753TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013

* Bu bildiri Jeoloji Mühendisleri Odas adna düzenlenmiştir.

İZMİR ve ÇEVRESİNİN ENDÜSTRİYEL HAMMADDELERİ

Yrd. Doç. Dr. Nejat KUN 1.GİRİŞ Bu çalşmada İzmir il snrlar içinde üretilen Endüstriyel Hammaddeler ve bu hammaddelerin üretimine bölge jeolojisinin etkisi ele alnmştr. İzmir ilinde antik çağlardan beri üretilen hammaddeler önceleri çeşitli yaplarda daha sonralar ise endüstrinin ana hammaddesi olarak sanayide kullanlmaya başlamştr. Bu durum İzmir ilinin Yer alt kaynaklarnn zenginliğinin bir göstergesidir. 2. İZMİR İLİNİN JEOLOJİK YAPISI Yerbilimlerinde Hammadde, yerkabuğundan çkartlan, işlenerek veya işlenmeden sanayide ve yaşamda kullanlan doğal malzemelere verilen isimdir. Örneğin kireçtaşndan koparlan bir kaya parças doğrudan duvar yapmnda kullanldğ gibi değişik başka hammadde veya yapay malzemelerle karştrlarak ve stlarak çimento yapmnda kullanlabilir. Burada kullanlan kireçtaş bir hammaddedir. Ancak üretilen çimento mamul bir maddedir. İzmir ili hammadde yataklarn daha iyi anlatabilmemiz için, İzmir ilinin jeolojik yapsna da bir göz atmak gerekmektedir. İzmir ili, Bat Anadolu’da bulunan ve jeolojik olarak yaşlar, tektonik özellikler ve kayaçlar f arkl olan üç ayr kuşak üzerinde bulunmaktadr (şekil1).

Şekil 1: İzmir ili jeolojik kuşaklar. K.K.= Karaburun Kuşağ, M.M.= Menderes Masifi, İ.A.Z.= İzmir Ankara Zonu.

TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013754

* Bu bildiri Jeoloji Mühendisleri Odas adna düzenlenmiştir.

Bu kuşaklar; en batda genellikle yaşl karbonat kayaçlardan (Mesozoik) oluşan ve genç volkanik kayaçlar (Senozoik) ile örtülen Karaburun kuşağ, Güneyde yaşl (Paleozoik ve Mesozoik) metamorfik kayaçlardan oluşan Menderes Masifi ve Kuzeyde kumtaş-şeyl matriksi (Üst Kretase-Paleosen yaşl) içinde mega blok yapl değişik yaş ve litolojideki kayaçlardan oluşan ve yine genç volkanikler (Senozoik) ile örtülen İzmir-Ankara Zonu olarak tanmlanabilir. Bu zonlarda kayaçlar farkl olduklarndan endüstriyel hammaddeler de farkllklar gösterir. İzmir ilinin temel kayaçlarn oluşturan bu kuşaklar, daha sonra neojen yaşl tortul ve magmatik kayalarla (şekil 2) örtülmüşler ve günümüzdeki İzmir Jeolojisi ortaya çkmştr.

Şekil 2 : İzmir ili genç volkanik kayaçlar 2.1. Menderes Masifi Endüstriyel Hammaddeleri Menderes Masifinde metamorfik kayaçlar bulunmaktadr. Bunlar fillitler, şistler, gerçek mermerler ve gnayslardr. Bu kayalar İzmir ilinin güneyinde ve batsnda yaylm gösterirler. Buralarda Kurşun, Çinko, Antimuan, Civa, Titanyum (Rutil), Dolomitik mermer, Gerçek mermer, Kuvarsit ve kayrak taş (şekil 3) üretimleri yaplmaktadr. Gerçek mermerler; Torbal, Selçuk ve Tire yörelerinde mermer üretiminde kullanldğ gibi kireç ve mcr üretiminde de kullanlmaktadr.

755TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013

* Bu bildiri Jeoloji Mühendisleri Odas adna düzenlenmiştir.

Şekil 3: Bayndr kuzeyi Kayrak taş üretim bölgeleri 2.2. Karaburun Kuşağ Endüstriyel Hammaddeleri İzmir ilinin batsnda yer alan Karaburun yarmadas, jeolojik özellikleri nedeniyle araştrclar tarafndan, Bat Anadolu’da farkl bir kuşak olarak kabul edilmiştir. Yarmadann büyük bir ksm Mesozoik yaşl kireçtaşlaryla kapldr. Bu kireçtaşlarnda antik çağlarda açlmş ve işletilmiş antik mermer ocaklarna da sk olarak rastlanr(şekil 4).

Şekil 4: Karaburun’da antik bir ocakta, Agora’da kullanlmak için üretilmiş sütunlar

Karaburun kuşağnda günümüzde işletilen 8 adet mermer ocağ bulunmaktadr. Bu ocaklardan üretilen mermerler, Çeşme Bej, Yöntaş Bej, Akbej, Antik Bej, İzmir Gülü ve Ege Vişne isimleri ile mermer piyasasna sunulurlar. Bunlardan Ege Vişne breşik çakltaş, diğerleri ise kireçtaşdr.

TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013756

* Bu bildiri Jeoloji Mühendisleri Odas adna düzenlenmiştir.

Karaburun kuşağndaki kireçtaşlarnda özellikle Urla ve Alaçat yörelerinde mcr üretimi de yaplmaktadr. Ayrca volkanik kayaç olan Alaçat taş, son yllarda taş yaplarda kullanlan önemli dekoratif bir taş olmuştur. 2.3. İzmir-Ankara Zonu Endüstriyel Hammaddeleri İzmir İlinin batsndan başlayp kuzeyine doğru devam eden İzmir – Ankara Zonu, fliş ad verilen kumtaş - kiltaş (şeyl) ardalanmas ve yer yer serpantinitleri de içeren krntl kayalardan oluşan bir matriks içinde değişik yaşl blok tipi kayaçlar içerir. Bu kayaçlar çeşitli yaş ve litolojik özelliklere sahip kireçtaşlar, spilitik özellikte magmatik kayaçlar, derin deniz fasiyesine ait krmz çörtler ve blok olarak gözlenen ayrşmş çeşitli magmatik kayaçlar olarak söylenebilir. Gümüldür civarndan başlayan İzmir-Ankara Zonu, kayaçlar Seferihisar, Güzelbahçe, Gaziemir, Buca ve Bornova üzerinden kuzeye doğru devam ederler. İzmir-Ankara Zonu kayaçlarnn birçoğu endüstriyel hammadde olarak kullanlmaktadr. İzmir’de bulunan iki büyük Çimento fabrikas kalker ihtiyacn kireçtaş bloklarndan (şekil 5), kil ihtiyacn ise bu zonun matriksini oluşturan kumtaş-kiltaş ardalanmasndan karşlamaktadr (şekil 5). İzmir ve çevresindeki mcr üretimi de genelde bu zonda bulunan kireçtaş bloklarndan sağlanr. Yine bu zonda değişik kireçtaş bloklarnda ve serpantinitlerde Teos ateşi, Teos yeşili, İzmir füme ve Fantazya gibi mermer ocaklar açlmştr.

