T.C. KLTR BAKANLIGIANITLAR VE MOZELER GENEL MOOORLOGO

x.

ARKEOMETRSONUCLAR.,TOPLANTISI

ANKARA -24-28 MAViS 1993

Hazrlayanlar

nci SEBERNurhan LGENFahriye BAYRAMHandanERENFiliz KAYMAZAhmet Hamdi ERGRER

ISBN: 975 17 1431 1

ISSN: 10177671

Not: Bildiriler bildiri sahiplerinden geldii ekliyle ve sunu srasnagreyaynlanmtr.

ANKARA tiNVl!RSTESBASMEViANKARA - 1994

ACEMHYK ZDRENVE DOGALULAMAALIMALARI-1992

RESISTIVITY AND SELF POTENTIAL STUDIESON THE ACEMHYK IN 1992

kfahmutG.D~OR*

1. alma Alannn Tarihi ve Aratrmann Amac

M.. ikinci binin balannda Orta Anadolu kltr ve sanatta yksekbir dzeye ulamtr. Bu dnemde Asurlu tccarlar Anadolu ile youn ti-caret ilikilerine girerek Mezopotamya kltrn Anadolu'ya tarlar vednemin Orta Anadolu'sunda kent devletleri ve karumlar nem kazana-rak, Anadolu beylikler sistemiyle ynetilmeye balar. Bu ada en nem-li koloni ticaret merkezi Kani (Kltepe)'dir. Akad ve Hitit yaztlanndaise "Buruhanda" adl nemli dier bir ticaret merkezinin de olduu belir-tilmektedir. u ana dein Buruhanda'nn yeri kesin olarak bulunmu de-ildir. Ancak orta Anadolu'da yaplan arkeolojik aratrma ve kazlar,Acemhyk'n Buruhanda olma olaslnn ok yksek olduunu orta-ya koymaktadr.

Acemhyk; Hasan Da eteklerindeki Aksaray ilinin 18 km kuzey-batsnda bulunan Yeilova kyndedir. Hyk, Melendiz aynn sulad geni ve verimli bir ovann ortasndadr. Oval bir biime sahip olanhyk; dou-bat ynnde 700 m uzunlua, kuzey-gney ynnde ise600 m genilie sahip Anadolu'nun byk hyklerinden biridir. Hy-n en yksek noktas ise yaklak olarak 20 m dir. Aynca, bugn kynkurulduu alanlar zerinde bir aa kent (Karum) olduu sanlmaktadr.Hyn ortas dz olmasna karn kenarlannda drt ayn tepenin varlgzlenmektedir. Bunlardan en by olan gney tepesi zerinde 1962ylnda balayan kazlarda Sankaya ad ile adlandnlan yanm saray ya-

l Dr. Mahmut G. DRAHR, Dokuz Eyll niversitesi Mhendislik Fakltesi Jeofizik M-hendislii Blm 35100 Bornova-tzMIR.

plan ortaya kartlmtr.Kazlar, saraynm. katta bulunduunuve ko-loni dneminden kaldl gstermektedir. Daha sonraki yllarda yaplankazlardayine m. kata ait ve koloni dneminden kalan Hatipler saray ka-Imtlan ortaya karlmtr. Hyk;Asur Ticaret Kolonlleri dnemindeok bymesine karn, yine ayn dnemin sonunda tmyle terkedilmitir ve daha sonraki yerleimlerancak Hellenistik ve Roma dneminde or-taya kmtr. Kazlar, m. katta yaplarn dala dzgn ve ta temellerierdiini, ama I. ve II. katlarda bu zelliklerin olmadn gstermekte-dir. m. kat byk bir yangn geirdii iin, kerpi duvarlar cruflambir yapya dnmlerdir.

