1008 06 04 02 05

CYAN MAGENTA YELLOW BLACK1008 06 04 02 05

1008 06 04 02 05C+M C+Y M+Y

9 788378 500902

Kraków 2012

Helena Ostrowicka

Urządzanie młodzieżyStudium analityczno-krytyczne

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 3 12.12.2012 11:57

© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków

Recenzent:prof. zw. dr hab. Zbyszko Melosik

Redakcja wydawnicza:Aleksandra Bylica

Opracowanie typografi czne:Katarzyna Kerschner

Projekt okładki:Anna M. Damasiewicz

Fotografi a wykorzystana na okładce:© lendy | Shutterstock.com

Praca naukowa sfi nansowana ze środków na naukę w latach – jako projekt badawczy własny nr N

ISBN ----

Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”- Kraków, ul. Turniejowa /

tel./fax: () , , www.impulsofi cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.pl

Wydanie I, Kraków

00_Wprowadzenie.indd 4 14.12.2012 10:50

Kraków 2012

Helena Ostrowicka

Urządzanie młodzieżyStudium analityczno-krytyczne

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 3 12.12.2012 11:57

© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków

Recenzent:prof. zw. dr hab. Zbyszko Melosik

Redakcja wydawnicza:Aleksandra Bylica

Opracowanie typografi czne:Katarzyna Kerschner

Projekt okładki:Anna M. Damasiewicz

Fotografi a wykorzystana na okładce:© lendy | Shutterstock.com

Praca naukowa sfi nansowana ze środków na naukę w latach – jako projekt badawczy własny nr N

ISBN ----

Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”- Kraków, ul. Turniejowa /

tel./fax: () , , www.impulsofi cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.pl

Wydanie I, Kraków

00_Wprowadzenie.indd 4 14.12.2012 10:50

Spis treści

Wprowadzenie ...............................................................................................

. W stronę foucaultowskiej analityki rządzenia ............................................ .. Pedagogika analityczno-krytyczna ...................................................... .. Urządzanie jako kategoria dla pedagogiki ........................................... .. Myślenie ponad metodami ..................................................................

. Problematyzacja dyskursów naukowych o młodzieży ................................ .. Naturalizacja ...................................................................................... .. Socjologizacja ...................................................................................... .. Historyzacja ........................................................................................

. Badania młodzieży w perspektywie krytycznej .......................................... .. Studia nad młodzieżą – rekonstrukcja debaty ..................................... .. Młodzież jako obiekt badań pedagogicznych ......................................

. Temporalizacja doświadczenia ................................................................... .. Zmiana poprzez czas ........................................................................... .. Poza „swoim czasem”. Przypadek „nastoletnich ciąż” ..........................

. Dyskurs ryzyka a „problem” młodzieży ..................................................... .. Wiedza o ryzyku w dyskursie medialnym o młodzieży ....................... .. Młodość jako czynnik ryzyka ............................................................. .. Zagrożona młodzież ...........................................................................

. Reżimy redukcji niepewności .................................................................... .. Reżim ekspertyzy ................................................................................ .. Reżim prewencji ................................................................................. .. Reżim przedsiębiorczości ....................................................................

Zakończenie – urządzanie młodzieży .............................................................

Bibliografi a .....................................................................................................

Spis tabel ........................................................................................................

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 5 12.12.2012 11:57 Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 6 12.12.2012 11:57

Spis treści

Wprowadzenie ...............................................................................................

. W stronę foucaultowskiej analityki rządzenia ............................................ .. Pedagogika analityczno-krytyczna ...................................................... .. Urządzanie jako kategoria dla pedagogiki ........................................... .. Myślenie ponad metodami ..................................................................

. Problematyzacja dyskursów naukowych o młodzieży ................................ .. Naturalizacja ...................................................................................... .. Socjologizacja ...................................................................................... .. Historyzacja ........................................................................................

. Badania młodzieży w perspektywie krytycznej .......................................... .. Studia nad młodzieżą – rekonstrukcja debaty ..................................... .. Młodzież jako obiekt badań pedagogicznych ......................................

. Temporalizacja doświadczenia ................................................................... .. Zmiana poprzez czas ........................................................................... .. Poza „swoim czasem”. Przypadek „nastoletnich ciąż” ..........................

. Dyskurs ryzyka a „problem” młodzieży ..................................................... .. Wiedza o ryzyku w dyskursie medialnym o młodzieży ....................... .. Młodość jako czynnik ryzyka ............................................................. .. Zagrożona młodzież ...........................................................................

. Reżimy redukcji niepewności .................................................................... .. Reżim ekspertyzy ................................................................................ .. Reżim prewencji ................................................................................. .. Reżim przedsiębiorczości ....................................................................

Zakończenie – urządzanie młodzieży .............................................................

Bibliografi a .....................................................................................................

Spis tabel ........................................................................................................

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 5 12.12.2012 11:57 Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 6 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie

Trzeba raczej zbadać, jak pewne formy racjonalności wpi-sują się w dane praktyki czy systemy praktyk oraz jaką rolę w ich ramach odgrywają, ponieważ prawdą jest, że nie istnieją „prak-tyki” bez pewnego porządku racjonalności [podkr. – H.O.].

Przy całym bogactwie rozpraw naukowych, które czynią młodzież obiektem swoich badań, można wskazać ich przynajmniej jedną cechę wspólną. Mam na myśli przyjmowane w głównym, dominującym nurcie założenie o naturalności ka-tegoryzacji opartej na wieku, a co za tym idzie – „naturalności” opisów, wyjaśnień i interpretacji sytuacji, zachowań, zdarzeń w czytelnych kategoriach stratyfi kacji kalendarza. Owa oczywistość czy intuicyjność jest defi nicyjna dla zdroworozsądko-wego (potocznego) oswajania świata. Pozwala człowiekowi przewidywać, wyjaśniać i rozumieć własne oraz cudze zachowania. Na mocy oczywistości w zakres tej wie-dzy włączone zostają przesądy, stereotypy i mity. Wiedza potoczna o młodzieży nie tylko pochodzi z osobistych doświadczeń (bo przecież każdy z nas był kiedyś młody, więc „wie”, co to znaczy „być młodym” i jakie z młodością wiązane są obawy, nie-pokoje, zagrożenia), lecz także stanowi nieodłączny element zbiorowej świadomości i wiedzy przekazywanej społecznie w przysłowiach i związkach frazeologicznych. Nie bez racji Aleksander Nalaskowski zauważa pewną stałą cechę dyskursu o mło-dzieży. Jego zdaniem, niezależnie od typu tekstu, o młodzieży wypowiadamy się w retoryce oceny. Przykłady pejoratywnie nacechowanych sformułowań odnoszą-cych się do takich określeń, jak „młody”, „młodociany”, „młodzieńczy”, czy wresz-cie samej kategorii „młodzież”, przedstawiono w tabeli .

M. Foucault, Questions of method [w:] G. Burchell, C. Gordon, P. Miller (red.), Th e Foucault effect: Studies in governmentality, Hampstead , cyt. za: T. Lemke, Foucault, rządomyślność, krytyka, „Recykling Idei” , nr .

Posługuję się wprowadzonym w kontekście anglosaskim rozróżnieniem badań młodzieży na nurt główny, dominujący, oraz nurty poststrukturalny i krytyczny (por. A. Best, Representing youth: Methodological issues in critical youth studies, University Press, New York ).

T. Maruszewski, Wiedza potoczna jako reprezentacja rzeczywistości [w:] T. Maruszewski (red.), Filozofi a – poznanie – psychologia, „Poznańskie Studia z Filozofi i i Nauki” , z. .

A. Nalaskowski, Czy pedagogika ułatwia zrozumienie młodzieży?, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” , numer specjalny: Teraźniejszość młodego pokolenia, s. –.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 7 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie8

Tabela 1. Retoryka oceny młodości i młodzieży

Tekst Sens

„młodzież jest ambitna”Nie wszystko w młodzieży jest złe, bo potrafi być ambitna, chociaż nie zawsze te ambicje idą w dobrym kierunku – w gruncie rzeczy powinna być taktyczna, a nie „ambitna”.

„młodociany pracownik” Kłopotliwy – niewiele potrafi i wymaga opieki.„młodzi-gniewni” Życie ich nauczy, że pokorne cielę dwie matki ssie.

„młodzież wobec wartości”Dorośli oczywiście noszą wartości w sobie, oni je mają; młodzież się z nimi konfrontuje, do nich przymierza; musimy się bacznie przyglądać, czy aby wybierze te najlepsze.

„młodzieńczy zapał” Nieprzemyślany i nieuzasadniony entuzjazm, nieco patologiczny.

„Młodzi Demokracji”Dopiero dorastają do demokracji, jeszcze się wiele muszą uczyć od „starych demokratów”, ale jak będą grzeczni, to damy im awansować.

Źródło: A. Nalaskowski, Czy pedagogika ułatwia zrozumienie..., op. cit., s. 55.

Związki frazeologiczne typu: „młodzieńczy zapał” czy „młodzieńczy brak wyobraźni” wyrażają protekcjonalną postawę dorosłych wobec młodzieży, która przecież zachowuje się nieodpowiedzialnie i niedojrzale. Również funkcjonujące w języku potocznym odpowiedniki francuskich i angielskich terminów adolescent, adolescence, czyli „podrostek”, „podlotek”, „niedorostek” czy „młodociany” nasyco-ne są lekceważącym i pobłażliwym tonem.

Te i inne spostrzeżenia, analizy oraz badania wskazujące na adultcentryczność dyskursu potocznego przyczyniły się do tego, że zainteresowałam się problematyką wiedzy o młodzieży. Wiedza ta, rozumiana jako kompilacja wiedzy-władzy, kształ-tuje warunki życia i realność współczesnego człowieka.

Źródła motywacji

Chociaż od wielu lat przedmiotem mojego zainteresowania są problemy polityki młodzieżowej oraz konstrukcje idei młodości i młodzieży w dyskursach różnego pochodzenia, moje podejście do tej tematyki w niniejszej książce zostało ukształtowane przez zetknięcie się z myślą Michela Foucaulta. Spotkanie z pracami Foucaulta, w których francuski fi lozof śledzi historie form racjonalności, obejmu-jące sposoby naszego myślenia i działania w teraźniejszości, inspiruje do stawiania pytań o „warunki możliwości” pojawienia się konkretnych technik i strategii poli-tyk młodzieżowych.

H. Ostrowicka-Miszewska, „Jak porcelana rzucona o beton...” – dyskursy o młodzieży, polityce i po-lityce młodzieży, Impuls, Kraków .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 8 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie

Trzeba raczej zbadać, jak pewne formy racjonalności wpi-sują się w dane praktyki czy systemy praktyk oraz jaką rolę w ich ramach odgrywają, ponieważ prawdą jest, że nie istnieją „prak-tyki” bez pewnego porządku racjonalności [podkr. – H.O.].

Przy całym bogactwie rozpraw naukowych, które czynią młodzież obiektem swoich badań, można wskazać ich przynajmniej jedną cechę wspólną. Mam na myśli przyjmowane w głównym, dominującym nurcie założenie o naturalności ka-tegoryzacji opartej na wieku, a co za tym idzie – „naturalności” opisów, wyjaśnień i interpretacji sytuacji, zachowań, zdarzeń w czytelnych kategoriach stratyfi kacji kalendarza. Owa oczywistość czy intuicyjność jest defi nicyjna dla zdroworozsądko-wego (potocznego) oswajania świata. Pozwala człowiekowi przewidywać, wyjaśniać i rozumieć własne oraz cudze zachowania. Na mocy oczywistości w zakres tej wie-dzy włączone zostają przesądy, stereotypy i mity. Wiedza potoczna o młodzieży nie tylko pochodzi z osobistych doświadczeń (bo przecież każdy z nas był kiedyś młody, więc „wie”, co to znaczy „być młodym” i jakie z młodością wiązane są obawy, nie-pokoje, zagrożenia), lecz także stanowi nieodłączny element zbiorowej świadomości i wiedzy przekazywanej społecznie w przysłowiach i związkach frazeologicznych. Nie bez racji Aleksander Nalaskowski zauważa pewną stałą cechę dyskursu o mło-dzieży. Jego zdaniem, niezależnie od typu tekstu, o młodzieży wypowiadamy się w retoryce oceny. Przykłady pejoratywnie nacechowanych sformułowań odnoszą-cych się do takich określeń, jak „młody”, „młodociany”, „młodzieńczy”, czy wresz-cie samej kategorii „młodzież”, przedstawiono w tabeli .

M. Foucault, Questions of method [w:] G. Burchell, C. Gordon, P. Miller (red.), Th e Foucault effect: Studies in governmentality, Hampstead , cyt. za: T. Lemke, Foucault, rządomyślność, krytyka, „Recykling Idei” , nr .

Posługuję się wprowadzonym w kontekście anglosaskim rozróżnieniem badań młodzieży na nurt główny, dominujący, oraz nurty poststrukturalny i krytyczny (por. A. Best, Representing youth: Methodological issues in critical youth studies, University Press, New York ).

T. Maruszewski, Wiedza potoczna jako reprezentacja rzeczywistości [w:] T. Maruszewski (red.), Filozofi a – poznanie – psychologia, „Poznańskie Studia z Filozofi i i Nauki” , z. .

A. Nalaskowski, Czy pedagogika ułatwia zrozumienie młodzieży?, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” , numer specjalny: Teraźniejszość młodego pokolenia, s. –.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 7 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie8

Tabela 1. Retoryka oceny młodości i młodzieży

Tekst Sens

„młodzież jest ambitna”Nie wszystko w młodzieży jest złe, bo potrafi być ambitna, chociaż nie zawsze te ambicje idą w dobrym kierunku – w gruncie rzeczy powinna być taktyczna, a nie „ambitna”.

„młodociany pracownik” Kłopotliwy – niewiele potrafi i wymaga opieki.„młodzi-gniewni” Życie ich nauczy, że pokorne cielę dwie matki ssie.

„młodzież wobec wartości”Dorośli oczywiście noszą wartości w sobie, oni je mają; młodzież się z nimi konfrontuje, do nich przymierza; musimy się bacznie przyglądać, czy aby wybierze te najlepsze.

„młodzieńczy zapał” Nieprzemyślany i nieuzasadniony entuzjazm, nieco patologiczny.

„Młodzi Demokracji”Dopiero dorastają do demokracji, jeszcze się wiele muszą uczyć od „starych demokratów”, ale jak będą grzeczni, to damy im awansować.

Źródło: A. Nalaskowski, Czy pedagogika ułatwia zrozumienie..., op. cit., s. 55.

Związki frazeologiczne typu: „młodzieńczy zapał” czy „młodzieńczy brak wyobraźni” wyrażają protekcjonalną postawę dorosłych wobec młodzieży, która przecież zachowuje się nieodpowiedzialnie i niedojrzale. Również funkcjonujące w języku potocznym odpowiedniki francuskich i angielskich terminów adolescent, adolescence, czyli „podrostek”, „podlotek”, „niedorostek” czy „młodociany” nasyco-ne są lekceważącym i pobłażliwym tonem.

Te i inne spostrzeżenia, analizy oraz badania wskazujące na adultcentryczność dyskursu potocznego przyczyniły się do tego, że zainteresowałam się problematyką wiedzy o młodzieży. Wiedza ta, rozumiana jako kompilacja wiedzy-władzy, kształ-tuje warunki życia i realność współczesnego człowieka.

Źródła motywacji

Chociaż od wielu lat przedmiotem mojego zainteresowania są problemy polityki młodzieżowej oraz konstrukcje idei młodości i młodzieży w dyskursach różnego pochodzenia, moje podejście do tej tematyki w niniejszej książce zostało ukształtowane przez zetknięcie się z myślą Michela Foucaulta. Spotkanie z pracami Foucaulta, w których francuski fi lozof śledzi historie form racjonalności, obejmu-jące sposoby naszego myślenia i działania w teraźniejszości, inspiruje do stawiania pytań o „warunki możliwości” pojawienia się konkretnych technik i strategii poli-tyk młodzieżowych.

H. Ostrowicka-Miszewska, „Jak porcelana rzucona o beton...” – dyskursy o młodzieży, polityce i po-lityce młodzieży, Impuls, Kraków .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 8 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie 9

Podczas wcześniejszych badań, w których skoncentrowałam się na młodzieży zaangażowanej w działalność polityczną, dzięki wielogodzinnym rozmowom (wy-wiadom narracyjnym) z liderami organizacji młodzieżowych uświadomiłam sobie, jak iluzoryczne są ich autonomia i poczucie sprawstwa, a realna pozycja na scenie politycznej zdeterminowana przez sieci relacji władzy wpisane w hierarchię opartą na kategoryzacji według grup wiekowych. Narracje młodzieży na temat wchodzenia do polityki odsłaniały naturalność i oczywistość owych adultcentrycznych obrazów rzeczywistości społeczno-politycznej, formalnego i nieformalnego statusu oraz po-zycji w strukturach politycznych i podziału władzy. Drugim, równie istotnym dla mnie impulsem do podjęcia problematyki dyskursywizacji kwestii młodości była wzmożona publiczna dyskusja na temat młodzieży w związku z samobójstwem Ani (przedstawianej w debacie jako -letnia uczennica II klasy Gimnazjum nr w Gdańsku) oraz reakcje na to wydarzenie Ministerstwa Edukacji Narodowej. W konsekwencji gdańskiego incydentu, „kwestia” młodzieży stała się głównym te-matem dyskusji akademickich, rządowych i prowadzonych w mediach. W każdym z tych kontekstów dorośli eksperci, tacy jak psycholodzy, pedagodzy, nauczyciele, policjanci, dziennikarze i parlamentarzyści, wypowiadali się o młodych ludziach jako o „problemie”. Pod rządami ministra edukacji Romana Giertycha, od maja roku, nastąpiła wzmożona produkcja prawnych i społecznych regulacji doty-czących młodzieży. Młodzież jest dzisiaj obiektem polityki państwowej, popular-nym tematem medialnym oraz „przedmiotem” badań wielu dyscyplin naukowych. Do podjęcia tematu dyskursywizacji młodzieży skłania zatem to, że nieustannie rosnąca liczba raportów z badań młodzieży oraz projektów politycznych skierowa-nych do młodych ludzi nie przyczynia się do głębszego zrozumienia młodych ludzi i poprawy relacji międzypokoleniowych.

Mój sposób myślenia, obok wyraźnych inspiracji myślą foucaultowską, został ukształtowany pod wpływem pracy Nikolasa Rose’a Governing the soul: Th e shaping of the private self . Badania Rose’a pokazują i uświadamiają, że wiedza psycholo-giczna i inne dyscypliny „psy-” odgrywają kluczową rolę w konstruowaniu „sterow-nych podmiotów”, umożliwiając kierowanie ludźmi w sposób zgodny z liberalnymi ideami wolności i autonomii jednostek oraz z zasadami demokracji i uzasadnionej interwencji politycznej. Na przykładzie wybranych praktyk, takich jak zarządzanie siłami militarnymi i ludnością cywilną w czasie wojny, sterowanie fabryką i ży-ciem gospodarczym, pojmowanie i ingerowanie w rozwój dziecka i relacje rodzinne oraz pojawienie się psychoterapii, Rose pokazuje połączenie złożonych aparatów i technik kształtowania ludzkich zachowań z określonymi sposobami pojmowania istot ludzkich. Jak zauważa, większość krytycznych opracowań na temat nauk społecznych przedstawia je jako ideologicznie uwarunkowane, kształtowane przez

Ibidem. N. Rose, Governing the soul: Th e shaping of the private self, Routledge, London – New York . Ibidem.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 9 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie10

interesy polityczne, a w rzeczywistości służące maskowaniu manipulacji dla celów określonego porządku społecznego lub korzyści prywatnej. W związku z tym, prace te kwestionują roszczenia nauk społecznych do prawdy. Sposób krytyki zapropo-nowany przez Foucaulta i przyjęty przez Rose’a odrzuca myślenie w kategoriach zewnętrznych kryteriów prawdy czy fałszu i skupia uwagę na produktywnej roli nauki, która obok innych praktyk społecznych czyni możliwymi i sama realizuje określone „reżimy” prawdy i podmiotowości. Interesuje mnie rekonstrukcja pojęć, założeń, twierdzeń i wyjaśnień, które pozwalają na przyjęcie pewnych tez na temat młodzieży jako prawdziwych i możliwych w określonym miejscu i czasie historycz-nym. W niniejszej publikacji zasadniczym celem uczyniłam rekonstrukcję i krytykę dyskursów o młodzieży (w ramach pewnego historycznie określonego „pola dyskur-sywnego”) i ostatecznie identyfi kację relacji wiedzy – władzy, w której znajduje oparcie i legitymizację praktyka sprawowania władzy nad współczesną młodzieżą.

Ostatecznie książka ta pomyślana jest jako narracja na temat urządzania młodzieży w Polsce. Zwracam się w stronę stworzonej przez Foucaulta jednej z najbardziej inspirującej poznawczo we współczesnych naukach społecznych kon-cepcji urządzania. Francuskie gouvernementalité zostało stworzone na określenie dziedziny racjonalności rządzenia. Przedwczesna śmierć francuskiego fi lozofa unie-możliwiła mu pełne rozwinięcie i eksplikację swojego projektu teoretycznego; jego koncepcja urządzania doczekała się jednak licznych kontynuatorów. W polskiej recepcji myśli Foucaulta przyjęło się tłumaczenie francuskiego terminu gouverne-mentalité jako „rządomyślność”, pochodzące z interpretacji tego terminu jako neo-logizmu zawierającego dwa słowa: gouvernement („rząd, rządzenie”) oraz mentalité („umysłowość”). W moich wcześniejszych pracach, związanych z problematyką gouvernementalité, korzystałam z przekładu wykładów Foucaulta pt. Filozofi a, hi-storia, polityka, w których była mowa o „rządomyślności”. Tutaj jednak, zgodnie z sugestią francuskiego wydawcy i Michała Herera, autora polskiego przekładu wy-kładów Foucaulta w Collége de France w latach –, będę się posługiwać terminem „urządzanie” na określenie Foucaultowskiego gouvernementalité .

Termin gouvernementalité został przetłumaczony przez Damiana Leszczyńskiego i Lotara Ra-sińskiego zgodnie z interpretacją niektórych niemieckich badaczy myśli Foucaulta (np. przez Th omasa Lemkego) jako neologizm „rządomyślność”, zawierający dwa słowa: gouvernement („rząd, rządzenie”) oraz mentalité („umysłowość”).

H. Ostrowicka, Horyzont oczekiwań – z recepcji myśli Michela Foucaulta w badaniach pedagogicznych, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” , nr ; H. Ostrowicka, Paradoks obywatelstwa młodzie-ży w perspektywie koncepcji rządomyślności Michela Foucaulta [w:] T. Hejnicka-Bezwińska (red.), Pedagogika ogólna. Dyskursy o statusie naukowym i dydaktycznym, Wyd. UKW, Bydgoszcz .

Mowa o publikacji: M. Foucault, Bezpieczeństwo, terytorium, populacja, WN PWN, Warszawa . O różnych wątpliwościach związanych z tym przekładem pisze Marek Czyżewski w tekście:

Polskie przekłady literatury humanistycznej i „społeczeństwo wiedzy”, „Przegląd Socjologii Jakoś-ciowej” , t. , nr , s. –.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 10 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie 9

Podczas wcześniejszych badań, w których skoncentrowałam się na młodzieży zaangażowanej w działalność polityczną, dzięki wielogodzinnym rozmowom (wy-wiadom narracyjnym) z liderami organizacji młodzieżowych uświadomiłam sobie, jak iluzoryczne są ich autonomia i poczucie sprawstwa, a realna pozycja na scenie politycznej zdeterminowana przez sieci relacji władzy wpisane w hierarchię opartą na kategoryzacji według grup wiekowych. Narracje młodzieży na temat wchodzenia do polityki odsłaniały naturalność i oczywistość owych adultcentrycznych obrazów rzeczywistości społeczno-politycznej, formalnego i nieformalnego statusu oraz po-zycji w strukturach politycznych i podziału władzy. Drugim, równie istotnym dla mnie impulsem do podjęcia problematyki dyskursywizacji kwestii młodości była wzmożona publiczna dyskusja na temat młodzieży w związku z samobójstwem Ani (przedstawianej w debacie jako -letnia uczennica II klasy Gimnazjum nr w Gdańsku) oraz reakcje na to wydarzenie Ministerstwa Edukacji Narodowej. W konsekwencji gdańskiego incydentu, „kwestia” młodzieży stała się głównym te-matem dyskusji akademickich, rządowych i prowadzonych w mediach. W każdym z tych kontekstów dorośli eksperci, tacy jak psycholodzy, pedagodzy, nauczyciele, policjanci, dziennikarze i parlamentarzyści, wypowiadali się o młodych ludziach jako o „problemie”. Pod rządami ministra edukacji Romana Giertycha, od maja roku, nastąpiła wzmożona produkcja prawnych i społecznych regulacji doty-czących młodzieży. Młodzież jest dzisiaj obiektem polityki państwowej, popular-nym tematem medialnym oraz „przedmiotem” badań wielu dyscyplin naukowych. Do podjęcia tematu dyskursywizacji młodzieży skłania zatem to, że nieustannie rosnąca liczba raportów z badań młodzieży oraz projektów politycznych skierowa-nych do młodych ludzi nie przyczynia się do głębszego zrozumienia młodych ludzi i poprawy relacji międzypokoleniowych.

Mój sposób myślenia, obok wyraźnych inspiracji myślą foucaultowską, został ukształtowany pod wpływem pracy Nikolasa Rose’a Governing the soul: Th e shaping of the private self . Badania Rose’a pokazują i uświadamiają, że wiedza psycholo-giczna i inne dyscypliny „psy-” odgrywają kluczową rolę w konstruowaniu „sterow-nych podmiotów”, umożliwiając kierowanie ludźmi w sposób zgodny z liberalnymi ideami wolności i autonomii jednostek oraz z zasadami demokracji i uzasadnionej interwencji politycznej. Na przykładzie wybranych praktyk, takich jak zarządzanie siłami militarnymi i ludnością cywilną w czasie wojny, sterowanie fabryką i ży-ciem gospodarczym, pojmowanie i ingerowanie w rozwój dziecka i relacje rodzinne oraz pojawienie się psychoterapii, Rose pokazuje połączenie złożonych aparatów i technik kształtowania ludzkich zachowań z określonymi sposobami pojmowania istot ludzkich. Jak zauważa, większość krytycznych opracowań na temat nauk społecznych przedstawia je jako ideologicznie uwarunkowane, kształtowane przez

Ibidem. N. Rose, Governing the soul: Th e shaping of the private self, Routledge, London – New York . Ibidem.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 9 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie10

interesy polityczne, a w rzeczywistości służące maskowaniu manipulacji dla celów określonego porządku społecznego lub korzyści prywatnej. W związku z tym, prace te kwestionują roszczenia nauk społecznych do prawdy. Sposób krytyki zapropo-nowany przez Foucaulta i przyjęty przez Rose’a odrzuca myślenie w kategoriach zewnętrznych kryteriów prawdy czy fałszu i skupia uwagę na produktywnej roli nauki, która obok innych praktyk społecznych czyni możliwymi i sama realizuje określone „reżimy” prawdy i podmiotowości. Interesuje mnie rekonstrukcja pojęć, założeń, twierdzeń i wyjaśnień, które pozwalają na przyjęcie pewnych tez na temat młodzieży jako prawdziwych i możliwych w określonym miejscu i czasie historycz-nym. W niniejszej publikacji zasadniczym celem uczyniłam rekonstrukcję i krytykę dyskursów o młodzieży (w ramach pewnego historycznie określonego „pola dyskur-sywnego”) i ostatecznie identyfi kację relacji wiedzy – władzy, w której znajduje oparcie i legitymizację praktyka sprawowania władzy nad współczesną młodzieżą.

Ostatecznie książka ta pomyślana jest jako narracja na temat urządzania młodzieży w Polsce. Zwracam się w stronę stworzonej przez Foucaulta jednej z najbardziej inspirującej poznawczo we współczesnych naukach społecznych kon-cepcji urządzania. Francuskie gouvernementalité zostało stworzone na określenie dziedziny racjonalności rządzenia. Przedwczesna śmierć francuskiego fi lozofa unie-możliwiła mu pełne rozwinięcie i eksplikację swojego projektu teoretycznego; jego koncepcja urządzania doczekała się jednak licznych kontynuatorów. W polskiej recepcji myśli Foucaulta przyjęło się tłumaczenie francuskiego terminu gouverne-mentalité jako „rządomyślność”, pochodzące z interpretacji tego terminu jako neo-logizmu zawierającego dwa słowa: gouvernement („rząd, rządzenie”) oraz mentalité („umysłowość”). W moich wcześniejszych pracach, związanych z problematyką gouvernementalité, korzystałam z przekładu wykładów Foucaulta pt. Filozofi a, hi-storia, polityka, w których była mowa o „rządomyślności”. Tutaj jednak, zgodnie z sugestią francuskiego wydawcy i Michała Herera, autora polskiego przekładu wy-kładów Foucaulta w Collége de France w latach –, będę się posługiwać terminem „urządzanie” na określenie Foucaultowskiego gouvernementalité .

Termin gouvernementalité został przetłumaczony przez Damiana Leszczyńskiego i Lotara Ra-sińskiego zgodnie z interpretacją niektórych niemieckich badaczy myśli Foucaulta (np. przez Th omasa Lemkego) jako neologizm „rządomyślność”, zawierający dwa słowa: gouvernement („rząd, rządzenie”) oraz mentalité („umysłowość”).

H. Ostrowicka, Horyzont oczekiwań – z recepcji myśli Michela Foucaulta w badaniach pedagogicznych, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” , nr ; H. Ostrowicka, Paradoks obywatelstwa młodzie-ży w perspektywie koncepcji rządomyślności Michela Foucaulta [w:] T. Hejnicka-Bezwińska (red.), Pedagogika ogólna. Dyskursy o statusie naukowym i dydaktycznym, Wyd. UKW, Bydgoszcz .

Mowa o publikacji: M. Foucault, Bezpieczeństwo, terytorium, populacja, WN PWN, Warszawa . O różnych wątpliwościach związanych z tym przekładem pisze Marek Czyżewski w tekście:

Polskie przekłady literatury humanistycznej i „społeczeństwo wiedzy”, „Przegląd Socjologii Jakoś-ciowej” , t. , nr , s. –.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 10 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie 11

Koncepcja urządzania jest już owocnie zaadaptowana i rozwijana w obszarze angloamerykańskim, a w Europie kontynentalnej – głównie w Niemczech – za sprawą licznych prac Th omasa Lemkego, z których na szczególną uwagę zasługuje dzieło Eine Kritik der politischen Vernunft. Foucaults Analyse der modernen Gouver-nementalität oraz wydana ostatnio w języku polskim tegoż autora Biopolityka. Wzrost liczby badań opartych na idei urządzania w Europie kontynentalnej wią-że się z procesami określanymi jako governmentalisation of Europe i odpowiedzią państw członkowskich Unii Europejskiej na mechanizmy euro-governmentality. W badaniach nad edukacją w krajach zachodnich nurt ten jest rozwijany w całej se-rii studiów, których w tym miejscu nie sposób wyliczyć, m.in. w pracach Stephena Balla, Jamesa Marshalla, Marka Olssena, Michaela Petersa, Jana Masscheleina oraz Maartena Simonsa. Choć wymienieni wyżej badacze podejmują zróżnicowaną problematykę, łączy ich zainteresowanie „genealogią teraźniejszości” w owocnych próbach zrozumienia, w jaki sposób i na jakich warunkach pojawiły się szczególne formy współczesnych polityk i praktyk edukacyjnych.

Przedmiot

Przedmiotem refl eksji i analiz prezentowanych w niniejszej książce jest urzą-dzanie młodzieży. Przedstawiane studium analityczno-krytyczne rzuca krytyczne spojrzenie na racjonalności, założenia i technologie urządzania młodzieży, w tym na przyjmowanie „młodości” i „młodzieży” jako pewnych oczywistości. Racjonalności

T. Lemke, Eine Kritik der politischen Vernunft. Foucaults Analyse der modernen Gouvernementa-lität, Argument, Hamburg .

T. Lemke, Biopolityka, Sic!, Warszawa . O. Fimyar, Using governmentality as a conceptual tool in education policy research, „Educate~”

, numer specjalny. Zob. m.in.: S.J. Ball, Education reform: A critical and post-structural approach, Open University

Press, Buckingham ; J. Masschelein, Experience and the limits of governmentality, „Educa-tional Philosophy and Th eory” , ; J.D. Marshall, Foucault and neo-liberalism: Biopower and busno-power, „Philosophy of Education Yearbook” , http://www.ed.uiuc.edu/EPS/PESYearbook/_docs/marshall.html, data dostępu: ..; J.D. Marshall, Michel Foucault: Personal autonomy and education, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht ; M. Olssen, Michel Foucault: Materialism and education, Bergin & Garvey, Westport CT – London ; M.A. Peters, Foucault and governmentality: Understanding the neoliberal paradigm of education Policy, „Th e School Field” , –; M.A. Peters, Education, enterprise culture and the entrepre-neurial self: A Foucauldian perspective, „Journal of Educational Enquiry” , ; M. Simons, Learning as investment: Notes on governmentality and biopolitics, „Educational Philosophy and Th eory” , ; M. Simons, J. Masschelein, Th e governmentalization of learning and the as-semblage of a learning apparatus, „Educational Th eory” , .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 11 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie12

rozumiane są tutaj jako „koncepcje usensowniania świata”, które wyznaczają moż-liwości interpretacyjne i funkcjonowanie wiedzy.

W dziedzinie badań pedagogicznych koncepcja urządzania wiąże się przede wszystkim z analizą polityki edukacyjnej. Niniejsza publikacja jest próbą pogłębie-nia związku między studiami nad urządzaniem a badaniami szeroko rozumianej polityki młodzieżowej. Koncepcję urządzania sytuuję obok innych podejść teore-tycznych – społecznego konstruktywizmu i krytycznych studiów nad młodzieżą. Niewątpliwie społeczny konstruktywizm jest jednym z najbardziej wpływowych kierunków w naukach społecznych. Z tą perspektywą poznawczą łączy się kwestia szczególnego rozumienia historyczności wiedzy i jej konstruktywnego charakteru. We współczesnej myśli pedagogicznej stwierdzenie, że rzeczywistość jest społecz-nie skonstruowana, nie jest specjalnie odkrywcze. Mamy interesujące i ważne dla pedagogiki studia pokazujące, że obiekty i przedmioty naukowego poznania, takie jak tożsamość, rola płciowa, rola zawodowa, praca, są społecznie skonstruowane. Można z przekorą za Rose’em powtórzyć: „Obiekty myśli są skonstruowane z my-śli: czym jeszcze mogłyby być?”. Dla mnie interesujące są pytania o sposoby ich konstruowania, o to, w jakich miejscach pojawiają się obiekty jako przedmioty dys-kursu, oraz za pomocą jakich koncepcji i systemów argumentacji wypowiadana jest „prawda” o młodzieży jako przedmiocie dyskursu.

Krytyczna perspektywa badawcza rzuca wyzwanie poglądowi, że wiemy, jaka jest młodzież. Obecny w naukach społecznych nurt krytycznych badań młodzie-ży problematyzuje praktyki badań naukowych nad młodzieżą jako ich obiektem. Obok koncepcji urządzania ta tradycja poznawcza stanowi cenne źródło inspiracji i tropów interpretacyjnych podjętych w tej książce. W związku z tym krytycznym studiom nad młodzieżą poświęcono odrębną część pracy.

Perspektywa urządzania łączy zainteresowanie wiedzą społecznie konstruowa-ną z władzą, dzięki czemu sytuuje problematykę młodzieży w szerszym obszarze racjonalności politycznej i technologii rządzenia. Jest to przydatne narzędzie do badania relacji władzy i tożsamości zarządzanych oraz krytycznej analizy skupio-nej na racjonalności rządzenia. Studia nad urządzaniem badają związki między formami władzy, jej racjonalności, i procesami upodmiotowienia (konstytuowania się podmiotów) w relacji do złożonych sposobów „wytwarzania prawdy” w sferze społecznej, kulturowej i politycznej. Szczególną płodność teoretyczną i krytyczną pojęcia urządzenia dostrzegam w tym, że przełamuje ono opozycję między wiedzą rozumianą jako racjonalna reprezentacja rzeczywistości a praktyką społeczną oraz między wolnością podmiotu a jego zniewoleniem w relacjach władzy.

R. Kwaśnica, Dwie racjonalności. Od fi lozofi i sensu ku pedagogice ogólnej, WN DSWE TWP, Wrocław .

N. Rose, Governing the soul..., op. cit., s. x. N. Rose, Powers of freedom: Reframing political thought, Cambridge University Press, Cambridge

.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 12 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie 11

Koncepcja urządzania jest już owocnie zaadaptowana i rozwijana w obszarze angloamerykańskim, a w Europie kontynentalnej – głównie w Niemczech – za sprawą licznych prac Th omasa Lemkego, z których na szczególną uwagę zasługuje dzieło Eine Kritik der politischen Vernunft. Foucaults Analyse der modernen Gouver-nementalität oraz wydana ostatnio w języku polskim tegoż autora Biopolityka. Wzrost liczby badań opartych na idei urządzania w Europie kontynentalnej wią-że się z procesami określanymi jako governmentalisation of Europe i odpowiedzią państw członkowskich Unii Europejskiej na mechanizmy euro-governmentality. W badaniach nad edukacją w krajach zachodnich nurt ten jest rozwijany w całej se-rii studiów, których w tym miejscu nie sposób wyliczyć, m.in. w pracach Stephena Balla, Jamesa Marshalla, Marka Olssena, Michaela Petersa, Jana Masscheleina oraz Maartena Simonsa. Choć wymienieni wyżej badacze podejmują zróżnicowaną problematykę, łączy ich zainteresowanie „genealogią teraźniejszości” w owocnych próbach zrozumienia, w jaki sposób i na jakich warunkach pojawiły się szczególne formy współczesnych polityk i praktyk edukacyjnych.

Przedmiot

Przedmiotem refl eksji i analiz prezentowanych w niniejszej książce jest urzą-dzanie młodzieży. Przedstawiane studium analityczno-krytyczne rzuca krytyczne spojrzenie na racjonalności, założenia i technologie urządzania młodzieży, w tym na przyjmowanie „młodości” i „młodzieży” jako pewnych oczywistości. Racjonalności

T. Lemke, Eine Kritik der politischen Vernunft. Foucaults Analyse der modernen Gouvernementa-lität, Argument, Hamburg .

T. Lemke, Biopolityka, Sic!, Warszawa . O. Fimyar, Using governmentality as a conceptual tool in education policy research, „Educate~”

, numer specjalny. Zob. m.in.: S.J. Ball, Education reform: A critical and post-structural approach, Open University

Press, Buckingham ; J. Masschelein, Experience and the limits of governmentality, „Educa-tional Philosophy and Th eory” , ; J.D. Marshall, Foucault and neo-liberalism: Biopower and busno-power, „Philosophy of Education Yearbook” , http://www.ed.uiuc.edu/EPS/PESYearbook/_docs/marshall.html, data dostępu: ..; J.D. Marshall, Michel Foucault: Personal autonomy and education, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht ; M. Olssen, Michel Foucault: Materialism and education, Bergin & Garvey, Westport CT – London ; M.A. Peters, Foucault and governmentality: Understanding the neoliberal paradigm of education Policy, „Th e School Field” , –; M.A. Peters, Education, enterprise culture and the entrepre-neurial self: A Foucauldian perspective, „Journal of Educational Enquiry” , ; M. Simons, Learning as investment: Notes on governmentality and biopolitics, „Educational Philosophy and Th eory” , ; M. Simons, J. Masschelein, Th e governmentalization of learning and the as-semblage of a learning apparatus, „Educational Th eory” , .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 11 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie12

rozumiane są tutaj jako „koncepcje usensowniania świata”, które wyznaczają moż-liwości interpretacyjne i funkcjonowanie wiedzy.

W dziedzinie badań pedagogicznych koncepcja urządzania wiąże się przede wszystkim z analizą polityki edukacyjnej. Niniejsza publikacja jest próbą pogłębie-nia związku między studiami nad urządzaniem a badaniami szeroko rozumianej polityki młodzieżowej. Koncepcję urządzania sytuuję obok innych podejść teore-tycznych – społecznego konstruktywizmu i krytycznych studiów nad młodzieżą. Niewątpliwie społeczny konstruktywizm jest jednym z najbardziej wpływowych kierunków w naukach społecznych. Z tą perspektywą poznawczą łączy się kwestia szczególnego rozumienia historyczności wiedzy i jej konstruktywnego charakteru. We współczesnej myśli pedagogicznej stwierdzenie, że rzeczywistość jest społecz-nie skonstruowana, nie jest specjalnie odkrywcze. Mamy interesujące i ważne dla pedagogiki studia pokazujące, że obiekty i przedmioty naukowego poznania, takie jak tożsamość, rola płciowa, rola zawodowa, praca, są społecznie skonstruowane. Można z przekorą za Rose’em powtórzyć: „Obiekty myśli są skonstruowane z my-śli: czym jeszcze mogłyby być?”. Dla mnie interesujące są pytania o sposoby ich konstruowania, o to, w jakich miejscach pojawiają się obiekty jako przedmioty dys-kursu, oraz za pomocą jakich koncepcji i systemów argumentacji wypowiadana jest „prawda” o młodzieży jako przedmiocie dyskursu.

Krytyczna perspektywa badawcza rzuca wyzwanie poglądowi, że wiemy, jaka jest młodzież. Obecny w naukach społecznych nurt krytycznych badań młodzie-ży problematyzuje praktyki badań naukowych nad młodzieżą jako ich obiektem. Obok koncepcji urządzania ta tradycja poznawcza stanowi cenne źródło inspiracji i tropów interpretacyjnych podjętych w tej książce. W związku z tym krytycznym studiom nad młodzieżą poświęcono odrębną część pracy.

Perspektywa urządzania łączy zainteresowanie wiedzą społecznie konstruowa-ną z władzą, dzięki czemu sytuuje problematykę młodzieży w szerszym obszarze racjonalności politycznej i technologii rządzenia. Jest to przydatne narzędzie do badania relacji władzy i tożsamości zarządzanych oraz krytycznej analizy skupio-nej na racjonalności rządzenia. Studia nad urządzaniem badają związki między formami władzy, jej racjonalności, i procesami upodmiotowienia (konstytuowania się podmiotów) w relacji do złożonych sposobów „wytwarzania prawdy” w sferze społecznej, kulturowej i politycznej. Szczególną płodność teoretyczną i krytyczną pojęcia urządzenia dostrzegam w tym, że przełamuje ono opozycję między wiedzą rozumianą jako racjonalna reprezentacja rzeczywistości a praktyką społeczną oraz między wolnością podmiotu a jego zniewoleniem w relacjach władzy.

R. Kwaśnica, Dwie racjonalności. Od fi lozofi i sensu ku pedagogice ogólnej, WN DSWE TWP, Wrocław .

N. Rose, Governing the soul..., op. cit., s. x. N. Rose, Powers of freedom: Reframing political thought, Cambridge University Press, Cambridge

.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 12 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie 13

Studia nad urządzaniem uwzględniają badanie języka i sposobów, w jakie są wyrażane problemy o znaczeniu politycznym. Co istotne, badania tego typu nie są prowadzone po to, aby ujawniać jakąś „fałszywą świadomość”, wypaczającą „praw-dziwą rzeczywistość”, czy „niewłaściwe” użycia języka. Racjonalności rządzenia ujawniają się właśnie w momentach problematyzowania i podawania w wątpli-wość. Szczególnie bogaty materiał badawczy stanowi łańcuch dyskursów i prak-tyk politycznych wydobytych i utrwalanych w kontekście samobójstwa gdańskiej gimnazjalistki. Sposoby problematyzacji tego wydarzenia i ukierunkowanie polity-ki wobec młodzieży pokazują relacje wiedzy – władzy oraz wzajemne przenikanie się i wzmacnianie dyskursów medialnych, rządowych i naukowych. Dlatego studia nad urządzaniem łączą się z analizą dyskursu w wersji poststrukturalnej. W celu rekonstruowania pól urządzania przyjmuje się, że język jest „nieredukowalnym medium”, które konstytuuje rzeczywistość. Urządzanie kieruje jednak analizę dys-kursu w stronę zaangażowania w jego techniczne aspekty. Chodzi tutaj bowiem nie tyle o ukazanie semiotycznych praktyk nadawania znaczeń, ich zawężania, pokazy-wania zależności, ile o ukazanie „materialności dys kursu” – raportów, diagramów, liczb, wykresów, w których świat jest reprezentowany. To techniki, dzięki którym istoty ludzkie stały się policzalne, widoczne i podatne na rządzenie.

Koncepcja urządzania może wiele zaoferować w badaniach pedagogicznych, w których stawia się pytania o to, w jakich okolicznościach spotykamy różne racjonalności rządzenia młodzieżą. Urządzanie odwołuje się bowiem do analizy relacji między rządzeniem a myślą. Foucault badał proces urządzania państwa – przemianę władzy dyscyplinarnej i suwerennej w aparat bezpieczeństwa i regulacji populacji. Podobnie można mówić o urządzaniu młodzieży. Odkrycie wieku doj-rzewania i włączenie wiedzy na temat populacji młodzieży do praktyk zarządzania społeczeństwem wpisuje się w ogólne zmiany w relacjach władzy, opisane przez Foucaulta w wykładach w Collége de France. Młodzież, jak postaram się pokazać, sytuuje się na styku pomiędzy ciałem a populacją. Odsyła nie tylko do mecha-nizmów władzy dyscyplinarnej, lecz także do regulacji biopolitycznych i refl eksji skupionej na technikach siebie.

Perspektywa urządzania uświadamia, jak zmienne i przygodne są tożsamości zarządzanych i w jaki sposób łączą się one z określonymi technikami sprawowa-nia władzy. Teoretyczny zestaw kategorialny, ukazujący, w kontekście dyskursów o młodzieży, pluralizm i heterogeniczność tego, co kryje się za polityką młodzieżo-wą, obejmuje władzę pastoralną, biopolityczną i neoliberalną oraz zakładane przez nie tożsamości.

Por. W. Walters, J.H. Haahr, Rządzenie Europą. Dyskurs, urządzanie i integracja europejska, PWN, Warszawa .

Ibidem. M. Dean, Governmentality. Power and rule in modern society, Sage, London . M. Foucault, Bezpieczeństwo..., op. cit.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 13 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie14

Władza pastoralna zakłada, że człowiek potrzebuje opieki, ochrony i prowa-dzenia. Potrzeby te realizuje się między innymi w praktykach prawdomówności i spowiedzi. Władza biopolityczna jest zainteresowana rządzeniem jednostkami jako częścią populacji, zbiorowości, która ma swoje wskaźniki narodzin, zgonów i zachorowań. Władza neoliberalna zakłada rządzenie przez i w imię wolności, „zarządza”, to jest kieruje jednostkami jako podmiotami obdarzonymi możliwoś-cią wyboru, wolnością, ale i odpowiedzialnością. Działa przez sposoby, którymi sami zarządzamy sobą. Dla przykładu: polityka znana jako „Zero tolerancji” jest zakotwiczona w racjonalności redukcji niepewności i koncepcji młodzieży jako za-grożenia; polityka młodzieżowa Unii Europejskiej, wdrażana i realizowana również w Polsce, operuje dyskursami sprawczości i obywatelskości oraz koncepcją zaanga-żowanego obywatela.

Studia nad urządzaniem to badania „warstw wiedzy i działania”, nie są więc ograniczone do analizy wiedzy, „mentalności rządzenia”, ale odnoszą sie także do badania aparatów i narzędzi potrzebnych do sprawowania władzy, do tego, co Th omas Lemke nazwał „interwencjami”, a Mitchell Dean – dziedziną „techne”. Obok analizy wiedzy równie istotne są pytania o sposoby, mechanizmy, technologie i słownictwo, dzięki którym władza i rządzenie zostają osiągnięte. Uważam, że praktyki dyskursywne i niedyskursywne, których obiektem jest młodzież, mogą być postrzegane jako proces urządzania.

Perspektywa poznawcza przyjęta w tej pracy stanowi więc próbę opisu tego, jak jest urządzana młodzież, a nie poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, dlaczego właśnie tak. Uwypuklana jest tu idea przygodności określonych reżimów prawdy o wieku dojrzewania/dorastania i „denaturalizacja” ich oczywistości. To podkreśle-nie „jak”, czyli zwrot ku technologiom władzy, jest obarczone istotnym ryzykiem oskarżenia o odrzucenie sprawczości i obywatelstwa jako wartości. Nie chodzi tu jednak o zaprzeczenie idei sprawczości, ale o wyróżnienie technicznych warunków, które pozwoliły jej zaistnieć. Jednym z głównych celów genealogii jest „uhisto-rycznienie cech teraźniejszości”, które bywają przyjmowane jako konieczne, ponad-czasowe i uniwersalne. Opierając się na genealogii jako metodzie badawczej, nie szukam źródeł procesów rozwijających się w znaną dzisiaj postać. Genealogia bada, jakie formy wiedzy eksperckiej uprzywilejowują określone technologie władzy. Zgodnie z założeniem Foucaulta, zamiast szukać historycznych ciągłości, przywo-ływałam „zdarzenia”, punkty, w których uwidaczniają się przez swoje efekty, relacje wiedzy – władzy. Te układy sił wytwarzają konkretne manifestacje rzeczywistości. Owa trajektoria zdarzeń, którą nazywam urządzaniem młodzieży, jest trzonem niniejszej książki.

M. Dean, Governmentality..., op. cit. N. Rose, Powers of freedom..., op. cit., s. . W. Walters, J.H. Haahr, Rządzenie Europą..., op. cit. M. Dean, Governmentality..., op. cit. W. Walters, J.H. Haahr, Rządzenie Europą..., op. cit.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 14 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie 13

Studia nad urządzaniem uwzględniają badanie języka i sposobów, w jakie są wyrażane problemy o znaczeniu politycznym. Co istotne, badania tego typu nie są prowadzone po to, aby ujawniać jakąś „fałszywą świadomość”, wypaczającą „praw-dziwą rzeczywistość”, czy „niewłaściwe” użycia języka. Racjonalności rządzenia ujawniają się właśnie w momentach problematyzowania i podawania w wątpli-wość. Szczególnie bogaty materiał badawczy stanowi łańcuch dyskursów i prak-tyk politycznych wydobytych i utrwalanych w kontekście samobójstwa gdańskiej gimnazjalistki. Sposoby problematyzacji tego wydarzenia i ukierunkowanie polity-ki wobec młodzieży pokazują relacje wiedzy – władzy oraz wzajemne przenikanie się i wzmacnianie dyskursów medialnych, rządowych i naukowych. Dlatego studia nad urządzaniem łączą się z analizą dyskursu w wersji poststrukturalnej. W celu rekonstruowania pól urządzania przyjmuje się, że język jest „nieredukowalnym medium”, które konstytuuje rzeczywistość. Urządzanie kieruje jednak analizę dys-kursu w stronę zaangażowania w jego techniczne aspekty. Chodzi tutaj bowiem nie tyle o ukazanie semiotycznych praktyk nadawania znaczeń, ich zawężania, pokazy-wania zależności, ile o ukazanie „materialności dys kursu” – raportów, diagramów, liczb, wykresów, w których świat jest reprezentowany. To techniki, dzięki którym istoty ludzkie stały się policzalne, widoczne i podatne na rządzenie.