Şekil 5: Çimento fabrikalarnn kullandğ hammaddelerden, İzmir-Ankara Zonuna ait kayaçlardan kireçtaş ve fliş 2.4. Örtü Kayaçlarndaki Endüstriyel Hammaddeler İzmir ili jeolojisinin temel kayaçlarn oluşturan üç farkl kuşaktaki kayalar, Neojen yaşl volkanik ve tortul kayaçlar ile örtülmüşlerdir. En son olarak da Alüvyon, tüm birimleri örter. Özellikle Neojen yaşl volkanik kayaçlar İzmir ili için oldukça önemlidir. Son yllarda Türkiye’de önem kazanan Altn üretimi ve Altn Madenciliği ilk kez Bergama/Ovackta Andezitik volkanizma içindeki damarlarda bulunmuş ve günümüzde halen işletilmektedir. Ovacktan çok önceleri ise Karşyaka/Yamanlar Arapdere’de Altn oluşumlarna rastlanmştr. Cumaovas Efem Çukuru da Altn madenciliği açsndan önem kazanmştr. İzmir il snrlar içinde kalan Neojen yaşl genç volkanik kayaçlar Altn üretimi dşnda Aliağa’da dekoratif taş ve mcr üretiminde, Menemen/Buruncuk da Yund Rose adl mermer üretiminde de kullanlmaktadr (şekil 6). Bu tür üretimler Antik çağlardan bu yana devam etmektedir. Ayrca Bat Anadolu volkanikleri çok uzun yllardan beri perlit üretiminde de

757TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013

* Bu bildiri Jeoloji Mühendisleri Odas adna düzenlenmiştir.

kullanlmaktadr. Yine Bergama/Kozak yaylasnda gözlenen granit içinde de hem dekoratif taş üretimi hem de mermer üretimi yapan ocaklar mevcuttur.

Şekil 6: İzmir/Menemen Buruncuk’ta bulunan Yund Rose Andezit ocağ ve işletmesi 2.5. İzmir İli Agrega (Mcr, Krma taş) Üretimi Gerek İzmir ilinde gerekse Türkiye genelinde en önemli madencilik faaliyetlerinden biri, agrega üretimidir. Agrega; beton imalatnn, asfalt üretiminin ve dolgu malzemesi olarak kullanmn en önemli hammaddesidir. Sanayileşme, planl ve plansz kentleşme, konut ihtiyac, altyap çalşmalar ve ülkemiz depremselliği agrega madenciliğinin önemini ortaya koymaktadr. Dünya genelinde agrega üretimi % 58‘lik payla tüm maden üretimi içinde birinci sradadr. 2011 yl verilerine göre 92 milyar euroluk pazar değeri ile petrol, doğal gaz ve kömürden sonra dördüncü srada yer almaktadr. 2009 yl AGÜB’ün (Agrega Üreticileri Birliği) 1-2 Aralk tarihlerinde gerçekleştirdiği Ulusal Agrega (Beton-Asfalt) Çimento Hammaddeleri Madenciliği Sempozyumu verilerine göre Türkiye toplam agrega ihtiyac 300 milyon ton/yl civarndadr. THBB (Türkiye Hazr Beton Birliği) beton tüketim verileri doğrultusunda bu ihtiyacn günümüzde, yaklaşk 400 milyon ton/yl olduğu tahmin edilmektedir. Bu hesaplamada baz yeralt maden işletmelerinde söz konusu olan krma taşa dayal dolgu, baraj gövdesi inşaatlar ile deniz kylarndaki kaba krma taş miktarlar göz önüne alnmamştr. Agrega üretimi yaklaşk 1.5-2.0 milyar $ gibi küçümsenmeyecek bir piyasa değeri ve on binlerce kişiye doğrudan istihdam imkan ile giderek önem kazanan bir madencilik kolu haline gelmiştir. Türkiye agrega üretiminin

%36’sn Marmara Bölgesi, %13’ünü İç Anadolu Bölgesi, %13’ünü Akdeniz Bölgesi, %11’ini Karadeniz Bölgesi, %10’unun Ege Bölgesi, %12’sini ise diğer bölgeler tüketmektedir.

Türkiye’de agrega üretiminin %97’sini kireçtaşlar oluşturmaktadr. Sektör 5995 Sayl Kanun ile değişik 3213 Sayl Maden Kanunu’na tabidir. Son dönemde kanunda II(a) grubu madenler listesinde bulunan agrega ocaklarnn kstlanmas ve kontrolüne yönelik çalşmalar yoğunlaştğndan özellikle büyük şehirler çevresindeki ocaklarn çalştrlmasnda güçlükler yaşanmakta ve bu zorluklar da arz kstlamasna ve dolaysyla fiyat artşlarna sebep olmaktadr. (Örn: İstanbul-Cebeci ve Kocaeli’deki fiyat artşlar)

TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013758

* Bu bildiri Jeoloji Mühendisleri Odas adna düzenlenmiştir.