almannana amac; hyk tipi yerleimler zerinde jeofzik almalarn ne tr sonular vereceini gstermektir. nk hyk yerleimleri, deiik yap katlarnn st s~e bulunduu ve uzun dnemli bir yaplanmaya sahne olan alanlardr. Ozellikle Anadolu ve Mezopotamya'dakerpi yap malzemesi olarak kullanldndan,.hykler ar derecedebymektedir. Bu tip yerleimler tatan yap temelleri, ocaklar, frnlar,plk alanlar ve youn seramik malzeme ierdiinden jeofzik aratrmalar iin ilgin bir alan olacaktr. Bu tr alanlarda manyetik, zdiren,elektromanyetik, toprak manyetik duyarll ve doal ulama lmle-rinin yaplmas yorumlandrmayglendirir. almann dier bir amacise, Acemhyk'n batsnda bulunan Hatpler saraynn kazlmam ku-zey blmnn aratnlp, saraya ilikin uzanmlarn olup olmadnor-taya karmayayneliktir. 1962 ylndan beri srdrlen kazlarla Sarkaya ve Hatipler saraynn byk bir blm ortaya karlmtr. Busaraylar m. kata ilikin yap katlardrve tmyle yanmtr. Yaplar,byk ta temellerve kerpi duvarlarn yanma srasnda cruflatmalze-melerden olumaktadr.Ayrca alanda frn, ocak, plk alan gibi fziksel ve kimyasal deiimlereuram birok zellik bulunmaktadr.Bu tryaplan saptayabilmek amacyla, 1992 Temmuz-Austos aylan arasndazdiren ve doal ulama (SP), aratrmalar yaplmtr;

2. Aratmuz Plan ve Alanlar

Aratrmann amalarndan biri Hatipler saray kuzeyinin uzanmlarn belirlemek olduundanalmalarHatipler saraymn kuzeyindeki alan-larda younlamtr. Aratrmalar; arkeolojik plnkarelere uygun olarak,zdiren ve doal ulama olmak zere iki aamada tamamlanmtr.Aratrmann balangcnda Hatipler saraynn kuzeyinde, kazlm biralan zerinde test profili biiminde zdiren ve doal ulama lmleriyaplmtr. Ozdiren lmleri; Wener, dipol-dipol ve twin dizilimle-rinde alnarak, dizilimlerin yaplara olan tepkileri ve uyumluluu aratrlmtr. lm kolayl, bir gradyent ls olarak doal ulama ile

2

salayaca uyum gznne alnarak twin dizilimiqin kullanmna karar .verilmitir.' almalara A alannn doal ulama lmleriyle balanmtr. Alan 25x26 m boyutlarnda ve 1 m aralklarla gridlermi ve doalulama lmlerinde elektrod aral 1 ve 2 n seilmitir. Ayn alannzdiren taramas twin diziliminde ve I, 2, 3 ve 4 ni uzaylanmalanndayaplmtr, Buradan elde edilen sonular dorultusunda alann etrafnevreleyecek biimde oluturulanB, C ve D alanlannda zdiren lm-leri srdrlmtr.Olmler, twin diziliminde 1 ve 3 m uzaylanrnalany-la, profil aralklan 2 m ve nokta aralklan 1.5 m olacak biimde gridlermitir (ekil: 1).

3. Deerlendirme ve Yorum

a zdiren

Hatipler saray kuzeyindeki zdiren aratrmas 4 ayn alanda yaplmtr. Bu alanlar arkeolojik plfukarelere uygun olarak seilmi ve A, B,C ve D olarak adlandnlrnlardr(ekil: 1). Veriler, METZ SAS-203 tipisinyal ortalama dizgeli zdiren aletiyle ve yerden sabit 10-20 mA akmgeirilerek toplanm ve lm dizilimi test profilinden elde edilen so-nulara dayanlarak twin olarak seilmitir. Bu dizilimle A alannda veri-ler; 1,2, 3 ve 4 m aratrma derinlikleri ve 2xl m grid aralklanyla; B, Cve D alanlarnda ise 1 ve 3 m, aratrma derinliinde ve 1.5x2 m grid ara-lklannda toplanmtr.