Koncepcja urządzania może wiele zaoferować w badaniach pedagogicznych, w których stawia się pytania o to, w jakich okolicznościach spotykamy różne racjonalności rządzenia młodzieżą. Urządzanie odwołuje się bowiem do analizy relacji między rządzeniem a myślą. Foucault badał proces urządzania państwa – przemianę władzy dyscyplinarnej i suwerennej w aparat bezpieczeństwa i regulacji populacji. Podobnie można mówić o urządzaniu młodzieży. Odkrycie wieku doj-rzewania i włączenie wiedzy na temat populacji młodzieży do praktyk zarządzania społeczeństwem wpisuje się w ogólne zmiany w relacjach władzy, opisane przez Foucaulta w wykładach w Collége de France. Młodzież, jak postaram się pokazać, sytuuje się na styku pomiędzy ciałem a populacją. Odsyła nie tylko do mecha-nizmów władzy dyscyplinarnej, lecz także do regulacji biopolitycznych i refl eksji skupionej na technikach siebie.

Perspektywa urządzania uświadamia, jak zmienne i przygodne są tożsamości zarządzanych i w jaki sposób łączą się one z określonymi technikami sprawowa-nia władzy. Teoretyczny zestaw kategorialny, ukazujący, w kontekście dyskursów o młodzieży, pluralizm i heterogeniczność tego, co kryje się za polityką młodzieżo-wą, obejmuje władzę pastoralną, biopolityczną i neoliberalną oraz zakładane przez nie tożsamości.

Por. W. Walters, J.H. Haahr, Rządzenie Europą. Dyskurs, urządzanie i integracja europejska, PWN, Warszawa .

Ibidem. M. Dean, Governmentality. Power and rule in modern society, Sage, London . M. Foucault, Bezpieczeństwo..., op. cit.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 13 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie14

Władza pastoralna zakłada, że człowiek potrzebuje opieki, ochrony i prowa-dzenia. Potrzeby te realizuje się między innymi w praktykach prawdomówności i spowiedzi. Władza biopolityczna jest zainteresowana rządzeniem jednostkami jako częścią populacji, zbiorowości, która ma swoje wskaźniki narodzin, zgonów i zachorowań. Władza neoliberalna zakłada rządzenie przez i w imię wolności, „zarządza”, to jest kieruje jednostkami jako podmiotami obdarzonymi możliwoś-cią wyboru, wolnością, ale i odpowiedzialnością. Działa przez sposoby, którymi sami zarządzamy sobą. Dla przykładu: polityka znana jako „Zero tolerancji” jest zakotwiczona w racjonalności redukcji niepewności i koncepcji młodzieży jako za-grożenia; polityka młodzieżowa Unii Europejskiej, wdrażana i realizowana również w Polsce, operuje dyskursami sprawczości i obywatelskości oraz koncepcją zaanga-żowanego obywatela.

Studia nad urządzaniem to badania „warstw wiedzy i działania”, nie są więc ograniczone do analizy wiedzy, „mentalności rządzenia”, ale odnoszą sie także do badania aparatów i narzędzi potrzebnych do sprawowania władzy, do tego, co Th omas Lemke nazwał „interwencjami”, a Mitchell Dean – dziedziną „techne”. Obok analizy wiedzy równie istotne są pytania o sposoby, mechanizmy, technologie i słownictwo, dzięki którym władza i rządzenie zostają osiągnięte. Uważam, że praktyki dyskursywne i niedyskursywne, których obiektem jest młodzież, mogą być postrzegane jako proces urządzania.

Perspektywa poznawcza przyjęta w tej pracy stanowi więc próbę opisu tego, jak jest urządzana młodzież, a nie poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, dlaczego właśnie tak. Uwypuklana jest tu idea przygodności określonych reżimów prawdy o wieku dojrzewania/dorastania i „denaturalizacja” ich oczywistości. To podkreśle-nie „jak”, czyli zwrot ku technologiom władzy, jest obarczone istotnym ryzykiem oskarżenia o odrzucenie sprawczości i obywatelstwa jako wartości. Nie chodzi tu jednak o zaprzeczenie idei sprawczości, ale o wyróżnienie technicznych warunków, które pozwoliły jej zaistnieć. Jednym z głównych celów genealogii jest „uhisto-rycznienie cech teraźniejszości”, które bywają przyjmowane jako konieczne, ponad-czasowe i uniwersalne. Opierając się na genealogii jako metodzie badawczej, nie szukam źródeł procesów rozwijających się w znaną dzisiaj postać. Genealogia bada, jakie formy wiedzy eksperckiej uprzywilejowują określone technologie władzy. Zgodnie z założeniem Foucaulta, zamiast szukać historycznych ciągłości, przywo-ływałam „zdarzenia”, punkty, w których uwidaczniają się przez swoje efekty, relacje wiedzy – władzy. Te układy sił wytwarzają konkretne manifestacje rzeczywistości. Owa trajektoria zdarzeń, którą nazywam urządzaniem młodzieży, jest trzonem niniejszej książki.

M. Dean, Governmentality..., op. cit. N. Rose, Powers of freedom..., op. cit., s. . W. Walters, J.H. Haahr, Rządzenie Europą..., op. cit. M. Dean, Governmentality..., op. cit. W. Walters, J.H. Haahr, Rządzenie Europą..., op. cit.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 14 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie 15

Struktura książki

Strukturę i kierunek wywodu wyznaczyło przyjęcie założenia, że współczesne dyskursy o młodzieży stanowią konstytutywny element urządzania społeczeństwa. W związku z tym zasadnicza linia rozważań obejmuje analizę tego, jak określone reprezentacje młodzieży (profi le epistemiczne, wiedza, racjonalności) czynią moż-liwymi, uprawomocniają istnienie pewnych typów praktyk społecznych (technik, interwencji, strategii, programów). Moim celem było bowiem ukazanie owego permanentnego i konstytutywnego powiązania episteme i techne w praktykach dys-kursywnych i polityce młodzieżowej. Z tego powodu rozpoczynam od refl eksji nad problematyką władzy w perspektywie pedagogiki analityczno-krytycznej, w któ-rej to odnajduję teoretyczne i metodologiczne ugruntowanie analiz prowadzonych w kolejnych częściach pracy.

W rozdziale drugim problematyzuję dominujące we współczesnym dyskursie naukowe profi le epistemiczne, w których znajdują oparcie naturalizacja, socjologi-zacja i historyzacja młodzieży. Przedstawiony opis wybranych momentów rozwoju dyskursu o młodzieży ma służyć ukazaniu ich przygodnego charakteru, to jest zakotwiczenia w określonym miejscu i czasie historycznym. Ta szeroko rozumiana kontekstualność teorii naukowych i problematyczność badań społecznych stanowią punkt wyjścia w krytycznych studiach młodzieży, którym poświecony jest trzeci rozdział książki. Omawiam w nim podstawowe założenia oraz rezultaty badań pro-wadzonych w obszarze anglosaskim, pokazując swoje inspiracje i kontynuując myśli zaczerpnięte z tych badań w analizach własnych. Rozdział ten kończy bowiem kry-tyczna analiza pedagogicznych badań młodzieży.

Od rozdziału czwartego zaczyna się wywód mający na celu ukazanie ciągłości temporalizacji doświadczenia rozumianego jako zmiana przez czas oraz „bycie” w swoim czasie. Przyglądam się różnego typu dyskursom o młodzieży (naukowym, medialnym, rządowym), w których naturalizacja i socjologizacja młodzieży zasa-dzają się na dyspozytywie wieku, w wymiarze zarówno dyskursywnym (wiedzy o rozwoju i dojrzewaniu człowieka, jego zadaniach rozwojowych), jak i pozadyskur-sywnym (instytucjonalnych i technicznych relacji władzy opartych na kategoryzacji według wieku). Ukazuję osadzenie linearnego, wyznaczonego „strzałką czasu” opi-su doświadczenia w kontekście nowoczesnych sposobów oswajania młodości oraz biopolitycznych technik zarządzania ryzykiem. Tym samym otwieram perspekty-wę, z której będę opisywać urządzanie młodzieży w kolejnych rozdziałach pracy. Rozważania w piątym rozdziale poświęcone są bowiem sposobom, w jakich w dys-kursach o młodzieży pojawia się wiedza o ryzyku. Wskazuje na obecność tej wiedzy w dwóch wymiarach. W pierwszym chodzi o reprezentacje młodzieży, w których

Bogusław Śliwerski nurt pedagogicznego myślenia bazujący na dorobku Foucaulta nazywa pe-dagogiką analityczno-krytyczną (idem, Pedagogika analityczno-krytyczna Michela Foucaulta, „Spo-łeczeństwo Otwarte” , nr , s. –).

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 15 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie16

młodzi ludzie są przedstawiani jako zagrożenie dla samych siebie (swojego zdrowia, swojego rozwoju i swojej przyszłości), w drugim zaś – o zakładane ryzyko, jakie młodzież niesie dla reszty społeczeństwa. Sensy i znaczenia, w jakich pojęcia te są stosowane, wraz z całą retoryką konieczności zmniejszania ryzyka i zagrożenia oraz troski o bezpieczeństwo, koncentrują się na przewidywaniu i kontrolowaniu przyszłości. Właśnie jako reżimy redukcji niepewności przedstawiam w ostatnim rozdziale praktyki ekspertyz, reżimy prewencji i przedsiębiorczości. Analizy te mają na celu ukazanie pewnych regularności urządzania młodzieży i problematyzowania „kwestii młodzieżowej”, pomimo różnorodności wiedzy i technik wywodzących się z pastoralnych, biopolitycznych i neoliberalnych racjonalności, konstruowanych w przestrzeni „zarządzania niepewnym w imię pewności”. Tezą, którą próbuję uzasadnić, strukturyzującą logikę prowadzonego wywodu, jest więc w istocie teza głosząca, że młodzież jest urządzana jako zagrożenie.

Zdaję sobie sprawę z mocnych i słabych stron przeprowadzonych analiz. Wi-docznym ograniczeniem jest przede wszystkim brak głosu młodzieży. W wybra-nych kontekstach nauki, rządu i mediów skupiłam się na dyskursach dorosłej części społeczeństwa. Niezwykle inspirującym zabiegiem byłoby poszerzenie badania o dyskursy młodych ludzi, które dałyby szerszy wgląd w techniki siebie, sposoby zarządzania samym sobą w kontekście możliwych w danym polu dyskursywnym stanowisk podmiotowych. Zastosowana przeze mnie perspektywa teoretyczna pozwala wnioskować o możliwych konstrukcjach podmiotów, które stanowią nie-odłączny element praktyk wiedzy-władzy, reżimów prawdy wpisanych we współ-czesne urządzanie młodzieży. Myślę, że atutem książki jest próba analizy praktyk dyskursywnych w ich wieloinstytucjonalnych relacjach. Istotne w badaniach tego typu jest umiejscowienie w kontekście lokalnym i narodowym. Mam nadzieję, że przeprowadzenie w polskich warunkach analizy zmierzającej do rekonstrukcji i krytyki wiedzy konstytuującej urządzanie młodzieży przyczyni się do poszerze-nia o kontekst polski międzynarodowej debaty nad reżimami prawdy o młodzieży jako o problemie społecznym. Wnioski wynikające z dotychczasowych badań prze-prowadzonych w różnych krajach wniosły istotny wkład w analizę legitymizacji polityki i praktyki edukacyjnej kształtowanej przez wiedzę ekspercką. Podejście krytyczne umożliwia zakwestionowanie zasadności wiązania problemów społecz-nych, takich jak przemoc w szkole czy ciąże nastolatek, z młodością i określonymi grupami młodzieży.

Przedstawiana książka ma na celu włączenie polskiego kontekstu do między-narodowych studiów poświęconych dyskursom o młodzieży. Niniejszy wywód jest jednak tylko jednym z możliwych. Zaprezentowane schematy porządkujące, które umieszczają analizowane teksty w określonych kategoriach, mają dyscyplinujący charakter. Narzucają pewien porządek dyskursu, z którym niekoniecznie zgodzą się Autorzy tekstów wykorzystanych przeze mnie do opowiedzenia własnej narracji. Zdaję sobie sprawę z uprzywilejowanej pozycji, jaką zajmuję jako badacz konstruu-jący przedmiot swoich analiz. Wierzę jednak, że przedstawiona praca otwiera, a nie

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 16 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie 15

Struktura książki

Strukturę i kierunek wywodu wyznaczyło przyjęcie założenia, że współczesne dyskursy o młodzieży stanowią konstytutywny element urządzania społeczeństwa. W związku z tym zasadnicza linia rozważań obejmuje analizę tego, jak określone reprezentacje młodzieży (profi le epistemiczne, wiedza, racjonalności) czynią moż-liwymi, uprawomocniają istnienie pewnych typów praktyk społecznych (technik, interwencji, strategii, programów). Moim celem było bowiem ukazanie owego permanentnego i konstytutywnego powiązania episteme i techne w praktykach dys-kursywnych i polityce młodzieżowej. Z tego powodu rozpoczynam od refl eksji nad problematyką władzy w perspektywie pedagogiki analityczno-krytycznej, w któ-rej to odnajduję teoretyczne i metodologiczne ugruntowanie analiz prowadzonych w kolejnych częściach pracy.

W rozdziale drugim problematyzuję dominujące we współczesnym dyskursie naukowe profi le epistemiczne, w których znajdują oparcie naturalizacja, socjologi-zacja i historyzacja młodzieży. Przedstawiony opis wybranych momentów rozwoju dyskursu o młodzieży ma służyć ukazaniu ich przygodnego charakteru, to jest zakotwiczenia w określonym miejscu i czasie historycznym. Ta szeroko rozumiana kontekstualność teorii naukowych i problematyczność badań społecznych stanowią punkt wyjścia w krytycznych studiach młodzieży, którym poświecony jest trzeci rozdział książki. Omawiam w nim podstawowe założenia oraz rezultaty badań pro-wadzonych w obszarze anglosaskim, pokazując swoje inspiracje i kontynuując myśli zaczerpnięte z tych badań w analizach własnych. Rozdział ten kończy bowiem kry-tyczna analiza pedagogicznych badań młodzieży.

Od rozdziału czwartego zaczyna się wywód mający na celu ukazanie ciągłości temporalizacji doświadczenia rozumianego jako zmiana przez czas oraz „bycie” w swoim czasie. Przyglądam się różnego typu dyskursom o młodzieży (naukowym, medialnym, rządowym), w których naturalizacja i socjologizacja młodzieży zasa-dzają się na dyspozytywie wieku, w wymiarze zarówno dyskursywnym (wiedzy o rozwoju i dojrzewaniu człowieka, jego zadaniach rozwojowych), jak i pozadyskur-sywnym (instytucjonalnych i technicznych relacji władzy opartych na kategoryzacji według wieku). Ukazuję osadzenie linearnego, wyznaczonego „strzałką czasu” opi-su doświadczenia w kontekście nowoczesnych sposobów oswajania młodości oraz biopolitycznych technik zarządzania ryzykiem. Tym samym otwieram perspekty-wę, z której będę opisywać urządzanie młodzieży w kolejnych rozdziałach pracy. Rozważania w piątym rozdziale poświęcone są bowiem sposobom, w jakich w dys-kursach o młodzieży pojawia się wiedza o ryzyku. Wskazuje na obecność tej wiedzy w dwóch wymiarach. W pierwszym chodzi o reprezentacje młodzieży, w których

Bogusław Śliwerski nurt pedagogicznego myślenia bazujący na dorobku Foucaulta nazywa pe-dagogiką analityczno-krytyczną (idem, Pedagogika analityczno-krytyczna Michela Foucaulta, „Spo-łeczeństwo Otwarte” , nr , s. –).

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 15 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie16

młodzi ludzie są przedstawiani jako zagrożenie dla samych siebie (swojego zdrowia, swojego rozwoju i swojej przyszłości), w drugim zaś – o zakładane ryzyko, jakie młodzież niesie dla reszty społeczeństwa. Sensy i znaczenia, w jakich pojęcia te są stosowane, wraz z całą retoryką konieczności zmniejszania ryzyka i zagrożenia oraz troski o bezpieczeństwo, koncentrują się na przewidywaniu i kontrolowaniu przyszłości. Właśnie jako reżimy redukcji niepewności przedstawiam w ostatnim rozdziale praktyki ekspertyz, reżimy prewencji i przedsiębiorczości. Analizy te mają na celu ukazanie pewnych regularności urządzania młodzieży i problematyzowania „kwestii młodzieżowej”, pomimo różnorodności wiedzy i technik wywodzących się z pastoralnych, biopolitycznych i neoliberalnych racjonalności, konstruowanych w przestrzeni „zarządzania niepewnym w imię pewności”. Tezą, którą próbuję uzasadnić, strukturyzującą logikę prowadzonego wywodu, jest więc w istocie teza głosząca, że młodzież jest urządzana jako zagrożenie.

Zdaję sobie sprawę z mocnych i słabych stron przeprowadzonych analiz. Wi-docznym ograniczeniem jest przede wszystkim brak głosu młodzieży. W wybra-nych kontekstach nauki, rządu i mediów skupiłam się na dyskursach dorosłej części społeczeństwa. Niezwykle inspirującym zabiegiem byłoby poszerzenie badania o dyskursy młodych ludzi, które dałyby szerszy wgląd w techniki siebie, sposoby zarządzania samym sobą w kontekście możliwych w danym polu dyskursywnym stanowisk podmiotowych. Zastosowana przeze mnie perspektywa teoretyczna pozwala wnioskować o możliwych konstrukcjach podmiotów, które stanowią nie-odłączny element praktyk wiedzy-władzy, reżimów prawdy wpisanych we współ-czesne urządzanie młodzieży. Myślę, że atutem książki jest próba analizy praktyk dyskursywnych w ich wieloinstytucjonalnych relacjach. Istotne w badaniach tego typu jest umiejscowienie w kontekście lokalnym i narodowym. Mam nadzieję, że przeprowadzenie w polskich warunkach analizy zmierzającej do rekonstrukcji i krytyki wiedzy konstytuującej urządzanie młodzieży przyczyni się do poszerze-nia o kontekst polski międzynarodowej debaty nad reżimami prawdy o młodzieży jako o problemie społecznym. Wnioski wynikające z dotychczasowych badań prze-prowadzonych w różnych krajach wniosły istotny wkład w analizę legitymizacji polityki i praktyki edukacyjnej kształtowanej przez wiedzę ekspercką. Podejście krytyczne umożliwia zakwestionowanie zasadności wiązania problemów społecz-nych, takich jak przemoc w szkole czy ciąże nastolatek, z młodością i określonymi grupami młodzieży.

Przedstawiana książka ma na celu włączenie polskiego kontekstu do między-narodowych studiów poświęconych dyskursom o młodzieży. Niniejszy wywód jest jednak tylko jednym z możliwych. Zaprezentowane schematy porządkujące, które umieszczają analizowane teksty w określonych kategoriach, mają dyscyplinujący charakter. Narzucają pewien porządek dyskursu, z którym niekoniecznie zgodzą się Autorzy tekstów wykorzystanych przeze mnie do opowiedzenia własnej narracji. Zdaję sobie sprawę z uprzywilejowanej pozycji, jaką zajmuję jako badacz konstruu-jący przedmiot swoich analiz. Wierzę jednak, że przedstawiona praca otwiera, a nie

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 16 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie 17

domyka przestrzeń krytycznej refl eksji nad stanem i perspektywami urządzania młodzieży.

Pracę nad Urządzaniem młodzieży rozpoczęłam w roku, przygotowując się do aplikowania o grant na projekt badawczy własny Ministerstwa Nauki i Szkolni-ctwa Wyższego „Wiedza i władza w dyskursach o młodzieży – konteksty nauki, rzą-du i mediów”. Recenzje, jakie wówczas otrzymałam, i zakwalifi kowanie projektu do fi nansowania potwierdziły moje przeczucia i wzmocniły przekonanie o tym, że jest to problematyka warta eksploracji. Na etapie przygotowania projektu nieoceniona była bezinteresowna pomoc dr Fiony Beals z Uniwersytetu Wiktorii w Wellington, dzięki której poznałam wiele cennej anglojęzycznej literatury z zakresu krytycz-nych studiów młodzieży. Źródła do napisania Urządzania młodzieży gromadziłam również podczas kwerend bibliotecznych prowadzonych w Bibliotece Narodowej w Londynie oraz Bibliotece Uniwersyteckiej w Southampton. Dzięki gościnnym pobytom na tym uniwersytecie miałam nieograniczony dostęp do reprezentatywnej literatury przedmiotu i możliwość zapoznania się z nurtami badań młodzieży prowa-dzonych w obszarze anglojęzycznym. Dlatego w tym miejscu chciałabym serdecznie podziękować dr Paulinie Trevenie z Departamentu Nauk Społecznych Uniwersytetu w Southampton, dzięki której wizyty te stały się możliwe. Osobne podziękowania kieruję w stronę Profesora Zbyszka Melosika, którego niezwykle budująca recenzja wzmocniła moją wiarę w sens i znaczenie zrealizowanych badań.

Poza wskazanymi wyżej teoretycznymi i metodologicznymi inspiracjami, które wyznaczyły przyjęte w Urządzaniu młodzieży perspektywy: poznawczą i krytycz-ną, dla mojego sposobu myślenia i rozwoju naukowego niezwykle cenna okazała się lektura książek autorstwa Zbyszka Melosika i Tomasza Szkudlarka, podejmujących w zróżnicowanych kontekstach problemy relacji wiedzy – władzy w pedagogice i w edukacji. Ważną rolę w rozumieniu przeze mnie przemian i mechanizmów polityki edukacyjnej oraz współczesnych orientacji pedagogicznych odegrały publikacje Teresy Hejnickiej-Bezwińskiej i Bogusława Śliwerskiego. Z kolei moja wrażliwość na problematykę badań młodzieży, ich metodologiczne i teoretyczne komplikacje, została ukształtowana pod wpływem lektury prac Barbary Fatygi i Hanny Świdy-Ziemby. Tym i wielu innym Autorom, których teksty wpłynęły na mój rozwój naukowy, a których nie sposób w tym miejscu wyliczyć, składam wyrazy szczególnej wdzięczności.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 17 12.12.2012 11:57 Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 18 12.12.2012 11:57

Wprowadzenie 17

domyka przestrzeń krytycznej refl eksji nad stanem i perspektywami urządzania młodzieży.

Pracę nad Urządzaniem młodzieży rozpoczęłam w roku, przygotowując się do aplikowania o grant na projekt badawczy własny Ministerstwa Nauki i Szkolni-ctwa Wyższego „Wiedza i władza w dyskursach o młodzieży – konteksty nauki, rzą-du i mediów”. Recenzje, jakie wówczas otrzymałam, i zakwalifi kowanie projektu do fi nansowania potwierdziły moje przeczucia i wzmocniły przekonanie o tym, że jest to problematyka warta eksploracji. Na etapie przygotowania projektu nieoceniona była bezinteresowna pomoc dr Fiony Beals z Uniwersytetu Wiktorii w Wellington, dzięki której poznałam wiele cennej anglojęzycznej literatury z zakresu krytycz-nych studiów młodzieży. Źródła do napisania Urządzania młodzieży gromadziłam również podczas kwerend bibliotecznych prowadzonych w Bibliotece Narodowej w Londynie oraz Bibliotece Uniwersyteckiej w Southampton. Dzięki gościnnym pobytom na tym uniwersytecie miałam nieograniczony dostęp do reprezentatywnej literatury przedmiotu i możliwość zapoznania się z nurtami badań młodzieży prowa-dzonych w obszarze anglojęzycznym. Dlatego w tym miejscu chciałabym serdecznie podziękować dr Paulinie Trevenie z Departamentu Nauk Społecznych Uniwersytetu w Southampton, dzięki której wizyty te stały się możliwe. Osobne podziękowania kieruję w stronę Profesora Zbyszka Melosika, którego niezwykle budująca recenzja wzmocniła moją wiarę w sens i znaczenie zrealizowanych badań.

Poza wskazanymi wyżej teoretycznymi i metodologicznymi inspiracjami, które wyznaczyły przyjęte w Urządzaniu młodzieży perspektywy: poznawczą i krytycz-ną, dla mojego sposobu myślenia i rozwoju naukowego niezwykle cenna okazała się lektura książek autorstwa Zbyszka Melosika i Tomasza Szkudlarka, podejmujących w zróżnicowanych kontekstach problemy relacji wiedzy – władzy w pedagogice i w edukacji. Ważną rolę w rozumieniu przeze mnie przemian i mechanizmów polityki edukacyjnej oraz współczesnych orientacji pedagogicznych odegrały publikacje Teresy Hejnickiej-Bezwińskiej i Bogusława Śliwerskiego. Z kolei moja wrażliwość na problematykę badań młodzieży, ich metodologiczne i teoretyczne komplikacje, została ukształtowana pod wpływem lektury prac Barbary Fatygi i Hanny Świdy-Ziemby. Tym i wielu innym Autorom, których teksty wpłynęły na mój rozwój naukowy, a których nie sposób w tym miejscu wyliczyć, składam wyrazy szczególnej wdzięczności.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 17 12.12.2012 11:57 Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 18 12.12.2012 11:57

Zakończenie – urządzanie młodzieży

Zadaniem głównym jest dziś bez wątpienia nie odkrycie jacy jesteśmy, lecz odmowa bycia kimś takim, jacy jesteśmy. Trzeba nam sobie wyobrazić siebie i skonstruować nas samych, jakimi mogliby-śmy być, abyśmy zdołali dzięki temu wyzwolić się z „podwójnego przymusu” politycznego, który stanowią splecione ze sobą indywi-dualizacja i totalizacja władzy nowoczesnej. Rzecz można by [...], że problemu, który dziś stoi przed nami, politycznego, etycznego, społecznego i fi lozofi cznego zarazem, nie rozwiązuje bynajmniej usiłowanie wyzwolenia jednostki od Państwa i jego instytucji, ale wyzwolenia nas od wiążącego się z tym Państwem typu indywidu-alizacji. Trzeba nam promować nowe formy podmiotowości i prze-ciwstawiać się tym samym typowi indywidualności narzuconemu nam w okresie trwania kilku wieków ostatnich.