Türkiye genelinde agrega üretim maliyetleri 4-8 TL/ton arasnda değişmekledir. Buna göre agregann ocak baş satş fiyatlar ise 5-15 TL/ton arasndadr. İzmir Merkez bölgesinde 8 adet çalşan agrega ocağ bulunmaktadr (şekil 7). İzmir il merkezinin yllk agrega ihtiyacnn yaklaşk 15 milyon ton olduğu tahmin edilmektedir. Bu ihtiyacn yaklaşk %60’ hazr beton imalat ve kalan %40’ ise yol, asfalt ve dolgu işleri için kullanlmaktadr. Bu miktar parasal değer olarak hesaplanmaya çalşlrsa sadece İzmir il merkezi için 75-80 milyon TL lik bir rakam ortaya çkar. Bu miktar İzmir ili geneli için düşünürsek rakam 100 milyon TL yi aşar.

Şekil 7: İzmir merkez agrega ocaklar ve İzmir ilindeki CaCO3 l kayaçlarn yaylm. 3.SONUÇ Görüldüğü gibi İzmir ili ve çevresi endüstriyel hammaddeler bakmndan oldukça çeşitlilik göstermektedir. İl snrlar içinde demirden kömüre, altndan mermere, dekoratif taştan kayrak taşlara kadar onlarca çeşit maden ve endüstriyel hammadde bulunmaktadr. İzmir ilinin enerji potansiyeli de ayrca incelenmelidir. RES santrallerinin says gün geçtikçe artmaktadr. İzmir İlinin Jeotermal potansiyeli de göz ard edilemez. KAYNAKLAR

Kun, Nejat ., Tozoğlu, Yldz., 1999, Kuvars, Kuvarsit ve Kuvars Kumunun Endüstride Kullanm. İzmir Mermer Dergisi. Yl .4 , S.21 , s. 124 – 126.

Kun, Nejat., Hacmustafaoğlu, Ramazan., 1999, Karaburun yarmadas Mermerleri., Mermer Dergisi Yl 4, say, 22 ., s. 127 - 135.

Kun, Nejat., Güngör, Talip., Erdoğan, Burhan.,1999, Menderes Masifindeki Mermer Yataklarnn Stratigrafik Konumlar ve Özellikleri. BAKSEM-99 Bildiriler Kitab s.46 - 53

Kun, Nejat., Karadeniz, Emel., Kuleli, Esin.A., 2000,Agora’da Kullanlan Doğal Taşlar. Mermer Dergisi Yl 6, say, 24 ., s. 122 - 128.

Kun, Nejat., Bacakoğlu, Ferah., 2001, Teos Yeşil mermerinin jeolojik konumu ve özellikleri. Türkiye III. Mermer Sempozyumu , 3-5 Mays 2001, Afyon, 1-7.

Türkmen F., Kun, N., 2001, İzmir ili volkanitlerinin doğal taş sektöründeki yeri. Türkiye III. Mermer Sempozyumu , 3-5 Mays 2001, Afyon, 9-15.

Kun, Nejat., Söylemez,Ceren,A., 2003, İzmir İli altyapsnda Kullanlan Doğal taşlar. Mermer Dergisi Yl 8, say, 34 ., s. 22 – 27

Kun Nejat, Kun Mete., 2008, Açk Ocaklarda Rekültivasyon. Mermer Dergisi, say, 58 ., s. 118 – 124.

Türkiye Hazr Beton Birliği (THBB) http://www.thbb.org/

Agrega Üreticileri Birliği (AGÜB) http://www.agub.org.tr/