A alanndan elde edilen veriler haritalandnda, 1 m aratrma deriri-liiyle elde edilen verilerin dierlerinden farkl bir zellik tad grmtr. 1 m grnr zdiren haritasnda yer yer ok yksek zdirenlideerler gzlenmektedir. Bunlarn byk olaslkla alanda bulunan veyaklak 1 m derinliine sahip Islam mezarlanndan kaynakland sanlmaktadr. 2, 3 ve ~ m grnr zdiren haritalan ise birbirine ok benze-mektedir. Bu haritalarda, net bir aynm salayacak zdiren ztlklan(contrast) gzlenmemektedir. Bu ise alann farkl zdiren birimlerine sa-hip olmadnnbir gstergesidir. Alanda yer yer dk deerli zdirenfarkllklan grnmesine karn, fiziksel adan bir aynmllk gze arp-mamaktadr. Elde edilen veriler grltlerin yokedilmesi amacyla deiik szgelerden ve sinyal/grlt orann arttnc ilemlerden geirilmitir. Bu ilemler sonucu elde edilen haritalara bakldnda, s derinliklive mezar olduu samlan yaplarn etkisi iyice belirginlemitir. Buna kar-n, kltrel yaplarn belirlenmesini salayaca dnlen zdiren ztlklan istenilen duruma gelernemitir.Dier alanlardan elde edilen verilerde benzer ilemlerden geirilmitir. 1 m aratrma derinliinden elde edi-len haritalar zerinde mezarlardan kaynakland sanlan yksek zdi-

3

renli belirtiler gzlenmektedir. 3 m derinlik dzeyinden elde edilen hari-talarda ise, istenilen- zdiren ztlklan salanamamtr. Bu ise saraynyanm blmlerinin bu alanlara dein uzanmadnn bir gstergesidir.Hatipler saray kuzeyinde yaplan zdiren almalannda, kltrel yaplan tanmlayabilecekzdiren ztlklan elde edilemediinden, bu alannyanma geirmemi ve yklm kerpi birimlerinden olutuu dnlmektedir (ekil: 2-3).

b) Doal Ulama

Acemhyk arkeolojik alan yaklak olarak M.. -17895 yllanarasnda ok byk bir yangn geirmitir. Bu yangn sonucu, kentin he-men hemen tm yanp kl ve cruf durumuna gelmitir (kazlar sonu-cunda n. kat olarak adlandnlan yerleim birimi). Bylece yanan alanla-rn fiziksel ve kimyasal zelliklerinde byk deiimler ortaya km venceki ve sonraki yap katlar arasnda da nemli bir anomalik blmolumutur. Arkeolojik alanlarda topran fiziksel ve kimyasal konumuok nemlidir. Bu tr alanlarda nemli oranda metalik birikimler bulu-nur. Bunlar genellikle bakr, demir gibi slfrlenme zelliine sahip me-tallerdir. Arkeolojik alanlardaki bu tr birikimler ve yanma, iyi bir man-yetik duyarllk (susceptibility) oluumuna da neden olur. Doadakimetalik birikimler, doal ulama oluturan nemli kaynaklardr. Arkeo-lojik alanlardaki en nemli ge ise, kltrel rt topradr. Bu toprak in-san etkinlii ile olutuundan, farkl kimyasal zelliklere sahiptir. Ayrcatoprak birikiminde nemli pH deiimleri grlr ve Ca, Mg gibi oksi-dasyon oluturan birikimler bulunur. Laboratuvarlarda yaplan almalar, bu tr ortamlarn doal ulama oluturduklarn ortaya koymutur.Bu tr zelliklerden yararlanarak Acemhyk A alan zerinde doal u-lama almas yaplmasna karar verilmitir. alma, lxI m grid ara-lklarnda ve 1-2 m elektrod aralna sahip bir dzenlemeyle gradyentlleri biiminde yaplmtr. Elde edilen veriler, trevsel ve ynsal ol-mak zere haritalandnlmtr. Trev haritalarnda (+) ve (-) gerilim ve-ren blgeler arasndaki ayrmlar ayrntl olarak ortaya kmtr. Ozellik-le belirtilerin uzanm ynleri blgedeki yaplanma dorultularylaayndr. Ynsal haritalara bakldnda, alann byk bir blmnn (-)zellikli gerilimlere sahip olduu grlr, Bylece alann doal gerilimzellikleri asndan iki farkl birime sahip olduu dnlmektedir. