�υ πρ�τείν�νται γιατην ανάγνωσή της: Δί�ως α�ι�λ�γησημερινή π�ίηση και κριτική τηςπ�ίησης, παράγ�ντας �μ�ιώματακαι των δυ� εντέ�νως διακιν�ύμε-να, μπ�ρ�ύμε απλώς να πρ�σπ�ι�ύ-μαστε �τι �ι γέ�υρες με τ�ν Σ�λω-μ� και κάθε άλλ�ν ά�ι� π�ιητή μαςδεν κ�πηκαν.

O τελευταί�ς συλλ�γισμ�ς ισ�ύειπρωτίστως ad hominem κι επ�μέ-νως επαναληπτικά· δεν γενικεύεται– αλλά μπ�ρεί να συν�ψισθεί ως ε-�ής: Eίναι δυνατ�ν να πρ�σεγγίσ�υ-με τ�ν Σ�λωμ� μ�ν�ν εκ των ένδ�ν.Aυτ� δεν σημαίνει πως καλ�ύμεθανα τ�ν απ�μ�νώσ�υμε απ� τις συμ-�ράσεις τ�υ· σημαίνει �μως, μετα-�ύ άλλων, πως, αναγνωρί#�ντας στ�έργ� τ�υ την εμ�έλεια και τη διαρ-κή επικαιρ�τητα εν�ς μεί#�ν�ς λ�-γ�τε�νικ�ύ γεγ�ν�τ�ς, καλ�ύμεθαν’ ανανεών�υμε (εκ παραλλήλ�υ,αλλά διαρκώς) τη συνθήκη ακρ�α-σής τ�υ: κρίν�ντας δημ�σίως, δια-�ά#�ντας, γρά��ντας. K�ιτά#�νταςάλλωστε τ� κάλπικ� ν�μισμα μιας ε-πετεί�υ κι απ’ τις δυ� μεριές, στηνπραγματικ�τητα ελέγ��υμε τις πι-θαν�τητες να λα�ευθεί σ�εδ�ν ε�αρ�ής μια συνθήκη ακρ�ασης τ�υσ�λωμικ�ύ έργ�υ (και εν γένει τηςπ�ίησης) σε �ρί#�ντα πρ�σληψης ��π�ί�ς �αίνεται πια συμπαγώς αρ-νητικ�ς. Θα διαπιστώσ�υμε πως υ-πάρ�ει (πάντα υπάρ�ει) μια ρωγμή,μ�λ�ν�τι �λ�ι κάν�υν πως δεν την�λέπ�υν. Για να εντ�πισθεί �μωςαυτή η ρωγμή, πρέπει πρ�ηγ�υμέ-νως να αρθεί μια παρε�ήγηση:

Στην έκκληση να πρ�σεγγίσ�υμετ�ν Σ�λωμ� εκ των ένδ�ν (έκκλησηπ�υ ισ�δυναμεί με την ευ�ή να εν-ν��ύμε την π�ίηση· τίπ�τα περισ-σ�τερ� και πρ�πάντων τίπ�τα λιγ�-τερ�) μ�ιά#ει να έ�ει ήδη ανταπ�-κριθεί � σ�λωμισμ�ς, και μάλιστατ�σ� μεθ�δικά ώστε η αναγκαία μι-κρ�λ�γία τ�υ, π�υ αναπτύ�θηκε γύ-ρω απ� τ� αληθιν� επίτευγμα τηςέκδ�σης τ�υ σ�λωμικ�ύ έργ�υ, συ-μπαρέσυρε ένα π�σ�στ� έγν�ιαςκαι γ�νιμων απ�ριών και η ε��ικείω-ση με τ�ν κώδικά τ�υ απ�τελεί ανα-π��ευκτ� �λίσθημα: Kατά τ� σ�ήματ�υ Σ�λωμ�ύ για τη γλώσσα, πρώταπρέπει να τ�υ υπ�τα�θεί κανείς κιέπειτα, αν θέλει να μην αερ�λ�γεί,να τ�ν κυριέψει. Σπεύδω ωστ�σ� ναπρ�σθέσω πως αυτή η ανάγκη δεναπα�ιώνει τ� έργ� των μει#�νωνσ�λωμιστών (πρ�πάντων τ�υ Λίν�υΠ�λίτη, στ�ν αιώνα μας), αλλ’ αντι-

H έπαυλη της �ικ�γένειας Σ�λωμ�ύ στ� Aκρωτήρι Zακύνθ�υ, σε γκρα��ύραπ�υ δώρισε � Aλέ�ανδρ�ς B�ύλτσ�ς στ� M�υσεί� Σ�λωμ�ύ και Eπι�ανών Zα-κυνθίων. Kάτω, τ� ίδι� σπίτι, απ� άλλη γωνία, λίγ� πριν καταστρα�εί απ� τ�υςσεισμ�ύς τ�υ 1953.


θέτως ωρίμασε �άρη στην πρ�σ��-ρά τ�υς: τ� ��ύμωρ� �αρακτηρί#ειε� αρ�ής τ�ν σ�λωμισμ�, πρ�σ�ατα�μως �αίνεται να επιπλέκεται �ρι-στικά εις �άρ�ς τ�υ.

Tα σλωμικά «αινίγματα»

Eίναι ανα�αίρετα απ� �π�ιαδή-π�τε (�ρηστική ή μη) έκδ�ση τ�υΣ�λωμ�ύ τα «Πρ�λεγ�μενα» τ�υΠ�λυλά; Πώς λύν�νται τα περί�ημααινίγματα των «λυρικών μ�νάδων»και των «μετακιν�ύμενων μ�τί-�ων»; Tα «απ�σπάσματα» θα αντι-μετωπιστ�ύν με ��ντ� ένα P�μα-ντικ� πρ�γραμμα, θα πρ��ληθ�ύνσε ένα υπ�ρρητ� σ�έδι� (η ενστι-κτωδώς �ρθή ανα#ήτηση τ�υ �π�ί-�υ παράγει νέες περιπλ�κές καιπρ�πάντων μη αναγνώσιμα κείμε-να), θα αναδιευθετηθ�ύν σύμ�ωναμε την πρ�γραμματικά α�ελή και �-ριστικά άστ��η πρ�θεση να παρ�υ-σιαστ�ύν ως «λ�γ�τε�νικά έργα»(�μως τ� συνα�ές αίτημα να πρ�-κύψ�υν αναγνώσιμα κείμενα παρα-μένει υγιές) ή κάτι άλλ� συμ�αίνειεδώ, π�υ κανείς δεν θέλει να τ� κα-ταλά�ει; Tι δεν πρέπει εντέλει να�αθεί απ� την έκδ�ση Π�λυλά, τιδεν είναι στην έκδ�ση αυτήν (καιμ�ν�) ανατρέψιμ� απ� τις περαιτέ-ρω σ�λωμικές έρευνες;

Oπ�ι�σδήπ�τε αναλαμ�άνει σή-μερα να μιλήσει για τ�ν Σ�λωμ�,μ�ιραία καλείται ν’ απαντήσει σ’αυτά και σε άλλα, �μ�ίως κρίσιμα ε-ρωτήματα – κι η λύση �αίνεται πωςείναι να �ανασ�εδιά#ει, κάθε ��ράακρι�έστερ�, τ�ν �ιλ�λ�γικ� �άρ-τη, με �άση τ�ν �π�ί�ν εδώ και και-ρ� διασ�ί#�υμε τη συ�νά α�ιλ��ε-νη ενδ��ώρα τ�υ «σ�λωμικ�ύ πρ�-�λήματ�ς». Περι��ές α�αρτ�γρά-�ητες υπάρ��υν ακ�μη, και μάλι-στα κρίσιμες: εκκρεμεί, �ερ’ ειπείν,η, �ρθή επιτέλ�υς, πρ��λή τηςπ�ίησης τ�υ Σ�λωμ�ύ στ� ευρω-παϊκ� της ��ντ�, κι επ�μένως η �α-θιά γνώση τ�υ P�μαντικ�ύ πεδί�υ.H συνεισ��ρά τ�υ Bελ�υδή (στ�Δι�νύσι�ς Σ�λωμ�ς: P�μαντικήπ�ίηση και π�ιητική, εκδ. Γνώση),παρά την τάση υπερερμηνείας, εί-ναι εν πρ�κειμένω π�λύτιμη – απ�-μένει �μως να δει�θεί τ� μεί#�ν: �-τι � Σ�λωμ�ς, εμ�ρυωδώς θεωρητι-κ�ς, �ργάνωνε τα ρινίσματα τωνμελετών τ�υ �άρη σ’ ένα π�ιητικ�σ�έδι� τ� �π�ί� ταυτ��ρ�νως ανα-πρ�σανατ�λι#ε την εργασία τ�υ ώ-στε να λά�ει τα �αρακτηριστικάμιας �υσιώδ�υς (και αναγκαστικήςγια τ�ν ίδι�) απ�κλισης απ� τ�ν P�-μαντικ� «τύπ�»· είναι πρωτ�τυπ�ςκαι παραμένει καταστατικ�ς, κυ-ρίως αν δε�τ�ύμε �τι � P�μαντι-σμ�ς υπήρ�ε ένα πρ�ταγμα, η εμ-�έλεια τ�υ �π�ί�υ συμπεριλαμ�ά-νει και τ� δικ� μας παρ�ν. Aπ�μέ-νει, για να μιλήσ�υμε γενικά, να υ-π�δει�θεί μια �λ�κληρωμένη και ε-παληθεύσιμη άπ�ψη για τ�ν Σ�λω-μ� και την π�ίησή τ�υ (μια υπ�θεσηεργασίας στην αρ�ή, ένα απ�δε-δειγμέν� θεώρημα εντέλει), ώστε ��άρτης ν’ απ�κτήσει ν�ημα.

Aλλωστε, η δυνατ�τητα να ε-γκλω�ιστ�ύμε εκ τ�υ ασ�αλ�ύςστ�ν σ�λωμισμ�, ανασυγκρ�τώ-ντας, κατ’ αυτ� τ�ν τρ�π�, την απ�-ρία τ�υ A�ερρ�η (στ� γνωστ� διή-

γημα τ�υ Mπ�ρ�ες), θέτ�ντας δη-λαδή και με την ίδια �ειρ�ν�μίαδιαστρέ��ντας τα εκάστ�τε ερω-τήματα, μ�ν�ν θεωρητικά υ�ίστα-ται. O ίδι�ς � σ�λωμισμ�ς είναι τε-λικά αδιέ��δ�ς, ακρι�ώς γιατί δεναπ�τελεί περιττή πρ�σθήκη, απ�την �π�ία θα ήταν σκ�πιμ� ν’ απαλ-λαγ�ύμε, αλλά μιαν αναπαράσταση�υσιωδών ερωτημάτων σ�ετικώνμε τ�ν Σ�λωμ� εκτ�ς τ�υ τ�π�υ �-π�υ αυτά τα ερωτήματα μπ�ρ�ύννα αληθεύ�υν: Eίτε θα διαν�ιγείπρ�ς μιαν ανάγνωση τ�υ σ�λωμι-κ�ύ έργ�υ η �π�ία υπ��ρεωτικά θαισ�δυναμεί με εκ �άθρων ανατρ�-

πή της επίσημης Iστ�ρίας της νε�-ελληνικής π�ίησης και των ιδε�λ�-γικ�π�ιήσεων �ι �π�ίες απ�κρυ-σταλλώθηκαν στα εγκεκριμένασ�ήματα της, είτε θα συντρι�εί πά-νω στις αντι�άσεις τ�υ. Eίδ�ς μι-κτ� αλλ’ ατ��ι�, εδώ, δεν υπάρ�ει·υπάρ�ει μ�ν�ν η πιθαν�τητα να κα-ταν�ήσ�υμε �τι τα ερωτήματά μαςθ’ ανανεών�νται επ’ άπειρ�ν ενώ-πι�ν αντι�άσεων, η ευσταθής ισ�ρ-ρ�πία των �π�ίων στ� π�ιητικ� πε-δί� δεν αναιρεί (ίσως μάλιστα ναπρ�ϋπ�θέτει κι�λας) την ασταθήσ�έση τ�υς �π�υδήπ�τε αλλ�ύ –γιατί �π�υδήπ�τε αλλ�ύ δεν έ��υν

μ�ρ��π�ιηθεί. H ρωγμή, την �π�ίαανα#ητ�ύσαμε, εντ�πί#εται σ’ αυτήτην επίγνωση.

O ίσκις εν�ς κ�σμυ

«Bέ�αια η μ�ρ�ή τυράννησε τ�Σ�λωμ�. Yπερθεματί#�ντας μάλισταεκείν�υς π�υ εί�αν την ίδια περίπ�υκαλλιτε�νική ιδι�συγκρασία μα#ίτ�υ, αλλά �ι δυσκ�λίες τ�υς ανάγ�-νται κυρι�τερα στ� επίπεδ� μιας τε-�νικής [...] � Σ�λωμ�ς έ�λεπε στημ�ρ�ή κάτι π�υ περν�ύσε τα �ριατης τέ�νης τ�υ και έ�τανε σε μια

Xειρ�γρα�� απ� τη «Γυναίκα της Zάκυθ�ς», π�υ �ρίσκεται στη Zάκυνθ�. H ένδει�η στα «Aυτ�γρα�α Eργα» είναι: αρ.13, � 9�. «κ’ εσινέ�ικε α�τές / τες ιμέρες, �π�υ �ι T�ύρκ�ι / επ�λι�ρκ�ύσαν τ� Mισ�λ�γγι...».

Συνέ!εια στην 20η σελίδα

�ιλ�σ��ία ή μάλλ�ν σε μια μυστικήαπ�κατάσταση της μ�ρ�ής, περί-π�υ �πως τη �αντάστηκαν � Πλά-των ή � Γκαίτε (στη ��τανική) [...]:

“E la forma sia l’ abito del verosenso profondo d’ ogni cosa”. H“forma” αυτή τ�ν τυράννησε –μετην π�λιτική ένν�ια– μέ�ρι τέλ�υςτης #ωής τ�υ.» Kαι πι� κάτω: «“E laforma sia l’ abito del vero senso...” –ακ�ύγεται παρά�ενα σήμερα η �ρά-ση αυτή π�υ πρ�ϋπ�θέτει μια �ρι-σμένη τέ�νη και μια �ρισμένη απ�-μ�νωση [...] Oμως πέρα απ� τα συ-μπεράσματα [...] υπάρ�ει πάνω στ�#ήτημα μια συνισταμένη, π�υ τη�γά#�με κυρίως απ� τα έργα της τέ-�νης ως απ�τελέσματα [...] H συνι-σταμένη αυτή γέρνει �λ�κληρη, σαν

τ�ν πύργ� της Πί#ας, πρ�ς τη μεριάτης μ�ρ�ής [...]».

Aυτά έγρα�ε στ� σπ�υδαί� «Δ�κί-μι� I – T� εκ�ρά#εσθαι» (τώρα στ�:Mελέτες, A΄, εκδ. Δ�μ�ς, σ.σ. 27 και46 αντιστ�ί�ως) � απ�μ�νωμέν�ςZήσιμ�ς Λ�ρεντ#άτ�ς· τα έγρα�εμάλιστα τ� 1945–46 – γεγ�ν�ς π�υσημαίνει π�λλά, αν λά��υμε υπ’ �-ψιν τη μετέπειτα π�ρεία τ�υ (αρκείάλλωστε ν’ αντιπαρα�άλ�υμε τ�“Aπ�σωμα” π�υ � ίδι�ς έγραψε τ�1972), σημαίνει �μως πρ�πάντων(για μας πια) πως έ��υμε πρ�ειδ�-π�ιηθεί εδώ και πενήντα �ρ�νιατ�υλά�ιστ�ν, κι έ��ντας ήδη στηνπρ�ϊστ�ρία μας τ�ν Π�λυλά και τ�νΠαλαμά. Aπ�μένει να σκε�τ�ύμεγια π�ι�υς λ�γ�υς μεθ�δικά λησμ�-νήσαμε πως είναι αδύνατ�ν να κα-ταν�ήσ�υμε την π�λυσυ#ητημένηπια «πτώση» τ�υ Σ�λωμ�ύ (τα συ-ντρίμμια, τα απ�σπάσματα) δί�ως νακαταν�ήσ�υμε τη �ύση των έλ�εων�ι �π�ίες, αναστυλών�ντας τ�ν λυ-ρισμ�, τ�ν θέλ�υν ταυτ��ρ�να ναγέρνει πάντ�τε (�λ�κληρ�ς πια)πρ�ς τη μεριά της μ�ρ�ής – παρά-δ��α σταθερ�ς, μια στιγμή πριν �α-θεί, «σαν τ�ν πύργ� της Πί#ας».

Kι �μως μια �λ�κληρωμένη υπ�-θεση εργασίας σ�ετικά με τ� σ�λω-μικ� έργ� δεν μπ�ρεί παρά να �εκι-νά απ� τη διαπίστωση �τι � Σ�λωμ�ςυπήρ�ε, για μας, � πρώτ�ς � �π�ί�ςείδε στ� πλ�ύσια �αθμ�λ�γημέν�σ�έδι� των ή�ων κάθε στί��υ κάτι�αθύτερ� (κι ίσως αντίθετ�) απ� τη�ανερή μελωδία της μητρικήςγλώσσας, η �π�ία έτσι κι αλλιώς γι’αυτ�ν απ�τελ�ύσε –μην τ� �ε�νά-με– μιαν εκκρεμ�τητα· είδε τ� η�η-τικ� είδωλ� εν�ς κρυμμέν�υ ν�ήμα-τ�ς, τ�ν ίσκι� εν�ς κ�σμ�υ �λ�κλη-ρ�υ και τ� απ�τύπωμα τ�υ ν�μ�υτ�υ εκείν�υ (τ�υ πρώτ�υ και ακατά-λυτ�υ ν�μ�υ της π�ιήσεως) σύμ�ω-να με τ�ν �π�ί� τ� ν�ημα εν�ς π�ιή-ματ�ς υ�ίσταται «υπ� μ�ρ�ήν μ�ρ-�ής»· εντέλει ε�ώθησε αυτή την ε-πίγνωση ώς τα �ριά της, παραδέ�τη-κε �λες τις επιπτώσεις της και, ε-κτελώντας μια κίνηση εκκρεμ�ύςπ�υ τ�ν καθήλωνε, τις ανα�ώνευσεκι αυτές στη μ�ρ�ή τ�υ π�ιήματ�ς.Aν τ� τ�� π�υ διαγρά�ει αυτ� τ�εκκρεμές �λ�κληρωθεί, πρ�κύπτει� κύκλ�ς εντ�ς τ�υ �π�ί�υ μπ�ρείνα γρά�εται και ν’ ακ�ύγεται η π�ίη-σή μας· εν γένει.


Συνέ!εια απ� την 19η σελίδα

T� μελαν�δ�!εί� τ�υ Δ. Σ�λωμ�ύ απ� τ� σπίτι τ�υ στην Kέρκυρα. Bρίσκεταιστ� M�υσεί� Σ�λωμ�ύ στη Zάκυνθ� και είναι δωρεά Γιάννη Kαιρ��ύλλα.

Kάρτα – π�ρτρέτ� τ�υ Δι�νύσι�υ Σ�λωμ�ύ, π�υ �ιλ�τέ!νησε � Aσαντ�ύρMπα!αριάν, �ντας π�λιτικ�ς κρατ�ύμεν�ς. Kυκλ��ρησε τ� 1957 για τα εκα-τ� !ρ�νια απ� τ� θάνατ� τ�υ π�ιητή.

Στην αίθ�υσα Σ�λωμ�ύ, στην Kέρκυρα, � !ρ�ν�ς μ�ιά#ει να σταμάτησε. Iσως γι’ αυτ� � παπα–Θανάσης Tσίτσας, ένας λ�-γι�ς παπάς, η «ψυ!ή» τ�υ M�υσεί�υ, λέει: «Eρ!�μαι εδώ τ’ απ�γεύματα και τα λέμε με τ�ν κ�ντε». (Φωτ.: Oλγα Σελλά)



T� «απ�κρυ� της τέ�νης»Oι τσακισμένες λέ�εις και ακέραι ς κ�σμ ς τ υ Δι νύσι υ Σ λωμ ύ

«T�ύτ�υς τ�υς �λίγ�υς στί��υς ως �ιλίας μνημ�συν�ν και υπ�λήψεως α�ιε-ρώνει Δι�νύσι�ς Σ�λωμ�ς Zακύνθι�ς, 1825». Eίναι η α�ιέρωση π�υ γρά�ειστ� π�ίημα «Eις τ�ν θάνατ�ν τ�υ Λ�ρδ Mπάιρ�ν». Aπ� την έκδ�ση «Aυτ�-γρα�α Eργα» τ�υ Λίν�υ Π�λίτη. T� �ειρ�γρα�� #ρίσκεται στη Zάκυνθ� καιστην έκδ�ση έ�ει κατα�ωρηθεί με την ένδει$η αρ. 10 �. 1#.

H π�λι�ρκία και η έ$�δ�ς τ�υ Mεσ�λ�γγί�υ ενέπνευσε στ�ν Δι�νύσι� Σ�λωμ� τ�υς «Eλεύθερ�υς Π�λι�ρκημέν�υς».Πίνακας με την έ$�δ� τ�υ Mεσ�λ�γγί�υ π�υ #ρίσκεται στ� Eθνικ� Iστ�ρικ� M�υσεί�.

μπρ�, ήταν πρ�γραμματισμένη ναμείνει απ�σπασμα:

T�σα πέ�τυνε τα θερι-σμένα αστά�ια εις τυς αγρύς·σ�εδ�ν �λα εκειά τα μέρηεσκεπά�ντ απ’ αυτύς.

Kι είναι πράγματι θερισμένα εδώτα στά�υα, τσακισμένα· η π�ιητικήεικασία γίνεται εικ�να ανεπανάλη-πτη, μη εναλλά�ιμη με �π�ιαδήπ�τεάλλη. Aν, πάλι κατά τ�ν Σ�λωμ�, στ�«παράδειγμα τ�υ Aρι�στ�υ» τ� απ�-τ�μα απ�σιωπώμεν� �ν�μα της αγα-πητής τ�υ «Fiordi...» «αναλεί την ει-κ�να, και περιέ�ει πάθ�ς λύπης», καισε κάπ�ι� «παράδειγμα τ�υ Πινδά-ρ�υ» τ� τσάκισμα της λέ�ης «αλλα-λ��νία» (αλλαλ�-��νία) «αναλείτην εικ�να, και περιέ�ει πάθ�ς τρ�-μάρας», στ� παράδειγμα τ�υ Σ�λω-μ�ύ τ� τσάκισμα της λέ�ης θερισμέ-να «αναλεί» την εικ�να και περιέ�ειτ� πάθ�ς της κυρι�λε�ίας, της κυ-ρι�λεκτικής ενν�ι�δ�τησης, τ� πά-θ�ς να γίν�υν �ι λέ�εις !ωγρα�ιά "ά-θ�υς ιστ�ρώντας απτ� τ� ν�ημα (πι-θαν�ν μαθητεύ�ντας στ� σ�λωμικ�παράδειγμα � Eλύτης, στη MαρίαNε έλη, τσακί!ει τη λέ�η «απ�σπα-σματικ�τητα» στα μέρη «απ�σπασ-»και «-ματικ�τητα» ακρι"ώς για ναδηλώσει σαν ανίατ� τ� σπάσιμ�).Δι�τι έτσι τ�υ είπε, �ριστικά, τ� απ�-κρυ�� της τέ�νης τ�υ.

T�υ Παντελή Mπ�υκάλα

ΣE ΣHMEIO τυπικά απρ�σδ�κητ�,στις «Σημείωσες τ�υ π�ιητή» π�υσυνάπτ�νται α�ώριστα με �,τι επρ�-κειτ� να γίνει εθνικ�ς ύμν�ς, τ�ν«Yμν�ν εις την ελευθερίαν», � Δι�-νύσι�ς Σ�λωμ�ς γρά�ει μ’ εκείνητην επιθετικ�τητα π�υ καθιστά διαυ-γείς �λες τ�υ τις θέσεις και τις ε��-πλί!ει με την π�λιτική ισ�ύ της ευθύ-τητας, άρα και της �μ�ρρι!ής της ευ-θύνης:

«Πίστεψέ με, Διδάσκαλε, η αρμ�-νία τ�υ στί��υ δεν είναι πράγμα �λ�μη�ανικ�, αλλά είναι �ε�είλισμα τηςψυ�ής. (...) Aλλά π�ί�ς σ�υ είπε νατσακίσης τη λέ�ι θ ε ρ ι-σ μ έ ν α (στρ.51); – Π�ί�ς μ�ύ τ� ’πε; τ� απ�κρυ��της τέ�νης μ�υ και τ� παράδειγματων μεγάλων. Aμετρα είναι τα παρα-δείγματα τέτ�ιας λ�γής, και θέλεισ�ύ τα ανα�έρω ένα πρ�ς ένα, �ταναναν�ηθώ πως έ�ω καιρ�ν να �άσω.O Πίνδαρ�ς έ�ει τσακισμένες καμμία�ιλιάδα λέ�εις· �ι τραγικ�ί στ�υς ��-ρ�ύς ετσάκισαν αρκετές και αυτ�ί.(...) H λέ�η � λ � ν (Oλύμπ. Eιδ. "’,στι�. 550) "ρίσκεται τσακισμένη· για�π�ι� δίκαι�, ή μ�υσικής ή άλλ�, ε-παρακινήθηκεν � Πίνδαρ�ς να τηντσακίση, τ� πρώτ� δίκαι� τ� εί�ε η�ύσι της λέ�ης, η �π�ία, αν τσακι-σθή, εναντιώνεται με την ιδέαν, π�υπαρασταίνει. Σε "λέπω και �ρίττεις,και ετ�ιμά!εσαι να μαδήσης τα μαλ-λιά σ�υ...».

Kατ’ �υσίαν, καθ�λ�υ απρ�σδ�κη-τη δεν είναι η έγκαιρη αυτ�ϋπερά-σπιση τ�υ π�ιητή: H αισθητική π�υτην κινεί κρατάει απ� τ�ν καιρ� π�υη π�ίηση δεν ήταν απ�σπασμένη απ�τη μ�υσική της, �π�τε � γάμ�ς τ�υςσυγ�ωρ�ύσε και τη λ�γική τ�υ τυπι-κά εσ�αλμέν�υ ή και απαράδεκτ�υ(έτσι απ�μειναν στα λε�ικά πάμπ�λ-λες λέ�εις με τη ένδει�η «π�ιητ.» ναερμηνεύει τη ρι!�σπαστική αυθαιρε-σία). Oσ� για την άτεγκτη μα�ητικ�-τητα, αυτή κρατάει τ�υλά�ιστ�ν απ�τ�ν καιρ� των Aλε�ανδρινών, απ�την παράδ�ση της λ�γ�τε�νικής π�-λεμικής και τ�υ π�ιητή-θεωρητικ�ύ–και μπ�ρ�ύμε να υπ�θέσ�υμε �τι �Σ�λωμ�ς, επαρκέστατα ε��ικειωμέ-ν�ς με την αρ�αία γραμματεία, τηγνώρι!ε. H παράδ�ση ετ�ύτη παρέ-�ει στ�ν τε�νίτη τ�υ λ�γ�υ τ� δικαί-ωμα –αν δεν τ�ν �ρεώνει– να πρ�α-σπί!ει την π�ιητική τ�υ ήδη με την �-�ύτητα των στί�ων τ�υ, διά της λ�-γ�τε�νίας και ��ι έ�ω απ� αυτήν. Kαιστ�ν Σ�λωμ�, �ι «σημείωσες» ή �ι«στ��ασμ�ί», π�υ ακ�λ�υθ�ύν ταπ�ιήματά τ�υ ή μας εισάγ�υν σε αυ-τά, είναι ήδη π�ιητική ύλη, αδιάσπα-στ� μέλ�ς τ�υ π�ιήματ�ς, και ��ι α-πλώς παραδειγματική θεωρία π�υπαρατίθεται για τ�ν �ιλ�λ�γικ� καιμ�ν�ν ��θαλμ�.

Aλλά ας θυμηθ�ύμε τη στρ��ή μετην τσακισμένη λέ�η, τ� τσάκισματης �π�ίας μ�ιά!ει να συν�ψί!ει τ�τσάκισμα της π�ίησής τ�υ �λης, π�υ,τ�υλά�ιστ�ν �σ�ν α��ρά τ�ν Λά-

Λήμμα «απ�κρυ��(ς)» δεν υπάρ-�ει στ� Λε�ικ� Σ�λωμ�ύ. ΠίνακαςΛέ�εων τ�υ ελλην�γλωσσ�υ σ�λωμι-κ�ύ έργ�υ τ�υ Eρατ�σθένη Γ. Kαψω-μέν�υ κ.ά., ώστε να "�ηθ�ύμε πιθα-ν�ν υπ�λ�γί!�ντας π�ια ν�ήματα εί-�ε αναλά"ει να «σωματ�π�ιήσει» ηκρίσιμη λέ�η. O Λίν�ς Π�λίτης ωστ�-σ� σημείωνε στην Iστ�ρία της νε�ελ-ληνικής λ�γ�τε�νίας: «Kάτι κ�ιν�συνδέει �λα τα π�ιήματα, ιταλικά καιελληνικά, και τα σ�εδιάσματα της τε-λευταίας δεκαετίας (τ�υ Σ�λωμ�ύ).Xαρακτηριστικ� είναι �τι σταθερά�αναγυρί!�υν σ’ αυτά �ι λέ�εις μυ-στήρι�, απ�κρυ �, μυστικ�. Σαν να"ασανί!ει επίμ�να τ�ν π�ιητή κάπ�ιααμ�ι"�λία, θέλει να μάθει τ� μυστή-ρι� της !ωής και τ�υ θανάτ�υ και !η-τά απ� τ�ν π�ιητή, ψάλτη και πρ��ή-τη, τη Σαπ�ώ, τ�ν Oρ�έα, να τ�υ α-π�καλύψει τα μυστικά αυτά».

Mάλλ�ν με τη �υσική της π�ίησης(τη «�ύσι της Tέ�νης», κατά τη σ�-λωμική υπ�δει�η) παρά με κάπ�ιαμετα�υσική της, ρ�μαντικής συστά-σεως, σ�ετί!εται τ� «απ�κρυ�� τηςτέ�νης». Hδη άλλωστε η σ�εδ�ν ε�ι-σωτική συνύπαρ�ή τ�υ με τ� απ�λύ-τως συγκεκριμέν� «παράδειγμα τωνμεγάλων» απαγ�ρεύει την πιθαν�τη-τα να ερμηνευτεί υπ� τ� πρίσμα κά-π�ι�υ μυστικισμ�ύ. Mπ�ρεί να ακ�ύ-γεται σαν ένα άλλ� �ν�μα της M�ύ-σας ή της Eμπν�ής, αλλά πι� πιθαν�είναι να δηλώνει την απ��ασισμένηπ�ιητική, τη με καιρ� και κ�π� απ�-κρυσταλλωμένη λ�γ�τε�νική ιδε�-λ�γία, την τε�ν�-λ�γία π�υ σ�ηματί-στηκε ακ�υμπώντας σε στέρεες α-ντιλήψεις και ��ι σε �ευγαλέα αι-σθήματα και σε δια"ήματα παρ�ρμη-τικά και απ�σπασματικά. Kαι �ι αντι-λήψεις αυτές (�μ�λ�γημένες άλλω-στε) α��ρ�ύν τη λ�γική της π�ίησης,τη μ�υσική της, τη γλώσσα της, τ�στ�� της: τη �ιλ�σ��ία της.

Παράδ�� άνηκε τ�τε, και παρά-δ�� συνε�ί!ει να �αίνεται, τ� πώς �Σ�λωμ�ς, π�υ η π�ίησή τ�υ δι�άστη-κε γλωσσικά, κατ�ρθωσε να πρ�σ-δώσει στην ελληνική �ωνή τ�υ τηνευ�υΐα να συλλαμ"άνει τ� κύρι� καιτ� καίρι�, να π�ιεί λέ�εις «μεστές α-π� ν�ημα». Aσ�αλτ�ς "�ηθ�ς μαςγια τη γλωσσική τ�υ π�λιτική, � Διά-λ�γ�ς, και μάλιστα �ι περικ�πές μετις �π�ίες «θερί!ει» (ιδ�ύ πάλι τ� ρή-μα της κρίσιμης στρ��ής, ιδ�ύ καιπάλι απτ�τατ�) τ�ν Σ��λ�γι�τατ�και τις αιτιάσεις τ�υ. O Σ�λωμ�ς, στα

ί�νη τ�υ Σωκράτη, έ�ει «καταπεισθείπως τη σημασία των λέ�εων � λα�ςτη διδάσκει τ�υ συγγρα�έα», έ�ει«καταπεισθεί» �τι «τες λέ�εις � συγ-γρα�έας δεν τες διδάσκει, μάλιστατες μαθαίνει απ� τ�υ λα�ύ τ� στ�-μα». Kαι, πεπεισμέν�ς, ακ�ύει. Aκ�ύ-ει, κι ��ι για να θηρεύσει με άλαλ�θαυμασμ� (είναι άλλωστε και ωςπρ�ς αυτ� σα�ής, στ� π�ίημα «EιςMάρκ� Mπ�τσαρη»: «Σ��ί λε�ιθή-ρες, μακρία – / Mη λά�η σας "λάψω τ’αυτία»), αλλά για να κ�ινωνήσει, ναγνωρίσει, να πλ�υτίσει, να ελευθε-ρώσει και τη δική τ�υ γλώσσα μέσααπ� τη δημι�υργική ελευθερία τηςκ�ινής γλώσσας, να ν�μιμ�π�ιήσειλ�ιπ�ν τ� δικαίωμα τ�υ λ�γ�θέτη.

Aί�νης, �ταν � Σ�λωμ�ς, π�υ επι-σκέ�θηκε συ�νά τ� θάνατ� στηνπ�ίησή τ�υ και έπλασε έ��α επιτύμ-"ια επιγράμματα και νεκρικές ωδές,�αρακτηρί!ει τ�ν Xάρ� «α εύγατ�»,

αναπ��ευκτ� (�πως α�εύγατη �α-ρακτηρί!ει και τη �θ�ρά στην 42ηστρ��ή τ�υ «Yμν�υ»: «Eκεί μέσα α-καρτερείτε / την α�εύγατη �θ�ρά· /νά, σας �θάνει· απ�κριθείτε / στηςνυκτ�ς τη σκ�τεινιά»), �ταν δηλαδήτ�υ απ�δίδει τ� �αρακτηρισμ� με τημικρ�τερη δυνατή δραματικ�τηταγια να απ�καλύψει ακρι"ώς τ� τερα-τώδες μέγεθ�ς τ�υ, δεν μπ�ρ�ύμενα είμαστε "έ"αι�ι αν ακ�ύει και κα-ταγρά�ει ατ��ια τη λέ�η ή αν τησυνθέτει λ�γ�θετώντας με έρεισμάτ�υ αδιάσειστ� τ� κ�ιν� αίσθημα:αυτ� τ� α�εδιάλυτ�, να μην μπ�ρείςνα διακρίνεις αν υπακ�ύει στ�ν δήμ�ή επιν�εί λέ�εις π�υ να �αίν�νται ή-δη υπάρ��υσες και αντλ�ύμενες α-π� τ� κ�ιν� ταμεί�, αυτ� η μαγείατ�υ. Σε π�λλά δημ�τικά τραγ�ύδια �Xάρ�ς ιστ�ρείται σαν α�εύγατ�ς, α-κ�μη και για �σ�υς �αντάστηκαν τηναθανασία τ�υς: «Mε γέλασαν μια �α-

ραυγή της άν�ι�ης τ’ αηδ�νια, / μεγέλασαν και μ�ύ ’πανε � Xάρ�ς δενμε παίρνει. (...) Bλέπω τ� Xάρ� νά’ρ�εται στ� άλ�γ� κα"άλα»· ή: «Mα ηBγεν�ύλα η μικρή, η μικρ�παντρεμέ-νη, / �π�υ καυ�ι�ταν κι έλεγε πωςXάρ�ς δεν την παίρνει / γιατί είν’ τασπίτια της ψηλά κι άντρας της παλι-κάρι. (...) Kι � Xάρ�ς �ντας τ’ άκ�υσε,π�λύ τ�υ κακ��άνη, άσπρ� π�υλάκιγίνηκε, μαύρ� �ελιδ�νάκι / και πήγεκαι την γκύλωσε μες στ� !ερ"ί "υ!ά-κι». Στ� «Oνειρ� της Mαρίας», στ�νΛάμπρ�, η εικ�να παίρνει �ν�μα:

T�τε πρ�αίνει α�εύγατς Xάρς,και στριμωμένα αυτά κρυ�μιλιύ-

νται, κι α�ύ έ�υν τα κρυ�ά λ�για πωμέ-

ναλάμνυν με κάτι κυπιά τσακισμένα.

Aκρι"ώς με τη σωπασμένη δραμα-τικ�τητα � Σ�λωμ�ς επιτυγ�άνει τηναπρ�σπέλαστη κυρι�λε�ία, ε��σ�να�αιρεί απ� τ� θάνατ� �σα γνωρί-σματα τ�υ απ�δίδει ένας ε��ρκιστι-κ�ς κατά "άση ανθρωπ�ρ�ισμ�ς, λ�-γ�υ �άρη τ�υ «αρπακτή των πά-ντων» ή τ�υ αν�ικτίρμ�να: τ� «α-�εύγατ�ς» παύει να είναι πρ�σδι�ρι-σμ�ς· γίνεται �ν�μα. Eύλ�γη ωστ�-σ�, αν και ��ι ασ�αλώς απ�δεί�ιμη,θα ήταν και η υπ�θεση �τι � «α�εύ-γατ�ς θάνατ�ς» πλάθεται κατ’ ανα-λ�γίαν (σαν ένα πάρισ�) πρ�ς την ει-κ�να π�υ συνέλα"ε και μ�ρ��π�ίη-σε η άκρα ευαισθησία αρ�αίων Eλλή-νων π�ιητών. O Σιμωνίδης � Kεί�ςπρώτα, σε ένα τ�υ π�ίημα π�υ μ�ιά-!ει να συγκε�αλαιώνει τη δια�ρ�νικήκαι �ικ�υμενική περί θανάτ�υ αντί-ληψη:

ανθρώπων λίγν μενκάρτς άπρακτι δε μεληδ�νες,αιώνι δ’ εν παύρω π�νς αμ�ί π�νω· δ’ ά�υκτς μώς επικρέμαται θάνα-

τς·κείνυ γαρ ίσν λά�ν μέρς ί τ’ α-

γαθί�στις τε κακ�ς.

Kι ύστερα � Σ��κλής, στην Aντι-γ�νη τ�υ, �π�υ � X�ρ�ς απ��αίνεται(στ. 360-63):



T� θέατρ� της Zακύνθ�υ και αριστερά � ανδριάντας τ�υ Σ�λωμ�ύ. Eπιστ�λικ� δελτάρι� των αρ�ών τ�υ αιώνα (αρ�εί�Θ. Πυλαριν�ύ).

T� μελαν�δ��εί� τ�υ Δι�νυσί�υ Σ�-λωμ�ύ. Bρίσκεται στ� M�υσεί� Σ�-λωμ�ύ και Eπι�ανών Zακυνθίων στηZάκυνθ� και είναι δωρεά της Aγγελι-κής Mερκάτη–Zώη.

Σκίτσ� τ�υ Δ.Bέγια, π�υ απεικ�νί&ει τ�ν Δι�νύσι�Σ�λωμ� νεκρ�.M�υσεί� Σ�λω-μ�ύ και Eπι�α-νών Zακυνθίων.


Aπ� τ� δεύτερ� τετράδι� �ειρ�γρά�ων τ�υ Δι�νυσί�υ Σ�λωμ�ύ π�υ #ρίσκεται στην Aκαδημία Aθηνών. T� τετράδι� περιλαμ#άνει την «Tρελή μάνα», την «Ωδήεις τη σελήνη» και διά��ρες σημειώσεις ιταλικές. «Γλίγ�ρα ας �ύγ�υνε/ Δεν τ’ απ�μένω/ Mιά&�υνε μιά&�υνε/ Mε τ� σ�ισμέν�/ P�ύ�� π�υ εσκέπασε/ τα δύ�παιδιά». Aπ� τα «Aυτ�γρα�α Eργα» τ�υ Λίν�υ Π�λίτη.

’Aιδα μ�νν �εύ�ιν υκ επά�εται, ν�-σων δ’αμη�άνων �υγάς�υμπέ�ρασται.Aλλά η μαστ�ριά τ�υ π�ιητή επα-

ληθεύεται και �ταν �ρησιμ�π�ιεί μιαλέ�η μάλλ�ν κ�ινή �υλάσσ�ντας α-κέραια �λα της τα ν�ήματα και ��ικ�λ�"ών�ντάς την. Aί�νης, πώς θαμπ�ρ�ύσε να «μετα�ραστεί» και ναμείνει αλώ"ητ� (ακ�μη και μέσαστην ίδια μας τη γλώσσα) τ� θαυμά-σια πλήρες ρήμα «μελετά» τ�υ π�ιή-ματ�ς «H καταστρ��ή των Ψαρών»;

Στων Ψαρών την λ�μαυρη ρά�ηπερπατώντας η Δ��α μνά�η, μελετά τα λαμπρά παλληκάρια και στην κ�μη στε�άνι �ρεί, γεναμέν απ� λίγα �ρτάριαπυ εί�αν μείνει στη έρημη γη.Στα επιγράμματα π�υ μας παρέδω-

σε η αρ�αι�τητα και τα �π�ία θρη-ν�ύν τη ρι!ική καταστρ��ή π�λεων,ένα ρήμα επωμί!εται συνήθως �λητην εικ�να. Γρά��ντας � Π�λύστρα-τ�ς, τ�ν 1� π.X. αιώνα, για την κατα-στρ��ή της K�ρίνθ�υ απ� τ�υς Pω-μαί�υς (Παλατινή Aνθ�λ�γία, Bι"λί�VII, επίγρ. 297), αναθέτει στ� «στυ- ελί!ω» να κάνει μεστή την εικ�να,στ� ρήμα δηλαδή π�υ σημαίνει κλ�-νί!ω, τραντά!ω, διασκ�ρπί!ω, ρημά-!ω, και ταυτ��ρ�να ενισ�ύει την πα-ραστατικ�τητά τ�υ εκμεταλλευ�με-ν� τη συνωνυμία τ�υ «στυ�ελ�ύ» με

τ�ν απάνθρωπ�· �λες �ι άλλες λέ-�εις τ�υ επιγράμματ�ς �αίν�νται α-πλ�ί δ�ρυ��ρ�ι τ�υ σ��ύ ρήματ�ς:

Tν μέγαν Aκρκ�ρινθν, A�αϊκ�νEλλάδς άστρν,

και διπλήν Iσθμύ σύνδρμν ηϊ�ναΛεύκις εστυ�έλι�ε· δριπτίητα δε

νεκρώνστέα σωρευθείς εις επέ�ει σκ�πελς.

(...)

Aλλά και σεένα ακ�μη επί-γραμμα τηςΠ α λ α τ ι ν ή ςπ�υ μ�ιρ�λ�-γάει τ�ν �λε-θρ� της ίδιαςπ�λης (Bι"λί�IX, 151· τα �ει-ρ�γρα�α τ� α-π�δίδ�υν στ�νAντίπατρ� τ�νΘ ε σ σ α λ � ν ι -κέα, αλλά μάλ-λ�ν ανήκειστ�ν Aντίπα-τρ� τ�ν Σιδώ-νι�), ένα α�ώ-ριστ� !εύγ�ςρημάτων είναιη κι"ωτ�ς τ�υν�ήματ�ς – ανέλειπαν, τ�π�ίημα θα κα-τέρρεε στην

κ�ιν�τ�πία τ�υ, κι άλλα δεν γίνεταινα λά"�υν τη θέση τ�υς:

Πύ τ περί�λεπτν κάλλς σέ, Δω-ρί K�ρινθε;Πύ στε�άναι πύργων, πύ τα πάλαικτέανα,πύ νηί μακάρων, πύ δώματα, πύδε δάμαρτεςΣισύ�ιαι λαών θ’ αί πτε μυριάδες;

Oυδέ γαρυδ’ ί�νς,πλυκάμμ-ρε, σεί λέ-λειπται,πάντα δεσυμμάρψαςε � έ � α γ ε νπ � λ ε μ ς .(...)

«Συμμάρ-ψας ε�έ α-γεν»... T’ άρ-πα�ε �λα καιτ’ α�άνισε �θάνατ�,ς έ-ν�πλ�ς πυρ-π�λητής. Στασ � λ ω μ ι κ άΨαρά, Π�λε-μ�ς και Xά-ρ�ς έ��υν α-π�συρθεί α-π� τ� πεδί�·τ�υς απ�κα-λύπτει τ� �-

λέθρι� έργ� τ�υς, με άψ�γη �ικ�ν�-μία �ρι!�μεν�. Tώρα «μελετά» η Δ�-�α. Aν σπάσ�υμε τ� ρήμα, αν τ�τσακίσ�υμε, θα "ρ�ύμε τις π�λλέςτ�υ σημασίες, αλλά ταυτ��ρ�να θαδιαπιστώσ�υμε �τι καμιά τ�υς δενπεριττεύει, �τι τ� τσάκισμα εδώ εί-ναι πρά�η "έ"ηλη π�υ απειλεί να ε-�ανεμίσει τ� ν�ημα· θα διαπιστώ-σ�υμε �τι η λέ�η τελεσιδικεί, δεν ε-πιδέ�εται μ�ν�τρ�πη ερμηνεία �ύ-τε αντικατάσταση: είναι ανεπανάλη-πτη. Γιατί η Δ��α, μελετώντας,σπ�υδά!ει τη μ�ρ�ή των παλικα-ριών, ίσως με τ� άπληστ� "λέμματ�υ λα"ωμέν�υ έρωτα, συγ�ρ�νωςτα �ρ�ντί!ει, μάνα πια, τιμώντας ταως πρέπει σε νεκρ�ύς, αναλ�γί!εταιτη νι�τη τ�υς π�υ ε�άθη και, κάτι α-κ�μα, ίσως τ� καίρι�: τα μνημ�νεύει�ν�μαστικά, τα απαθανατί!ει έναπρ�ς ένα επωνύμως.

Kαι μ�ν�ν αυτ� τ� «απ�σπασμα»αν μας εί�ε κληρ�δ�τήσει � Σ�λω-μ�ς, αυτ� τ� επίγραμμα, θα τ�ν �-ν�μα!ε π�ιητή· τραν� π�ιητή. Kι ί-σως γι’ αυτ� να τ� αγαπ�ύσε ιδιαί-τερα � Iάκω"�ς Π�λυλάς και να τ�εγκωμία!ε �αρακτηρί!�ντάς τ� «α-π� τα σπάνια παραδείγματα, τα �-π�ία δεί�ν�υν �τι, εάν είναι π�λύδύσκ�λ�, αδύνατ� �μως δεν είναιεις τ�ν αληθιν�ν π�ιητή να �ανερώ-ση με απλές και δημ�τικές μ�ρ�έςτα πλέ�ν διαλε�τά ε�ευρήματα της�αντασίας».

Στα απ�καλυπτήρια τ�υ ανδριάντα τ�υ Σ�λω-μ�ύ στη Zάκυνθ�, τ� 1902, �ι Ψαριαν�ί, τιμώ-ντας τ�ν π�ιητή, έστειλαν αυτ� τ� στε�άνι,π�υ �υλάσσεται στ� M�υσεί� Σ�λωμ�ύ στηZάκυνθ�.


T� ε�ώ�υλλ� της κριτικής τ�υ Eμμαν�υήλ Στάη και τα δύ� επίμα�α �υλλάδια με τα άρθρα–κριτικές τ�υ Σπυρίδωνα Zαμπέλι�υ και τ�υ Iάκω��υ Π�λυλά. Kαι �ιτρεις εκδ�σεις περιλαμ�άν�νται στην έκδ�ση τ�υ 1980 απ� τ� E.Λ.I.A. σε επιμέλεια A.Θ. Kίτσ�υ–Mυλωνά.

Kριτική πρ�σέγγιση τ�υ Σ�λωμ�ύOι πρώτες ιλ�λ�γικές ερμηνείες τ�υ σ�λωμικ�ύ έργ�υ και � διάλ�γ�ς Π�λυλά – Zαμπέλι�υ

T�υ Γιώργ�υ Γ. Aλισανδράτ�υ

�ιλ�λ�γ�υ - νε�ελληνιστή

H KPITIKH, τ�σ� η λ�γ�τε�νική �σ�και η �ιλ�λ�γική, έ�ει ασ��ληθεί π�-λύ με την π�ίηση τ�υ Σ�λωμ�ύ· καιτ�ύτ� δι�τι � Σ�λωμ�ς είναι τ� μέγακε�άλαι� της Nε�ελληνικής Λ�γ�τε-�νίας απ� τα �ρ�νια της Eπανάστα-σης τ�υ ’21 και ε�ής. Για τ�ν 19� αι-ώνα τ� θέμα τ� έ��υν μελετήσει ε-ρευνητικά πρώτα � Hλίας Π. B�υτιε-ρίδης τ� 1937 και ύστερα � Λίν�ς Π�-λίτης τ� 1957. Eμείς σήμερα θα πε-ρι�ριστ�ύμε στην κριτική των συγ-�ρ�νων τ�υ Σ�λωμ�ύ, δηλαδή απ�την επ��ή τ�υ «Yμν�υ εις την Eλευ-θερίαν» (1825) έως τ� διάλ�γ� Π�λυ-λά-Zαμπέλι�υ (1859-1869), και θα ε-πισημάν�υμε, π�λύ σύντ�μα, τα κυ-ρι�τερα σημεία της.

O αναγνώστης πρέπει να έ�ει υπ�-ψη τ�υ �τι � Σ�λωμ�ς έ�υγε απ� τη$ωή –στις 9/21 Φε&ρ�υαρί�υ 1857–�ωρίς να έ�ει δημ�σιεύσει τα έργατ�υ, εκτ�ς απ� ένα π�λύ μικρ� μέ-ρ�ς: «Yμν�ς εις την Eλευθερίαν»,1825, «Eις M�να�ήν» 1829 («�ειρ�-γρα�η» κατά τ�ν Π�λυλά), «H Δέησητης Mαρίας» (απ�σπασμα τ�υ «Λά-μπρ�υ») 1834 στην «I�νι� Aνθ�λ�-γία», και τ� επίγραμμα «Eις Φραγκί-σκαν Φραί$ερ» 1849 (ίσως μ�ν��υλ-λ�). Mερικά νεανικά π�ιήματά τ�υ εί-�αν γίνει γνωστά απ� �ειρ�γρα�α�ίλων τ�υ: «O θάνατ�ς της �ρ�α-νής», «O θάνατ�ς τ�υ &�σκ�ύ», «Tαδύ� αδέλ�ια», «Πρ�ς τ�ν κύρι�ν Γε-ώργι�ν Δε Pώσση», κ.ά., ή τραγ�υ-δι�νταν ήδη στην Eπτάνησ� και ι-δίως στη Zάκυνθ� –«H Aγνώριστη»,«H *ανθ�ύλα», «H Φαρμακωμένη»,

κ.ά.– κατά τη μελωδία δια��ρωνσυνθετών. Aυτ�ς είναι και � λ�γ�ςπ�υ η κριτική ασ��λήθηκε με τ� έρ-γ� τ�υ κυρίως μετά τ� θάνατ� τ�υ,�ταν δηλαδή αυτ� έγινε γνωστ� μετην έκδ�ση Π�λυλά τ� 1859, καθώςθα δ�ύμε παρακάτω· πρ�ηγ�υμένωςπερι�ρι$�ταν κυρίως στ�ν «Yμν�»και σε �,τι άλλ� τραγ�υδι�ταν σταEπτάνησα και αλλ�ύ.

H κριτική των κριτικώνπριν απ� τ� 1857

O πρώτ�ς Eλληνας π�υ έγραψεκριτικ� άρθρ� για την π�ίηση τ�υΣ�λωμ�ύ είναι � Σπυρίδων Tρικ�ύ-πης. T� άρθρ� τ�υ επιγρά�εται «Φι-λ�λ�γία» και δημ�σιεύτηκε με τααρ�ικά τ�υ Σ.T. στη «Γενική E�ημε-ρίδα της Eλλάδ�ς» αριθμ. 5, εν Nαυ-πλίω, 21 Oκτω&ρί�υ 1825. O Σπυρί-δων Tρικ�ύπης είναι εκείν�ς π�υ τ�1823 παρ�τρυνε τ� νεαρ� Σ�λωμ�στη Zάκυνθ� να γρά�ει τα π�ιήματάτ�υ στα ελληνικά και ��ι στα ιταλικά(�πως εκείν�ς πρ�τιμ�ύσε), γιατί �ιπρώτες θέσεις στ�ν ιταλικ� Παρ-νασσ� έ��υν καταλη�θεί ενώ «� ελ-ληνικ�ς Παρνασσ�ς δεν έ�ει ακ�μητ�ν Δάντην τ�υ». Ως θέμα τ�υ � Tρι-κ�ύπης έ�ει τ�ν «Yμν�», π�υ εί�εδημ�σιευτεί τ�τε στ� Mεσ�λ�γγι.Kάνει μια σύντ�μη ανάλυση τωνπρώτων στρ��ών τ�υ π�ιήματ�ς καιτελειώνει με γενικ� �αρακτηρισμ�τ�υ έργ�υ ως ε�ής: «T� γυμνασμέ-ν�ν εις την π�ίησιν αυτί ακ�ύει ειςαυτ�ν τ�ν Yμν�ν �λ�υς τ�υς τ�ν�υςτης π�ιήσεως, και η π�ικιλία αυτή τ�μαγεύει τ�σ�ν, ώστε θέλει να τ�ν α-κ�ύση �λ�ν διά μιας». Πι� ενθ�υ-

σιώδης είναι την ίδια επ��ή � Γεώρ-γι�ς Ψύλλας στ� άρθρ� τ�υ «Π�ίη-σις», π�υ δημ�σιεύτηκε με τα αρ�ι-κά τ�υ Γ.Ψ. στην «E�ημερίδα τωνAθηνών», έτ�ς B΄, αριθ. 1, 11 N�εμ-&ρί�υ 1825, σ. 3-4. O Γ. Ψύλλας ήταν�ίλ�ς τ�υ Tρικ�ύπη και αντίθετ�ςπρ�ς τ�ν λ�γιωτατισμ�, αν ��ι δημ�-τικιστής. Στ� άρθρ� τ�υ, λ�ιπ�ν, κα-τα�έρεται κατά τ�υ λ�γιωτατισμ�ύ,π�υ ήταν «γενικ�ν απ�τέλεσμα τ�υσκ�τ�υς των μεσαίων αιώνων» και«εγέμι$ε τ� κε�άλι και την γλώσσαν[»τ�υ Γέν�υς μας»] με άψυ�αις σκε-λεθρ�μ�ρ�αις ιδέαις και λέ�αις» καικαταλήγει με τα ε�ής: Eυτύ�ησεν �-μως με �λα αυτά τ� έθν�ς μας να α-π�κτήση έναν ωραι�τατ�ν Yμν�ν ειςτην Eλευθερίαν, γραμμέν�ν εις τηνZάκυνθ�ν απ� τ�ν κ�μητα Δι�νύ-σι�ν Σ�λωμ�ν και εκδεδ�μέν�ν ειςMεσ�λ�γγι κατά τ� 1823».

O Iακω�άκης Pί��ς Nερ�υλ�ς,στ� &ι&λί� τ�υ «Cours de LittératureGrecque Moderne», Genére 1827–π�υ είναι η πρώτη ιστ�ρία της Nε�-ελληνικής Λ�γ�τε�νίας– κακί$ειτ�υς γλωσσικ�ύς ιδιωματισμ�ύςτ�υ Σ�λωμ�ύ (σ. 151), αλλά επαινείπ�λύ τα π�ιήματά τ�υ, �τι «έ��υντη σπάνια α�ία εν�ς δυνατ�ύ καιγ�ητευτικ�ύ �ίστρ�υ, μιας �αντα-σίας π�υ είναι γεμάτη τ�λμη και γ�-νιμ�τητα. Π�λλές στρ��ές τ�υ “Δι-θυράμ&�υ εις την Eλευθερίαν” [τυ-πωμέν�υ στη συλλ�γή τ�υ Φωριέλ]περιέ��υν θαυμάσιες �μ�ρ�ιές». OAλέ�ανδρ�ς Σ�ύτσ�ς, στ� «Παν�-ραμα της Eλλάδ�ς ή Συλλ�γή π�ιή-σεων. Mέρ�ς Δεύτερ�ν» εν Nαυ-πλίω 1833, έγραψε τ�υς π�λύ γνω-στ�ύς στί��υς

«O Kάλ��ς και � Σαλ�μ�ς, ωδ�π�ι�ίμεγάλ�ι,

κ’ �ι δύ� παρημέλησαν της γλώσσηςμας τα κάλλη.

Iδέαι �μως πλ�ύσιαι πτω�ά ενδεδυ-μέναι

δεν είναι δι’ αιώνι�ν �ωήν πρ�ωρι-σμέναι».

Oι μεταγενέστερ�ι λ�γι�ι (δημ�τι-κιστές και καθαρευ�υσιάν�ι) ερμή-νευσαν τ�υς στί��υς αυτ�ύς ως α-π�δ�κιμασία των έργων τ�υ Σ�λω-μ�ύ και τ�υ Kάλ&�υ, ενώ αντιθέτωςπρ�κειται για έπαιν� των δύ� π�ιη-τών: είναι «ωδ�π�ι�ί» μεγάλ�ι και έ-��υν έ��ες ιδέες· μ�ν� τη γλώσσακαι τη στι��υργία τ�υς απ�δ�κιμά$ει� Aλ. Σ�ύτσ�ς· απ�δει�η τα �σα γρά-�ει στη σ. 71, για τ�ν «Yμν�» τ�υ Σ�-λωμ�ύ: «Aμ��τερ�ι [Σ�λωμ�ς καιKάλ&�ς] γεννημέν�ι εις Zάκυνθ�νκαι πρ�ικισμέν�ι με λαμπράν �αντα-σίαν, αδίκως παρημέλησαν τηςγλώσσης ημών τα κάλλη και ηκ�λ�ύ-θησαν εις τα π�ιήσεις των της ιταλι-κής στι��υργίας τ�υς καν�νας. Mε-τα�ύ των π�ιημάτων τ�υ κ. Δι�νυσί-�υ Σαλ�μ�ύ, �στις περιέπεσε κατ’ ε-��ήν εις τ� περί �υ � λ�γ�ς άτ�π�ν,σημειώσεως ά�ι�ς είναι μάλιστα �εις την Eλευθερίαν Διθύραμ&�ς τ�υ,πλήρης ύψ�υς και �ίστρ�υ πινδαρι-κ�ύ».

T� 1849 � M.Π.B. (Mαρίν�ς Παπα-δ�π�υλ�ς Bρετ�ς) δημ�σιεύει στ�ν«Aιώνα» των Aθηνών, 15 και 19 Iα-ν�υαρί�υ, 5 και 16 Mαρτί�υ, δεκαε-πτά π�ιήματα τ�υ Σ�λωμ�ύ, γνωστάκαι άγνωστα, και στ� πρ�λ�γικ� ση-μείωμα με τ� �π�ί� συν�δεύει τηνέκδ�ση γρά�ει τα ε�ής για να τ�νίσειτην α�ία τ�υς και να υπ�γραμμίσει τη


μετρι��ρ�σύνη τ�υ Σ�λωμ�ύ: «Mεπάλλ�υσαν καρδίαν έσπευσα ν’ αν�-ρύ�ω π�λύτιμ�ν θησαυρ�ν ανακαλυ-�θέντα �άρις τω �ίλω, �στις μ’ έδω-κεν εσ�άτως �ειρ�γρα��ν συλλ�γήνπ�ιημάτων τ�υ Δ. Σ�λωμ�ύ, συλλ�-γήν την εντελεστέραν πασών, ωςπρ�ερ��μένην ευθύς απ� τ�υ συγ-γρα�έως. [...]» H μετρι��ρ�σύνη, ή-τις μέ�ρι τ�ύδε τ�ν απ�τρέπει να δη-μ�σιεύση τα π�ιημάτά τ�υ, είναι ά-καιρ�ς και ενταυτώ επιλήψιμ�ς, δι�-τι αρνείται ν’ απ�δώση εις τ�ν λα�ντ�υ λα�ύ την κτήσιν. Nαι! αι π�ιήσειςτ�υ Σ�λωμ�ύ δεν είναι π�ιήσεις ατ�-μων, αλλ’ �λ�κλήρ�υ έθν�υς!...». T�1853 � �ιλ�λ�γ�ς Eμμαν�υήλ Στάηςαπ� τα Kύθηρα εδημ�σίευσε σε ιδι-αίτερ� �υλλάδι� μια κριτική μελέτηγια τ� απ�σπασμα τ�υ «Λάμπρ�υ»,π�υ εί�ε δημ�σιευτεί ανωνύμως τ�1834 στην «I�νι� Aνθ�λ�γία». H κρι-τική αυτή, γραμμένη σε αδ�κιμη δη-μ�τική και δύσκ�λ� ύ��ς, αρ�ί$ει μετην άπ�ψη �τι η Θεία Πρ�ν�ια, �τανεθέλησε έπειτ’ απ� τ�σ�υς αιώνες ν’αναστηθεί τ� έθν�ς μας, τ�υ έστειλεα�’ εν�ς τ�υς ήρωες τ�υ ’21 και α�’ετέρ�υ τ�ν π�ιητή τ�υ «Yμν�υ ειςτην Eλευθερίαν». Kαι �ν�μά$ει τ�Σ�λωμ� «altissimo poeta» και σε υ-π�σημείωση «Oμηρ� της σημερινήςπ�ίησης».

T� 1855 � Aλέ�ανδρ�ς Pί��ς Pα-γκα�ής στα «Esquisses de LitteratureGrecque Moderne» π�υ δημ�σίευσεστ� περι�δικ� «Le Spectareur de l’Orient» τ�υ 1855-1856 ασ��λήθηκεπ�λύ και με τ� Σ�λωμ�, στ� τεύ��ς56, 10/22 Δεκεμ&ρί�υ 1855, σ. 235-240. Στη σ. 235 γρά�ει �τι «� Σαλ�-μ�ς είναι μια απ� τις μεγαλύτερεςδ��ες της Eλλάδας». Aπ�δ�κιμά$ει«τη γλώσσα π�υ �ρησιμ�π�ι�ύσε,αλλά ε�αίρει την π�ιητική τ�υ δύνα-μη: την τρυ�ερ�τητα τ�υ αισθήμα-τ�ς, τη $ωηρ�τητα της έμπνευσης,και τ�ν υψηλ� στ��ασμ� τ�υ.

T� 1856 � I�ύλι�ς Tυπάλδ�ς, ε-γκάρδι�ς �ίλ�ς τ�υ Σ�λωμ�ύ και �«σ�λωμικ�τερ�ς» της π�ιητικήςΣ��λής της Eπτανήσ�υ, ε�έδωσεστη Zάκυνθ� τα «Π�ιήματά» τ�υ καιστη σ. 192, σημ. 5, τ�υ &ι&λί�υ γρά-�ει για τ� Σ�λωμ� τα ε�ής: «Oλ�ιγνωρί$�υν τ�ν Yμν�ν τ�υ εις τηνEλευθερίαν, τ�ύτ� τ� άσμα ασμάτωντ�υ καιρ�ύ μας, καθώς τ�ν �ν�μά$ειένας άλλ�ς έντιμ�ς Zακύνθι�ς, � κ.Γεώργι�ς Tερτ$έτης [...]. Aλλά � πε-ρί�ημ�ς Yμν�ς, τ�ν �π�ί�ν � κ. Σ�-λωμ�ς εσύνθεσε εις την πρώτη τ�υνε�τητα, δεν είναι παρά ένα πρώτ�δείγμα της π�ιητικής τ�υ δυνάμεως·[...] M�λις δημ�σιευθ�ύν τα ανέκδ�-τα π�ιήματά τ�υ, θέλει γνωρίσει �κ�σμ�ς �τι έ�ει κ’ η Eλλάδα τ�ν Δά-ντε της».

T� 1857 � επι�ανής λ�γι�ς Σπυρί-δων Zαμπέλι�ς, �ικ�γενειακ�ς �ίλ�ςτ�υ Σ�λωμ�ύ απ� τη Λευκάδα, εδη-μ�σίευσε στ� περ. Le Spectateur del’ Orient σε π�λλές συνέ�ειες μακράμελέτη για τα Δημ�τικά μας Tραγ�ύ-δια με τίτλ� «La poèsie populaire enGréce». Στ� τεύ��ς αρ. 87, 26 Mαρτί-�υ/ 7 Aπριλί�υ 1857, σ. 74-75, ανα�έ-ρεται και στα ανέκδ�τα π�ιήματατ�υ Σ�λωμ�ύ, τα �π�ία ή�ερε απ�την �ικ�γενειακή σ�έση π�υ εί�ε μα-$ί τ�υ, και ιδίως στ� «Mεσ�λ�γγι»(π�υ κατ�πιν �ν�μάστηκε «Xρέ�ς»και τέλ�ς «Eλεύθερ�ι π�λι�ρκημέ-ν�ι»), γρά�ει: «O Δι�νύσι�ς Σ�λω-

μ�ς, � πι� πρωτ�τυπ�ς π�ιητής τηςνε�τερης Eλλάδας, ε�έτασε σε &ά-θ�ς αυτ�ν τ�ν ιδιαίτερ� �αρακτήρατης εθνικής π�ίησης με μιαν ε�αίσιαλεπτ�τητα». Σε υπ�σημείωση απα-ριθμεί τα πλε�νεκτήματα της π�ίη-σής τ�υ (�λ�γερή �αντασία, αυθ�ρ-μησία, �υσικ�τητα, στι��υργία,γλώσσα, κ.ά.) και καταλήγει με την ά-π�ψη �τι η π�ίηση τ�υ Σ�λωμ�ύ «δη-μι�ύργησε μια καιν�ύργια επ��ή στησύγ�ρ�νη λ�γ�τε�νία».

Tα «π�λύτιμα συντρίμματα»...

Eυθύς μετά τ� θάνατ� τ�υ Σ�λω-μ�ύ (9/21 Φε&ρ�υαρί�υ 1857) π�λλ�ί

έγραψαν, τ�σ� στην Eπτάνησ� �σ�και στις ε�ημερίδες των Aθηνών γιατ�ν «έ��» π�ιητή και την «ε�αιρε-τική» π�ίησή τ�υ, κυρίως για τ�ν«Yμν�», τ� «Λάμπρ�» και τα π�ιήμα-τα π�υ τραγ�υδι�νταν –αυτά ή�εραντ�τε–, καθώς και για τα θρυλ�ύμεναανέκδ�τα έργα τ�υ, �σ� η �ήμη έ-�ερνε στην ακ�ή τ�υς. Aπ� τα κεί-μενα αυτά διακρίνεται � επικήδει�ςτ�υ Γεωργί�υ Mαρκ�ρά στην Kέρκυ-ρα (είναι � πατέρας τ�υ Γεράσιμ�υMαρκ�ρά) και � επιμνημ�συν�ς λ�-γ�ς τ�υ I�υλί�υ Tυπάλδ�υ στη Zά-κυνθ� τ� 1857. Kατ�πιν έγραψαν καιτρεις άλλες πρ�σωπικ�τητες τηςEπτανήσ�υ: � Aριστ�τέλης Bαλαω-ρίτης, � Iάκω&�ς Π�λυλάς και � Σπυ-

ρίδων Zαμπέλι�ς, � πρώτ�ς π�λύσυν�πτικά και �ι δύ� άλλ�ι με κριτι-κά κείμενα εκτεταμένα, π�υ έμεινανιστ�ρικά.

O πρώτ�ς π�υ εκ�ράστηκε ήταν �Bαλαωρίτης. Tέσσερις ακρι&ώς μή-νες μετά τ� θάνατ� τ�υ π�ιητή, �-ταν ακ�μη στ�ν κύκλ� των �ίλων καιθαυμαστών τ�υ γιν�ταν λ�γ�ς γιατη μέλλ�υσα έκδ�ση των έργων τ�υκαι εί�ε δημι�υργηθεί σε �λ�υς ��-&ερή απ�γ�ήτευση απ� την απίθανηκατάσταση των �ειρ�γρά�ων τ�υ, α-π�γ�ητευμέν�ς και � Bαλαωρίτης έ-γρα�ε στ�ν παλαι� καθηγητή τ�υKωνσταντίν� Aσώπι� στις 22 I�υνί�υ1857 τα ε�ής: «O π�ιητής Σ�λωμ�ςαπε&ίωσεν, άωρ�ν θύμα τ�σ�ύτωνκατα�ρήσεων. H Eπτάνησ�ς, ηEλλάς ήλπι$ε να λά&η παρ’ αυτ�ύπλ�ύσι�ν κληρ�δ�τημα μελλ�ύσηςδ��ης. Aπαντες εθρήνησαν επί τ�υτά��υ τ�υ και εν μέσω τ�υ γενικ�ύπένθ�υς η ιδέα των αναγγελλ�μέ-νων π�ιημάτων τ�υ ήτ� η μ�νη πα-ρηγ�ρία ήτις ηδύνατ� να ελαττώσητ�σαύτην λύπην. H πραγματικ�τηςαπέδει�ε τ�υναντί�ν. Oλίγ�ι στί��ι,τινές στρ��ές είναι τ� μ�ν�ν πρ�ϊ�ντεσσαράκ�ντα περίπ�υ ετών διηνε-κ�ύς ασ��λήσεως! Eψεύσθησαν �ιελπίδες τ�υ έθν�υς».

Aκ�λ�ύθησε η έκδ�ση των έργωντ�υ Σ�λωμ�ύ. Eίναι γνωστ� �τι τα�ειρ�γρα�α π�υ &ρέθηκαν στ� αρ-�εί� τ�υ π�ιητή μετά τ� θάνατ� τ�υδεν εί�αν τελειωτική μ�ρ�ή· ήτανδιά��ρα τετράδια και �αρτιά με α-π�σπάσματα π�ιημάτων τ�υ, με π�λ-λές παραλλαγές, διαγρα�ές καιπρ�σθήκες, ασύνδετα και ατακτ�-π�ίητα, με ��&ερή κακ�γρα�ία καιαν�ρθ�γρα�ία, �λα σε �αώδη ακα-ταστασία και αμέλεια, –«π�λύτιμασυντρίμματα», �πως τα �ν�μασε αρ-γ�τερα � Π�λυλάς. Mπρ�στά στηναπρ�σδ�κητη αυτή κατάσταση �στεν�ς κύκλ�ς των �ίλων και θαυ-μαστών τ�υ π�ιητή, σε συνεργασίαμε τ�ν αδελ�� τ�υ Δημήτρι�, απ�-

O Γεράσιμ�ς Mαρκ�ράς (αριστερά) ήταν ένας απ� τ�υς τέσσερις (μα%ί με τ�ν Π�λυλά, τ�ν K�υαρτάν� και τ�ν Kάρ�-λ� Mάνεση) π�υ ανέλα�αν τ� δύσκ�λ� έργ� της τα�ιν�μησης και της έκδ�σης τ�υ έργ�υ τ�υ Σ�λωμ�ύ μετά τ� θάνα-τ� τ�υ. (Aπ� τ� «Λ�γ�τε�νικ� Hμερ�λ�γι�» των εκδ�σεων «Γα�ριηλίδης»). Δε�ιά: Σκίτσ� τ�υ Σπυρίδωνα Zαμπέλι�υ,�πως δημ�σιεύτηκε στ� «Λ�γ�τε�νικ� Hμερ�λ�γι�» των εκδ�σεων «Γα�ριηλίδης».

«Δι�νυσί�υ Σ�λωμ�ύ Tα Eυρισκ�με-να». Eν Kερκύ-ρα, Tυπ�γρα-�εί�ν EρμήςAντωνί�υ Tερ%άκη, 1859. H πρώτη έκδ�ση τ�υ συν�λ�υτων σ�λωμικώνέργων –των ευρισκ�μένων–π�υ επιμελήθη-κε � Iάκω��ςΠ�λυλάς. Συνέ�εια στην 26η σελίδα

�άσισε να &άλει τά�η στ� �ά�ς καινα εκδώσει τα έργα τ�υ Δασκάλ�υ.Mια τετραμελής επιτρ�πή ανέλα&ετ� δύσκ�λ� έργ� της έκδ�σης: � λ�-γι�ς Iάκω��ς Π�λυλάς, π�υ ή�ερε τ�έργ� τ�υ π�ιητή �σ� κανένας άλ-λ�ς, � π�ιητής Γεράσιμ�ς Mαρκ�-ράς, � δρ Πέτρ�ς K�υαρτάν�ς, και �λ�γι�ς Kάρ�λ�ς Mάνεσης, –� Π�λυ-λάς υπεύθυν�ς για τα ελληνικά π�ι-ήματα και � K�υαρτάν�ς για τα ιτα-λικά. O Π�λυλάς εργάστηκε δύ��ρ�νια με $ήλ� και α��σίωση. E�έ-τασε «με θρησκευτική έρευνα» –�-πως � ίδι�ς γρά�ει– τα �ειρ�γρα�ατ�υ Σ�λωμ�ύ, συνδύασε (με �ση �ι-λ�λ�γική γνώση διέθετε) τα «π�λύ-τιμα συντρίμματα» με τα «ακ�ύσμα-τα» π�υ εί�αν απ�θησαυρίσει αυτ�ςκαι �ι συνεργάτες τ�υ απ� τ� στ�ματ�υ π�ιητή, και έτσι κατάρτισε τ�corpus τ�υ σ�λωμικ�ύ έργ�υ και τ�ε�έδωσε τ� 1859 στην Kέρκυρα μετίτλ� «Δι�νυσί�υ Σ�λωμ�ύ, Tα Eυρι-σκ�μενα». Aλλά δεν περι�ρίστηκεμ�ν� στη «σύνθεση» αυτή τ�υ σ�-λωμικ�ύ corpus � Π�λυλάς· συν�-δευσε την έκδ�σή τ�υ και με εκτε-ταμένα «Πρ�λεγ�μενα», στα �π�ία&ι�γρα�εί τ�ν π�ιητή και περιγρά-�ει και α�ι�λ�γεί –με τ�ν τρ�π� τ�υ&έ&αια, ως εγελιαν�ς και �ίλ�ς τ�υΣ�λωμ�ύ– τ� ελλην�γλωσσ� έργ�τ�υ «δασκάλ�υ». Πρ�λεγ�μενα γιατα ιταλικά π�ιήματα έγραψε –στα ι-ταλικά– � Πέτρ�ς K�υαρτάν�ς. Tα«Πρ�λεγ�μενα» τ�υ Π�λυλά απ�τε-λ�ύν την πρώτη κριτική ανάλυσητ�υ έργ�υ τ�υ Σ�λωμ�ύ. E��υν γρα-�εί με θαυμασμ� για τ�ν μεγάλ�π�ιητή και με ευλά&εια στη μνήμητ�υ επιστήθι�υ �ίλ�υ. Διαπνέ�νταιαπ� άκρατ�ν ιδανισμ�, απη��ύν ταδιδάγματα της �ιλ�σ��ίας τ�υ Eγέ-λ�υ, και επι&άλλ�νται με τη σ�&αρ�-τητα των απ�ψεων π�υ εκ�ρά$�υν,και με τη σεμν�τητα τ�υ ήθ�υς π�υτα διακρίνει. Σήμερα &έ&αια, σε π�λ-λά σημεία δεν ικαν�π�ι�ύν τη �ιλ�-λ�γική και κριτική έρευνα για τ� με-γάλ� και κατ’ ε��ήν δύσκ�λ� θέματ�υ σ�λωμικ�ύ έργ�υ, απ�τελ�ύν �-μως απαραίτητ� &�ήθημα για ναπρ�σεγγίσ�υμε σωστά και να γνωρί-σ�υμε εις &άθ�ς και πλάτ�ς την π�ί-ηση τ�υ Σ�λωμ�ύ. Δεν είναι απαραί-

τητ� να συμ�ωνεί κανείς σε �λα τασημεία της «σύνθεσης» και της κρι-τικής ανάλυσης τ�υ Π�λυλά –άλλω-στε η έρευνα έ�ει πρ�σ�έρει π�λλάνέα στ�ι�εία στα εκατ�ν σαράνταπερίπ�υ �ρ�νια π�υ πέρασαν απ�τ�τε– αλλά και δεν μπ�ρεί να πρ�-�ωρήσει σε αναδιάτα�η και περαιτέ-ρω ερμηνεία τ�υ σ�λωμικ�ύ έργ�υ,�ωρίς να έ�ει υπ�ψη την έκδ�ση τ�υΠ�λυλά και τα –«�ιλικά» έστω–«Πρ�λεγ�μενά» τ�υ.

... και η «απ�λελεγμένη» M�ύσα

Oταν εκδ�θηκαν τα «Eυρισκ�με-να», � παλαι�ς �ίλ�ς τ�υ π�ιητήΣπυρίδων Zαμπέλι�ς ε�έδωσε τ�π�λύκρ�τ� �υλλάδι� «Π�θεν η κ�ι-νή λέ�ις τραγ�υδώ; Σκέψεις περίEλληνικής π�ιήσεως» εν Aθήναις1859, στ� δεύτερ� μέρ�ς τ�υ �π�ί-�υ, αντίθετα με �σα διθυραμ&ικά εί-

�ε γράψει τ� 1857 για τ� «Mισ�λ�γ-γι» και τα ανέκδ�τα π�ιήματα τ�υ�ίλ�υ τ�υ, εκ�ρά$ει τώρα καταλυτι-κές απ�ψεις για την π�ίηση τ�υ Σ�-λωμ�ύ της κερκυραϊκής περι�δ�υ!Yπ�στήρί$ει δηλαδή �τι � Σ�λωμ�ς,με τις μετα�ράσεις έργων της γερ-μανικής �ιλ�σ��ίας και π�ίησηςπ�υ τ�υ ετ�ίμα$ε –στα ιταλικά– � �ί-λ�ς τ�υ Nικ�λα�ς Λ�ύντ$ης, εδέ-�τηκε την ανασταλτική για τ� λυρι-σμ� τ�υ επίδραση της μετα�υσικ�-μανίας και τ�υ γερμανικ�ύ μυστικι-σμ�ύ, με απ�τέλεσμα να περιπέσεισε π�ιητικ� μαρασμ�, γεγ�ν�ς π�υτ�ν �δήγησε στην απ�σπασματικ�-τητα των έργων της κερκυραϊκήςπερι�δ�υ. Στη σ. 83 καταλήγει στ�ε�ής αρνητικ� συμπέρασμα: «Πληντ�υ Λάμπρ�υ και τινων ετέρων τε-μα�ίων, ναι μεν τετ�ρνευμένων καιπερισσώς απωνυ�ισμένων, �μως α-συναρτήτων, πλην τινων σ�εδια-σμάτων, ωσαύτως απ�πνε�ντων �-

σμήν γερμανικ�ύ πανθεϊσμ�ύ, ω-σαύτως σκιαγρα��ύντων πρ�σωπααινιγματώδη έ��ντα και τ�ν λ�γι-σμ�ν, και τ� είδ�ς, και την �μιλίαν,ναι, πλην �λίγων τινών ασυρράπτωνσκιαγρα�ημάτων την αυτ�μ�λίαν[πρ�ς τ� γερμανικ� μυστικισμ�]πρ�σμαρτυρ�ύντων τ�υ λυρικ�ύ,�υδέν η απ�λελεγμένη [=κ�υρα-σμένη] M�ύσα τ�υ Σ�λωμ�ύ ά�ισενεις κληρ�ν�μίαν �λ�μελές και πλή-ρες επικ�ν δ�κίμι�ν». Eίναι π�λύπερίεργη η αντί�αση αυτή τ�υ Zα-μπέλι�υ τ� 1859, πρ�ς �σα υπ�στή-ρι$ε τ� 1857 –και δύσκ�λα ε�ηγείται.T� πιθαν�τερ� είναι �τι, �πως � Bα-λαωρίτης, έτσι και αυτ�ς ένιωσετραυματική απ�γ�ήτευση απ� τηνεικ�να της σ�λωμικής π�ίησης π�υέδει�αν τα «Eυρισκ�μενα» τ�υ 1859και �δηγήθηκε στην άρνηση.

Στ� εμπρηστικ� (σε �,τι α��ρά τ�Σ�λωμ�) �υλλάδι� τ�υ Zαμπέλι�υαπάντησε αμέσως � Π�λυλάς, με τ�αντιρρητικ� �υλλάδι� τ�υ «Π�θεν ημυστικ��&ία τ�υ κ. Σπ. Zαμπέλι�υ;Στ��ασμ�ί», εν Kερκύρα 1860. OΠ�λυλάς ελέγ�ει με καυστική δρι-μύτητα και με συνε�ή λ�ιδ�ρία καιπερι�ρ�νηση –αν ��ι και εμπάθεια–τις απ�ψεις τ�υ Zαμπέλι�υ, τ�ν �-π�ί�ν και θεωρεί ως ένα πνευματικ�μηδενικ� π�υ ήρθε «να �ωτίσει τ�νκ�σμ�» με τ� �υλλάδι� τ�υ. T�ν ει-ρωνεύεται συνε�ώς με π�ικίλεςπρ�σωνυμίες, τ�ν λ�ιδ�ρεί δι�τι α-σ��λείται με &υ$αντινές μελέτες(!)και θέλει να τ�ν «τιμωρήσει» γιατην «αυθάδειά» τ�υ να κρίνει τ�νΣ�λωμ� και για την «περί Σ�λωμ�ύάδικην επίκρισι, την �π�ίαν επρ��ε-ρε � αυθάδης και αυτ�κάλεστ�ς[αυτ�ς] της κ�ινής γνώμης ερμη-νευτής»! Γενικά � Π�λυλάς υπερα-σπί$εται τ� Σ�λωμ� απέναντι τ�υZαμπέλι�υ με αγανάκτηση α��σιω-μέν�υ μαθητή και με π�λεμική �α-νατισμέν�υ θαυμαστή και �ίλ�υ,αλλά δεν κάνει καθ�λ�υ λ�γ� γιατην απ�σπασματικ�τητα των έργωντης κερκυραϊκής περι�δ�υ τ�υ π�ι-ητή, ενώ αυτήν ακρι&ώς ενν��ύσε �Zαμπέλι�ς με �σα έγραψε για «π�ι-ητικ� μαρασμ�» τ�υ Σ�λωμ�ύ.

O Zαμπέλι�ς δεν απάντησε στ�–υ&ριστικ� θα έλεγα– �υλλάδι� τ�υΠ�λυλά, έθι�ε �μως και πάλι την πε-ρίπτωση τ�υ Σ�λωμ�ύ στ� εκτετα-μέν� άρθρ� τ�υ για την π�ίηση τ�υI�υλί�υ Tυπάλδ�υ π�υ δημ�σιεύτη-κε στ� περ. «Πανδώρα» της 15ης Iα-ν�υαρί�υ 1860 (πριν απ� τ� εν λ�γω�υλλάδι� τ�υ Π�λυλά). Aκ�λ�ύθη-σε μια εικ�σαετία, κατά την �π�ία ηελληνική πνευματική $ωή δεν έδει-�ε ιδιαίτερ� ενδια�έρ�ν για την π�ί-ηση τ�υ Σ�λωμ�ύ. E�αίρεση απ�τε-λ�ύν �ι ανθ�λ�γίες, �ι εκδ�σεις ήμετα�ράσεις τ�υ «Yμν�υ», και η έκ-δ�ση των «Aπάντων» τ�υ Σ�λωμ�ύαπ� τ�ν Σπυρίδωνα Δε Bιά$η τ�1880 στη Zάκυνθ�. Aπ� τ� 1880, �-μως και ε�ής, η Nέα Aθηναϊκή Σ��-λή, με κυρίαρ�η μ�ρ�ή τ�ν KωστήΠαλαμά, άρ�ισε να δεί�νει περισσ�-τερ� ενδια�έρ�ν για τ�ν π�ιητήτων «Eλεύθερων Π�λι�ρκημένων».A�ετηρία για τη νέα αυτή στάσητων πνευματικών ανθρώπων απενα-ντι στ� Σ�λωμ� μπ�ρ�ύμε να θεω-ρήσ�υμε συμ&�λικά τ� π�ίημα «Σ�-λωμ�ς», π�υ δημ�σίευσε � Παλα-μάς τ� 1886 στα «Tραγ�ύδια της πα-τρίδ�ς μ�υ» (σ. 140-141).


Συνέ�εια απ� την 25η σελίδα «Γι’ αυτ� ’ς των τρα-

γ�υδιών σ�υ τ� �ι-

�λί�/ σκ�ρπι�ι, ριγ-

μέν�ι ’σαν απ�

την τύ�η, μισ�πλα-

στ�ι, ένας ένας, δύ�

δύ�,/ μα%ή αστρά-

�τ�υν και σ�ύν�υν

τ�σ�ι στί��ι!». H

δεύτερη έκδ�ση

τ�υ π�ιήματ�ς π�υ

έγραψε � Kωστής

Παλαμάς με τίτλ�

«Σ�λωμ�ς», τ� 1886.

Δεκαπέντε �ρ�νια

αργ�τερα, τ� 1901,

� Nικ�λα�ς Π�λίτης

θα εκδώσει στη «Bι-

�λι�θήκη Mαρασλή»

«Aπαντα τα ευρισκ�-

μενα» τ�υ Σ�λωμ�ύ,

«μετά Πρ�λ�γ�υ πε-

ρί τ�υ �ί�υ και των

έργων τ�υ π�ιητ�ύ

υπ� Kωστή Παλαμά».

T� σημαντικ� αυτ�

έργ� θα επανεκδ�-

θεί αυτ�ύσι� τ� 1921

απ� τ�ν «Eλευθε-

ρ�υδάκη» και θα

γίνει α�ετηρία νέ�υ

μακρ�ύ διαλ�γ�υ

για την π�ίηση

τ�υ Σ�λωμ�ύ.

«Eδώ η γη μαςστ�ργικά εκ�ί-μισε τ�ν π�ιη-

τή απ� τη θανήτ�υ 1857 έως

την ανακ�μιδή1863». Eτσι

επιγρά�εται τ�κεν�τά�ι� τ�υ

Δι�νυσί�υ Σ�λωμ�ύ

στην Kέρκυρα.(Φωτ�γρα�ίαOλγα Σελλά).

T�υ Δημήτρη Aγγελάτ�υ

Aναπλ. Kαθηγητή Θεωρίας Λ�γ�τε�νίαςκαι Συγκριτικής Φιλ�λ�γίας στ� Πανεπιστήμι�Kύπρ�υ

TA «ΠPOΛEΓOMENA» τ�υ Iάκ. Π�λυ-λά στην έκδ�ση των Eυρισκ�μένων(1859) τ�υ Δ. Σ�λωμ�ύ απ�τύπωσαντ� ιδιαίτερ� στίγμα της τέ�νης τ�υπ�ιητή και τις αισθητικές αρ�ές της,και απ�τελ�ύσαν την επτανησιακήεκδ��ή (π�υ τρ�π�ν τινά «ενισ�ύθη-κε» απ� τ�ν Γ. Kαλ�σγ�ύρ� τ�19021), στην �π�ία αντιπαρατέθηκε �K. Παλαμάς (έ�ει διατυπώσει τη δια-"�ρετική κριτική στάση τ�υ ήδη απ�τ� 18842), αναλαμ#άν�ντας τ� έργ�να απ�καλύψει έναν άλλ�, δικ� τ�υΣ�λωμ�, με στ�� να ικαν�π�ιήσειτις νέες –σε σ�έση με εκείνες π�υκάλυπτε η έκδ�ση των Eυρισκ�μέ-νων– απαιτήσεις τ�υ αθηναϊκ�ύ κ�ι-ν�ύ τ�υ 1900· την πρ�θεσή τ�υ αυτή,διατυπωμένη απ� τ� 1891 («Eπί τηευκαιρία τ�υ Φιλαδελ"εί�υ, Kρίσιςκρίσεως»), υλ�π�ίησε � Παλαμάςστα γνωστά πρ�λεγ�μενα της έκδ�-σης Mαρασλή (1901)3, πρ�τείν�νταςμια εικ�να τ�υ έργ�υ, κυρίως τ�υΣ�λωμ�ύ, την �π�ία εμμέσως αντέ-κρ�υσε � Kαλ�σγ�ύρ�ς (1902).

H δια"�ρά μετα'ύ της δικής τ�υκαι της επτανησιακής εκδ��ής, �πωςτ�υλά�ιστ�ν τη θεματ�π�ι�ύσε � ί-δι�ς � Παλαμάς τ� 1903 [«H κριτικήκαι � Σ�λωμ�ς (Θέματα για 'ετύλιγ-μα)»], συνδε�ταν με τη διάκριση με-τα'ύ "ιλ�σ�"ικής (τ�υ Π�λυλά, τ�υKαλ�σγ�ύρ�υ και �ρισμένων άλλων)και "ιλ�λ�γικής (η δική τ�υ) κριτικής(π�υ τις θεωρ�ύσε εντ�ύτ�ις συ-μπληρωματικές), και την επείγ�υσαανάγκη υλ�π�ίησης της δεύτερης· η"ιλ�λ�γική εργασία τ�υ Παλαμάστην έκδ�ση τ�υ 1901 ανταπ�κριν�-ταν συνεπώς στην ανάγκη να υπάρ-'ει ένας εκδ�της και ένας «ε'ηγη-τής» τ�υ Σ�λωμ�ύ «[...]�μ�ια σ�-"�[ς] “με τ�ν Π�λυλά”, μα λιγώτερ�αισθηματικ�[ς], αντικειμενικώτε-ρ�[ς] κριτή[ς] τ�υ διδασκάλ�υ»4.

H ερμηνευτική γραμμή των Eπτα-νησίων, π�υ αναδείκνυε και υπ�-γράμμι+ε την –απ� λ�γ�τε�νική καιαισθητική άπ�ψη– υψηλή π�ι�τητατ�υ ώριμ�υ, ιδιαίτερα, σ�λωμικ�ύέργ�υ, και �ι α'ιώσεις τ�υ Παλαμάγια τ�ν δικ� τ�υ και κατ’ επέκτασητης επ��ής τ�υ, αληθιν� και «"ιλ�-λ�γικ�» Σ�λωμ� (�π�υ τ� #άρ�ς έ-πε"τε στη γραμματ�λ�γική επισή-μανση τ�υ ιστ�ρικ�ύ ρ�λ�υ της π�ί-ησής τ�υ, και ��ι στην αισθητική τηςα'ία, α"�ύ υπήρ�αν τα απ�σπάσμα-τα τα �π�ία και διαμ�ρ"ωσαν απ�π�λύ νωρίς –απ� τ� 1884– την αρνη-τική στάση τ�υ Παλαμά ως πρ�ς τασ�λωμικά έργα της ώριμης περι�-δ�υ5, �ρί+�υν στην επ�μενη δεκαε-τία ένα πλαίσι� #ίαιων αισθητικώνκαι ιδε�λ�γικών συγκρ�ύσεων με ε-πίκεντρ� τ� έργ� τ�υ Σ�λωμ�ύ.

Eίκ�σι �ρ�νια μετά τ� τελευταί�σημαντικ� κριτικ� κείμεν� τ�υ Παλα-μά για τ� έργ� τ�υ Σ�λωμ�ύ (1903),

με τ� �π�ί� � ίδι�ς «κλείνει» και τ�κε"άλαι� της αντιπαράθεσής τ�υ μετ�υς Eπτανήσι�υς, � Σ�λωμ�ς επα-νακάμπτει δυναμικά στην επικαιρ�-τητα της πνευματικής +ωής μέσα α-

π� την αντιπαράθεση Γ. Aπ�στ�λάκη– K. Bάρναλη (1923–1925)· αντιπαρά-θεση η �π�ία �μως δεν πρ�σέ"ερετα απαραίτητα και επαρκή στ�ι�εία,για να 'επεραστεί η αμη�ανία π�υ τ�

ώριμ� σ�λωμικ� έργ� ε'ακ�λ�υθ�ύ-σε να δημι�υργεί στ�υς «ε'ηγητές»τ�υ, αρ�ής γεν�μένης απ� τ�ν Πα-λαμά.

Eτσι, στη δεκαετία τ�υ 1920, τ�ν«μανιακά κι αναρ�ικά υπ�κειμενικ[�]αισθητικισμ[�]6 τ�υ Γ. Aπ�στ�λάκη(H π�ίηση στη �ωή μας, 1923) � �π�ί-�ς στρε"�μεν�ς με πρωτ�"ανή επι-θετικ�τητα εναντί�ν τ�υ Παλαμά,διεκδικεί και κατασκευά+ει με τη σει-ρά τ�υ έναν δικ� τ�υ, ��ι «"ιλ�λ�γι-κ�» αλλά ιδανικ� Σ�λωμ�, σύμωναμε τ� μ�ντέλ� τ�υ Th. Carlyle, τ�νπ�ιητή – ήρωα δηλαδή, π�υ ενσαρ-κώνει �λες τις αρετές τ�υ Mεγάλ�υAνδρ�ς, θα αντικρ�ύσει μα�ητικά �K. Bάρναλης με τ� #ι#λί� τ�υ O Σ�-λωμ�ς �ωρίς μετα�υσική (1925)· στ�#ι#λί� αυτ� θα στηρι�τεί στην «[...]αυστηρή τήρηση των καν�νων της α-ντικειμενικής έρευνας, δηλ. [τ]η γε-νική κ�ινωνι�λ�γική μέθ�δ� ε"αρ-μ�σμένη στην ειδική υπ�επιστήμητης τ�υ Kαλ�ύ» (�.π., 205) και θα επι-�ειρήσει να δει τ�ν Σ�λωμ� «“εντ�ςτ�π�υ και �ρ�ν�υ”, δηλ. τέτ�ι�ν π�υείτανε κι ��ι τέτ�ι�ν, π�υ πρέπε ινα είναι» (9)7, απ�μυθ�π�ιώντας τηνκατασκευή τ�υ Aπ�στ�λάκη.

Hδη στ�ν πρ�λ�γ� τ�υ #ι#λί�υ τ�υ� Bάρναλης εντάσσει τ� εγ�είρημάτ�υ στη δεδ�μένη ήδη απ� τ� 1901γραμμή τ�υ Παλαμά, για την ανάγκηεν�ς «αντικειμενικώτερ�υ» εκδ�τηκαι ε'ηγητή», διευκρινί+�ντας �τι

KYPIAKH 24 MAΪOY 1998 - H KAΘHMEPINH 27Συνέ�εια στην 28η σελίδα

«Mε τρ�π� μικτ� και ν�μιμ�»H καταγωγή των ιδεών και της τέ�νης τ�υ Σ�λωμ�ύ και η ερμηνεία τ�υς απ� τ�ν Kώστα Bάρναλη

Aριστερά: T� ε�ώ�υλλ� της έκδ�σης τ�υ 1925: K. Bάρναλη «O Σ�λωμ�ς �ωρίς μετα�υσική», εκδ�σεις «Στ��αστής».Δε�ιά: «Aπ� τ� “Σ�λωμ� �ωρίς μετα�υσική”, π�υ δημ�σιεύτηκε στα 1925 κ’ είτανε μια μα�ητική μελέτη κ’ επ�μένωςσε π�λλά σημεία της υπερ��λική κι άδικη, �ανατυπώνω εδώ, �σ� μέρ�ς ε�ακ�λ�υθεί να έ�ει γενικ�τερ� ενδια�έρ�για την ε�ήγηση και την α�ι�λ�γηση τ�υ μεγάλ�υ κι ασύγκριτ�υ Eθνικ�ύ μας Π�ιητή, με την ευκαιρία τ�υ γι�ρτασμ�ύτων εκατ� �ρ�νων απ� τ� θάνατ� τ�υ. Eπίσης �ανατυπώνω εδώ κι �σες άλλες μελέτες κι άρθρα έγραψα, υστερ�τερασ�ετικά με τη $ωή και τ� έργ� τ�υ π�ιητή». Aπ� τ� πρ�λ�γικ� σημείωμα τ�υ Kώστα Bάρναλη στην έκδ�ση.

Aπ� τις εκδ�-σεις «Eρμής»κυκλ��ρησαντ� 1970, στη σειρά «NέαEλληνική Bι�λι�θήκη»,κείμενα και άρ-θρα τ�υ KωστήΠαλαμά για τ�ν Δι�νύσι�Σ�λωμ�.

αυτ�ς δεν πρέπει να είναι, �πως θέ-λει � Παλαμάς, «�μ�ια σ�"�ς» μετ�ν Π�λυλά, αλλά «δ ια"�ρετ ικάσ�"�[ς]»(7), επειδή � τελευταί�ς ή-ταν « ιδεαλ ιστής» (�.π.).

O Σ�λωμ�ς «απ� κ�ντά»

Aρτια ε'�πλισμέν�ς απ� "ιλ�σ�-"ική (γερμανικ�ς ιδεαλισμ�ς καιμαρ'ισμ�ς) και επιστημ�νική (κ�ινω-νι�λ�γική μέθ�δ�ς) άπ�ψη, � Bάρ-ναλης διεκδικεί αυτήν τη δια"�ρετι-κή σ�"ία επιδιώκ�ντας να "έρει σεπέρας τ� #ασικ� στ�� τ�υ: να δεί-'ει την καταγωγή των ιδεών και τηςτέ�νης τ�υ Σ�λωμ�ύ και να καθ�ρί-σει τη «σημερινή» α'ία τ�υς (12), να«δει» τ�ν Σ�λωμ� «απ� κ�ντά» (11),να τ�ν καταν�ήσει με γνώμ�να τηναλήθεια, έστω και αν αυτή θα δυσα-ρεστ�ύσε, να τ�ν πρ�σγειώσει στηνπραγματικ�τητα, απ� την �π�ία ήθε-λε να τ�ν απ�σπάσει � Aπ�στ�λά-κης. O Σ�λωμ�ς έπρεπε στην τέταρ-τη πρά'η τ�υ δράματ�ς της μεταθα-νάτιας τύ�ης τ�υ να γίνει «πραγμα-τικ�ς».

H θέση τ�υ Bάρναλη είναι σα"ήςήδη απ� την αρ�ή τ�υ #ι#λί�υ: «OΣ�λωμ�ς θαύμα+ε πράγματα, π�υ τααισθαν�τανε #έ#αια, μα π�υ δεν ταείδε. Kαι συλλ�γι+�τανε πάν�υ σ’αυτά με τις ιδέες εν�ς άλλ�υ (τ�υΣίλλερ) ή π�λλών άλλων (της μετα-καντιανής "ιλ�σ�"ίας). Oσ� τις ιδέ-ες αυτές τις άρπα+ε έτσι «στ� "τε-ρ�», �πως πετ�ύσανε μέσα στ�νπνευματικ�ν αέρα τ�υ καιρ�ύ τ�υ,εί�ανε πι�τερη +ωτικ�τητα. Oμωςκυρίως τις έπαιρνε είτε άμεσα είτεέμμεσα (μετά"ρασες τ�υ Π�λυλά)απ� #ι#λία. Eτσι η π�ίησή τ�υ (τηςκαλύτερής τ�υ κι ωριμώτερης πε-ρι�δ�υ) με τ� νάναι ετερ�κίνητη κι��ι αυθ�ρμητη, είτανε αναγκασμένηνα δυσκ�λεύεται, να σταματά και νακαταλήγει σε λιγ�στά κ�μμάτια ήστί��υς ανε'άρτητ�υς τ�ν ένα απ�τ�ν άλλ�» (13).

H ερμηνευτική α"ετηρία τ�υ Bάρ-ναλη �ρί+ει και τ�ν τρ�π� με τ�ν �-π�ί� ενν�ησε τ� εγ�είρημα τ�υ Σ�-λωμ�ύ στην ώριμη "άση της π�ιητι-κής τ�υ διαμ�ρ"ωσης για τ� συνθε-τικ� έργ�, τ� συνδυασμ� δηλαδήκλασικ�ύ και ρ�μαντικ�ύ τρ�π�υ, �-πως διατυπώνεται στ� γνωστ� ιταλι-κ� στ��ασμ� των Eλεύθερων Π�-λι�ρκισμένων: «Πάρε και συγκεκρι-μεν�π�ίησε δυνατά Mια πνευματικήδύναμη και κ�μμάτιασέ την σ’ έναν�ρισμέν� αριθμ� �αρακτήρων αν-δρών και γυναικών, στ�ν �π�ί� ν’ α-ντιστ�ι��ύν στην εκτέλεση κ.λπ.Σκέψ�υ δυνατά, ώστε αυτ� να γίνειρ�μαντικά ή κλασικά, αν είναι δυνα-τ�, ή σε τρ�π� μεικτ� γνήσι�. O Oμη-ρ�ς είναι τ� μέγιστ� παράδειγμα τ�υδεύτερ�υ, � Shakespeare τ�υ πρώ-τ�υ, και τ�υ τρίτ�υ δε γνωρί+ω»8.

O στ��ασμ�ς αυτ�ς και ειδικ�τερατα περί μεικτ�ύ «είδ�υς» (� Bάρνα-λης ακ�λ�υθεί την ατυ�ή μετα"ρα-στική επιλ�γή τ�υ Π�λυλά να απ�-δώσει τ�ν �ρ� «modo» στ� ιταλικ�πρωτ�τυπ� τ�υ στ��ασμ�ύ, με τ�ν�ρ� «είδ�ς») σε συνδυασμ� με τηναπ�σπασματικ�τητα απ�τελ�ύν τ�ναμετάθετ� #αθύτερ� πυρήνα τηςσκέψης τ�υ Bάρναλη για τ� ώριμ�σ�λωμικ� έργ�.

H συγκε�υμένη ωστ�σ� �ρήση ει-δ�λ�γικών �ρων, μετα'ύ (υπ�τιθέ-μενων) «ειδών» (κλασικών, ρ�μαντι-κών και μεικτών) και απ�σπασμάτωνα"εν�ς και �ι δεδ�μένες ιδε�λ�γι-κ�–αισθητικές θέσεις τ�υ (αντιμετω-πί+ει τ� «ετερ�κίνητ�» ώριμ� συνθε-τικ� έργ� τ�υ Σ�λωμ�ύ υπ� τ� πρί-σμα της πρ�γραμματικής αρ�ής περίρεαλιστικής και –ενν�είται– «αυθ�ρ-μητης», τέ�νης και λ�γ�τε�νίας, π�υάλλωστε ε'ειδικεύει μα�ητικά στηρωσική) δεν θα επιτρέψ�υν στ�νBάρναλη να πρ��ωρήσει λίγ� περισ-σ�τερ� απ� τ�ν Παλαμά.

T� πρ�#λημα τ�π�θετείται στ� ε-πίπεδ� των ιστ�ρικά γνωστών ειδώνκαι � Bάρναλης σπεύδει σε μια διπλήκίνηση να απ�συνδέσει τ� σ�λωμικ�εγ�είρημα έστω και απ� την υπ�ψίαμιας ενδε��μενης πρωτ�τυπίας, ση-μειών�ντας α"εν�ς �τι αυτ� τ� τρί-τ�, μεικτ� «είδ�ς» τ�υ στ��ασμ�ύείναι ήδη δ�σμέν� στα έργα τ�υGoethe και τ�υ Schiller (�.π., 59–61),α"ετέρ�υ �τι � Σ�λωμ�ς, κλασικ�ςαπ� άπ�ψη τε�νικής και ��ι ρ�μαντι-κ�ς, τείνει στ� «κλασικ� είδ�ς» (59),�π�υ είναι ε"ικτή η «έμπρακτη» «α-νταπ�κριση» πνευματικής δύναμηςκαι ηρώων (�πως θέλει � στ��α-σμ�ς)· αυτή η «ανταπ�κριση» δενμπ�ρεί να επιτευ�θεί με τη ρ�μαντι-κή τε�νική (60).

H απ�τυ�ία τ�υ Σ�λωμ�ύ να "έρει

σε πέρας την ε'αγγελία τ�υ στ��α-σμ�ύ για την «ανταπ�κριση» �"είλε-ται στην «ιδεαλιστική τ�υ ακρ�τη-τα»· η απ�μάκρυνσή τ�υ απ� τηνπραγματικ�τητα τ�ν �δηγ�ύσε σταατελείωτα έργα (62) και στην «�ρι-στική παραίτηση» (67). H «ιδεαλιστι-κή ακρ�τητα» �"είλεται, κατά τ�νBάρναλη, στην επίδραση των ιδεώντ�υ Hegel για τ� Aπ�λυτ� και τ�υSchiller για τ� Yψηλ� στ�ν Σ�λωμ�(127–144), �ι �π�ίες τρ�"�δ�τησανμεν τις πρ�θέσεις τ�υ π�ιητή, �ι τε-λευταίες �μως δεν άντε'αν «ναπραγματ�π�ιηθ�ύνε σε έργ� +ωντα-νά �ργανικ� και �λ�κληρωμέν�»(154). T� «κ�μματιασμέν�» (154) έρ-γ� π�υ #γήκε μέσα απ� αυτή τη δια-δικασία, «τ’ απ�σπάσματα, π�υ μαςά"ησε, ή �ι απ�μ�νωμέν�ι στί��ιτ�υ», είναι έτσι «τ� καλύτερ�μέρ�ς τ�υ έργ�υ τ�υ» (155).

Mετα'ύ δε των έ'ι λ�γων π�υ πρ�-τείνει ως ε'ηγήσεις για την απ�τυ�ίατ�υ Σ�λωμ�ύ να συνθέσει ένα «με-γαλύτερ�» π�ίημα στην ώριμη πε-ρί�δ� δημι�υργίας τ�υ, δηλαδή ένα«π�ίημα επικ�λυρικ�» με μέσα τρα-γικής και επικής π�ιίησης (�.π.), τ�#άρ�ς πέ"τει στην ιδε�λ�γική – αι-σθητική εμπλ�κή τ�υ ε' αιτίας της ε-πίδρασης τ�υ Hegel και τ�υ Schiller,π�υ τ�ν �δήγησε και στ� ειδ�λ�γικ�αδιέ'�δ�.

«...�μ�ρ�ες κι ακίνητεςθύμησες»

H ειδ�λ�γική ταυτ�τητα αυτ�ύ τ�υ«επικ�λυρικ�ύ» π�ιήματ�ς γίνεταιστη συνέ�εια της επι�ειρηματ�λ�-γίας τ�υ Bάρναλη (155–160) �λ�ένακαι πι� ασα"ής, �αρακτηριστική ε-ντ�ύτ�ις της αδυναμίας τ�υ να δια-κρίνει τις #αρύν�υσες �"ειλές απ�την –ειδ�λ�γικά μιλώντας– τ�λμηρήυπέρ#ασή τ�υς π�υ επι�είρησε � Σ�-λωμ�ς· άλλ�τε λ�ιπ�ν πρ�#άλλει τηνεπική «αντικειμενικ�π�ίηση», άλλ�-τε αδιάκριτα τ� «δραματικ� ή επικ�π�ίημα», άλλ�τε θεωρεί �τι τ� μεγά-λ� π�ίημα είναι απ�τέλεσμα της «ε-πικ�π�ίησης» άλλ�τε, τέλ�ς, �τι �Σ�λωμ�ς, �πως ακρι#ώς και �Schiller, «μετα�ειρίστηκε “αρ�ές”δραματικής π�ίησης για να κάνει έρ-

γ� μάλλ�ν λυρικ�» (160).Eργα σαν τ�υς Eλεύθερ�υς Π�-

λι�ρκισμέν�υς �ωρίς σα"ή ειδ�λ�-γική ταυτ�τητα α"εν�ς και ατελείω-τα α"ετέρ�υ δεν πείθ�υν απ� «αι-σθητική άπ�ψη», δεν πρ�σ"έρ�υνδηλαδή την «ψευδαίσθηση τ�υ σ�-#αρ�ύ», δεν «υπ�#άλλ�υνε τηνπραγματικ�τητα –μ ιαν πραγματι-κ�τητα» (174)· � Σ�λωμ�ς α"αιρώ-ντας και γενικεύ�ντας αντικατέστη-σε τ�υς πραγματικ�ύς ανθρώπ�υς,τ�υς αγωνιστές τ�υ Mεσ�λ�γγί�υ,με «" ιλ�σ�"ημέν�υς ήρωες»(175), �ωρί+�ντας την ψυ�ή απ� τ�σώμα (178): αυτή η «εγ�είρηση [...]παραπ�ι�ύσε την πραγματικ�τηταπρ�ς +ημιά της π�ιητικής τ�υ απ�δ�-σης» (�.π.).

Oι παραπάνω θέσεις �δηγ�ύν τ�νBάρναλη αναπ�δραστα και σε μιακαλλιτε�νική δε�ντ�λ�γία για τησ�έση ρεαλιστικής λ�γ�τε�νίας καιτέ�νης με τ� επιτυ�ημέν� �λ�κλη-ρωμέν� έργ�, σύμ"ωνα με την �π�ίαη σε μεταγενέστερες επ��ές +ωντα-νή παρ�υσία εν�ς �λ�κληρωμέν�υέργ�υ ε'αρτάται απ� την πραγματι-κή +ωή π�υ «περιέ�ει»· η άπ�ψη αυ-τή είναι καταλυτική για τ�ν Σ�λωμ�:«Aν � Σ�λωμ�ς αντί να μας α"ήσειμ�νά�α απ�σπάσματα μας ά"ηνε �-λ�κληρωμέν� τ� έργ� τ�υ, τ�νισμέ-ν� απ� την αρ�ή ώς τ� τέλ�ς στ� ί-δι� μετα"υσικ� καντίνι, η απ�υσίαπραγματικής +ωής μέσα τ�υ, θάτανεκατα"άνερη αδυναμία –κα ι τ� έρ-γ� απ�τυ�ημέν�» (182) συνέ-πεια δε αυτ�ύ είναι �τι � Σ�λωμ�ς«κερδί+ει π�λύ, πάρα π�λύ, π�υ έ-μεινε απ�σπασματικ�ς», γιατί με αυ-τ� τ�ν τρ�π� μπ�ρεί κανείς να �αρείαν μη τι άλλ� τρία πράγματα, «τρειςσπάνιες αρετές»: «την τελει�τητατης στι��υργικής τ�υ και την ευγέ-νεια των συναισθημάτων, μα+ί [...] μετ� ύψ�ς της "ιλ�σ�"ίας τ�υ»(�.π.).

T� �λ�κληρωμέν� έργ� π�υ «πε-ριέ�ει» την πραγματική +ωή δίνειστις παραπάνω αρετές «+ώσαM�ρ"ή» , π�υ είναι μεν τ� «αυστη-ρ�τερ� κριτήρι� των μακρών π�ιη-μάτων» (�.π.), δεν υπάρ�ει �μως στα«κ�μματιασμένα μέλη» τ�υ ώριμ�υσ�λωμικ�ύ έργ�υ· έτσι ε'ηγείται και



Xειρ�γρα�� Aκαδημίας Aθηνών, αρ. 27 α, �. Aπ� τ�υς «Eλεύθερ�υς π�λι�ρκισμέν�υς», «πέλαγ� μέγα ��ερά �αρί τ�καλι�άκι».

O Δι�νύσι�ς Σ�λωμ�ς ενήλικ�ς. Φω-τ�γρα�ία ασπρ�μαυρη απ� ελαι�-γρα�ία τ�υ Σπ. Πελεκάση. M�υσεί�Σ�λωμ�ύ στη Zάκυνθ�.


η πρ�γραμματική θέση τ�υ Bάρναλη�τι �ι ιδέες και η π�ίηση τ�υ Σ�λω-μ�ύ έ��υν πάψει να +�ύνε ως «ενέρ-γειες» και «μέν�υμε μ�νά�α ως �-μ�ρ"ες κι ακ ίνητες θύμησες»(169).

T� «επικ�λυρικ�» π�ίημα (�πως τ�κατάλα#ε � Bάρναλης) με τα «κ�μ-ματιασμένα μέλη» τ�υ –π�υ δενμπ�ρ�ύν να συγκρ�τηθ�ύν ως σύν�-λ�, δηλαδή «ως υπ�θεση επ ι -κ�ύ σύν�λ�υ , π�υ στηρί+εται σεμιαν ιστ�ρ ική πραγματ ικ�τη-τα» (186)–, δεν είναι παρά ένα «ακί-νητ�» κατ�ρθωμα, τ� �π�ί� υπάρ�ει«μ�να�ά για την παθητική θεαματική�αρά των “μυημένων” ανθρώπων»(171). H τέ�νη (των απ�σπασμάτων)τ�υ Σ�λωμ�ύ έ�ει μ�ν� ιστ�ρική α-'ία (198) και η θέση της, �πως άλλω-στε υπαινίσσεται πρώτ�ς � Παλαμάςαπ� τ� 1898 («O π�ιητής Σ�λωμ�ς»)σε πλήρη αντίθεση με τ�ν Π�λυλά,είναι στ� μ�υσεί�: πρ�κειται για ένα«άγ�ν� θαύμα» (201), μια παρα-"ωνία στη «σημερινή συνείδηση καιTέ�νη» (�.π.).

O Bάρναλης ανέλα#ε την πρωτ�-#�υλία απαντώντας στις μετα"υσι-κές ακρ�τητες τ�υ Aπ�στ�λάκη, ναδιηγηθεί την ιστ�ρία εν�ς έργ�υ, κα-ταδικασμέν�υ να μην �λ�κληρωθεί,απ� τη στιγμή π�υ � δημι�υργ�ς τ�υαπ�"άσισε, στηρι+�μεν�ς σε λανθα-σμένη –σύμ"ωνα με τ�ν Bάρναλη–#άση, να υπερ#εί την παραδεδ�μένη�ρι�θετική γραμμή των ειδών, πρ�ςμια κατεύθυνση π�υ άν�ιγε νέ�υςδρ�μ�υς και ελά�ιστα συμ#ι#α+�τανμε τις απαιτήσεις της επ��ής τ�υ. T�εν��λητικ� με τ� Σ�λωμ� και τ�νμεικτ� τρ�π� τ�υ ήταν �τι επι�ει-ρ�ύσε να 'επεράσει την επ��ή τ�υ«απειλώντας» ενδε��μένως καιτ�υς μεταγενέστερ�υς καιρ�ύς τηςρεαλιστικής τέ�νης, �πως τη θεμα-τ�π�ι�ύσε � Bάρναλης.

Tην «απειλή» αυτή αισθάνεται �Bάρναλης να έρ�εται ��ι τ�σ� απ�τ�ν Aπ�στ�λάκη αλλά απ� τ�ν Π�λυ-λά και τ�ν Kαλ�σγ�ύρ�, �ι �π�ί�ι έ-πεσαν «στ� σ"άλμα τ�υ ιδε�λ�γικ�ύabsolutisme», μιας και τ�υς «διαπνέ-ει η πίστη κι ας μη τ� λένε κατηγ�ρη-ματικά– πως � Σ�λωμ�ς +ήτησε, #ρή-κε και πραγμάτωσε α'ίες απ�λυτες,“�υσίες” έ'ω απ� καιρ� και τ�π�, πα-ντ�τινές, καθ�λικές. Oμως, μια τέ-τ�ια αντίληψη έ�ει ως "υσική της α-κ�λ�υθία την υπ��ρέωση κάθε π�ίη-σης να κάνει τ� ίδι�» (127).

Aπ� π�ύ �μως πρ�κύπτει �τι η α-ντίληψη τ�υ Π�λυλά και τ�υ Kαλ�-σγ�ύρ�υ επέ#αλε «την υπ��ρέωσηκάθε π�ίησης να κάνει τ� ίδι�», να ε-παναλά#ει και να μιμηθεί τα ιδανικάτ�υ Σ�λωμ�ύ (�.π.); ΄H, ακ�μη, π�ι�ςπρ�τρέπει τ�υς νέ�υς π�ιητές τ�υ1920 να θεωρήσ�υν τ� έργ� τ�υ Σ�-λωμ�ύ «ως καθ�λ�κληρία +ωνταν� κιως τ� μ�ν� είδ�ς της π�ίησης, τ� ά-'ι� γι’ αναπαραγωγή» (203); ΄H, τέ-λ�ς, είναι τ� ασε#ές (204) #ι#λί� τ�υAπ�στ�λάκη «εάντια στ�υς καλύτε-ρ�υς σημεριν�ύς λ�γ�τέ�νες» (�.π.),δηλαδή τ�ν Παλαμά, π�υ θέτει �-ντως –ώστε να �ρειά+εται τέτ�ιας έ-κτασης αναλυτική ανασκευή (με στα-θερ� ά'�να ανα"�ράς στην επι"ά-νεια την απ�τυ�ία τ�υ Aπ�στ�λάκη,στ� #άθ�ς �μως την απ�τυ�ία τ�υΣ�λωμ�ύ)– τ� +ήτημα �τι �ι παραπά-νω δεν μπ�ρ�ύν να συγκριθ�ύν μετ�ν Σ�λωμ� ή με άλλ�υς Eυρωπαί-

�υς (204–205); Mε άλλα λ�για απ�π�ύ πρ�έρ�εται η «απειλή» στην α-π�κρ�υση της �π�ίας α"ιερώνεταιτ� 1925 � Bάρναλης;

H απάντηση #ρίσκεται ν�μί+ωστην πρ�κλητική επιλ�γή τ�υ Σ�λω-μ�ύ στην ωριμ�τερη στιγμή της π�ι-ητικής τ�υ δημι�υργίας (18-33–1834), ��ι ασ"αλώς να ακ�λ�υ-θήσει τ� «μεικτ� είδ�ς» τ�υ Goetheκαι τ�υ Schiller, �πως ήθελε � Bάρ-ναλης, αλλά να υπερ#εί πρ�ς άλληκατεύθυνση τη ρ�μαντική αισθητι-κή αρ�ή της ρ�μαντικ�π�ίησης �-λης της λ�γ�τε�νίας, σύγ�ρ�νηςκαι αρ�αίας9. H επιλ�γή τ�υ Σ�λω-μ�ύ τ�ν έ"ερνε, με τ�υς �ρ�υς τώ-ρα τ�υ Bάρναλη, έ'ω απ� την επ��ήτ�υ, α"εν�ς ως πρ�ς τ�ν ρ�μαντι-σμ� (ένας καθαυτ� ρ�μαντικ�ς καλ-λιτέ�νης μάλλ�ν δεν θα «εν��λ�ύ-σε» τ�ν Bάρναλη), α"ετέρ�υ ωςπρ�ς την πραγματικ�τητα, μια επα-"ή με την �π�ία θα μπ�ρ�ύσε νακρατήσει έστω και με τ�υς �ρ�υςτ�υ λ�γικ�κρατημέν�υ κλασικ�ύ ι-δανικ�ύ των αρ�αίων» (61), π�υ �-μως και αυτ�ύς τ�υς 'επέρασε· τ�νέ"ερνε, με τ�υς �ρ�υς τ�υ δικ�ύτ�υ στ��ασμ�ύ στη σύνθεση κλασι-κ�ύ και ρ�μαντικ�ύ τρ�π�υ.

Mπ�ρεί �,τι μένει απ� τ�ν «πραγ-ματικ�» Σ�λωμ� τ�υ Bάρναλη («η ά-κρα συναισθηματική τ�υ τρυ"ερ�τη-τα κ’ η άκρα καλλιτε�νική τ�υ ευσυ-

νειδησία κ’ η επαναστατικ�τητα τηςπρώτης τ�υ περί�δ�υ»: 202) να είναιαπ�γ�ητευτικά λίγ�, O Σ�λωμ�ς �ω-ρίς μετα�υσική �μως εκ"ρά+ει μιαναπ�"ασιστική επ��ή των σ�λωμικώνσπ�υδών, η �π�ία επι#άλλεται ναδιερευνηθεί συστηματικ�τερα.

1) Bλ. τ�ν πρ�λ�γ� τ�υ Kαλ�σγ�ύρ�υ στηνμετά�ρασή τ�υ των ιταλικών π�ιημάτωντ�υ Σ�λωμ�ύ: Δ. Σ�λωμ�ς, Tα Iταλικάπ�ιήματα (πρ�λ. – μτ�ρ.: Γ. Kαλ�σγ�ύ-ρ�ς), Aθήνα Eλευθερ�υδάκης, 1921 [επα-νέκδ�ση: Aθήνα, Kείμενα, 1984] πρώτηδημ�σίευση: Παναθήναια 4 (1902)114–116, 129–133, 161–166 και 193–197.

2. K. Παλαμάς, «Eπί τη επετείω της E%�δ�υ»(1884): Aπαντα, τ. 15, Aθήνα, Γκ�&�στης– Mπίρης, [1968], 11–17.

3) Bλ. A. Σ�λωμ�ύ, Aπαντα τα ευρισκ�μεναμετά πρ�λ�γ�υ περί τ�υ &ί�υ και των έρ-γων τ�υ π�ιητ�ύ υπ� Kωστή Παλαμά,Aθήνα, Bι&λι�θήκη Mαρασλή 1901: Aπα-ντα, τ. 6, [1964], 27-28.

4) O. π., 77.5) «Eσ�εδία'εν <� Σ�λωμ�ς> επί τ�υ �άρτ�υ

ατάκτ�υς γραμμάς, ευώδεις, ωραί�υς, αλ-λά μεμ�νωμέν�υς, ημιτελείς στί��υς, καιαπέσ&υνε, και επανήρ�ι'ε, και �υδέν επε-ραί�υ. T� επιμ��θως επί των κυμάτων θε-μελι�ύμεν�ν �ικ�δ�μημα της ημέρας κα-τέστρε�ε την νύκτα �ργίλη νηρηίς, η συ-ναίσθησις της ανεπαρκείας τ�υ έργ�υ, ηδίψα της αντα%ίας πρ�ς την έμπνευσιν τε-λει�τητ�ς, και � π�ιητής απέθανεν εν τωυψηλώ τ�ύτω αγώνι». K. Παλαμάς, «Eπίτη επετείω...», 13-14· για τη στάση τ�υ Πα-λαμά απέναντι στ�ν Σ�λωμ� &λ. �σα ση-μειώνει � M. Xατ'ηγιακ�υμής στην εισα-γωγή (:«O Παλαμάς κριτικ�ς τ�υ Σ�λω-

μ�ύ») τ�υ τ�μ�υ π�υ επιμελήθηκε, με τιςσ�λωμικές μελέτες τ�υ Παλαμά: K. Παλα-μάς, Δι�νύσι�ς Σ�λωμ�ς, Aθήνα, Eρμής-NEB, 1970, 5-32, και αναλυτικά: Δ. Aγγε-λάτ�ς, «“ή��ς λεπτ�ς...[...] γλυκύτατ�[ς],ανεκδιήγητ�[ς]...”: T� σ�λωμικ� έργ� καιη ε%ακ�λ�υθητική αμη�ανία μιας επ��ής(1880-1910)» (υπ� δημ�σίευση στα Πρα-κτικά τ�υ Συνεδρί�υ της Eταιρείας Nε�-ελληνικ�ύ Π�λιτισμ�ύ και Γενικής Παιδεί-ας με θέμα «Δι�νύσι�ς Σ�λωμ�ς: “Kανών”νε�ελληνικ�ύ πνευματικ�ύ &ί�υ;», Aθήνα,31/10-2/11/1997).

6) Bλ.: Γ. Bελ�υδής, «O σ�λωμικ�ς Bάρνα-λης» (1975): Πρ�τάσεις. Δεκαπέντε γραμ-ματ�λ�γικές δ�κιμές, Aθήνα, Kέδρ�ς,1981, 40-53· τ� παράθεμα: 43.

7) Oι αραιωμένες λέ%εις στ� πρωτ�τυπ�.8) Bλ.: Δ. Σ�λωμ�ς, Aυτ�γρα�α Eργα, τ.

1–2, (επιμέλ.: Λ. Π�λίτης), Θεσσαλ�νίκη,Aριστ�τέλει� Πανεπιστήμι� Θεσσαλ�νί-κης, 1964, 425 A 22–30. H μετά�ραση τ�υστ��ασμ�ύ στ� Γ. Bελ�υδής, Δι�νύσι�ςΣ�λωμ�ς. P�μαντική π�ίηση και π�ιητική.Oι γερμανικές πηγές, Aθήνα, Γνώση,1989, 375· � Π�λυλάς μετέ�ρα'ε ως ε%ής:«Πάρε και σύμπη%ε δυνατά μίαν πνευμα-τική δύναμι [...]. Σκέψ�υ καλά αν τ�ύτ�θα γένη ρωμαντικά, ή αν ήναι δυνατ�,κλασικά, ή εις είδ�ς μι�τ�, αλλά ν�μιμ�[...]»: Δ. Σ�λωμ�ύ, Tα Eυρισκ�μενα, Kέρ-κυρα, Tυπ�γρα�εί�ν Eρμής – Aντ. Tερ'ά-κη, 1859, 228–229.

9) Bλ. τ� σημαντικ� &ι&λί� των Ph.Lacoue–Labarthe και J.–L. Nancy: L’absolu littéraire. Théorie de la littérature duromantisme allemand, Παρίσι, Seuil, 1978·για τις ειδ�λ�γικές επιλ�γές τ�υ Σ�λωμ�ύ,&λ.: Δ. Aγγελάτ�ς, H «�ωνή» της μνήμης.Δ�κίμι� για τα λ�γ�τε�νικά είδη, Aθήνα,Λι&άνης 1997, 80–92 και 208–239.

O KώσταςBάρναλης (αριστερά),στην αυλή τ�υ Eλληνικ�ύΣ��λεί�υ,στην Kερατέα,τ� 1917.


«Mε λ�γισμ� και μ’ �νειρ�»H συνάντηση των νέων με τη σ�λωμική π�ίηση στα ελληνικά σ��λεία

Tης Tασ�ύλας Kαραγεωργί�υ

Φιλ�λ�γ�υ – π�ιήτριας

H ΣXEΣH τ�υ Σ�λωμ�ύ με τ� σ �λεί�θέτει πρ��ληματισμ�ύς ευρύτερ�υςσ ετι��μεν�υς με τ� διδακτ�ν και δι-δακτέ�ν της π�ίησης, π�υ τ� παρ�νάρθρ� είναι δύσκ�λ� να καλύψει πα-ρά μ�ν�ν απ��θεγματικά, δηλών�-ντας �τι η π�ίηση και εάν δε θ�ύμεπως είναι αδύνατ�ν να διδα θεί στη�αθύτερη �υσία της, εντ�ύτ�ις πρέ-πει να διδάσκεται, ακ�μα και �ταν ωςαπ�τέλεσμα δεν μένει παρά μ�νά αη απ�πειρα πρ�σέγγισής της. Kαιπρέπει να διδάσκεται � ι �ε�αίωςμ�ν� για να α"ι�λ�γείται συνεισ�έ-ρ�ντας με τα δικά της μετρήσιμα μ�-ρια στ�ν �αθμ�θηρικ� κ�ρ�ανά τωνμετριασμένων και κατά καν�να αντι-π�ιητικών �ιλ�δ�"ιών εν�ς υπ�ψη-�ί�υ, αλλά επειδή στις δεδ�μένεςσυνθήκες η π�ίηση απ�τελεί μία απ�τις ελά ιστες εμπειρίες π�ι�τηταςπ�υ είναι δυνατ�ν να γευθεί ένα νέ�παιδί π�υ �ει ένα παρ�ν πρ�σκαιρηςευμάρειας και απειλείται απ� μιαδιαρκή ευτέλεια στ� επίπεδ� της αι-σθητικής και των α"ιών. E"άλλ�υ ηπ�ίηση μπ�ρεί να πρ�σ�έρει σταπαιδιά μια συνθηματική γλώσσα π�ι-�τητας και έναν κώδικα π�υ μπ�ρείνα ανακληθεί στη μνήμη και να δώ-σει έναν μη ανισμ� άμυνας, �ταν α-πειλ�ύνται απ� τη υδαι�τητα και τ�κακ� γ�ύστ�.

Ως μάθημα η π�ίηση, �πως γενι-κώς και η λ�γ�τε νία, είναι τ� αντι-κείμεν� απ� τ� �π�ί� κατ’ ε"� ήν τ��ραμα της ανθρωπιστικής παιδείαςαπαιτεί δικαίωση· επ�μένως δεν εί-ναι ένα μάθημα, αλλά μέγιστ�ν μά-θημα, δεδ�μέν�υ �τι σε τελευταία α-νάλυση συντελεί στην καλλιέργειαν�ημ�νων, ευαισθήτων, δημι�υργι-κών και ελεύθερων ανθρώπων. H ε-πικ�ινωνία με τη λ�γ�τε νία είναι ε"

αντικειμέν�υ, και πέρα απ� �ρ�νη-ματιστικ�ύς στ� �υς, αγωγή ελευ-θερίας και εμπειρία π�ι�τητας.

Π�ίηση πρ�στάτιδαΣτην αυγή της υπ�στασης τ�υ νε-

�σύστατ�υ ελληνικ�ύ κράτ�υς, τ�υταλανι��μεν�υ απ� τη �τώ εια τ�υτην �ικ�ν�μική και την πενία τ�υ

την πνευματική, υπήρ"ε ιδιαιτέρωςευτυ ής για τ�ν νέ� ελληνισμ� η ι-στ�ρική συγκυρία π�υ τ�υ άρισεδύ� μεγάλ�υς π�ιητές, �πως � Σ�-λωμ�ς και � Kάλ��ς, να τ�υ πρ�σδί-δ�υν π�ι�τητα και υπέρ�αση αυτ�ύπ�υ συνηθί��υμε να �ν�μά��υμε νε-�ελληνική μι�έρια.

Oι ανθ�λ�γ�ι των Nε�ελληνικών

Aναγνωσμάτων (τα διδακτικά εγ ει-ρίδια ώς τ� 1977) θεωρ�ύσαν �ε�αί-ως υπ� ρέωσή τ�υς να συμπεριλά-��υν τ�ν εθνικ� π�ιητή στα ανθ�λ�-γιά τ�υς. Ως εκ τ�ύτ�υ η σ έση τ�υΣ�λωμ�ύ με τ� σ �λεί� υπήρ"εδιαρκής και αδιάλειπτη. Eτσι, παράτις ε"ωλ�γ�τε νικές σκ�πιμ�τητεςπ�υ τα παλαι�τερα εγ ειρίδια ε"υ-πηρετ�ύσαν, η π�ίηση τ�υ Σ�λωμ�ύάντε"ε και εν π�λλ�ίς �γήκε αλώ�η-τη απ� τ�υς διδακτισμ�ύς και τιςρητ�ρείες. Aπ�δει"η γι’ αυτ� απ�τε-λεί �τι �ι περισσ�τερ�ι απ� μας κυ-κλ��ρ�ύμε με θραύσματα σ�λωμι-κών στί ων στη μνήμη μας, π�υ τ�υςανακαλ�ύμε, ακρι�ώς �πως τ� λέει� Eλύτης, �ταν μας �ρίσκει τ� Kακ�,γιατί στ�ν Σ�λωμ� ρωστάμε τη μα-γική παραμυθία μιας π�ίησης π�υμας πρ�στάτευε και μας πρ�στατεύ-ει, �πως «τα δύ� �ιλιά της μάναςμας κι η ��ύ τα γη της γης μας».

H σ�λωμική π�ίηση ανθ�λ�γείταιγενναία και στα διδασκ�μενα σήμε-ρα εγ ειρίδια των Kειμένων Nε�ελ-ληνικής Λ�γ�τε νίας, τα �π�ία παράτις αδυναμίες τ�υς και την αναγκαι-�τητα αναθεώρησής τ�υς, συν�λικάαπ�τέλεσαν κατάκτηση, ίσως τη ση-μαντικ�τερη, στ� ώρ� των εγ ειρι-δίων διδασκαλίας �ιλ�λ�γικών μα-θημάτων, αλλά και σημαντική πρ��-δ� για τη διδασκαλία της λ�γ�τε- νίας στην ελληνική μέση εκπαίδευ-ση συν�λικά, δεδ�μέν�υ �τι εγκαι-νίασαν την αυτ�ν�μηση τ�υ μαθή-

E�ωτερική άπ�ψη τ�υ M�υσεί�υ Σ�λωμ�ύ και Eπι�ανών Zακυνθίων στη Zάκυνθ�. Xτίστηκε τ� 1953, μετά τ�υς σει-σμ�ύς, σε σ�έδια Aντ. Kιτσίκη. Στεγά�ει πρ�σωπικά αντικείμενα και �ειρ!γρα�α τ�υ Δι�νυσί�υ Σ�λωμ�ύ και άλλωνZακυνθίων. Στ� ισ!γει! τ�υ στεγά�εται τ� Mαυσωλεί�, π�υ απ! τις 17 Iαν�υαρί�υ 1968 �ιλ��ενεί τα �στά τ�υ Σ�λω-μ�ύ και τ�υ Kάλ#�υ. T� 1978, τ� M�υσεί� τιμήθηκε απ! την Aκαδημία Aθηνών για τη δράση τ�υ.

Xειρ!γρα�� απ!σπασμα

των «Eλεύθε-ρων π�λι�ρκη-

μένων» με τ� γνωστ!τε-

ρ� απ! τα π�ρτρέτα

τ�υ Δι�νυσί�υΣ�λωμ�ύ, σεέκδ�ση τ�υ

M�υσεί�υ Σ�λωμ�ύ

στην Kέρκυρα.


ματ�ς απ� γλωσσικ�ύς στ� �υς καιτη ειρα�έτησή τ�υ απ� ε"ωλ�γ�τε- νικές σκ�πιμ�τητες.

Στ� Γυμνάσι� ανθ�λ�γ�ύνται:Στην A΄ Γυμνασί�υ τα π�ιήματα

«Πρωτ�μαγιά» (είναι η δεύτερηστρ��ή τ�υ π�ιήματ�ς NεκρικήΩδή), «H Ψυ �ύλα», «H +ανθ�ύλα»και «H Aγνώριστη», �ι δεκαέ"ι πρώ-τες στρ��ές τ�υ Yμνυ εις τηνEλευθερίαν και «H καταστρ��ή τωνΨαρών».

Στη B΄ Γυμνασί�υ «H Hμέρα τηςΛαμπρής» (δηλαδή τ� απ�σπασμα21 απ� τ�ν Λάμπρ) και �ι στρ��ές83 έως 87 απ� τ�ν Yμν.

Στην Γ΄ Γυμνασί�υ �ι στρ��ές 87ώς 96 τ�υ Yμνυ και «H Σκιά τ�υOμήρ�υ».

Στ� Λύκει� ανθ�λ�γ�ύνται:Στη B΄ Λυκεί�υ «H Γυναίκα της Zά-

κυθ�ς» (τ� κε�άλαι� 3 και μέρ�ς τ�υκε�αλαί�υ 4) και τα τρία σ εδιάσμα-τα των Eλεύθερων Πλιρκημένων.

Στην Γ΄ Λυκεί�υ � «Π�ρ�υρας»1.Σύμ�ωνα με τα στ�ι εία π�υ πρ�-

έκυψαν απ� την έρευνα π�υ διε"ή-γαγε η Πανελλήνια Eνωση Φιλ�λ�-γων (ΠEΦ), �ι περισσ�τερες διδακτι-κές ώρες τ�υ μαθήματ�ς «KείμεναNε�ελληνικής Λ�γ�τε νίας» (KNΛ)διατίθενται για τη διδασκαλία σ�λω-μικών π�ιημάτων2. Παρ’ �λ� π�υ ησ ετική έρευνα δεν έ ει ακ�μη δη-μ�σιευτεί, ώστε να α"ι�λ�γηθ�ύν με�ρ�υς επιστημ�νικ�ύς τα στ�ι είατης, εν τ�ύτ�ις είναι επιτρεπτ� ναγίν�υν κάπ�ιες πρώτες εκτιμήσεις,κιν�ύμενες περισσ�τερ� στη σ�αί-ρα των εικασιών, γύρω απ� τ�υς λ�-γ�υς π�υ �έρ�υν τ�ν Σ�λωμ� να κα-τέ ει σήμερα τ�σ� ε"έ �υσα θέσηστη διδακτική πρά"η και ίσως αυτ�ίθα πρέπει να ανα�ητηθ�ύν α�εν�ςστ� μεγάλ� εύρ�ς π�υ καλύπτει ηανθ�λ�γησή τ�υ και α�ετέρ�υ στ��τι � Σ�λωμ�ς είναι και στ�υς διδά-σκ�ντες �ιλ�λ�γ�υς περισσ�τερ��ικεί�ς.

Bε�αίως, η μεγάλη έκταση π�υκαλύπτει η διδασκαλία των σ�λωμι-κών π�ιημάτων δεν εγγυάται εκπρ��ιμί�υ την π�ι�τητα της διδα-σκαλίας, �ύτε απαντά στ� ερώτημαεάν είναι η π�ίηση τ�υ Σ�λωμ�ύ α-π�δεκτή απ� τ�υς μαθητές.

H πρώτη ένσταση, εάν δηλαδή�γαίνει ενδε �μένως τραυματισμέ-ν�ς � π�ιητικ�ς λ�γ�ς κατά τη διδα-κτική πρά"η, σ ετί�εται με ένα ευ-ρύτερ� ερώτημα π�υ α��ρά τη δι-δασκαλία της π�ίησης συν�λικά. Πά-ντως, η επι�ύλα"η αυτή δεν θα πρέ-πει να �δηγήσει σε έναν απ�κλεισμ�της π�ίησης απ� τ� σ �λεί� στ� �-ν�μα της πρ�στασίας της απ� κάπ�ι-ες διδακτικές αυθαιρεσίες, αλλά να�ελτιώσει α�εν�ς τη θέση της στηδιδακτική πρά"η και να πρ�σανατ�-λίσει τη διδασκαλία της σε πρ�ϋπ�-θέσεις π�υ να επιτρέπ�υν να ακ�ύ-γεται μέσα στις αίθ�υσες πρωτίστως� π�ιητικ�ς λ�γ�ς, τ�υ �π�ί�υ η δύ-ναμη, αργά ή γρήγ�ρα, υπερισ ύειτων αντιπ�ιητικών εν γένει συνθη-κών π�υ επικρατ�ύν συ νά στ� σ �-λεί�.

T� δεύτερ� ερώτημα είναι και τ�πλέ�ν ενδια�έρ�ν, α��ύ σ ετί�εταιμε τη δυνατ�τητα επικ�ινωνίας τ�υΣ�λωμ�ύ με τ�υς σημεριν�ύς νέ�υς.Tι μπ�ρεί να πρ�κύψει απ� τη συνά-ντηση των νέων τ�υ κ�σμ�υ της υλι-κής α�θ�νίας με έναν π�ιητή στ�ν �-

π�ί� κυριαρ εί η υλική στέρηση, την�π�ία αναπληρών�υν τα άυλα μεγέ-θη της ψυ ής και της Iδέας; Tην απά-ντηση τη δίνει η ίδια η σ�λωμική π�ί-ηση, π�υ διατηρεί τ�υς ή �υς απ� ταγλυκά �αριτωμένα καθάρια νερά, καιτ�υς γλωσσικ�ύς –σε τελευταία ανά-λυση τ�υς �ωικ�ύς υμ�ύς της–, τηνερωτική αίσθηση απέναντι στη �ύσηκαι στ�ν κ�σμ�, και ακέραι� τ�ν ανα-

τρεπτικ� και κατ’ �υσίαν επαναστα-τικ� αρακτήρα της, πρ��άλλ�νταςτ� ε"� ως νεανικ� αίτημα αντιμετώ-πισης της �ωής με λγισμ� και μ’ �-νειρ.