Zaproponowałam zastosowanie kategorii urządzania do opisu i interpretacji szczególnej postaci władzy, której sprawowanie zasadza się na możliwości poznania człowieka, sił tkwiących w jednostce i zbiorowości. Starałam się pokazać, że prak-tyka tworzenia i przetwarzania wiedzy naukowej o młodzieży może być rozumiana jako element procesu urządzania. Moje zainteresowanie koncepcją urządzania zo-stało wzbudzone poniekąd potrzebą pomyślenia o kwestii produkcji prawd o mło-dzieży w kontekście nie tyle represyjnego działania aparatów państwa, ile przede wszystkim współczesnej praktyki badań i tworzenia ekspertyz „w celu zarządzania niepewnym w imię pewności”. W zakończeniu chciałabym podkreślić, że urządza-nie młodzieży można rozpatrywać i rozumieć co najmniej na dwóch poziomach: reprezentacji (wiedzy, episteme, racjonalności, problematyzowania) oraz interwencji (techne, technik, strategii). Z ich połączenia wyłaniają się szczególne postaci tożsa-mości młodzieży.

M. Foucault, Dits et écrits, –, par..., t. , Éditions Gallimard, Paris , s. , cyt. za: J. Kmita, Jacy moglibyśmy być [w:] M. Kwiek (red.), „Nie pytajcie mnie, kim jestem...” Michel Foucault dzisiaj, WN IF UAM, Poznań .

P. Kelly, Youth..., op. cit., s. .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 199 12.12.2012 11:57

Zako�czenie – urz�dzanie młodzie�y200

Episteme

Tworzenie i przetwarzanie wiedzy o młodzieży jest wpisane w proces rządze-nia. Wyodrębnienie głównych epistemicznych profi li opisu młodzieży było próbą ukazania formowania się przedmiotu(ów) dyskursu naukowego w odniesieniu do kategoryzacji opartej na wieku. Pokazałam, że od czasów dwutomowego dzieła Halla nauka włączyła swój głos w tradycję tworzenia wiedzy o nastolatkach jako istotach z natury niekompetentnych i nieodpowiedzialnych. Wraz z przyjęciem uni-wersalnego, naturalnego charakteru wieku dojrzewania odniesienia do wieku były pozbawiane osadzenia w zróżnicowanych warunkach strukturalnych, materialnych i ideologicznych. Już wówczas dla Halla wiedza o młodzieży stała się punktem odniesienia i uzasadnieniem polityk rządowych. W profi lach socjologicznym i hi-storycznym kwestia miejsca i funkcji człowieka w społeczeństwie i państwie jest szczególnie eksponowana. W tych porządkach dyskursu młodzież wyłania się jako grupa o szczególnej pozycji społecznej, uwikłana w nieustanne zmiany społeczne, zależna od instytucji i przez nie kontrolowana. Część pracy zatytułowana Proble-matyzacja dyskursów naukowych o młodzieży miała służyć ukazaniu, że urządzanie młodzieży nie jest procesem homogenicznym, jednokierunkowym, tak jak wiedza o młodzieży nie jest esencjalistyczna i jednorodna.

Koncentracja moich analiz na dyskursie wywołanym samobójstwem Ani zaowocowała wydobyciem szczególnych postaci wiedzy o młodzieży – reprezen-tacji młodości jako zagrożenia. Z problematyzacji młodości w kontekście wiedzy o ryzyku i wiedzy o rozwoju wyłania się obraz młodzieży, która stanowi podwójne zagrożenie: dla siebie samej i dla reszty społeczeństwa. Pokazałam, że łączenie po-dejmowania ryzyka z okresem dojrzewania jest uproszczone, gdyż ogranicza czas skłonności do ryzykownych zachowań do wieku dojrzewania i pozycjonuje mło-dych ludzi jako społeczny problem. Tymczasem warto podkreślić za Johanną Wyn i Robem White’em, że:

Zachowania nazywane ryzykownymi z perspektywy rozwoju młodzieży mogą być rozumiane jako rezultat negocjacji młodych ludzi w zakresie złożoności relacji płci, klasy, rasy i wieku. Rezultaty mogą okazać się ryzykowne, ale dla samych młodych ludzi mogą być po prostu konwencjonalną odpowiedzią na złożoną sytuację.

Reżimy prawdy obecne w dyskursach o młodzieży ustanawiają normę rozwojo-wą podatności na ryzyko oraz szczególną sytuację młodego człowieka w społeczeń-stwie ryzyka. W analizowanych tekstach medialnych i rządowych wiedza o ryzyku pełni funkcję instancji ustalającej przedmiot dyskursu – łączy i koordynuje prak-tyki dyskursywne z poziomu reprezentacji na poziom interwencji.

W kolejnych częściach książki wskazywałam systemy wiedzy, które pod-trzymują programy władzy pasterskiej, biopolitycznej i neoliberalnej. Rozwój pa-

J. Wyn, R. White, Rethinking..., op. cit., s. .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 200 12.12.2012 11:57

Zakończenie – urządzanie młodzieży

Zadaniem głównym jest dziś bez wątpienia nie odkrycie jacy jesteśmy, lecz odmowa bycia kimś takim, jacy jesteśmy. Trzeba nam sobie wyobrazić siebie i skonstruować nas samych, jakimi mogliby-śmy być, abyśmy zdołali dzięki temu wyzwolić się z „podwójnego przymusu” politycznego, który stanowią splecione ze sobą indywi-dualizacja i totalizacja władzy nowoczesnej. Rzecz można by [...], że problemu, który dziś stoi przed nami, politycznego, etycznego, społecznego i fi lozofi cznego zarazem, nie rozwiązuje bynajmniej usiłowanie wyzwolenia jednostki od Państwa i jego instytucji, ale wyzwolenia nas od wiążącego się z tym Państwem typu indywidu-alizacji. Trzeba nam promować nowe formy podmiotowości i prze-ciwstawiać się tym samym typowi indywidualności narzuconemu nam w okresie trwania kilku wieków ostatnich.

Zaproponowałam zastosowanie kategorii urządzania do opisu i interpretacji szczególnej postaci władzy, której sprawowanie zasadza się na możliwości poznania człowieka, sił tkwiących w jednostce i zbiorowości. Starałam się pokazać, że prak-tyka tworzenia i przetwarzania wiedzy naukowej o młodzieży może być rozumiana jako element procesu urządzania. Moje zainteresowanie koncepcją urządzania zo-stało wzbudzone poniekąd potrzebą pomyślenia o kwestii produkcji prawd o mło-dzieży w kontekście nie tyle represyjnego działania aparatów państwa, ile przede wszystkim współczesnej praktyki badań i tworzenia ekspertyz „w celu zarządzania niepewnym w imię pewności”. W zakończeniu chciałabym podkreślić, że urządza-nie młodzieży można rozpatrywać i rozumieć co najmniej na dwóch poziomach: reprezentacji (wiedzy, episteme, racjonalności, problematyzowania) oraz interwencji (techne, technik, strategii). Z ich połączenia wyłaniają się szczególne postaci tożsa-mości młodzieży.

M. Foucault, Dits et écrits, –, par..., t. , Éditions Gallimard, Paris , s. , cyt. za: J. Kmita, Jacy moglibyśmy być [w:] M. Kwiek (red.), „Nie pytajcie mnie, kim jestem...” Michel Foucault dzisiaj, WN IF UAM, Poznań .

P. Kelly, Youth..., op. cit., s. .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 199 12.12.2012 11:57

Zako�czenie – urz�dzanie młodzie�y200

Episteme

Tworzenie i przetwarzanie wiedzy o młodzieży jest wpisane w proces rządze-nia. Wyodrębnienie głównych epistemicznych profi li opisu młodzieży było próbą ukazania formowania się przedmiotu(ów) dyskursu naukowego w odniesieniu do kategoryzacji opartej na wieku. Pokazałam, że od czasów dwutomowego dzieła Halla nauka włączyła swój głos w tradycję tworzenia wiedzy o nastolatkach jako istotach z natury niekompetentnych i nieodpowiedzialnych. Wraz z przyjęciem uni-wersalnego, naturalnego charakteru wieku dojrzewania odniesienia do wieku były pozbawiane osadzenia w zróżnicowanych warunkach strukturalnych, materialnych i ideologicznych. Już wówczas dla Halla wiedza o młodzieży stała się punktem odniesienia i uzasadnieniem polityk rządowych. W profi lach socjologicznym i hi-storycznym kwestia miejsca i funkcji człowieka w społeczeństwie i państwie jest szczególnie eksponowana. W tych porządkach dyskursu młodzież wyłania się jako grupa o szczególnej pozycji społecznej, uwikłana w nieustanne zmiany społeczne, zależna od instytucji i przez nie kontrolowana. Część pracy zatytułowana Proble-matyzacja dyskursów naukowych o młodzieży miała służyć ukazaniu, że urządzanie młodzieży nie jest procesem homogenicznym, jednokierunkowym, tak jak wiedza o młodzieży nie jest esencjalistyczna i jednorodna.

Koncentracja moich analiz na dyskursie wywołanym samobójstwem Ani zaowocowała wydobyciem szczególnych postaci wiedzy o młodzieży – reprezen-tacji młodości jako zagrożenia. Z problematyzacji młodości w kontekście wiedzy o ryzyku i wiedzy o rozwoju wyłania się obraz młodzieży, która stanowi podwójne zagrożenie: dla siebie samej i dla reszty społeczeństwa. Pokazałam, że łączenie po-dejmowania ryzyka z okresem dojrzewania jest uproszczone, gdyż ogranicza czas skłonności do ryzykownych zachowań do wieku dojrzewania i pozycjonuje mło-dych ludzi jako społeczny problem. Tymczasem warto podkreślić za Johanną Wyn i Robem White’em, że:

Zachowania nazywane ryzykownymi z perspektywy rozwoju młodzieży mogą być rozumiane jako rezultat negocjacji młodych ludzi w zakresie złożoności relacji płci, klasy, rasy i wieku. Rezultaty mogą okazać się ryzykowne, ale dla samych młodych ludzi mogą być po prostu konwencjonalną odpowiedzią na złożoną sytuację.

Reżimy prawdy obecne w dyskursach o młodzieży ustanawiają normę rozwojo-wą podatności na ryzyko oraz szczególną sytuację młodego człowieka w społeczeń-stwie ryzyka. W analizowanych tekstach medialnych i rządowych wiedza o ryzyku pełni funkcję instancji ustalającej przedmiot dyskursu – łączy i koordynuje prak-tyki dyskursywne z poziomu reprezentacji na poziom interwencji.

W kolejnych częściach książki wskazywałam systemy wiedzy, które pod-trzymują programy władzy pasterskiej, biopolitycznej i neoliberalnej. Rozwój pa-

J. Wyn, R. White, Rethinking..., op. cit., s. .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 200 12.12.2012 11:57

Techne 201

storalnych technik siebie ufundowany jest na idei wyznania i prawdomówności, drobiazgowym gromadzeniu wiedzy o młodym człowieku, jego duszy, wiedzy, której „posiadanie” daje poczucie panowania nad sytuacją i rozumienia zdarzeń, w których się uczestniczy. W praktykach ekspertyzy młodzież wyłania się jako obiekt, który jest poznawalny, który daje się sprowadzić do postaci liczb, wykresów i statystyk, i na podstawie tych „twardych” danych – defi niować, różnicować i dzie-lić. Na wyobrażeniu niepewności związanej z żywiołową naturą człowieka, ryzyka widzianego w „szalejących hormonach” nastolatków i uwarunkowaniach rozwoju człowieka zasadzają się biopolityczne techniki rządzenia procesami życiowymi. Z kolei neoliberalne zabezpieczenie przyszłości i opanowywanie niepewności ma zapewnić aktywne zaangażowanie młodzieży w pomnażanie własnych „zasobów” (intelektualnych, społecznych, materialnych) oparte na idei przedsiębiorczości jako podstawie wszelkiej aktywności i inicjatywy. Z praktyk Otwartych Metod Koordy-nacji wyłania się tożsamość człowieka konstruowana wedle reguł konkurencyjności i przedsiębiorczości. Młody człowiek jest widziany jako „przedsiębiorca samego siebie”. Praktyki Otwartych Metod Koordynacji intensyfi kują produkcję prawdy o młodzieży w takich dziedzinach jak mobilność i edukacja. Przez dostarczanie efektów uczenia się, umiejętności i kompetencji, nieustanny audyt i porównywa-nie wyników w europejskiej polityce młodzieżowej wiedza o młodzieży tworzona i przetwarzana jest w dyskursie „uczenia się przez całe życie”. Koniec XX wieku wydobył idee wiedzy i edukacji jako kluczowe dobro, które na poziomie zdroworoz-sądkowym postrzegane jest jako efekt życia w epoce postindustrialnej, w warunkach globalizacji i informatyzacji. Od lat . ubiegłego wieku kwestia młodzieży wyraź-nie wiąże się z dyskursami edukacji całożyciowej. Znaczenie tego programu dla konstruowania dominujących reprezentacji młodzieży widać w pojęciu gospodarki i społeczeństwa opartych na wiedzy. Są to kategorie, za pomocą których opisuje się warunki, w jakich wiedza w większym niż kiedykolwiek stopniu stanowi podstawę wytwarzania bogactwa i decyduje o przewadze na rynku pracy.

Techne

W rozdziale szóstym próbowałam pokazać, że współczesne badania młodzieży są powszechnie umiejscawiane w zinstytucjonalizowanych przestrzeniach, które stały się coraz bardziej zależne od zdolności pozyskania fi nansowania badań ze stro-ny różnych podmiotów. Ich główną troską jest zdolność poznania młodzieży w bar-dziej zaawansowany sposób po to, by spełnić obietnicę redukcji niepewności w za-kresie gładszego przejścia „ze szkoły na rynek pracy”, bezpieczniejszego używania

L.T. Smith, Na grząskim gruncie. Badania tubylców w erze niepewności [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lin-coln (red.), Metody badań..., t. , Warszawa , op. cit.

A. France, Understanding youth..., op. cit. L.T. Smith, Na grząskim gruncie..., op. cit.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 201 12.12.2012 11:57

Zako�czenie – urz�dzanie młodzie�y202

środków psychoaktywnych, bezpiecznej szkoły czy też bardziej stosownych zacho-wań społecznych i działań publicznych. Pastoralne techniki gromadzenia wiedzy zbierają i przetwarzają dane o populacji, ustalają naukowo normy oraz identyfi kują, defi niują i porównują problemy. Obok koncentracji na dewiacjach i odstępstwach od normy konstruowane są „normalne” dojrzewanie i młodość. W procesy produk-cji prawdy o młodzieży nie są zaangażowane wyłącznie agendy rządowe i instytucje naukowe, ale ogromną rolę w tworzeniu i przetwarzaniu zdroworozsądkowej wie-dzy odgrywają media.

Wnioski płynące z przeprowadzonych badań odsyłają zatem do punktu wyj-ścia – do wydarzenia, które stało się przedmiotem publicznego dyskursu i impul-sem dla nowych programów politycznych skierowanych do młodzieży. Mowa oczy-wiście o samobójstwie Ani, które zostało „opracowane” w dyskursie medialnym i rządowym z wykorzystaniem „naturalnej” i „oczywistej” kategorii opisu człowieka w XXI wieku – kategorii wieku. Dyspozytyw wieku jawi się jako dominujący aparat (mechanizm) dostarczający pojęć, koncepcji, uzasadnień i technik do identyfi kacji, normalizacji oraz kontroli jednostek i zbiorowości. Temporalizacja doświadczenia młodego człowieka od wieków w sposób „naturalny” lokuje „problemy” młodzieży w instytucji szkoły, która jest doskonałym narzędziem i miejscem rządzenia. Tak więc dyskurs o śmierci dziewczynki uruchamia wiedzę o szkole, po raz kolejny staje się argumentem na rzecz interwencji i koniecznych zmian, które odwracają uwagę od realnego życia współczesnego młodego człowieka. Dyskurs rządowy wsparty naukowymi ekspertyzami i uogólnioną atmosferą ryzyka pozycjonuje młodych jako zagrożenie, zarówno dla siebie, jak i dla reszty społeczeństwa. Pobrzmiewa tu wielowiekowa tradycja tworzenia wiedzy o młodości jako czasie nieuniknionej „bu-rzy i stresu”, kryzysu tożsamości i skłonności do ryzykownych zachowań. Oswa-janie rzeczywistości przez te dobrze znane wyobrażenia daje poczucie pewności. Takiemu poczuciu sprzyjają także mnożące się w ostatnich latach raporty z badań nad współczesną młodzieżą, realizowane przez instytucje do tego powołane. To „rozgadanie” – jak powiedziałby Foucault – na temat młodzieży sprawia, że im więcej uwagi kierujemy w stronę „zagrożeń”, „wyzwań”, „problemów” młodego pokolenia, tym więcej prawdy o związkach nastolatka z zagrożeniem, problemem zostaje w ten sposób utrwalone. W odpowiedzi na społeczne i naukowe wyobra-żenia o przypisanych do określonego wieku zadaniach rozwojowych pojawiają się kategorie „nastoletnich ciąż” i „przedwczesnego macierzyństwa”, które wiążą seksu-alność człowieka z technikami biopolitycznego rządzenia. To wyobrażenie o tym, że na wszystko jest odpowiedni czas dyscyplinuje społeczeństwo w utrwalonych praktykach trajektorii życia i zarezerwowanej dla dorosłości sfery macierzyństwa, zakładania rodziny, pełnego zatrudnienia. Dyspozytyw zagrożenia przyjmuje dziś znacznie bardziej zróżnicowane formy. Nie chodzi tutaj bowiem już tylko o dy-scyplinowanie nastoletniego ciała będącego poza kontrolą, podatnego na wpływy rówieśników i nieodpowiedzialne zachowania. Młody człowiek jako podmiot neo-liberalnych technik rządzenia jest w sytuacji paradoksalnej. Neoliberalne programy skierowane do młodzieży operują ideami przedsiębiorczości, sprawstwa, w których

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 202 12.12.2012 11:57

Techne 201

storalnych technik siebie ufundowany jest na idei wyznania i prawdomówności, drobiazgowym gromadzeniu wiedzy o młodym człowieku, jego duszy, wiedzy, której „posiadanie” daje poczucie panowania nad sytuacją i rozumienia zdarzeń, w których się uczestniczy. W praktykach ekspertyzy młodzież wyłania się jako obiekt, który jest poznawalny, który daje się sprowadzić do postaci liczb, wykresów i statystyk, i na podstawie tych „twardych” danych – defi niować, różnicować i dzie-lić. Na wyobrażeniu niepewności związanej z żywiołową naturą człowieka, ryzyka widzianego w „szalejących hormonach” nastolatków i uwarunkowaniach rozwoju człowieka zasadzają się biopolityczne techniki rządzenia procesami życiowymi. Z kolei neoliberalne zabezpieczenie przyszłości i opanowywanie niepewności ma zapewnić aktywne zaangażowanie młodzieży w pomnażanie własnych „zasobów” (intelektualnych, społecznych, materialnych) oparte na idei przedsiębiorczości jako podstawie wszelkiej aktywności i inicjatywy. Z praktyk Otwartych Metod Koordy-nacji wyłania się tożsamość człowieka konstruowana wedle reguł konkurencyjności i przedsiębiorczości. Młody człowiek jest widziany jako „przedsiębiorca samego siebie”. Praktyki Otwartych Metod Koordynacji intensyfi kują produkcję prawdy o młodzieży w takich dziedzinach jak mobilność i edukacja. Przez dostarczanie efektów uczenia się, umiejętności i kompetencji, nieustanny audyt i porównywa-nie wyników w europejskiej polityce młodzieżowej wiedza o młodzieży tworzona i przetwarzana jest w dyskursie „uczenia się przez całe życie”. Koniec XX wieku wydobył idee wiedzy i edukacji jako kluczowe dobro, które na poziomie zdroworoz-sądkowym postrzegane jest jako efekt życia w epoce postindustrialnej, w warunkach globalizacji i informatyzacji. Od lat . ubiegłego wieku kwestia młodzieży wyraź-nie wiąże się z dyskursami edukacji całożyciowej. Znaczenie tego programu dla konstruowania dominujących reprezentacji młodzieży widać w pojęciu gospodarki i społeczeństwa opartych na wiedzy. Są to kategorie, za pomocą których opisuje się warunki, w jakich wiedza w większym niż kiedykolwiek stopniu stanowi podstawę wytwarzania bogactwa i decyduje o przewadze na rynku pracy.

Techne

W rozdziale szóstym próbowałam pokazać, że współczesne badania młodzieży są powszechnie umiejscawiane w zinstytucjonalizowanych przestrzeniach, które stały się coraz bardziej zależne od zdolności pozyskania fi nansowania badań ze stro-ny różnych podmiotów. Ich główną troską jest zdolność poznania młodzieży w bar-dziej zaawansowany sposób po to, by spełnić obietnicę redukcji niepewności w za-kresie gładszego przejścia „ze szkoły na rynek pracy”, bezpieczniejszego używania

L.T. Smith, Na grząskim gruncie. Badania tubylców w erze niepewności [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lin-coln (red.), Metody badań..., t. , Warszawa , op. cit.

A. France, Understanding youth..., op. cit. L.T. Smith, Na grząskim gruncie..., op. cit.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 201 12.12.2012 11:57

Zako�czenie – urz�dzanie młodzie�y202

środków psychoaktywnych, bezpiecznej szkoły czy też bardziej stosownych zacho-wań społecznych i działań publicznych. Pastoralne techniki gromadzenia wiedzy zbierają i przetwarzają dane o populacji, ustalają naukowo normy oraz identyfi kują, defi niują i porównują problemy. Obok koncentracji na dewiacjach i odstępstwach od normy konstruowane są „normalne” dojrzewanie i młodość. W procesy produk-cji prawdy o młodzieży nie są zaangażowane wyłącznie agendy rządowe i instytucje naukowe, ale ogromną rolę w tworzeniu i przetwarzaniu zdroworozsądkowej wie-dzy odgrywają media.

Wnioski płynące z przeprowadzonych badań odsyłają zatem do punktu wyj-ścia – do wydarzenia, które stało się przedmiotem publicznego dyskursu i impul-sem dla nowych programów politycznych skierowanych do młodzieży. Mowa oczy-wiście o samobójstwie Ani, które zostało „opracowane” w dyskursie medialnym i rządowym z wykorzystaniem „naturalnej” i „oczywistej” kategorii opisu człowieka w XXI wieku – kategorii wieku. Dyspozytyw wieku jawi się jako dominujący aparat (mechanizm) dostarczający pojęć, koncepcji, uzasadnień i technik do identyfi kacji, normalizacji oraz kontroli jednostek i zbiorowości. Temporalizacja doświadczenia młodego człowieka od wieków w sposób „naturalny” lokuje „problemy” młodzieży w instytucji szkoły, która jest doskonałym narzędziem i miejscem rządzenia. Tak więc dyskurs o śmierci dziewczynki uruchamia wiedzę o szkole, po raz kolejny staje się argumentem na rzecz interwencji i koniecznych zmian, które odwracają uwagę od realnego życia współczesnego młodego człowieka. Dyskurs rządowy wsparty naukowymi ekspertyzami i uogólnioną atmosferą ryzyka pozycjonuje młodych jako zagrożenie, zarówno dla siebie, jak i dla reszty społeczeństwa. Pobrzmiewa tu wielowiekowa tradycja tworzenia wiedzy o młodości jako czasie nieuniknionej „bu-rzy i stresu”, kryzysu tożsamości i skłonności do ryzykownych zachowań. Oswa-janie rzeczywistości przez te dobrze znane wyobrażenia daje poczucie pewności. Takiemu poczuciu sprzyjają także mnożące się w ostatnich latach raporty z badań nad współczesną młodzieżą, realizowane przez instytucje do tego powołane. To „rozgadanie” – jak powiedziałby Foucault – na temat młodzieży sprawia, że im więcej uwagi kierujemy w stronę „zagrożeń”, „wyzwań”, „problemów” młodego pokolenia, tym więcej prawdy o związkach nastolatka z zagrożeniem, problemem zostaje w ten sposób utrwalone. W odpowiedzi na społeczne i naukowe wyobra-żenia o przypisanych do określonego wieku zadaniach rozwojowych pojawiają się kategorie „nastoletnich ciąż” i „przedwczesnego macierzyństwa”, które wiążą seksu-alność człowieka z technikami biopolitycznego rządzenia. To wyobrażenie o tym, że na wszystko jest odpowiedni czas dyscyplinuje społeczeństwo w utrwalonych praktykach trajektorii życia i zarezerwowanej dla dorosłości sfery macierzyństwa, zakładania rodziny, pełnego zatrudnienia. Dyspozytyw zagrożenia przyjmuje dziś znacznie bardziej zróżnicowane formy. Nie chodzi tutaj bowiem już tylko o dy-scyplinowanie nastoletniego ciała będącego poza kontrolą, podatnego na wpływy rówieśników i nieodpowiedzialne zachowania. Młody człowiek jako podmiot neo-liberalnych technik rządzenia jest w sytuacji paradoksalnej. Neoliberalne programy skierowane do młodzieży operują ideami przedsiębiorczości, sprawstwa, w których

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 202 12.12.2012 11:57

Techne 203

dyspozytyw aktywnego obywatelstwa współgra z wyobrażeniem młodzieży jako „przyszłości”. Ten aktywny młody obywatel staje się zakładnikiem idei budowania lepszego społeczeństwa. Neoliberalny dyskurs uwalnia jego potrzebę sprawczości i jako aktywny podmiot staje się podatny na rządzenie. Idea odpowiedzialnego podmiotu leży jednak w sprzeczności z dominującym dyskursem o młodości jako czasie niedojrzałości, utożsamianej z brakiem kompetencji do podejmowania ra-cjonalnych decyzji. Katalog celów, założeń i priorytetów programów europejskich pokazuje porządek aksjologiczny, którego przestrzeganie nadzorują Narodowe Agencje. Ten sztuczny porządek wpisuje pojedyncze projekty, inicjatywy młodzieży (a co za tym idzie – wartości, postawy, zachowania, zdolności) w pewien integralny system, stanowiący obszar dyferencjacji, porównań, naśladowania.

Jednak te współczesne „miękkie” techniki urządzania młodzieży, rządzenia na dystans doskonale zagospodarowały potencjał „głosu” młodzieży, głosu od wieków zagłuszanego w tradycyjnych instytucjach, z którymi w „naturalny” sposób wią-zano młodego człowieka. Ten uwolniony głos może się wypowiadać w miejscach do tego powołanych, na zasadach i warunkach określonych przez dorosłą część społeczeństwa. Głoszona przez Komisję Europejską zasada Nemo iudex idoneus in propria causa („Nie można być sędzią we własnej sprawie”) określa relacje władzy w zakresie opiniowania dystrybucji środków fi nansowych na programy dla mło-dzieży. W kwestiach rozstrzygających głos młodzieży jest marginalizowany, a pra-wo do wypowiadania się przysługuje ekspertom i przedstawicielom organizacji po-zarządowych zajmujących się polityką młodzieżową. Młodzieży przysługuje prawo do zabierania głosu w strukturach do tego powołanych, m.in. w radach i forach młodzieży. „Ciała” młodzieży są dyscyplinowane, nie w sensie uległości, lecz roz-wijania określonych form tożsamości, aby żyły w sposób odpowiednio regulowany, przedsiębiorczy i odpowiedzialny w uogólnionej atmosferze samodoskonalenia. Lecz takie wydarzenia, jak masowy sprzeciw młodych ludzi wobec projektu ACTA i nerwowe reakcje rządu na te protesty, pokazują inny obraz podmiotu społecznego zaangażowania młodzieży. Swego czasu postawiłam tezę, że współczesne naukowe diagnozy młodego pokolenia jako „pokolenia bez obywateli” i „defi cytu obywatel-stwa” wśród młodzieży podtrzymują dyskurs nowoczesnego obywatelstwa. Rzą-dzenie młodzieżą zgodnie z Metodą Otwartej Koordynacji, przez instytucje i fora, oparte na racjonalności współpracy w ramach odgórnie przewidzianych i utworzo-nych w tym celu miejsc, zasadza się właśnie na nowoczesnej idei obywatelstwa. Ta-kie zjawiska jak Ruch Oburzonych ujawniają nowe, opisane przeze mnie w innym miejscu, ponowoczesne oblicza obywatelskości.

Na podstawie analizy cech dyskursów o obywatelskości młodzieży określonych przez dominan-ty ideowe (dominujące wartości wiązane z kategorią obywatelskości), dominanty regulatywne (główne formy aktywności obywatelskiej) oraz dominanty interrogacyjne (podstawowe prakty-ki stawiania pytań o zagadnienie obywatelstwa) (por. B. Fatyga, Dzicy z naszej ulicy..., op. cit.; B. Misztal, Teoria socjologiczna..., op. cit.) wyodrębniłam dyskurs przednowoczesnej, nowoczesnej i ponowoczesnej obywatelskości (H. Ostrowicka-Miszewska, Dyskursy obywatelskości..., op. cit.).

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 203 12.12.2012 11:57 Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 204 12.12.2012 11:57

Techne 203

dyspozytyw aktywnego obywatelstwa współgra z wyobrażeniem młodzieży jako „przyszłości”. Ten aktywny młody obywatel staje się zakładnikiem idei budowania lepszego społeczeństwa. Neoliberalny dyskurs uwalnia jego potrzebę sprawczości i jako aktywny podmiot staje się podatny na rządzenie. Idea odpowiedzialnego podmiotu leży jednak w sprzeczności z dominującym dyskursem o młodości jako czasie niedojrzałości, utożsamianej z brakiem kompetencji do podejmowania ra-cjonalnych decyzji. Katalog celów, założeń i priorytetów programów europejskich pokazuje porządek aksjologiczny, którego przestrzeganie nadzorują Narodowe Agencje. Ten sztuczny porządek wpisuje pojedyncze projekty, inicjatywy młodzieży (a co za tym idzie – wartości, postawy, zachowania, zdolności) w pewien integralny system, stanowiący obszar dyferencjacji, porównań, naśladowania.

Jednak te współczesne „miękkie” techniki urządzania młodzieży, rządzenia na dystans doskonale zagospodarowały potencjał „głosu” młodzieży, głosu od wieków zagłuszanego w tradycyjnych instytucjach, z którymi w „naturalny” sposób wią-zano młodego człowieka. Ten uwolniony głos może się wypowiadać w miejscach do tego powołanych, na zasadach i warunkach określonych przez dorosłą część społeczeństwa. Głoszona przez Komisję Europejską zasada Nemo iudex idoneus in propria causa („Nie można być sędzią we własnej sprawie”) określa relacje władzy w zakresie opiniowania dystrybucji środków fi nansowych na programy dla mło-dzieży. W kwestiach rozstrzygających głos młodzieży jest marginalizowany, a pra-wo do wypowiadania się przysługuje ekspertom i przedstawicielom organizacji po-zarządowych zajmujących się polityką młodzieżową. Młodzieży przysługuje prawo do zabierania głosu w strukturach do tego powołanych, m.in. w radach i forach młodzieży. „Ciała” młodzieży są dyscyplinowane, nie w sensie uległości, lecz roz-wijania określonych form tożsamości, aby żyły w sposób odpowiednio regulowany, przedsiębiorczy i odpowiedzialny w uogólnionej atmosferze samodoskonalenia. Lecz takie wydarzenia, jak masowy sprzeciw młodych ludzi wobec projektu ACTA i nerwowe reakcje rządu na te protesty, pokazują inny obraz podmiotu społecznego zaangażowania młodzieży. Swego czasu postawiłam tezę, że współczesne naukowe diagnozy młodego pokolenia jako „pokolenia bez obywateli” i „defi cytu obywatel-stwa” wśród młodzieży podtrzymują dyskurs nowoczesnego obywatelstwa. Rzą-dzenie młodzieżą zgodnie z Metodą Otwartej Koordynacji, przez instytucje i fora, oparte na racjonalności współpracy w ramach odgórnie przewidzianych i utworzo-nych w tym celu miejsc, zasadza się właśnie na nowoczesnej idei obywatelstwa. Ta-kie zjawiska jak Ruch Oburzonych ujawniają nowe, opisane przeze mnie w innym miejscu, ponowoczesne oblicza obywatelskości.

Na podstawie analizy cech dyskursów o obywatelskości młodzieży określonych przez dominan-ty ideowe (dominujące wartości wiązane z kategorią obywatelskości), dominanty regulatywne (główne formy aktywności obywatelskiej) oraz dominanty interrogacyjne (podstawowe prakty-ki stawiania pytań o zagadnienie obywatelstwa) (por. B. Fatyga, Dzicy z naszej ulicy..., op. cit.; B. Misztal, Teoria socjologiczna..., op. cit.) wyodrębniłam dyskurs przednowoczesnej, nowoczesnej i ponowoczesnej obywatelskości (H. Ostrowicka-Miszewska, Dyskursy obywatelskości..., op. cit.).

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 203 12.12.2012 11:57 Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 204 12.12.2012 11:57

Bibliografi a

(brak autora), Drogi sąsiedzie!, „Gazeta Wyborcza”, ...(brak autora), MEN zmieni program wychowania do życia w rodzinie, „Gazeta Wyborcza”,

...(brak autora), Obojętność, brak wrażliwości, agresja i poniżenie, „Dziennik Gazeta Prawna”,

...Adam B., Czas, Sic!, Warszawa .Adam B., Refl exive modernization temporalized, „Th eory Culture Society” , .Adamski W., Dwa pokolenia pracowników przemysłu, IW CRZZ, Warszawa .Adamski W., Młodzież jako przedmiot badań. Orientacje teoretyczne i problematyka w perspek-

tywie porównawczej [w:] J. Głuszyński (red.), Teoretyczno-metodologiczne problemy badań nad młodzieżą, Ośrodek Analiz Społecznych, Poznań [b.r.].

Anasz W., Wartości młodego pokolenia w dobie transformacji ustrojowej Polski, WSP, Często-chowa .

Ariès P., Historia dzieciństwa: dziecko i rodzina w dawnych czasach, Marabut, Gdańsk .Armstrong D., A risky business? Research, policy, governmentality and youth off ending, „Youth

Justice” , . Armstrong D., Becoming criminal: Th e cultural politics of risk, „International Journal of Inclu-

sive Education” , (–).Bachtin M., Problemy literatury i estetyki, Czytelnik, Warszawa .Baker K.M., A Foucauldian French Revolution? [w:] J. Goldstein (red.), Foucault and the wri-

ting of history, Blackwell, Oxford . Ball S.J., Education reform: A critical and post-structural approach, Open University Press,

Buckingham .Ball J.S., Foucault i edukacja. Dyscypliny i wiedza, Impuls, Kraków .Beals F., Reading between the lines: Representations and constructions of youth and crime in,

Aotearoa – VDM Verlag, New Zealand – Germany .Beck U., Władza i przeciwwładza w epoce globalnej. Nowa ekonomia polityki światowej, Scho-

lar, Warszawa .Beck U., Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Scholar, Warszawa .Berger P., Luckmann T., Społeczne tworzenie rzeczywistości, PIW, Warszawa .Bergmann W., Das Problem der Zeit in der Soziologie. Ein Literaturüberblick zum Stand der

„zeitsoziologischen”, „Th eorie und Forschung” , , .Bernstein P.L., Przeciw bogom. Niezwykłe dzieje ryzyka, Warszawa .Besley A.C.T., Counseling youth: Foucault, power, and the ethics of subjectivity, Praeger, West-

port, Connecticut London .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 205 12.12.2012 11:57

Bibliografia206

Besley A.C.T., Foucault, truth telling and technologies of the self: Confessional practices of the self and schools [w:] M.A. Peters, A.C. Besley (red.), Why Foucault? New directions in educational research, Peter Lang Publishing, New York .

Bessant J., Watts R., Youth, myth making and young people in a time of change, „Family Mat-ters” , .

Best A., Representing youth: Methodological issues in critical youth studies, University Press, New York .

Bilińska-Suchanek E., Opór wobec szkoły. Dorastanie w perspektywie paradygmatu oporu, Im-puls, Kraków .

Bishop R., Kaupapa Maori. Przezwyciężyć neokolonializm w badaniach społecznych [w:] N.K. Den zin, Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. , PWN, Warszawa .

Bishop R., Glynn T., Culture counts: Changing power relation in education, Dunmore Press, Palmerston Nort, New Zealand .

Borowicz R., Zakres i mechanizmy selekcji w szkolnictwie, PWN, Warszawa . Borowicz R., Plany życiowe młodzieży, ich realizacja, świat wartości. Badania longitudinalne,

„Socjologia Wychowania”, nr , AUNC, Toruń .Borowska T., Zasoby emocjonalne młodzieży a prezentowane przez nią wartości, „Forum

Oświatowe” , nr . Bourdieu J.P., Passeron J.C., Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, PWN, Warsza-

wa .Bronfenbrenner U., Th e ecology of human development: Experiments by nature and design,

Harvard University Press, Cambridge, MA .Brosch A., Komunikacja tekstowa a poczucie alienacji wśród młodzieży, „Kultura i Edukacja”

, nr .Brzezińska A., Społeczna psychologia rozwoju, Scholar, Warszawa .Bykowski P., Filozofi a codzienności a wyzwania pedagogiki społecznej – na przykładzie badań

nad młodzieżą gimnazjalną, „Kultura i Edukacja” , nr .Cackowska M., Mendel M., Strużyńska-Kujałowicz A., Szkudlarek T., Analiza dyskur-

su w europejskich badaniach porównawczych – między fenomenografi ą a hermeneutyką. Przykład dyskursywnej konstrukcji granic profesjonalizmu w kształceniu psychologów [w:] A. Horolets (red.), Europa w polskich dyskursach, Wyd. Adam Marszałek, Toruń .

Canguilhem G., Normalne i patologiczne, słowo/obraz terytoria, Gdańsk .Catalano R., Hawkins D., Th e social development model: A theory of antisocial behaviour [w:]

J.D. Hawkins (red.), Delinquency and crime, Cambridge University, Cambridge .Charmaz K., Teoria ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, PWN,

Warszawa .Cohen S., Folk devils and moral panics: Th e creation of the mods and rockers, wyd. , St. Martin’s

Press, New York .Cohen P., Ainley P., „In the country of the blind?”: Youth studies and cultural studies in Britain,

„Journal of Youth Studies” , .Coie J.D., Watt N.F., West S.G., Hawkins J.D., Asarnow J.R., Markman H.J., Ramey S.L.,

Shure M.B., Long B., Profi laktyka. Teoria i badania, „Nowiny Psychologiczne” , nr .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 206 12.12.2012 11:57

Bibliografi a

(brak autora), Drogi sąsiedzie!, „Gazeta Wyborcza”, ...(brak autora), MEN zmieni program wychowania do życia w rodzinie, „Gazeta Wyborcza”,

...(brak autora), Obojętność, brak wrażliwości, agresja i poniżenie, „Dziennik Gazeta Prawna”,

...Adam B., Czas, Sic!, Warszawa .Adam B., Refl exive modernization temporalized, „Th eory Culture Society” , .Adamski W., Dwa pokolenia pracowników przemysłu, IW CRZZ, Warszawa .Adamski W., Młodzież jako przedmiot badań. Orientacje teoretyczne i problematyka w perspek-

tywie porównawczej [w:] J. Głuszyński (red.), Teoretyczno-metodologiczne problemy badań nad młodzieżą, Ośrodek Analiz Społecznych, Poznań [b.r.].

Anasz W., Wartości młodego pokolenia w dobie transformacji ustrojowej Polski, WSP, Często-chowa .

Ariès P., Historia dzieciństwa: dziecko i rodzina w dawnych czasach, Marabut, Gdańsk .Armstrong D., A risky business? Research, policy, governmentality and youth off ending, „Youth

Justice” , . Armstrong D., Becoming criminal: Th e cultural politics of risk, „International Journal of Inclu-

sive Education” , (–).Bachtin M., Problemy literatury i estetyki, Czytelnik, Warszawa .Baker K.M., A Foucauldian French Revolution? [w:] J. Goldstein (red.), Foucault and the wri-

ting of history, Blackwell, Oxford . Ball S.J., Education reform: A critical and post-structural approach, Open University Press,

Buckingham .Ball J.S., Foucault i edukacja. Dyscypliny i wiedza, Impuls, Kraków .Beals F., Reading between the lines: Representations and constructions of youth and crime in,

Aotearoa – VDM Verlag, New Zealand – Germany .Beck U., Władza i przeciwwładza w epoce globalnej. Nowa ekonomia polityki światowej, Scho-

lar, Warszawa .Beck U., Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Scholar, Warszawa .Berger P., Luckmann T., Społeczne tworzenie rzeczywistości, PIW, Warszawa .Bergmann W., Das Problem der Zeit in der Soziologie. Ein Literaturüberblick zum Stand der

„zeitsoziologischen”, „Th eorie und Forschung” , , .Bernstein P.L., Przeciw bogom. Niezwykłe dzieje ryzyka, Warszawa .Besley A.C.T., Counseling youth: Foucault, power, and the ethics of subjectivity, Praeger, West-

port, Connecticut London .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 205 12.12.2012 11:57

Bibliografia206

Besley A.C.T., Foucault, truth telling and technologies of the self: Confessional practices of the self and schools [w:] M.A. Peters, A.C. Besley (red.), Why Foucault? New directions in educational research, Peter Lang Publishing, New York .

Bessant J., Watts R., Youth, myth making and young people in a time of change, „Family Mat-ters” , .

Best A., Representing youth: Methodological issues in critical youth studies, University Press, New York .

Bilińska-Suchanek E., Opór wobec szkoły. Dorastanie w perspektywie paradygmatu oporu, Im-puls, Kraków .

Bishop R., Kaupapa Maori. Przezwyciężyć neokolonializm w badaniach społecznych [w:] N.K. Den zin, Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. , PWN, Warszawa .

Bishop R., Glynn T., Culture counts: Changing power relation in education, Dunmore Press, Palmerston Nort, New Zealand .

Borowicz R., Zakres i mechanizmy selekcji w szkolnictwie, PWN, Warszawa . Borowicz R., Plany życiowe młodzieży, ich realizacja, świat wartości. Badania longitudinalne,

„Socjologia Wychowania”, nr , AUNC, Toruń .Borowska T., Zasoby emocjonalne młodzieży a prezentowane przez nią wartości, „Forum

Oświatowe” , nr . Bourdieu J.P., Passeron J.C., Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, PWN, Warsza-

wa .Bronfenbrenner U., Th e ecology of human development: Experiments by nature and design,

Harvard University Press, Cambridge, MA .Brosch A., Komunikacja tekstowa a poczucie alienacji wśród młodzieży, „Kultura i Edukacja”

, nr .Brzezińska A., Społeczna psychologia rozwoju, Scholar, Warszawa .Bykowski P., Filozofi a codzienności a wyzwania pedagogiki społecznej – na przykładzie badań

nad młodzieżą gimnazjalną, „Kultura i Edukacja” , nr .Cackowska M., Mendel M., Strużyńska-Kujałowicz A., Szkudlarek T., Analiza dyskur-

su w europejskich badaniach porównawczych – między fenomenografi ą a hermeneutyką. Przykład dyskursywnej konstrukcji granic profesjonalizmu w kształceniu psychologów [w:] A. Horolets (red.), Europa w polskich dyskursach, Wyd. Adam Marszałek, Toruń .

Canguilhem G., Normalne i patologiczne, słowo/obraz terytoria, Gdańsk .Catalano R., Hawkins D., Th e social development model: A theory of antisocial behaviour [w:]

J.D. Hawkins (red.), Delinquency and crime, Cambridge University, Cambridge .Charmaz K., Teoria ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, PWN,

Warszawa .Cohen S., Folk devils and moral panics: Th e creation of the mods and rockers, wyd. , St. Martin’s

Press, New York .Cohen P., Ainley P., „In the country of the blind?”: Youth studies and cultural studies in Britain,

„Journal of Youth Studies” , .Coie J.D., Watt N.F., West S.G., Hawkins J.D., Asarnow J.R., Markman H.J., Ramey S.L.,

Shure M.B., Long B., Profi laktyka. Teoria i badania, „Nowiny Psychologiczne” , nr .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 206 12.12.2012 11:57

Bibliografia 207

Cybal-Michalska M., Dylematy tożsamościowe młodzieży w sytuacji zmiany kulturowej [w:] R. Leppert, Z. Melosik, B. Wojtasik (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wrocław .

Cybal-Michalska A., Subiektywny aspekt poczucia tożsamości młodzieży w rzeczywistości glo-balnej zmiany, „Studia Edukacyjne” , nr .

Cybal-Michalska A., Zjawisko globalizacji współczesnego świata z perspektywy młodzieży szkół średnich, „Studia Edukacyjne” , nr .

Cylkowska-Nowak M., Street Fashion of Japan jako próba konstruowania tożsamości młodzieży japońskiej, „Przegląd Pedagogiczny” , nr .

Czyżewski M., Polskie przekłady literatury humanistycznej i „społeczeństwo wiedzy”, „Przegląd Socjologii Jakościowej” , t. , nr .

Czyżewski M., Kowalski S., Piotrowski A. (red.), Rytualny chaos. Studium dyskursu publicz-nego, WAiP, Warszawa .

Davis J., Youth and the condition of Britain: Images of adolescent confl ict, Athlone, London .Dean M., Governmentality. Power and rule in modern society, Sage, London .Deleuze G., Foucault, Wyd. DSWE TWP, Wrocław .Denzin N.K., Lincoln Y.S., Wprowadzenie. Dziedzina i praktyka badań jakościowych [w:]

N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. , PWN, Warszawa . Denzin N.K., Lincoln Y.S. (red.), Metody badań jakościowych, t. –, WN PWN, Warszawa

. Donzelot J., Th e mobilization of society [w:] G. Burchell, C. Gordon, P. Miller (red.), Th e Fou-

cault Eff ect: Studies in governmentality, University of Chicago Press, Chicago, IL . Duszak A., Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, PWN, Warszawa .Dwyer P., Wyn J., Youth, education and risk: Facing the future, Falmer Press, New York .Edwards R., Mobilizing lifelong learning: Governmentality in educational practices, „Journal of

Education Policy” , .Eisenstadt S., From generation to generation. Age groups and social structure, Th e Free Press,

New York .Erikson E.H., Dzieciństwo i społeczeństwo, Rebis, Poznań .Fairclough N., Discourse and social change, Polity Press, Cambridge .Fairclough N., Wodak R., Critical discourse analysis [w:] T.A. Van Dijk (red.), Discourse as

social interaction. Discourse studies: A multidisciplinary introduction, vol. , Sage, London .

Farrington D., Explaining and preventing crime: Th e globalisation of knowledge. Key note address to the American society for criminology, „Criminology” , ().

Fatyga B., Dzicy z naszej ulicy. Antropologia kultury młodzieżowej, Wyd. UW, Warszawa .Fatyga B., Młodość bez skrzydeł. Nastolatki w małym mieście, Wyd. ISNS UW, Warszawa .Fatyga B., Ogólnometodologiczne problemy badań młodzieży [w:] J. Grzelak, M. Sochocki

(red.), Ewaluacja profi laktyki problemów dzieci i młodzieży, Sumus, Warszawa .Fatyga B., Oliwińska I., Sińczuch M., Zieliński P. (red.), Biała księga młodzieży polskiej, t. :

Dwie prawdy o aktywności. Uwarunkowania i możliwości działania młodzieży w środowi-sku lokalnym w perspektywie polityki młodzieżowej Rady Europy. Raport z badań, Wyd. MEN, Warszawa .

Fatyga B., Szymańczak M. (red.), Raport o młodzieży, Interpress, Warszawa .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 207 12.12.2012 11:57

Bibliografia208

Fatyga B., Tyszkiewicz A. (red.), Dzisiejsza młodzież. Stereotypy i rzeczywistość po roku, Wyd. ITE, Radom .

Fatyga B., Tyszkiewicz A. (red.), Normalność i normalka. Próba zastosowania pojęcia normal-ności do badań młodzieży, ISNS UW, Warszawa .

Fejes A., Fabricating the lifelong learner in an age of neo-liberalism [w:] M. Simons, M. Olssen, M.A. Peters (red.), Re-reading education policies: A handbook studying the policy agenda of the st century, Sense Publishers, Rotterdam – Boston – Taipei .

Fejes A., Idee Michela Foucault w badaniach nad edukacją dorosłych i całożyciowym uczeniem się, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” , nr .

Fejes A., Nicoll K., Foucault and lifelong learning. Governing the subject, Routledge, London .

Fimyar O., Using governmentality as a conceptual tool in education policy research, „Educate~” , numer specjalny.

Foucault M., Archeologia wiedzy, PWN, Warszawa .Foucault M., Questions of method [w:] G. Burchell, C. Gordon, P. Miller (red.), Th e Foucault

effect: Studies in governmentality, Hampstead .Foucault M., Dits et écrits, -, par..., t. , Éditions Gallimard, Paris .Foucault M., Bezpieczeństwo, terytorium, populacja, WN PWN, Warszawa . Foucault M., Des supplices aux cellues (rozmowa z M. Foucaultem), „Le Monde” , lutego.Foucault M., Fearless speech, J. Pearson (red.), CA Semiotext(e), Los Angeles .Foucault M., Filozofi a, historia, polityka. Wybór pism, PWN, Warszawa – Wrocław .Foucault M., Historia seksualności, Czytelnik, Warszawa .Foucault M., Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, Aletheia – Spacja, Warszawa .Foucault M., Podmiot i władza, „Lewą Nogą” , nr ().Foucault M., Porządek dyskursu, słowo/obraz terytoria, Gdańsk . Foucault M., Questions of method [w:] G. Burchell, C. Gordon, P. Miller (red.), Th e Foucault

effect: Studies in governmentality, Hampstead .Foucault M., Th e political technology of individuals [w:] L. Martin, H. Gutman, P. Hutton

(red.), Technologies of the Self: A seminar with Michel Foucault, Th e University of Massa-chusetts Press, Massachusetts .

Foucault M., Trzeba bronić społeczeństwa. Wykłady w College de France , KR, Warszawa .

France A., Risk factor analysis and the youth question, „Journal of Youth Studies” , ().France A., Towards a sociological understanding of youth and their risk-taking, „Journal of

Youth Studies” , .France A., Understanding youth in late modernity, Open University Press, Maidenhead .France A., Utting D., Th e paradigm of „risk and protection-focused prevention” and its impact

on services for children and familie, „Children and Society” , ().Garlicki J., Pluralizm młodzieży – świadomość i postawy polityczne, „Przegląd Humanistycz-

ny” , nr .Garlicki J., Świadomość młodzieży a reformy systemu politycznego i gospodarczego [w:] J. Gar-

licki (red.), Młodzież a zmiany polityczne we współczesnym świecie, INP UW, Warszawa .

Gaś Z.B., Profi laktyka w szkole. Zapobieganie uzależnieniom uczniów, CMPPP, Warszawa .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 208 12.12.2012 11:57

Bibliografia 207

Cybal-Michalska M., Dylematy tożsamościowe młodzieży w sytuacji zmiany kulturowej [w:] R. Leppert, Z. Melosik, B. Wojtasik (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wrocław .

Cybal-Michalska A., Subiektywny aspekt poczucia tożsamości młodzieży w rzeczywistości glo-balnej zmiany, „Studia Edukacyjne” , nr .

Cybal-Michalska A., Zjawisko globalizacji współczesnego świata z perspektywy młodzieży szkół średnich, „Studia Edukacyjne” , nr .

Cylkowska-Nowak M., Street Fashion of Japan jako próba konstruowania tożsamości młodzieży japońskiej, „Przegląd Pedagogiczny” , nr .

Czyżewski M., Polskie przekłady literatury humanistycznej i „społeczeństwo wiedzy”, „Przegląd Socjologii Jakościowej” , t. , nr .

Czyżewski M., Kowalski S., Piotrowski A. (red.), Rytualny chaos. Studium dyskursu publicz-nego, WAiP, Warszawa .

Davis J., Youth and the condition of Britain: Images of adolescent confl ict, Athlone, London .Dean M., Governmentality. Power and rule in modern society, Sage, London .Deleuze G., Foucault, Wyd. DSWE TWP, Wrocław .Denzin N.K., Lincoln Y.S., Wprowadzenie. Dziedzina i praktyka badań jakościowych [w:]

N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. , PWN, Warszawa . Denzin N.K., Lincoln Y.S. (red.), Metody badań jakościowych, t. –, WN PWN, Warszawa

. Donzelot J., Th e mobilization of society [w:] G. Burchell, C. Gordon, P. Miller (red.), Th e Fou-

cault Eff ect: Studies in governmentality, University of Chicago Press, Chicago, IL . Duszak A., Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, PWN, Warszawa .Dwyer P., Wyn J., Youth, education and risk: Facing the future, Falmer Press, New York .Edwards R., Mobilizing lifelong learning: Governmentality in educational practices, „Journal of

Education Policy” , .Eisenstadt S., From generation to generation. Age groups and social structure, Th e Free Press,

New York .Erikson E.H., Dzieciństwo i społeczeństwo, Rebis, Poznań .Fairclough N., Discourse and social change, Polity Press, Cambridge .Fairclough N., Wodak R., Critical discourse analysis [w:] T.A. Van Dijk (red.), Discourse as

social interaction. Discourse studies: A multidisciplinary introduction, vol. , Sage, London .

Farrington D., Explaining and preventing crime: Th e globalisation of knowledge. Key note address to the American society for criminology, „Criminology” , ().

Fatyga B., Dzicy z naszej ulicy. Antropologia kultury młodzieżowej, Wyd. UW, Warszawa .Fatyga B., Młodość bez skrzydeł. Nastolatki w małym mieście, Wyd. ISNS UW, Warszawa .Fatyga B., Ogólnometodologiczne problemy badań młodzieży [w:] J. Grzelak, M. Sochocki

(red.), Ewaluacja profi laktyki problemów dzieci i młodzieży, Sumus, Warszawa .Fatyga B., Oliwińska I., Sińczuch M., Zieliński P. (red.), Biała księga młodzieży polskiej, t. :

Dwie prawdy o aktywności. Uwarunkowania i możliwości działania młodzieży w środowi-sku lokalnym w perspektywie polityki młodzieżowej Rady Europy. Raport z badań, Wyd. MEN, Warszawa .

Fatyga B., Szymańczak M. (red.), Raport o młodzieży, Interpress, Warszawa .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 207 12.12.2012 11:57

Bibliografia208

Fatyga B., Tyszkiewicz A. (red.), Dzisiejsza młodzież. Stereotypy i rzeczywistość po roku, Wyd. ITE, Radom .

Fatyga B., Tyszkiewicz A. (red.), Normalność i normalka. Próba zastosowania pojęcia normal-ności do badań młodzieży, ISNS UW, Warszawa .

Fejes A., Fabricating the lifelong learner in an age of neo-liberalism [w:] M. Simons, M. Olssen, M.A. Peters (red.), Re-reading education policies: A handbook studying the policy agenda of the st century, Sense Publishers, Rotterdam – Boston – Taipei .

Fejes A., Idee Michela Foucault w badaniach nad edukacją dorosłych i całożyciowym uczeniem się, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” , nr .

Fejes A., Nicoll K., Foucault and lifelong learning. Governing the subject, Routledge, London .

Fimyar O., Using governmentality as a conceptual tool in education policy research, „Educate~” , numer specjalny.

Foucault M., Archeologia wiedzy, PWN, Warszawa .Foucault M., Questions of method [w:] G. Burchell, C. Gordon, P. Miller (red.), Th e Foucault

effect: Studies in governmentality, Hampstead .Foucault M., Dits et écrits, -, par..., t. , Éditions Gallimard, Paris .Foucault M., Bezpieczeństwo, terytorium, populacja, WN PWN, Warszawa . Foucault M., Des supplices aux cellues (rozmowa z M. Foucaultem), „Le Monde” , lutego.Foucault M., Fearless speech, J. Pearson (red.), CA Semiotext(e), Los Angeles .Foucault M., Filozofi a, historia, polityka. Wybór pism, PWN, Warszawa – Wrocław .Foucault M., Historia seksualności, Czytelnik, Warszawa .Foucault M., Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, Aletheia – Spacja, Warszawa .Foucault M., Podmiot i władza, „Lewą Nogą” , nr ().Foucault M., Porządek dyskursu, słowo/obraz terytoria, Gdańsk . Foucault M., Questions of method [w:] G. Burchell, C. Gordon, P. Miller (red.), Th e Foucault

effect: Studies in governmentality, Hampstead .Foucault M., Th e political technology of individuals [w:] L. Martin, H. Gutman, P. Hutton

(red.), Technologies of the Self: A seminar with Michel Foucault, Th e University of Massa-chusetts Press, Massachusetts .

Foucault M., Trzeba bronić społeczeństwa. Wykłady w College de France , KR, Warszawa .

France A., Risk factor analysis and the youth question, „Journal of Youth Studies” , ().France A., Towards a sociological understanding of youth and their risk-taking, „Journal of

Youth Studies” , .France A., Understanding youth in late modernity, Open University Press, Maidenhead .France A., Utting D., Th e paradigm of „risk and protection-focused prevention” and its impact

on services for children and familie, „Children and Society” , ().Garlicki J., Pluralizm młodzieży – świadomość i postawy polityczne, „Przegląd Humanistycz-

ny” , nr .Garlicki J., Świadomość młodzieży a reformy systemu politycznego i gospodarczego [w:] J. Gar-

licki (red.), Młodzież a zmiany polityczne we współczesnym świecie, INP UW, Warszawa .

Gaś Z.B., Profi laktyka w szkole. Zapobieganie uzależnieniom uczniów, CMPPP, Warszawa .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 208 12.12.2012 11:57

Bibliografia 209

Giddens A., Konsekwencje nowoczesności, Wyd. UJ, Kraków .Giddens A., Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności,

PWN, Warszawa .Giddens A., Runaway world: How globalization is reshaping our lives, Profi le, London .Gillis J.R., Youth and history: Tradition and change in European age relations, Academic Press,

London – New York .Giroux H.A., Fugitive cultures: Race, violence, and youth, Routledge, New York .Giroux H.A., Reprodukcja. Opór i akomodacja [w:] Z. Kwieciński (red.), Nieobecne dyskursy,

cz. I, UMK, Toruń .Giroux H.A., Schooling as a form of cultural politics: Towards a pedagogy of and for diff erence

[w:] H.A. Giroux, P.L. McLaren (red.), Critical pedagogy, the state, and cultural struggle, State University of New York Press, Albany – New York .

Glaser B., Strauss A., Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, No-mos, Kraków .

Gliński P., Młodzież jako czynnik zmiany społecznej – polityczna mobilizacja i aktywne uczest-nictwo w ruchach społecznych [w:] J. Garlicki (red.), Młodzież a zmiany społeczne we współczesnym świecie, INP UW, Warszawa .

Gmerek T., Dyskursy męskości w reklamie współczesnej [w:] Z. Melosik (red.), Młodzież, styl życia i zdrowie. Konteksty i kontrowersje, Wolumin, Poznań .

Gola W., Wsparcie i aktywizacja młodych dorosłych w kryzysie, „Pedagogika Społeczna” , nr .

Gorzko M., Procedury i emergencja. O metodologii klasycznych odmian teorii ugruntowanej, WN US, Szczecin .

Gottesman K., Porozmawiajmy o szkolnych bandytach, Rzeczpospolita”, ...Górniewicz J. (red.), Młodzież jako przedmiot badań naukowych. Konteksty teoretyczne i meto-

dologiczne, Wyd. WSP, Olsztyn .Griese H., Socjologiczne teorie młodzieży, Impuls, Kraków . Griffi n C., Imagining new narratives of youth. Youth research, the „New Europe” and global out

culture, „Childhood” , ().Griffi n C., Representations of the young [w:] J. Roche, S. Tucker (red.), Youth in society: Con-

temporary theory, policy and practice, Sage, London .Griffi n C., Representations of youth. Th e study of youth and adolescence in Britain and America,

Polity Press, Cambridge .Griffi n C., Typical girls? Young women from school to the job market, Routledge & Kegan Paul,

London .Griffi n C., Fear of a Black (and working class) planet: Young women and the racialization of

reproductive politics, „Feminism and Psychology” , ().Griffi ths P., Youth and authority, Oxford University Press, Oxford .Gromkowska A., Kobiecość w kulturze globalnej. Rekonstrukcje i reprezentacje, Wolumin, Po-

znań .Gromkowska A., Kobieta epoki wiktoriańskiej: społeczne konstruowanie ciała i tożsamości, „Te-

raźniejszość – Człowiek – Edukacja” , nr .Grzymała-Kazłowska A., Socjologicznie zorientowana analiza dyskursu na tle współczesnych

badań nad dyskursem, „Kultura i Społeczeństwo” , nr .Hall S.G., Adolescence: Its psychology and its relations to physiology, anthropology, sociology, sex,

crime, religion and education, Appleton, New York .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 209 12.12.2012 11:57

Bibliografia210

Hall S., Jeff erson T. (red.), Resistance through rituals: Youth subcultures in post-war Britain, Hutchinson, London .

Hammersley M., Atkinson P., Metody badań terenowych, Zysk i S-ka, Poznań .Havighurst R.J., Develepmental tasks and education, Longman, New York .Hejnicka-Bezwińska T., Pedagogika ogólna, WAiP, Warszawa . Hejnicka-Bezwińska T., Pedagogika pozytywistyczna [w:] Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.),

Pedagogika. Podręcznik akademicki, cz. , WN PWN, Warszawa .Hejnicka-Bezwińska T., Zarys historii wychowania (–) (oświata i pedagogika pomię-

dzy dwoma kryzysami), Wyd. Pedagogiczne, Kielce .Herer M., Od tłumacza [w:] M. Foucault, Bezpieczeństwo, terytorium, populacja, WN PWN,

Warszawa . Howarth D., Dyskurs, Ofi cyna Naukowa, Warszawa .Howell J.C., Bilchik S., Guide for implementing the comprehensive strategy for serious, violent

and chronic juvenile off enders, DC: Offi ce of Juvenile Justice and Delinquency Preven-tion, Washington .

Idzikowski B., Narkiewicz-Niedbalec E., Zielińska M., Papiór E. (red.), Młodzież polska w nowym ładzie społecznym, UZ, Zielona Góra .

Jacob T., Leonard K., Wpływ rodziny i rówieśników na nadużywanie alkoholu w okresie dora-stania [w:] R. Zucker, G. Boyd, J. Howard (red.), Powstawanie problemów alkoholowych. Biologiczne, psychospołeczne i socjologiczne czynniki ryzyka uzależnienia od alkoholu, PAR-PA, Warszawa .

Jarosz M., Bariery życiowe młodzieży, KiW, Warszawa .Jasiecki K., Post B. (red.), Młodzi liderzy zmian?, Scholar, Warszawa .Jaskulska S., Pseudonimy gimnazjalistów w badaniu ankietowym jako źródło wiedzy o młodzie-

ży, „Studia Edukacyjne” , nr .Jawłowska A., Drogi kontrkultury, PIW, Warszawa .Jawłowska A., Gotowski B. (red.), Młodzież w procesie przemian, PWN, Warszawa .Jenks Ch., Socjologiczne konstrukty dzieciństwa [w:] M.J. Kehily (oprac.), Wprowadzenie do

badań nad dzieciństwem, Wyd. WAM, Kraków .Jeżowski M.W., Analiza badawcza programu „Młodzież w działaniu” – RAY, Fundacja Roz-

woju Systemu Edukacji, Warszawa .Jędrzejewski M., Młodzież a subkultury, Żak, Warszawa .Kaczmarek B., Mózg – język – zachowanie, UMCS, Lublin .Kapusta A., Filozofi a ekstremalna. Wokół myśli krytycznej Michela Foucaulta, Wyd. UMCS,

Lublin . Karnowski M., Właśnie po to jest polityka, „Dziennik Gazeta Prawna”, ... Karwat M., Wzorce i style uczestnictwa młodzieży w polityce [w:] J. Garlicki (red.), Młodzież

a zmiany polityczne we współczesnym świecie, INP UW, Warszawa .Kehily M.J., Montgomery H., Niewinność i doświadczenie: historyczne podejście do dzieciństwa

i seksualności [w:] M.J. Kehily (oprac.), Wprowadzenie do badań nad dzieciństwem, Wyd. WAM, Kraków .

Kelly P., Th e Risk society and young people: Life at the intersection of risk, economy and illiberal governmentalities, „Behavioural Studies Working Paper Series” , .

Kelly P., Youth as an artefact of expertise: Problematizing the practice of youth studies in an age of uncertainty, „Journal of Youth Studies” , ().

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 210 12.12.2012 11:57

Bibliografia 209

Giddens A., Konsekwencje nowoczesności, Wyd. UJ, Kraków .Giddens A., Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności,

PWN, Warszawa .Giddens A., Runaway world: How globalization is reshaping our lives, Profi le, London .Gillis J.R., Youth and history: Tradition and change in European age relations, Academic Press,

London – New York .Giroux H.A., Fugitive cultures: Race, violence, and youth, Routledge, New York .Giroux H.A., Reprodukcja. Opór i akomodacja [w:] Z. Kwieciński (red.), Nieobecne dyskursy,

cz. I, UMK, Toruń .Giroux H.A., Schooling as a form of cultural politics: Towards a pedagogy of and for diff erence

[w:] H.A. Giroux, P.L. McLaren (red.), Critical pedagogy, the state, and cultural struggle, State University of New York Press, Albany – New York .

Glaser B., Strauss A., Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, No-mos, Kraków .

Gliński P., Młodzież jako czynnik zmiany społecznej – polityczna mobilizacja i aktywne uczest-nictwo w ruchach społecznych [w:] J. Garlicki (red.), Młodzież a zmiany społeczne we współczesnym świecie, INP UW, Warszawa .

Gmerek T., Dyskursy męskości w reklamie współczesnej [w:] Z. Melosik (red.), Młodzież, styl życia i zdrowie. Konteksty i kontrowersje, Wolumin, Poznań .

Gola W., Wsparcie i aktywizacja młodych dorosłych w kryzysie, „Pedagogika Społeczna” , nr .

Gorzko M., Procedury i emergencja. O metodologii klasycznych odmian teorii ugruntowanej, WN US, Szczecin .

Gottesman K., Porozmawiajmy o szkolnych bandytach, Rzeczpospolita”, ...Górniewicz J. (red.), Młodzież jako przedmiot badań naukowych. Konteksty teoretyczne i meto-

dologiczne, Wyd. WSP, Olsztyn .Griese H., Socjologiczne teorie młodzieży, Impuls, Kraków . Griffi n C., Imagining new narratives of youth. Youth research, the „New Europe” and global out

culture, „Childhood” , ().Griffi n C., Representations of the young [w:] J. Roche, S. Tucker (red.), Youth in society: Con-

temporary theory, policy and practice, Sage, London .Griffi n C., Representations of youth. Th e study of youth and adolescence in Britain and America,

Polity Press, Cambridge .Griffi n C., Typical girls? Young women from school to the job market, Routledge & Kegan Paul,

London .Griffi n C., Fear of a Black (and working class) planet: Young women and the racialization of

reproductive politics, „Feminism and Psychology” , ().Griffi ths P., Youth and authority, Oxford University Press, Oxford .Gromkowska A., Kobiecość w kulturze globalnej. Rekonstrukcje i reprezentacje, Wolumin, Po-

znań .Gromkowska A., Kobieta epoki wiktoriańskiej: społeczne konstruowanie ciała i tożsamości, „Te-

raźniejszość – Człowiek – Edukacja” , nr .Grzymała-Kazłowska A., Socjologicznie zorientowana analiza dyskursu na tle współczesnych

badań nad dyskursem, „Kultura i Społeczeństwo” , nr .Hall S.G., Adolescence: Its psychology and its relations to physiology, anthropology, sociology, sex,

crime, religion and education, Appleton, New York .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 209 12.12.2012 11:57

Bibliografia210

Hall S., Jeff erson T. (red.), Resistance through rituals: Youth subcultures in post-war Britain, Hutchinson, London .

Hammersley M., Atkinson P., Metody badań terenowych, Zysk i S-ka, Poznań .Havighurst R.J., Develepmental tasks and education, Longman, New York .Hejnicka-Bezwińska T., Pedagogika ogólna, WAiP, Warszawa . Hejnicka-Bezwińska T., Pedagogika pozytywistyczna [w:] Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.),

Pedagogika. Podręcznik akademicki, cz. , WN PWN, Warszawa .Hejnicka-Bezwińska T., Zarys historii wychowania (–) (oświata i pedagogika pomię-

dzy dwoma kryzysami), Wyd. Pedagogiczne, Kielce .Herer M., Od tłumacza [w:] M. Foucault, Bezpieczeństwo, terytorium, populacja, WN PWN,

Warszawa . Howarth D., Dyskurs, Ofi cyna Naukowa, Warszawa .Howell J.C., Bilchik S., Guide for implementing the comprehensive strategy for serious, violent

and chronic juvenile off enders, DC: Offi ce of Juvenile Justice and Delinquency Preven-tion, Washington .

Idzikowski B., Narkiewicz-Niedbalec E., Zielińska M., Papiór E. (red.), Młodzież polska w nowym ładzie społecznym, UZ, Zielona Góra .

Jacob T., Leonard K., Wpływ rodziny i rówieśników na nadużywanie alkoholu w okresie dora-stania [w:] R. Zucker, G. Boyd, J. Howard (red.), Powstawanie problemów alkoholowych. Biologiczne, psychospołeczne i socjologiczne czynniki ryzyka uzależnienia od alkoholu, PAR-PA, Warszawa .

Jarosz M., Bariery życiowe młodzieży, KiW, Warszawa .Jasiecki K., Post B. (red.), Młodzi liderzy zmian?, Scholar, Warszawa .Jaskulska S., Pseudonimy gimnazjalistów w badaniu ankietowym jako źródło wiedzy o młodzie-

ży, „Studia Edukacyjne” , nr .Jawłowska A., Drogi kontrkultury, PIW, Warszawa .Jawłowska A., Gotowski B. (red.), Młodzież w procesie przemian, PWN, Warszawa .Jenks Ch., Socjologiczne konstrukty dzieciństwa [w:] M.J. Kehily (oprac.), Wprowadzenie do

badań nad dzieciństwem, Wyd. WAM, Kraków .Jeżowski M.W., Analiza badawcza programu „Młodzież w działaniu” – RAY, Fundacja Roz-

woju Systemu Edukacji, Warszawa .Jędrzejewski M., Młodzież a subkultury, Żak, Warszawa .Kaczmarek B., Mózg – język – zachowanie, UMCS, Lublin .Kapusta A., Filozofi a ekstremalna. Wokół myśli krytycznej Michela Foucaulta, Wyd. UMCS,

Lublin . Karnowski M., Właśnie po to jest polityka, „Dziennik Gazeta Prawna”, ... Karwat M., Wzorce i style uczestnictwa młodzieży w polityce [w:] J. Garlicki (red.), Młodzież

a zmiany polityczne we współczesnym świecie, INP UW, Warszawa .Kehily M.J., Montgomery H., Niewinność i doświadczenie: historyczne podejście do dzieciństwa

i seksualności [w:] M.J. Kehily (oprac.), Wprowadzenie do badań nad dzieciństwem, Wyd. WAM, Kraków .

Kelly P., Th e Risk society and young people: Life at the intersection of risk, economy and illiberal governmentalities, „Behavioural Studies Working Paper Series” , .

Kelly P., Youth as an artefact of expertise: Problematizing the practice of youth studies in an age of uncertainty, „Journal of Youth Studies” , ().

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 210 12.12.2012 11:57

Bibliografia 211

Kempny K., Woroniecka G. (red.), Wymiary globalizacji kulturowej. Wyzwania badawcze, Wyd. WSIiE TWP, Olsztyn .

Kiciński K., Młodzież wobec problemów polskiej demokracji, LTW, Warszawa .Kincheloe J.L., McLaren P., Teoria krytyczna i badania jakościowe. Rewizja [w:] N.K. Denzin,

Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. , PWN, Warszawa . Klus-Stańska D., Między wiedzą a władzą. Dziecięce uczenie się w dyskursach pedagogicznych,

„Problemy Wczesnej Edukacji” , nr –.Kłoskowska A., Socjologia młodzieży: przegląd koncepcji, „Kultura i Społeczeństwo” , nr . Kmita J., Jacy moglibyśmy być [w:] M. Kwiek (red.), „Nie pytajcie mnie, kim jestem...”. Michel

Foucault dzisiaj, WN IF UAM, Poznań .Kochanowski J., Fantazmat zróżnicowany. Socjologiczne studium przemian tożsamości gejów,

Universitas, Kraków . Konarzewski K., Kształcenie i wychowanie w szkołach podstawowych i gimnazjach w roku

szkolnym /, ISP, Warszawa .Konecki K., Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, WN PWN, War-

szawa . Kopka J., Młodzież – polityka – politycy [w:] D. Walczak-Duraj (red.), Wartości a polityka,

Omega – Praksis, Łódź – Pabianice .Koro-Ljungberg M., Greckhamer T., Strategic turns labeled „ethnography”: From description to

openly ideological production of cultures, „Qualitative Research” , ().Koseła K. (red.), Młodzież szkolna o rynku i demokracji, Ofi cyna Naukowa IFIS PAN, War-

szawa .Kozakiewicz M., Młodzież – teorie młodzieży [w:] W. Szewczuk (red.), Encyklopedia psycholo-

gii, Fundacja „Innowacja”, Warszawa .Kozakiewicz M., Młodzież w okresie przełomów, LSW, Warszawa .Kozielecki J., Psychologiczna teoria decyzji, PWN, Warszawa .Krause-Sikorska H., Specyfi ka relacji interpersonalnych w młodzieżowej „społeczności” Digital

Natives, „Studia Edukacyjne” , nr .Krzychała S., Ryzyko własnego życia. Indywidualizacja w późnej nowoczesności, Wyd. DSW,

Wrocław .Krzychała S. (red.), Społeczne przestrzenie doświadczenia – metoda interpretacji dokumentar-

nej, WN DSWE, Wrocław .Krzysztofek K., Młodzież szuka silnych wrażeń, Rzeczpospolita”, ...Kurzępa J., Młodzież pogranicza – juma, LTN, Zielona Góra .Kurzępa J., Młodzież pogranicza – świnki, czyli o prostytucji nieletnich, Impuls, Kraków .Kurzępa J., Zagrożona niewinność, Impuls, Kraków .Kwaśnica R., Dwie racjonalności. Od fi lozofi i sensu ku pedagogice ogólnej, WN DSWE TWP,

Wrocław .Kwiecińska M., Zmiana społeczna jako gra dyskursów [w:] Z. Kwieciński (red.), Nieobecne

dyskursy, cz. V: Studia kulturowe i edukacyjne, Dział Wydawnictw UMK, Toruń .Kwieciński Z., Tropy – ślady – próby. Studia i szkice z pedagogii pogranicza, Edytor, Poznań –

Olsztyn .Kwieciński Z., Wykluczanie, Wyd. UMK, Toruń .Księżopolska M., Style rozwiązywania kryzysu tożsamości wśród nadużywających i uzależnio-

nych od alkoholu młodych przestępców – rozważania teoretyczne z opisem badań własnych, „Ruch Pedagogiczny” , nr –.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 211 12.12.2012 11:57

Bibliografia212

Lemke T., Analityka biopolityki. Rozważania o przeszłości i teraźniejszości spornego pojęcia, „Praktyka Teoretyczna” , nr –.

Lemke T., Biopolityka, Sic!, Warszawa .Lemke T., Foucault, rządomyślność, krytyka, „Recykling Idei” , nr .Lemke T., Eine Kritik der politischen Vernunft. Foucaults Analyse der modernen Gouvernemen-

talität, Argument, Hamburg .Leppert R., Młodzież – świat przeżywany i tożsamość. Studia empiryczne nad bydgoskimi lice-

alistami, Impuls, Kraków .Leppert R., Pomiędzy dzieciństwem a dorosłością. Młodzież jako obiekt badań naukowych

w Polsce w ostatniej dekadzie XX wieku, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” , numer specjalny.

Leppert R., Tożsamość młodzieży w społeczeństwie naśladowczym [w:] R. Leppert, Z. Melosik, B. Wojtasik (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wroc-ław .

Leppert R., Melosik Z., Wojtasik B. (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wrocław .

Leppert R., Melosik Z., Wojtasik B., Wprowadzenie [w:] R. Leppert, Z. Melosik, B. Wojtasik (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wrocław .

Lerner R., America’s youth in crisis: Challenges and opptions for programs and policies, Sage, Th ousand Oaks .

Lesko N., Act your age! A cultural construction of adolescence, Routledge Falmer, New York .Luke A., Th e jig is up: An alternative history of psychology or why current concepts of identity and

development are part of the problem rather than part of the solution, „NZAC Newsletter” , .

Łosiewicz D., Zło w tej szkole sięgnęło zenitu, „Fakt”, ...Machel H., Wszeborowski K., Psychospołeczne uwarunkowania zjawisk dewiacyjnych wśród

młodzieży w okresie transformacji ustrojowej w Polsce, Wyd. UG, Gdańsk . Majerek B., Między rezygnacją a kreatywnością. Nowy portret młodego pokolenia, „Pedagogika

Społeczna” , nr .Marshall J.D., Foucault and neo-liberalism: biopower and busno-power [w:] A. Neiman (red.),

Philosophy of Education , Philosophy of Education Society, Illinois .Marshall J.D., Michel Foucault: Personal autonomy and education, Kluwer Academic Pub-

lishers, Dordrecht .Maruszewski T., Wiedza potoczna jako reprezentacja rzeczywistości [w:] T. Maruszewski (red.),

Filozofi a – poznanie – psychologia, „Poznańskie Studia z Filozofi i i Nauki” , z. .Masschelein J., Experience and the limits of governmentality, „Educational Philosophy and

Th eory” , .Masschelein J., Simon M., Bröckling U., Pongratz L., Th e learning society from the perspective

of governmentality, „Educational Philosophy and Th eory” , numer specjalny.McClintock A., Imperial leather: rase, gender and sexuality in the colonial context, Routlegde,

New York .McLaren P.L., Schooling the postmodern body: Critical pedagogy and the politics of enfl ashment,

„Boston University Journal of Education” , , . McRobbie A., Working class girls and the culture of femininity [w:] Women’s Studies Group

(red.), Women take issue. Aspects of women’s subordination, Hutchinson, London .Melosik Z., Kryzys męskości w kulturze współczesnej, Wolumin, Poznań .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 212 12.12.2012 11:57

Bibliografia 211

Kempny K., Woroniecka G. (red.), Wymiary globalizacji kulturowej. Wyzwania badawcze, Wyd. WSIiE TWP, Olsztyn .

Kiciński K., Młodzież wobec problemów polskiej demokracji, LTW, Warszawa .Kincheloe J.L., McLaren P., Teoria krytyczna i badania jakościowe. Rewizja [w:] N.K. Denzin,

Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. , PWN, Warszawa . Klus-Stańska D., Między wiedzą a władzą. Dziecięce uczenie się w dyskursach pedagogicznych,

„Problemy Wczesnej Edukacji” , nr –.Kłoskowska A., Socjologia młodzieży: przegląd koncepcji, „Kultura i Społeczeństwo” , nr . Kmita J., Jacy moglibyśmy być [w:] M. Kwiek (red.), „Nie pytajcie mnie, kim jestem...”. Michel

Foucault dzisiaj, WN IF UAM, Poznań .Kochanowski J., Fantazmat zróżnicowany. Socjologiczne studium przemian tożsamości gejów,

Universitas, Kraków . Konarzewski K., Kształcenie i wychowanie w szkołach podstawowych i gimnazjach w roku

szkolnym /, ISP, Warszawa .Konecki K., Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, WN PWN, War-

szawa . Kopka J., Młodzież – polityka – politycy [w:] D. Walczak-Duraj (red.), Wartości a polityka,

Omega – Praksis, Łódź – Pabianice .Koro-Ljungberg M., Greckhamer T., Strategic turns labeled „ethnography”: From description to

openly ideological production of cultures, „Qualitative Research” , ().Koseła K. (red.), Młodzież szkolna o rynku i demokracji, Ofi cyna Naukowa IFIS PAN, War-

szawa .Kozakiewicz M., Młodzież – teorie młodzieży [w:] W. Szewczuk (red.), Encyklopedia psycholo-

gii, Fundacja „Innowacja”, Warszawa .Kozakiewicz M., Młodzież w okresie przełomów, LSW, Warszawa .Kozielecki J., Psychologiczna teoria decyzji, PWN, Warszawa .Krause-Sikorska H., Specyfi ka relacji interpersonalnych w młodzieżowej „społeczności” Digital

Natives, „Studia Edukacyjne” , nr .Krzychała S., Ryzyko własnego życia. Indywidualizacja w późnej nowoczesności, Wyd. DSW,

Wrocław .Krzychała S. (red.), Społeczne przestrzenie doświadczenia – metoda interpretacji dokumentar-

nej, WN DSWE, Wrocław .Krzysztofek K., Młodzież szuka silnych wrażeń, Rzeczpospolita”, ...Kurzępa J., Młodzież pogranicza – juma, LTN, Zielona Góra .Kurzępa J., Młodzież pogranicza – świnki, czyli o prostytucji nieletnich, Impuls, Kraków .Kurzępa J., Zagrożona niewinność, Impuls, Kraków .Kwaśnica R., Dwie racjonalności. Od fi lozofi i sensu ku pedagogice ogólnej, WN DSWE TWP,

Wrocław .Kwiecińska M., Zmiana społeczna jako gra dyskursów [w:] Z. Kwieciński (red.), Nieobecne

dyskursy, cz. V: Studia kulturowe i edukacyjne, Dział Wydawnictw UMK, Toruń .Kwieciński Z., Tropy – ślady – próby. Studia i szkice z pedagogii pogranicza, Edytor, Poznań –

Olsztyn .Kwieciński Z., Wykluczanie, Wyd. UMK, Toruń .Księżopolska M., Style rozwiązywania kryzysu tożsamości wśród nadużywających i uzależnio-

nych od alkoholu młodych przestępców – rozważania teoretyczne z opisem badań własnych, „Ruch Pedagogiczny” , nr –.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 211 12.12.2012 11:57

Bibliografia212

Lemke T., Analityka biopolityki. Rozważania o przeszłości i teraźniejszości spornego pojęcia, „Praktyka Teoretyczna” , nr –.

Lemke T., Biopolityka, Sic!, Warszawa .Lemke T., Foucault, rządomyślność, krytyka, „Recykling Idei” , nr .Lemke T., Eine Kritik der politischen Vernunft. Foucaults Analyse der modernen Gouvernemen-

talität, Argument, Hamburg .Leppert R., Młodzież – świat przeżywany i tożsamość. Studia empiryczne nad bydgoskimi lice-

alistami, Impuls, Kraków .Leppert R., Pomiędzy dzieciństwem a dorosłością. Młodzież jako obiekt badań naukowych

w Polsce w ostatniej dekadzie XX wieku, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” , numer specjalny.

Leppert R., Tożsamość młodzieży w społeczeństwie naśladowczym [w:] R. Leppert, Z. Melosik, B. Wojtasik (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wroc-ław .

Leppert R., Melosik Z., Wojtasik B. (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wrocław .

Leppert R., Melosik Z., Wojtasik B., Wprowadzenie [w:] R. Leppert, Z. Melosik, B. Wojtasik (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wrocław .

Lerner R., America’s youth in crisis: Challenges and opptions for programs and policies, Sage, Th ousand Oaks .

Lesko N., Act your age! A cultural construction of adolescence, Routledge Falmer, New York .Luke A., Th e jig is up: An alternative history of psychology or why current concepts of identity and

development are part of the problem rather than part of the solution, „NZAC Newsletter” , .

Łosiewicz D., Zło w tej szkole sięgnęło zenitu, „Fakt”, ...Machel H., Wszeborowski K., Psychospołeczne uwarunkowania zjawisk dewiacyjnych wśród

młodzieży w okresie transformacji ustrojowej w Polsce, Wyd. UG, Gdańsk . Majerek B., Między rezygnacją a kreatywnością. Nowy portret młodego pokolenia, „Pedagogika

Społeczna” , nr .Marshall J.D., Foucault and neo-liberalism: biopower and busno-power [w:] A. Neiman (red.),

Philosophy of Education , Philosophy of Education Society, Illinois .Marshall J.D., Michel Foucault: Personal autonomy and education, Kluwer Academic Pub-

lishers, Dordrecht .Maruszewski T., Wiedza potoczna jako reprezentacja rzeczywistości [w:] T. Maruszewski (red.),

Filozofi a – poznanie – psychologia, „Poznańskie Studia z Filozofi i i Nauki” , z. .Masschelein J., Experience and the limits of governmentality, „Educational Philosophy and

Th eory” , .Masschelein J., Simon M., Bröckling U., Pongratz L., Th e learning society from the perspective

of governmentality, „Educational Philosophy and Th eory” , numer specjalny.McClintock A., Imperial leather: rase, gender and sexuality in the colonial context, Routlegde,

New York .McLaren P.L., Schooling the postmodern body: Critical pedagogy and the politics of enfl ashment,

„Boston University Journal of Education” , , . McRobbie A., Working class girls and the culture of femininity [w:] Women’s Studies Group

(red.), Women take issue. Aspects of women’s subordination, Hutchinson, London .Melosik Z., Kryzys męskości w kulturze współczesnej, Wolumin, Poznań .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 212 12.12.2012 11:57

Bibliografia 213

Melosik Z., Młodzież a przemiany kultury współczesnej [w:] R. Leppert, Z. Melosik, B. Woj-tasik (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wrocław .

Melosik Z., Tożsamość, ciało i władza. Teksty kulturowe jako (kon)teksty pedagogiczne, Edytor, Poznań – Toruń .

Melosik Z., Uniwersytet i społeczeństwo. Dyskursy wolności, wiedzy i władzy, Impuls, Kraków .

Miles M.B., Huberman A.M., Analiza danych jakościowych, Trans Humana, Białystok . Mills J.S., Wyobraźnia socjologiczna, WN PWN, Warszawa .Misztal B., Grupy rówieśnicze młodzieży, Ossolineum, Wrocław .Misztal M., Problematyka wartości w socjologii, PWN, Warszawa .Misztal B., Teoria socjologiczna a praktyka społeczna, Universitas, Kraków . Młodzież , CBOS, Warszawa .Moske T., Wyrzucić bandytów ze szkół!, „Fakt”, ...Muncie J., Youth and crime, Sage, London . Musialska K., Aspiracje i motywy kontynuacji kształcenia i wyboru zawodu przez młodzież,

„Pedagogika Pracy” , nr .Nalaskowski A., Czy pedagogika ułatwia zrozumienie młodzieży?, „Teraźniejszość – Czło-

wiek – Edukacja” , numer specjalny: Teraźniejszość młodego pokolenia. Nicoll K., Fejes A., Lifelong learning: A pacifi cation of „know how”, „Studies in Philosophy

and Education” , . Nietzsche F., O prawdzie i kłamstwie w pozamoralnym sensie [w:] F. Nietzsche, Pisma pozostałe

–, Inter Esse, Kraków .Nowak S., Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa .Nowak S. (red.), Ciągłość i zmiana tradycji kulturowej, PWN, Warszawa .Nowicka M., „Urządzenie”, „zastosowanie”, „układ”... – kategoria dispositif u Michela Fou-

caulta, jej tłumaczenia i ich implikacje dla postfoucaultowskich analiz władzy, „Przegląd Socjologii Jakościowej” , t. , nr .

Ober-Domagalska B., Normy etyczne, jakich powinien przestrzegać pracownik – w opinii pol-skiej i norweskiej młodzieży szkół średnich, „Kultura i Edukacja” , nr .

Obuchowska I., Drogi dorastania. Psychologia rozwojowa okresu dorastania dla rodziców i wy-chowawców, WSiP, Warszawa .

Olechnicki K., Antropologia obrazu, Ofi cyna Naukowa, Warszawa .Olssen M., Michel Foucault: Materialism and education, Bergin & Garvey, Westport CT –

London .O’Malley P., Governmentality and risk [w:] J. Zinn (red.), Social theories of risk and uncertain-

ty, Blackwell Publishing, Oxford .O’Malley P., Imagining insurance. Risk, thrift and insurance in Britain [w:] T. Baker, J. Simon

(red.), Embracing risk, University of Chicago Press, Chicago .Ostaszewski K., Dylematy oszacowań grup ryzyka na podstawie badań ankietowych nad mło-

dzieżą [w:] M. Prajsner (red.), Młodzież z grup ryzyka, perspektywy profi laktyki, PARPA-MEDIA, Warszawa .

Ostrowicka H., Foucaultowska koncepcja „urządzania” w krytycznej refl eksji nad neoliberalną polityką edukacyjną, „Kultura i Edukacja” , nr .

Ostrowicka H., Horyzont oczekiwań – z recepcji myśli Michela Foucaulta w badaniach pedago-gicznych, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” , nr .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 213 12.12.2012 11:57

Bibliografia214

Ostrowicka H., Paradoks obywatelstwa młodzieży w perspektywie koncepcji rządomyślności Michela Foucaulta [w:] T. Hejnicka-Bezwińska (red.), Pedagogika ogólna. Dyskursy o sta-tusie naukowym i dydaktycznym, Wyd. UKW, Bydgoszcz .

Ostrowicka-Miszewska H., Dochodzenie w sprawie Strategii Państwa dla Młodzieży – z inspi-racji myślą Michela Foucaulta, „Kultura i Edukacja” , nr .

Ostrowicka-Miszewska H., Dyskursy obywatelskości a tożsamość młodzieży [w:] B. Zimoń--Dubowik, M. Gamian-Wilk (red.), Oblicza tożsamości: perspektywa interdyscyplinarna, Wyd. DSW, Wrocław .

Ostrowicka-Miszewska H., „Jak porcelana rzucona o beton...” – dyskursy o młodzieży, polityce i polityce młodzieży, Impuls, Kraków .

Ostrowicka-Miszewska H., Orientacje młodych polityków wobec ładu społecznego [w:] B. Idzi-kowski, E. Narkiewicz-Niedbalec, M. Zielińska, E. Papior (red.), Młodzież polska w no-wym ładzie społecznym, Wyd. UZ, Zielona Góra .

Ostrowicka-Miszewska H., Zakładnicy przyszłości – o dyskursywnej polityce wobec młodzieży, „Przegląd Pedagogiczny” , nr .

Ostrowska K., Tatarowicz J., Agresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich, CMPPP, Warszawa .

Ostrowska K., Surzykiewicz J., Zachowania agresywne w szkole. Badania porównawcze ––, CMPPP, Warszawa .

Ozga E., Obywatelska aktywność młodzieży w środowisku lokalnym, „Pedagogika Społeczna” , nr .

Pacewicz P., Ania została sama, „Gazeta Wyborcza”, ...Peters M.A., Foucault and governmentality: Understanding the neoliberal paradigm of educa-

tion Policy, „Th e School Field” , –.Peters M.A., Education, enterprise culture and the entrepreneurial self: A Foucauldian perspec-

tive, „Journal of Educational Enquiry” , .Peters M.A., Introduction. Governmentality, education and the end of neoliberalism? [w:] M.A. Pe-

ters, A.C. Besley, M. Olssen, S. Maurer, S. Weber (red.), Governmentality studies in edu-cation, Sense, Rotterdam – Boston – Taipei .

Pezda A., Giertych kontra gimnazja, „Gazeta Wyborcza”, ...Piklington H., Russia’s youth and its culture, Routledge, London – New York .Piorunek M., Młodzież wobec edukacyjno-zawodowej przyszłości – kontekst transformacji kul-

turowych [w:] R. Leppert, Z. Melosik, B. Wojtasik (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wrocław .

Pluskota-Lewandowska A., Fenomen optymizmu – pesymizmu młodzieży w kontekście emancy-pacyjnej roli edukacji, „Kultura i Edukacja” , nr .

Polityka młodzieżowa Unii Europejskiej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej . Pongratz L., Voluntary self-control: Education reform as a governmental strategy, „Educational

Philosophy and Th eory” , .Prajsner M. (red.), Młodzież z grup ryzyka. Perspektywy profi laktyki, PARPAMEDIA, War-

szawa .Przyszczypkowski K., Zandecki A. (red.), Edukacja i młodzież wobec społeczeństwa obywatel-

skiego, Edytor, Poznań – Toruń .Rancew-Sikora D., Analiza konwersacyjna jako metoda badania rozmów codziennych, Trio,

Warszawa .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 214 12.12.2012 11:57

Bibliografia 213

Melosik Z., Młodzież a przemiany kultury współczesnej [w:] R. Leppert, Z. Melosik, B. Woj-tasik (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wrocław .

Melosik Z., Tożsamość, ciało i władza. Teksty kulturowe jako (kon)teksty pedagogiczne, Edytor, Poznań – Toruń .

Melosik Z., Uniwersytet i społeczeństwo. Dyskursy wolności, wiedzy i władzy, Impuls, Kraków .

Miles M.B., Huberman A.M., Analiza danych jakościowych, Trans Humana, Białystok . Mills J.S., Wyobraźnia socjologiczna, WN PWN, Warszawa .Misztal B., Grupy rówieśnicze młodzieży, Ossolineum, Wrocław .Misztal M., Problematyka wartości w socjologii, PWN, Warszawa .Misztal B., Teoria socjologiczna a praktyka społeczna, Universitas, Kraków . Młodzież , CBOS, Warszawa .Moske T., Wyrzucić bandytów ze szkół!, „Fakt”, ...Muncie J., Youth and crime, Sage, London . Musialska K., Aspiracje i motywy kontynuacji kształcenia i wyboru zawodu przez młodzież,

„Pedagogika Pracy” , nr .Nalaskowski A., Czy pedagogika ułatwia zrozumienie młodzieży?, „Teraźniejszość – Czło-

wiek – Edukacja” , numer specjalny: Teraźniejszość młodego pokolenia. Nicoll K., Fejes A., Lifelong learning: A pacifi cation of „know how”, „Studies in Philosophy

and Education” , . Nietzsche F., O prawdzie i kłamstwie w pozamoralnym sensie [w:] F. Nietzsche, Pisma pozostałe

–, Inter Esse, Kraków .Nowak S., Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa .Nowak S. (red.), Ciągłość i zmiana tradycji kulturowej, PWN, Warszawa .Nowicka M., „Urządzenie”, „zastosowanie”, „układ”... – kategoria dispositif u Michela Fou-

caulta, jej tłumaczenia i ich implikacje dla postfoucaultowskich analiz władzy, „Przegląd Socjologii Jakościowej” , t. , nr .

Ober-Domagalska B., Normy etyczne, jakich powinien przestrzegać pracownik – w opinii pol-skiej i norweskiej młodzieży szkół średnich, „Kultura i Edukacja” , nr .

Obuchowska I., Drogi dorastania. Psychologia rozwojowa okresu dorastania dla rodziców i wy-chowawców, WSiP, Warszawa .

Olechnicki K., Antropologia obrazu, Ofi cyna Naukowa, Warszawa .Olssen M., Michel Foucault: Materialism and education, Bergin & Garvey, Westport CT –

London .O’Malley P., Governmentality and risk [w:] J. Zinn (red.), Social theories of risk and uncertain-

ty, Blackwell Publishing, Oxford .O’Malley P., Imagining insurance. Risk, thrift and insurance in Britain [w:] T. Baker, J. Simon

(red.), Embracing risk, University of Chicago Press, Chicago .Ostaszewski K., Dylematy oszacowań grup ryzyka na podstawie badań ankietowych nad mło-

dzieżą [w:] M. Prajsner (red.), Młodzież z grup ryzyka, perspektywy profi laktyki, PARPA-MEDIA, Warszawa .

Ostrowicka H., Foucaultowska koncepcja „urządzania” w krytycznej refl eksji nad neoliberalną polityką edukacyjną, „Kultura i Edukacja” , nr .

Ostrowicka H., Horyzont oczekiwań – z recepcji myśli Michela Foucaulta w badaniach pedago-gicznych, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” , nr .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 213 12.12.2012 11:57

Bibliografia214

Ostrowicka H., Paradoks obywatelstwa młodzieży w perspektywie koncepcji rządomyślności Michela Foucaulta [w:] T. Hejnicka-Bezwińska (red.), Pedagogika ogólna. Dyskursy o sta-tusie naukowym i dydaktycznym, Wyd. UKW, Bydgoszcz .

Ostrowicka-Miszewska H., Dochodzenie w sprawie Strategii Państwa dla Młodzieży – z inspi-racji myślą Michela Foucaulta, „Kultura i Edukacja” , nr .

Ostrowicka-Miszewska H., Dyskursy obywatelskości a tożsamość młodzieży [w:] B. Zimoń--Dubowik, M. Gamian-Wilk (red.), Oblicza tożsamości: perspektywa interdyscyplinarna, Wyd. DSW, Wrocław .

Ostrowicka-Miszewska H., „Jak porcelana rzucona o beton...” – dyskursy o młodzieży, polityce i polityce młodzieży, Impuls, Kraków .

Ostrowicka-Miszewska H., Orientacje młodych polityków wobec ładu społecznego [w:] B. Idzi-kowski, E. Narkiewicz-Niedbalec, M. Zielińska, E. Papior (red.), Młodzież polska w no-wym ładzie społecznym, Wyd. UZ, Zielona Góra .

Ostrowicka-Miszewska H., Zakładnicy przyszłości – o dyskursywnej polityce wobec młodzieży, „Przegląd Pedagogiczny” , nr .

Ostrowska K., Tatarowicz J., Agresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich, CMPPP, Warszawa .

Ostrowska K., Surzykiewicz J., Zachowania agresywne w szkole. Badania porównawcze ––, CMPPP, Warszawa .

Ozga E., Obywatelska aktywność młodzieży w środowisku lokalnym, „Pedagogika Społeczna” , nr .

Pacewicz P., Ania została sama, „Gazeta Wyborcza”, ...Peters M.A., Foucault and governmentality: Understanding the neoliberal paradigm of educa-

tion Policy, „Th e School Field” , –.Peters M.A., Education, enterprise culture and the entrepreneurial self: A Foucauldian perspec-

tive, „Journal of Educational Enquiry” , .Peters M.A., Introduction. Governmentality, education and the end of neoliberalism? [w:] M.A. Pe-

ters, A.C. Besley, M. Olssen, S. Maurer, S. Weber (red.), Governmentality studies in edu-cation, Sense, Rotterdam – Boston – Taipei .

Pezda A., Giertych kontra gimnazja, „Gazeta Wyborcza”, ...Piklington H., Russia’s youth and its culture, Routledge, London – New York .Piorunek M., Młodzież wobec edukacyjno-zawodowej przyszłości – kontekst transformacji kul-

turowych [w:] R. Leppert, Z. Melosik, B. Wojtasik (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wrocław .

Pluskota-Lewandowska A., Fenomen optymizmu – pesymizmu młodzieży w kontekście emancy-pacyjnej roli edukacji, „Kultura i Edukacja” , nr .

Polityka młodzieżowa Unii Europejskiej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej . Pongratz L., Voluntary self-control: Education reform as a governmental strategy, „Educational

Philosophy and Th eory” , .Prajsner M. (red.), Młodzież z grup ryzyka. Perspektywy profi laktyki, PARPAMEDIA, War-

szawa .Przyszczypkowski K., Zandecki A. (red.), Edukacja i młodzież wobec społeczeństwa obywatel-

skiego, Edytor, Poznań – Toruń .Rancew-Sikora D., Analiza konwersacyjna jako metoda badania rozmów codziennych, Trio,

Warszawa .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 214 12.12.2012 11:57

Bibliografia 215

Rapley T., Analiza konwersacji, dyskursu i dokumentów, WN PWN, Warszawa .Remiszewska Z., Młodzi: jak żyć?, „Kultura i Edukacja” , nr . Rifkin J., Koniec pracy. Schyłek siły roboczej na świecie i początek ery postronkowej, Wyd. Dol-

nośląskie, Wrocław .Rogers W.S., Promocja lepszego dzieciństwa: konstrukcje troski o dziecko [w:] M.J. Kehily (oprac.),

Wprowadzenie do badań nad dzieciństwem, Wyd. WAM, Kraków .Rogowska B. (red.), Młode pokolenie Polski, UWr, Wrocław .Rose N., Governing the soul: Th e shaping of the private self, Routledge, London – New York

.Rose N., Inventing our selves: Psychology, power and personhood, Cambridge University Press,

Cambridge .Rose N., Polityka życia samego, „Praktyka Teoretyczna. Biopolityka” , nr –.Rose N., Powers of freedom: Reframing political thought, Cambridge University Press, Cambridge

.Rostocki A., Bezradny respondent. Trudność pytań w wywiadzie kwestionariuszowym, Instytut

Socjologii UŁ, Łódź .Rudnicki P., Oblicza buntu w biografi ach kontestatorów, WN DSW, Wrocław .Ryk A., Pokolenie zmiany: studium porównawcze wartości i perspektyw życiowych młodzieży

włoskiej i polskiej, WN AP, Kraków .Rzeźnicka-Krupa J., Komunikacja – edukacja – społeczeństwo. O dyskursie dzieci z niepełno-

sprawnością intelektualną, Impuls, Kraków .Said E.W., Kultura i imperializm, Wyd. UJ, Kraków .Sekuła P., Kultura polityczna młodzieży polskiej w dobie zmian systemowych [w:] B. Idzikow-

ski, E. Narkiewicz-Niedbalec, M. Zielińska, E. Papiór (red.), Młodzież polska w nowym ładzie społecznym, Wyd. UZ, Zielona Góra .

Senellart M., Umiejscowienie wykładów [w:] M. Foucault, Bezpieczeństwo, terytorium, popu-lacja, WN PWN, Warszawa .

Siellawa-Kolbowska K.E., Ocena projektu rządowego programu „Zero tolerancji dla przemocy w szkole”, ISP, Warszawa .

Silverman D., Interpretacja danych jakościowych. Metody analizy rozmowy, tekstu, interakcji, WN PWN, Warszawa .

Silverman D., Prowadzenie badań jakościowych, WN PWN, Warszawa .Simons M., Learning as investment: Notes on governmentality and biopolitics, „Educational

Philosophy and Th eory” , .Sięgień A.J., Poczucie tożsamości narodowej młodzieży pochodzenia białoruskiego. Perspektywa

edukacji miedzykulturowej, „Kultura i Edukacja” , nr –.Simons M., Masschelein J., Th e governmentalization of learning and the assemblage of a lear-

ning apparatus, „Educational Th eory” , .Simons M., Olssen M., Peters M.A., Th e critical education policy orientation [w:] M. Simons,

M. Olssen, M.A. Peters (red.), Re-reading education policies. A handbook studying the Policy Agenda of the st Century, Sense Publishers, Rotterdam – Boston – Taipei .