H επικ�ινωνία με την π�ίηση τ�υΣ�λωμ�ύ είναι ανεπανάληπτη εμπει-ρία π�ι�τητας, δεδ�μέν�υ �τι � Σ�-λωμ�ς δεν είναι μ�ν�ν � εθνικ�ς μαςπ�ιητής, αλλά, � ι αδίκως, θεωρείταιένας απ� τ�υς σημαντικ�τερ�υς π�ι-ητές της Eυρώπης. H σημασία της ε-πικ�ινωνίας με τη σ�λωμική π�ίησημπ�ρεί να εκτιμηθεί � ι στ� επίπεδ�των ιδεών και των α"ιών, απ� τις �-π�ίες διακατέ εται τ� σ�λωμικ� έρ-γ�, αλλά στ� επίπεδ� πρωταρ ικάτης π�ιητικής μετ�υσίωσής τ�υς σεμ�ναδική αισθητική έκ�ραση· γι’ αυ-τ� και τη σ�λωμική «περι�υσία» εν�ςνέ�υ π�υ απ��ιτά απ� τη δευτερ�-�άθμια εκπαίδευση θα πρέπει να τημετρήσ�υμε σε στί �υς α��ύ, κατάτ�ν Eλύτη, η «π�ίηση είναι εκείν�π�υ απ�μένει».

Eυγένεια και αγωνίαE"άλλ�υ, η σ�λωμική γλώσσα,

γλώσσα μ�ναδικής π�ιητικής αισθα-ντικ�τητας, σε αντίθεση με την ψυ- αρική δημ�τική και ίσως και με τηνπαλαμική, ως γλώσσα γνήσια λαϊκή,είναι �ικεία στ�υς νέ�υς. H ανθεκτι-κ�τητά της �αίνεται ακ�μα περισσ�-

τερ� στη «Γυναίκα της Zάκυθ�ς»,έργ� στ� �π�ί� � Σ�λωμ�ς κατά�ερενα παγιδεύσει στ�ν γραπτ� λ�γ� τημ�ναδική σε πυκν�τητα και α��πλι-στική σε γ�ητεία αμεσ�τητα τηςπρ��ρικής α�ήγησης, στ�ι εία π�υμετα"ύ άλλων έκαναν τ� έργ� ναμ�ιά�ει «μ�ντέρν�» και τ�υς Eλλη-νες υπερρεαλιστές να δ�υν σε αυτ�τ�ν πρ�άγγελ� τ�υς.

Oσ�ι πρ��άλλ�υν ενστάσεις απέ-ναντι στη δυνατ�τητα της π�ίησηςνα αλλά�ει τ�υς ανθρώπ�υς, και ε-π�μένως τ�ν κ�σμ�, θα πρέπει ίσωςνα σκε�θ�ύν τι έρσ�ς �άλτ�ς θα ή-ταν τ� Mεσ�λ�γγι ωρίς την ανάδει-"ή τ�υ απ� την π�ιητική �αντασίατ�υ Σ�λωμ�ύ σε αλωνάκι και θαπρέπει ίσως να αναλ�γισθ�ύν πως ημεγάλη π�ίηση μπ�ρεί πράγματι ναμην αλλά�ει την πραγματικ�τητα–τ�υλά ιστ�ν με τρ�π� άμεσα αι-σθητ�– δημι�υργεί �μως πραγματι-κ�τητα και μας επιτρέπει να τη �λέ-π�υμε με ανι�τά πάντα κι άγρυπνατα μάτια της ψυ�ής μας· κι αν κάπ�ι-�ι αυτ� τ� π�υν απλώς ρ�μαντισμ�και τρ�π� έκ�ρασης εν�ς συγκεκρι-μέν�υ π�ιητικ�ύ ρεύματ�ς, δεν θαπρέπει να λησμ�ν�ύν, πως �λ�ι �ιάνθρωπ�ι, σ’ �λες τις επ� ές και τιςηλικίες, αλλά κατ’ ε"� ήν η νε�τητα,έ �υν ανάγκη απ� μια νύ�τα γιμά-τη θαύματα, νύ�τα σπασμένη μάγιακαι πως η ανάγκη για ε"ιδανίκευσηείναι πάντα υπαρκτή, �πως και η α-νάγκη για μια μητέρα μεγαλ�ψυ�ηστν π�ν και στην δ��α, �πως και ηανάγκη για μια ερωτική �ίωση της�ωής, αυτή π�υ αρί�ει την αίσθησητ�υ κι άνθι!ε μέσα μυ η !ωή μ’ �λατα πλύτια π��ει και, τέλ�ς, η ανά-γκη για υπέρ�αση, έστω και μέσαστ� ώρ� της π�ιητικής εμπειρίαςτων �θαρτών �ρίων της ύπαρ"ήςμας με την αίσθηση πως επιτέλ�υςυπάρ ει τ� "ως πυ πατεί �αρύμε-ν τν Aδη και τν Xάρ.

O Σ�λωμ�ς είναι η ευγένεια και ηαγωνία μας. Yπ� την πρ�ϋπ�θεση,�ε�αίως, πως η ανάκλησή τ�υ στημνήμη μας δεν γίνεται για να καλύ-ψ�υμε η ηρά την ένδεια τ�υ νε�ελ-ληνικ�ύ παρ�ντ�ς.

Σημειώσεις:1. H ανθ�λ�γηση των κειμένων γίνεται απ�

την έκδ�ση τ�υ Λίν�υ Π�λίτη «Δι�νυσί�υΣ�λωμ�ύ, Aπαντα», Iκαρ�ς, τ�μ�ς A΄ Π�ι-ήματα (1948, 1961), T�μ�ς B΄ Πε�ά καιIταλικά (1955).

2. Tα στ�ι"εία της έρευνας α#�ρ�ύν τ� μά-θημα της Λ�γ�τε"νίας στη δευτερ�$άθμιαεκπαίδευση κατά τ� σ"�λικ� έτ�ς 1991-1992 ($λ. Xρ. K�υμπάρ�υ Xανιώτη «OOδυσσέας Eλύτης στα σ"�λικά εγ"ειρίδιατων KNΛ –Στ�ι"εία απ� την έρευνα τηςΠEΦ, σεμινάρι� 23, O. Eλύτης, Aθήνα1997, σελ. 86-93.

H �ικία Σ�λωμ�ύ στην Kέρκυρα, στα M�υράγια, !πως αναστηλώθηκε μετά τιςκαταστρ��ές τ�υ B΄ Παγκ�σμί�υ Π�λέμ�υ. Στ� εσωτερικ! της #ρίσκ�νται εκ-δ!σεις, π�ρτρέτα, �ωτ�γρα�ίες, πρ�τ�μές και τ� γρα�εί� π�υ �ρησιμ�π�ι-�ύσε � π�ιητής μετά την εγκατάστασή τ�υ στην Kέρκυρα.

T� �ικ!σημ� της �ικ�γένειας Σ�λω-μ�ύ, σ�έδι� με σινική μελάνη, π�υ#ρίσκεται στ� M�υσεί� Σ�λωμ�ύ καιEπι�ανών Zακυνθίων.

Για την πραγματ π ίηση αυτ ύ τ υα�ιερώματ ς συνέ�αλαν καθ ριστι-κά, και τ υς ευ�αριστ ύμε, τ Mυ-σεί Σλωμύ και Eπι�ανών Zακυν-θίων στη Zάκυνθ , τ Mυσεί Σ-λωμύ στην Kέρκυρα, τα λ γ τε�νι-κά περι δικά «Π�ρ�υρας» και «Πε-ρίπλυς», η κ. Mαρία Πλίτη για τ π λύτιμ υλικ� π υ παρα�ώρησε α-π� τ αρ�εί τ υ πατέρα της ΛίνυΠλίτη, η ικ γένεια της EλένηςTσαντσάνγλυ και η καθηγήτριαστ Aριστ τέλει Πανεπιστήμι Θεσσαλ νίκης Λί�υ Tσιριμώκυ, μετη συνε�ή της υπ στήρι"η σε �λη τηδιάρκεια πρ ετ ιμασίας αυτ ύ τ υα�ιερώματ ς.


Σταθμ�ί στη ωή και τ� έργ� τ�υ Σ�λωμ�ύ1798 8.4 Γέννηση Δινύσιυ Σ-

λωμύ (�ά�τιση στις 8 Iυνίυ).1802 Γέννηση τυ αδελ�ύ τύ

πιητή, Δημήτριυ.1807 Γάμς Nικλάυ Σλωμύ

(πατέρα τυ πιητή) και Aγγελι-κής Nίκλη (μητέρας τυ) (27.2).

Στις 28.2 πεθαίνει Nικ�λαςΣλωμ�ς και «ενετα�ιάσθη τω πα-τρικώ αυτύ μνημείω).

1808 Aνα!ώρηση Δινύσιυ Σ-λωμύ για την Iταλία.

1815 Στις 30.9 παίρνει τ απλυ-τήρι απ� τ Λύκει της Kρεμ�-νας.

Στις 10.11 εγγρά�εται στ Πα-νεπιστήμι της Πα�ίας για τπρώτ έτς της Nμικής και στις11.11 υ�ίσταται τις εισιτήριες ε$ε-τάσεις.

1818 Eπιστρ�ή στη Zάκυνθ.1823 28.4. Γράμμα τυ Blaquiere

στν Mπάιρν· στ YΓ ανα�έρεται�τι συναντήθηκε με τν Σλωμ�(«έναν διακεκριμέν νέ πιητή»)και τν κατατ�πισε να πρετιμα-στεί για την υπδ!ή τυ Mπάι-ρν.

Mάι�ς 1823 «Yμνς εις τηνEλευθερίαν».

7/19 Mαΐ�υ Iδρυση Iνίυ Aκα-δημίας (ψή�ισμα Iνίυ Bυλής).

9.8.1823 Θάνατς Mάρκυ Mπ�-τσαρη. Aμέσως μετά Σλωμ�ςγρά�ει «Eις M. Mπ�τσαρη».

Tέλη Δεκεμ�ρί�υ O Mπάιρνπερνά απ� τη Zάκυνθ, πηγαίν-ντας απ� την Kε�αλνιά στ Mε-σλ�γγι, αλλά δεν απ�ι�ά'εται·τν επισκέπτνται πλλί στπλί (ίσως και Σλωμ�ς;).

1824. 7.4 Θάνατς τυ Λ�ρδυMπάιρν.

Aν�ι�η 1824. Γρά�τηκε Διάλ-γς.

1.5 Πίημα «Πρς τν KύρινΓεώργιν Δε Pώσση».

Δεύτερ� ε�άμην�. Eπίγραμματων Ψαρών.

11.9. Δημσίευση στην LiteraryGazette τυ Λνδίνυ των 8 τε-λευταίων στρ�ών τυ Yμν�υ ειςτην Eλευθερίαν, με αγγλική μετά-�ραση G. L[ee].

Δεκέμ�ρι�ς Tις τελευταίες μέ-ρες τυ Δεκεμ�ρίυ έ!ει ήδη κυ-κλ�ρήσει 2ς τ�μς τυ Φ-ριέλ με την έκδση τυ Yμν�υ καιτ ανάτυπ (κείμεν και μετά�ρα-ση).

1825 Eκδση τυ Yμν�υ στ Mε-σλ�γγι, εκ της τυπγρα�ίας Δ.Mεσθενέως.

21.10 Kριτική Σπυρίδωνς Tρι-κύπη για την Yμν�. «Γενική E�η-μερίς της Eλλάδς», Nαύπλι (αρ.5, σ. 19-20).

4.11 Eίδηση στη «Γεν. E�ημ.»για δωρεάν διανμή αντιτύπωντυ Yμνυ.

11.11 Kριτική Γ.Ψ[ύλλα] για τνYμν�, στην «E�ημερίδα των Aθη-νών».

1827 Aρ!ί'ει (ή τελειώνει) τηνπρώτη επε$εργασία τυ ριστικύκειμένυ της Ωδής στ�ν Mπάιρ�ν.

Oκτώ�ρι�ς. Aπαγγέλλει στη Mη-τρ�πλη (καθλικών) τ Eγκώμιστν Φ�σκλ.

1828 Δίκη τυ Σλωμύ ενάντιασ’ έναν υπηρέτη τυ· μάρτυραςκατηγρίας και Γ. Tερτσέτης(Zώης, I�νις Aνθλγία 1936).

1.12 Kαταθέτει τη διαθήκη τυστ ντάρι Γεώργι Δικ�πυλ·παρ�ντες μάρτυρες Aνδρέας Γαέ-τας, Δημήτρις Kκκίνης και Iω-άννης Γαλ�άνης. Tην ίδια μέρα,στν ίδι συμ�λαιγρά�, ρί'ειγενικύς επιτρ�πυς της Iω. Γαλ-

�άνη και Eμμ. Λενταράκη.16.12. Aνα!ώρηση για Kέρκυρα.20.12. Aρ!ί'ει τη δεύτερη επε-

$εργασία της Ωδής στ�ν Mπάιρ�ν.1829 Aννα Mαρία Aναστασία

Γυράτ Γεωργμίλα, μνα!ή.Πίημα Eις μ�να�ήν.

1831 Tα$ίδι στη Zάκυνθ. Oσυμ�λαιγρά�ς Δικ�πυλς α-πσ�ραγί'ει την πρώτη διαθήκητυ Σλωμύ. Nέ πληρε$ύσι.Oρί'νται επίτρπι Γαλ�άνης καιΔημήτρις ( αδελ��ς τυ).

6.11 Γυρί'ει στην Kέρκυρα. Mέ-νει πρσωρινά σε $ενδ!εί.Bλέπει τραγύδια δημτικά πυεί!ε �ρντίσει να τυ μα'έψει Γεώργις Iακω�άτς και μένει ε-$αιρετικά ευ!αριστημένς.

1832 Eγκαθίσταται σε καινύρ-γι σπίτι, ιδικτησίας Φλαμίνι Λ�-λι.

1.8. Zητά σε γράμμα τυ να τυστείλει Δημήτρις μερικά έπι-πλα.

1833 Aνα!ωρεί για Zάκυνθ στις2.4.

6.7 Eπανέρ!εται στην Kέρκυρα. Tέλη Σεπτεμ�ρί�υ. Aλλά'ει σπίτι

και μένει ανάμεσα στην Aστυν-

μία και στη Mητρ�πλη.1834 Iανυάρις. Eκδση τυ

Λάμπρυ στην I�νι� Aνθ�λ�γία,!ωρίς τ �νμα τυ πιητή.

29 Aπριλίυ. Θάνατς τυ Mπάι-ρν στ Mεσλ�γγι.

1835 23.11 Διαθήκη Σλωμύ· α-�ήνει γενικ� κληρν�μ τν Δη-μήτρι.

1836 8.9 Aνα!ωρεί για Zάκυνθ. 1837 3.5 Eπιστρέ�ει στην Kέρ-

κυρα.1849 22.7 Aπ��αση της Bυλής

με την πία επιτρέπεται στνΔινύσι και στν Δημήτρι να έ-!υν τν τίτλ τυ κ�μητς.

1841 Δημσίευση κμματιών α-π� τν Yμν� και τν Λάμπρ� στν«Eλληνικ� Nέ Παρνασσ�» τυ

K.Δ. Xαντ'ερή.1843 Γάμς Aννέτας (κ�ρης Δη-

μητρίυ) με Nικ�λα Λύντ'η.1844 Eκδση Yμνυ Mάντ'αρυ

- α�ιέρωση στν Oθωνα.1847 Eπεισ�δι καρ!αρία (π�ρ-

�υρα) πυ εσπάρα$ε Aγγλ στρα-τιώτη. «Π�ρ�υρας».

1849 19.2 Παρασημ��ρηση Σ-λωμύ. Xρυσύς Σταυρ�ς Σωτή-ρς, μα'ί με τν Xρ. Φιλητά καιτν Iω. Zαμπέλι.

11.4 Φεύγει για την ε$!ή (α-σ�αλώς στν Πέλεκα) για ν’ απ-�ύγει τα «σμπάρα» τυ Πάσ!α.

1850 Mε πρκήρυ$η τυ Aρμ-στύ, ρί'εται νές πρ�εδρς τηςΓερυσίας Δημήτρις Σλωμ�ς.

30.3 N. Λύντ'ης, Eπαρ!ς Zα-κύνθυ, διρισμ�ς απ� Γερυσία.

Aύγ�υστ�ς. Θάνατς Aγγελι-κής, κ�ρης Δημητρίυ. Πίημα«Eις τ θάνατ της ανεψιάς τυ».

1851 O Δημήτρις παρασημ-�ρείται με τ μεγαλ�σταυρ τυTάγματς των Aγίων Mι!αήλ καιΓεωργίυ.

25.1 Eπιστλή Δημητρίυ περίπαραιτήσεώς τυ απ� τ α$ίωματυ Πρέδρυ της Γερυσίας (δη-μσιεύεται μετά ένα !ρ�ν. Eί!εδε!θεί να μην κινπιηθεί μέ!ριτη διάλυση της Bυλής).

1853 Σε γράμματα (1852-53) α-να�έρει �τι αρρώστησε δύ �-ρές. Tν περιπιείται η ικγένειαKάντηλα.

5/17.1 Γίνεται δεκτ�ς ως «έται-ρς συνδρμητής» της Aναγνω-στικής Eταιρείας Kερκύρας (πρ�-ταση Σπυρ. Δανδ�λυ). ΠρακτικάΣυνδρ. 5/17 Iαν. 1853, υπγρα�ήπρέδρυ Aθανασίυ Πλίτη.

15.10 «Πίησις Σλωμύ ανέκ-δτς», Eυτέρπη, τμ. 7, �υλλ. 26(Aνθ�ς και Aυγύλα, O θάνατςτυ �σκύ).

1855 Στην Eυτέρπη, τμ. 8,�υλλ. 65, δημσιεύεται η μετά-�ραση τυ Mεταστασίυ (Σεσκληρ�τατη θάλασσα τρέ!ω), μεπαρατήρηση τυ «Eυθυ�ύλυ»πως τν άκυσε να τραγυδιέταιτη νύ!τα στην Aθήνα.

Oκτώ�ρι�ς Συνεισ�έρει 21 λί-ρες για τα θύματα της !λέραςκαι δίστηλα 100 σε άλλυς ενδε-είς.

1856 «Πιήματα διά�ρα» τυIυλίυ Tυπάλδυ (Zάκυνθς) α-�ιέρωση στ Σλωμ� και σημείω-ση γι’ αυτ�ν.

1857 1.2. Δημσίευση της «Φαρ-μακωμένης» στην Πανδώρα (τμ.7, αρ. 165).

8.2 O Δημήτρις έρ!εται στηZάκυνθ. Eί!ε εκλεγεί �υλευτήςτης 11ης Συν�δυ.

9/21.2 πεθαίνει Δινύσις Σ-λωμ�ς.

T 1859 πέθανε η μητέρα τυAγγελική Nίκλη και τ 1883 α-δελ��ς Δημήτρις Σλωμ�ς.

Σημείωση «Eπτά Hμερών»: T� �ρ�ν�λγι��ασί�εται στ� «Eπίμετρ�» π�υ συνδευετ�ν τρίτ� τμ� των «Aπάντων» π�υ επιμε-λήθηκε � Λίν�ς Π�λίτης και κυκλ��ρ�ύναπ τις εκδσεις «Iκαρ�ς».

H παραπάνω πρ�σωπ�γρα�ία τ�υ Δι�νύσι�υ Σ�λωμ�ύ καθ�ρισε τη μ�ρ�ή τ�υμέσα μας. Oλες �ι υπ�λ�ιπες απεικ�νίσεις είναι �ασισμένες σ’ αυτ� τ� έργ� α-γνώστ�υ, π�υ �ρίσκεται στ� M�υσεί� Σ�λωμ�ύ και Eπι�ανών Zακυνθίων.

7 imeres solomos

Documents