Sińczuch M., Młodzież w polityce Unii Europejskiej, „Remedium” , t. , z. .Sińczuch M., Polityka młodzieżowa jako odrębny obszar działania Unii Europejskiej [w:]

G. Zielińska (red.), Polityka młodzieżowa, Studia BAS, Warszawa .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 215 12.12.2012 11:57

Bibliografia216

Sińczuch M., Th e history of youth work in Poland. Th e ideological background [w:] G.Verschelden, F. Coussée, T. Van de Walle, H. Williamson (red.), Th e history of youth work in Europe. Relevance for youth policy today, Council of Europe Publishing, Strasbourg .

Sińczuch M., Ustanawianie wiedzy o młodzieży. Metanarracje w europejskiej socjologii mło-dzieży [w:] K. Szafraniec (red.), Młodość i oświata za burtą przemian, Wyd. Adam Mar-szałek, Toruń .

Sińczuch M., Wchodzenie w dorosłość w warunkach zmiany społecznej, IS UW, Warszawa .

Skrzydłowska-Kalukin K., Brutalni i bezlitośni, „Dziennik Gazeta Prawna”, ...Skrzydłowska-Kalukin K., Szkoła pozwoliła na śmierć, „Dziennik Gazeta Prawna”, ...Skrzydłowska-Kalukin K., Olejniczak D., -letnia Ania nie przeżyła koszmarnego upokorze-

nia, „Dziennik Gazeta Prawna”, ...Slany K., Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Nomos,

Kraków .Słownik współczesnego języka polskiego, Wilga, Warszawa .Smith L.T., Decolonizing methodologies: Research and indigenous peoples, Zed Books, London

.Smith L.T., Na grząskim gruncie. Badania tubylców w erze niepewności [w:] N.K. Denzin,

Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. , PWN, Warszawa . Sopińska A., Waszkielewicz B., Premier: Nie będziemy więcej pobłażać łobuzerii, „Dziennik

Gazeta Prawna”, ...Stańczyk P., Młodzież wobec ideologii merytokracji – pozytywna socjalizacja oszukanego pokole-

nia, „Forum Oświatowe” , nr .Stemplewska-Żakowicz K., Koncepcje narracyjnej tożsamości. Od historii życia do dialogowego

„ja” [w:] J. Trzebiński (red.), Narracja jako sposób rozumienia świata, GWP, Gdańsk .Surzykiewicz J., Agresja i przemoc w szkole, CMPPP, Warszawa .Szafraniec K., Anomia okresu transformacji a orientacje normatywne młodzieży. Perpektywa

międzygeneracyjna [w:] J. Mariański (red.), Kondycja moralna społeczeństwa polskiego, Graffi ti BC, Toruń .

Szafraniec K., Młodzi , Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa . Szafraniec K., Pokoleniowe preferencje dotyczące ładu społecznego [w:] B. Idzikowski, E. Nar-

kiewicz-Niedbalec, M. Zielińska, E. Papiór (red.), Młodzież polska w nowym ładzie spo-łecznym, Wyd. UZ, Zielona Góra .

Szafraniec K., „Porzucona generacja” – polska młodzież wobec wyzwań społeczeństwa ryzyka [w:] M. Dziemianowicz, B.D. Gołębniak, R. Kwaśnica (red.), Przetrwanie i rozwój jako niezbywalne powinności wychowania, WN DSWE TWP, Wrocław .

Szafraniec K. (red.), Młodość i oświata za burtą przemian: z prac Sekcji Socjologii Edukacji i Młodzieży PTS, Wyd. Adam Marszałek, Toruń .

Szkudlarek T., Ekonomia i polityka: przemieszczenia dyskursu edukacyjnego, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” , numer specjalny.

Szkudlarek T., Poststrukturalizm a metodologia pedagogiki, „Acta Universitatis Nicolai Coper-nici. Socjologia Wychowania XIII” , z. .

Szymańska J., Programy profi laktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofi laktyki, CMPPP, Warszawa .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 216 12.12.2012 11:57

Bibliografia 215

Rapley T., Analiza konwersacji, dyskursu i dokumentów, WN PWN, Warszawa .Remiszewska Z., Młodzi: jak żyć?, „Kultura i Edukacja” , nr . Rifkin J., Koniec pracy. Schyłek siły roboczej na świecie i początek ery postronkowej, Wyd. Dol-

nośląskie, Wrocław .Rogers W.S., Promocja lepszego dzieciństwa: konstrukcje troski o dziecko [w:] M.J. Kehily (oprac.),

Wprowadzenie do badań nad dzieciństwem, Wyd. WAM, Kraków .Rogowska B. (red.), Młode pokolenie Polski, UWr, Wrocław .Rose N., Governing the soul: Th e shaping of the private self, Routledge, London – New York

.Rose N., Inventing our selves: Psychology, power and personhood, Cambridge University Press,

Cambridge .Rose N., Polityka życia samego, „Praktyka Teoretyczna. Biopolityka” , nr –.Rose N., Powers of freedom: Reframing political thought, Cambridge University Press, Cambridge

.Rostocki A., Bezradny respondent. Trudność pytań w wywiadzie kwestionariuszowym, Instytut

Socjologii UŁ, Łódź .Rudnicki P., Oblicza buntu w biografi ach kontestatorów, WN DSW, Wrocław .Ryk A., Pokolenie zmiany: studium porównawcze wartości i perspektyw życiowych młodzieży

włoskiej i polskiej, WN AP, Kraków .Rzeźnicka-Krupa J., Komunikacja – edukacja – społeczeństwo. O dyskursie dzieci z niepełno-

sprawnością intelektualną, Impuls, Kraków .Said E.W., Kultura i imperializm, Wyd. UJ, Kraków .Sekuła P., Kultura polityczna młodzieży polskiej w dobie zmian systemowych [w:] B. Idzikow-

ski, E. Narkiewicz-Niedbalec, M. Zielińska, E. Papiór (red.), Młodzież polska w nowym ładzie społecznym, Wyd. UZ, Zielona Góra .

Senellart M., Umiejscowienie wykładów [w:] M. Foucault, Bezpieczeństwo, terytorium, popu-lacja, WN PWN, Warszawa .

Siellawa-Kolbowska K.E., Ocena projektu rządowego programu „Zero tolerancji dla przemocy w szkole”, ISP, Warszawa .

Silverman D., Interpretacja danych jakościowych. Metody analizy rozmowy, tekstu, interakcji, WN PWN, Warszawa .

Silverman D., Prowadzenie badań jakościowych, WN PWN, Warszawa .Simons M., Learning as investment: Notes on governmentality and biopolitics, „Educational

Philosophy and Th eory” , .Sięgień A.J., Poczucie tożsamości narodowej młodzieży pochodzenia białoruskiego. Perspektywa

edukacji miedzykulturowej, „Kultura i Edukacja” , nr –.Simons M., Masschelein J., Th e governmentalization of learning and the assemblage of a lear-

ning apparatus, „Educational Th eory” , .Simons M., Olssen M., Peters M.A., Th e critical education policy orientation [w:] M. Simons,

M. Olssen, M.A. Peters (red.), Re-reading education policies. A handbook studying the Policy Agenda of the st Century, Sense Publishers, Rotterdam – Boston – Taipei .

Sińczuch M., Młodzież w polityce Unii Europejskiej, „Remedium” , t. , z. .Sińczuch M., Polityka młodzieżowa jako odrębny obszar działania Unii Europejskiej [w:]

G. Zielińska (red.), Polityka młodzieżowa, Studia BAS, Warszawa .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 215 12.12.2012 11:57

Bibliografia216

Sińczuch M., Th e history of youth work in Poland. Th e ideological background [w:] G.Verschelden, F. Coussée, T. Van de Walle, H. Williamson (red.), Th e history of youth work in Europe. Relevance for youth policy today, Council of Europe Publishing, Strasbourg .

Sińczuch M., Ustanawianie wiedzy o młodzieży. Metanarracje w europejskiej socjologii mło-dzieży [w:] K. Szafraniec (red.), Młodość i oświata za burtą przemian, Wyd. Adam Mar-szałek, Toruń .

Sińczuch M., Wchodzenie w dorosłość w warunkach zmiany społecznej, IS UW, Warszawa .

Skrzydłowska-Kalukin K., Brutalni i bezlitośni, „Dziennik Gazeta Prawna”, ...Skrzydłowska-Kalukin K., Szkoła pozwoliła na śmierć, „Dziennik Gazeta Prawna”, ...Skrzydłowska-Kalukin K., Olejniczak D., -letnia Ania nie przeżyła koszmarnego upokorze-

nia, „Dziennik Gazeta Prawna”, ...Slany K., Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Nomos,

Kraków .Słownik współczesnego języka polskiego, Wilga, Warszawa .Smith L.T., Decolonizing methodologies: Research and indigenous peoples, Zed Books, London

.Smith L.T., Na grząskim gruncie. Badania tubylców w erze niepewności [w:] N.K. Denzin,

Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. , PWN, Warszawa . Sopińska A., Waszkielewicz B., Premier: Nie będziemy więcej pobłażać łobuzerii, „Dziennik

Gazeta Prawna”, ...Stańczyk P., Młodzież wobec ideologii merytokracji – pozytywna socjalizacja oszukanego pokole-

nia, „Forum Oświatowe” , nr .Stemplewska-Żakowicz K., Koncepcje narracyjnej tożsamości. Od historii życia do dialogowego

„ja” [w:] J. Trzebiński (red.), Narracja jako sposób rozumienia świata, GWP, Gdańsk .Surzykiewicz J., Agresja i przemoc w szkole, CMPPP, Warszawa .Szafraniec K., Anomia okresu transformacji a orientacje normatywne młodzieży. Perpektywa

międzygeneracyjna [w:] J. Mariański (red.), Kondycja moralna społeczeństwa polskiego, Graffi ti BC, Toruń .

Szafraniec K., Młodzi , Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa . Szafraniec K., Pokoleniowe preferencje dotyczące ładu społecznego [w:] B. Idzikowski, E. Nar-

kiewicz-Niedbalec, M. Zielińska, E. Papiór (red.), Młodzież polska w nowym ładzie spo-łecznym, Wyd. UZ, Zielona Góra .

Szafraniec K., „Porzucona generacja” – polska młodzież wobec wyzwań społeczeństwa ryzyka [w:] M. Dziemianowicz, B.D. Gołębniak, R. Kwaśnica (red.), Przetrwanie i rozwój jako niezbywalne powinności wychowania, WN DSWE TWP, Wrocław .

Szafraniec K. (red.), Młodość i oświata za burtą przemian: z prac Sekcji Socjologii Edukacji i Młodzieży PTS, Wyd. Adam Marszałek, Toruń .

Szkudlarek T., Ekonomia i polityka: przemieszczenia dyskursu edukacyjnego, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” , numer specjalny.

Szkudlarek T., Poststrukturalizm a metodologia pedagogiki, „Acta Universitatis Nicolai Coper-nici. Socjologia Wychowania XIII” , z. .

Szymańska J., Programy profi laktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofi laktyki, CMPPP, Warszawa .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 216 12.12.2012 11:57

Bibliografia 217

Śliwerski B., Pedagogika analityczno-krytyczna Michela Foucaulta, „Społeczeństwo Otwarte” , nr .

Środa M., Przemoc ma płeć, „Gazeta Wyborcza”, ...Świda H. (red.), Młodzież i wartości, Wyd. UW, Warszawa .Świda-Ziemba H., Młodzież końca tysiąclecia. Obraz świata i bycia w świecie. Z badań mło-

dzieży licealnej, ISNS UW, Warszawa .Tait G., Youth, sex, and government, Peter Lang, New York .Tanner J.M., Rozwój w okresie pokwitania, PZWL, Warszawa .Tarkowska E., Czas w życiu Polaków. Wyniki badań, hipotezy, impresje, IFiS PAN, Warszawa

.Taylor-Gooby P., Zinn J.O., Risk in social science, University Press, Oxford . Th orne B., Gender play: Girls and boys in school, Rutgers University Press – Open University

Press, New Brunswick, New York – Buckingham, England .Turowska A., Alokacja kontroli u młodzieży maturalnej, „Kultura i Edukacja” , nr .Turowska A., Preferencje rozdziału dóbr u młodzieży maturalnej, „Kultura i Edukacja” ,

nr .Turowska A., Znaczenie samooceny w funkcjonowaniu społecznym, „Kultura i Edukacja” ,

nr .Van Dijk T. (red.), Dyskurs jako struktura i proces, PWN, Warszawa .Van Krevelen D.A., Psychoses in adolescence [w:] J.G. Howells (red.), Modern perspectives in

adolescent psychiatry, Oliver and Boyd, Edinburgh .Walters W., Haahr J.H., Rządzenie Europą. Dyskurs, urządzanie i integracja europejska,

PWN, Warszawa . Wawro F. (red.), Problemy współczesnej młodzieży w ujęciu nauk społecznych, KUL, Lublin .West D.J., Farrington D., Th e delinquent way of life, Heinemann, London . White R., Youth studies: Debate and diversity [w:] R. White (red.), Youth subcultures: Th eory,

history and the Australian experience, National Clearinghouse for Youth Studies, Hobart .

Wielka encyklopedia PWN, t. , PWN, Warszawa . Wikstrom P.O., Sampson R.J., Social mechanisms of community infl uences on crime and pat-

hways in criminality [w:] B. Lahey, T. Moffi tt, A. Caspi (red.), Causes of conduct disorder and juvenile delinquency, Th e Guildford Press, New York .

Willis P., Learning to labour: How working class kids get working class jobs, Saxon House, Farnborough .

Wiłkomirska A., Wiedza obywatelska młodzieży w Polsce i na świecie – komunikat z badań międzynarodowych, „Forum Oświatowe” , nr .

Witkowski L., O stanie i problemach recepcji amerykańskiej pedagogiki radykalnej w Polsce. Próba świadectwa osobistego i refl eksji o „doświadczeniu pokoleniowym” [w:] L. Witkowski, H.A. Giroux, Edukacja i sfera publiczna, Impuls, Kraków .

Witkowski L., Tożsamość i zmiana. Wstęp do analizy epistemologicznej kontekstów edukacyj-nych, UMK, Toruń .

Witosz B., Opis w prozie narracyjnej na tle innych odmian deskrypcji, Wyd. UŚ, Katowice .

Wodak R., Krzyżanowski M. (red.), Jakościowa analiza dyskursu w naukach społecznych, Łośgraf, Warszawa .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 217 12.12.2012 11:57

Bibliografia218

Wojtasik B., Edukacyjno-zawodowe wybory nastolatków w „społeczeństwie ryzyka” [w:] R. Lep-pert, Z. Melosik, B. Wojtasik (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wrocław .

Wolniewicz B., Młodzież nie trudna, lecz występna, „Rzeczpospolita”, .–...Wołoszyn S., Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku. Próba syntetycznego zarysu na tle

powszechnym, Strzelec, Kielce .Wyka A., Badacz społeczny wobec doświadczenia, Wyd. IFIS PAN, Warszawa .Wyn J., White R., Rethinking youth, Sage, London .Youth in Europe. A statistical portrait, Publications Offi ce of the European Union, Luxem-

bourg .Zielińska G., Rola państwa w realizacji polityki dla młodzieży [w:] G. Zielińska (red.), Polityka

młodzieżowa, Studia BAS, Warszawa .Zielińska M., Młodzież jako przedmiot badań socjologicznych. Uwagi teoretyczne i metodo-

logiczne [w:] B. Idzikowski, E. Narkiewicz-Niedbalec, M. Zielińska, E. Papiór (red.), Młodzież polska w nowym ładzie społecznym, UZ, Zielona Góra .

Znaniecki Z., Socjologia wychowania. Społeczeństwo wychowujące, PWN, Warszawa .

Źródła internetowe

Besley A.C.T., Hybridised world-kids: Youth cultures in the postmodern era, paper presented at the European Conference on Educational Research, University of Lisbon, – Sep-tember , http://www.leeds.ac.uk/educol/documents/.htm, data dostępu: ...

Deklaracja z Cardiff (Spotkanie Młodzieży UE, Wlk. Brytania – października ), http://europa.eu/youth/news/index__pl.html, data dostępu: ...

Europejskie Centrum Strategii dla Młodzieży dostępne online – http://www.youth-know-ledge.net, data dostępu: ...

Europejski Portal Młodzieżowy – http://www.europa.eu/youth, data dostępu: ...Europejski Portal Mobilności Zawodowej (EURES) – http://www.europa.eu.int/eures, data

dostępu: ...Gawlicz K., Konstruowanie nieudacznika. Praktyki normalizacji i wykluczania w przedszkolu,

http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/fgawlicz.pdf, data dostępu: ...Lemke T., Th e birth of biopolitics. Michel Foucault’s lecture at the Collége de France on Neo-

-liberal Governmentality, „Economy and Socety” , http://www.ekologiasztuka.pl, data dostępu: ...

Lewicki M., Fragmenty pracy doktorskiej, Polski dyskurs transformacyjny w perspektywie teorii modernizacji i czasu, napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. M. Marody, http://www.is.uw.edu.pl/wp-content/uploads/lewicki.doc, data dostępu: ...

Portal dla szkół zainteresowanych współpracą ze szkołami z innych państw UE eTwinning – http://www.etwinning.net, data dostępu ...

Program w liczbach, http://www.mlodziez.org.pl/program/program-w-liczbach, data dostę-pu: .. .

RC, Badania: polska młodzież woli seks od religii, http://wiadomosci.onet.pl/kraj/smutne-wy-niki-badan-dot-mlodziezy-i-uzywek,,,wiadomosc.html, data dostępu: ...

Youth in Europe. A statistical portrait, Eurostat, Luksemburg , www.men.gov.pl/ima-ges/stories/youth/youthineurope.pdf, data dostępu: ...

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 218 12.12.2012 11:57

Bibliografia 217

Śliwerski B., Pedagogika analityczno-krytyczna Michela Foucaulta, „Społeczeństwo Otwarte” , nr .

Środa M., Przemoc ma płeć, „Gazeta Wyborcza”, ...Świda H. (red.), Młodzież i wartości, Wyd. UW, Warszawa .Świda-Ziemba H., Młodzież końca tysiąclecia. Obraz świata i bycia w świecie. Z badań mło-

dzieży licealnej, ISNS UW, Warszawa .Tait G., Youth, sex, and government, Peter Lang, New York .Tanner J.M., Rozwój w okresie pokwitania, PZWL, Warszawa .Tarkowska E., Czas w życiu Polaków. Wyniki badań, hipotezy, impresje, IFiS PAN, Warszawa

.Taylor-Gooby P., Zinn J.O., Risk in social science, University Press, Oxford . Th orne B., Gender play: Girls and boys in school, Rutgers University Press – Open University

Press, New Brunswick, New York – Buckingham, England .Turowska A., Alokacja kontroli u młodzieży maturalnej, „Kultura i Edukacja” , nr .Turowska A., Preferencje rozdziału dóbr u młodzieży maturalnej, „Kultura i Edukacja” ,

nr .Turowska A., Znaczenie samooceny w funkcjonowaniu społecznym, „Kultura i Edukacja” ,

nr .Van Dijk T. (red.), Dyskurs jako struktura i proces, PWN, Warszawa .Van Krevelen D.A., Psychoses in adolescence [w:] J.G. Howells (red.), Modern perspectives in

adolescent psychiatry, Oliver and Boyd, Edinburgh .Walters W., Haahr J.H., Rządzenie Europą. Dyskurs, urządzanie i integracja europejska,

PWN, Warszawa . Wawro F. (red.), Problemy współczesnej młodzieży w ujęciu nauk społecznych, KUL, Lublin .West D.J., Farrington D., Th e delinquent way of life, Heinemann, London . White R., Youth studies: Debate and diversity [w:] R. White (red.), Youth subcultures: Th eory,

history and the Australian experience, National Clearinghouse for Youth Studies, Hobart .

Wielka encyklopedia PWN, t. , PWN, Warszawa . Wikstrom P.O., Sampson R.J., Social mechanisms of community infl uences on crime and pat-

hways in criminality [w:] B. Lahey, T. Moffi tt, A. Caspi (red.), Causes of conduct disorder and juvenile delinquency, Th e Guildford Press, New York .

Willis P., Learning to labour: How working class kids get working class jobs, Saxon House, Farnborough .

Wiłkomirska A., Wiedza obywatelska młodzieży w Polsce i na świecie – komunikat z badań międzynarodowych, „Forum Oświatowe” , nr .

Witkowski L., O stanie i problemach recepcji amerykańskiej pedagogiki radykalnej w Polsce. Próba świadectwa osobistego i refl eksji o „doświadczeniu pokoleniowym” [w:] L. Witkowski, H.A. Giroux, Edukacja i sfera publiczna, Impuls, Kraków .

Witkowski L., Tożsamość i zmiana. Wstęp do analizy epistemologicznej kontekstów edukacyj-nych, UMK, Toruń .

Witosz B., Opis w prozie narracyjnej na tle innych odmian deskrypcji, Wyd. UŚ, Katowice .

Wodak R., Krzyżanowski M. (red.), Jakościowa analiza dyskursu w naukach społecznych, Łośgraf, Warszawa .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 217 12.12.2012 11:57

Bibliografia218

Wojtasik B., Edukacyjno-zawodowe wybory nastolatków w „społeczeństwie ryzyka” [w:] R. Lep-pert, Z. Melosik, B. Wojtasik (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wrocław .

Wolniewicz B., Młodzież nie trudna, lecz występna, „Rzeczpospolita”, .–...Wołoszyn S., Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku. Próba syntetycznego zarysu na tle

powszechnym, Strzelec, Kielce .Wyka A., Badacz społeczny wobec doświadczenia, Wyd. IFIS PAN, Warszawa .Wyn J., White R., Rethinking youth, Sage, London .Youth in Europe. A statistical portrait, Publications Offi ce of the European Union, Luxem-

bourg .Zielińska G., Rola państwa w realizacji polityki dla młodzieży [w:] G. Zielińska (red.), Polityka

młodzieżowa, Studia BAS, Warszawa .Zielińska M., Młodzież jako przedmiot badań socjologicznych. Uwagi teoretyczne i metodo-

logiczne [w:] B. Idzikowski, E. Narkiewicz-Niedbalec, M. Zielińska, E. Papiór (red.), Młodzież polska w nowym ładzie społecznym, UZ, Zielona Góra .

Znaniecki Z., Socjologia wychowania. Społeczeństwo wychowujące, PWN, Warszawa .

Źródła internetowe

Besley A.C.T., Hybridised world-kids: Youth cultures in the postmodern era, paper presented at the European Conference on Educational Research, University of Lisbon, – Sep-tember , http://www.leeds.ac.uk/educol/documents/.htm, data dostępu: ...

Deklaracja z Cardiff (Spotkanie Młodzieży UE, Wlk. Brytania – października ), http://europa.eu/youth/news/index__pl.html, data dostępu: ...

Europejskie Centrum Strategii dla Młodzieży dostępne online – http://www.youth-know-ledge.net, data dostępu: ...

Europejski Portal Młodzieżowy – http://www.europa.eu/youth, data dostępu: ...Europejski Portal Mobilności Zawodowej (EURES) – http://www.europa.eu.int/eures, data

dostępu: ...Gawlicz K., Konstruowanie nieudacznika. Praktyki normalizacji i wykluczania w przedszkolu,

http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/fgawlicz.pdf, data dostępu: ...Lemke T., Th e birth of biopolitics. Michel Foucault’s lecture at the Collége de France on Neo-

-liberal Governmentality, „Economy and Socety” , http://www.ekologiasztuka.pl, data dostępu: ...

Lewicki M., Fragmenty pracy doktorskiej, Polski dyskurs transformacyjny w perspektywie teorii modernizacji i czasu, napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. M. Marody, http://www.is.uw.edu.pl/wp-content/uploads/lewicki.doc, data dostępu: ...

Portal dla szkół zainteresowanych współpracą ze szkołami z innych państw UE eTwinning – http://www.etwinning.net, data dostępu ...

Program w liczbach, http://www.mlodziez.org.pl/program/program-w-liczbach, data dostę-pu: .. .

RC, Badania: polska młodzież woli seks od religii, http://wiadomosci.onet.pl/kraj/smutne-wy-niki-badan-dot-mlodziezy-i-uzywek,,,wiadomosc.html, data dostępu: ...

Youth in Europe. A statistical portrait, Eurostat, Luksemburg , www.men.gov.pl/ima-ges/stories/youth/youthineurope.pdf, data dostępu: ...

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 218 12.12.2012 11:57

Bibliografia 219

Dokumenty i akty prawne

Biała Księga Komisji Europejskiej. Nowe impulsy dla młodzieży europejskiej, Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela .

Europejski Pakt na rzecz Młodzieży, Komisja Europejska, Bruksela .Polityka młodzieżowa Unii Europejskiej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej .Program Zapobiegania Niedostosowaniu Społecznemu i Przestępczości wśród Dzieci i Mło-

dzieży, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Warszawa .Strategia Państwa dla Młodzieży na lata –, MEN, Warszawa . Rządowy program na lata – „Bezpieczna i przyjazna szkoła”. Załącznik do uchwały

nr / Rady Ministrów z dnia sierpnia r., Warszawa .Rządowy program poprawy stanu bezpieczeństwa w szkołach i placówkach „Zero tolerancji

dla przemocy w szkole”. Załącznik do Uchwały Nr / Rady Ministrów z dnia marca , Warszawa .

Znowelizowana europejska karta uczestnictwa młodych ludzi w życiu lokalnym i regional-nym, MEN, Warszawa .

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 219 12.12.2012 11:57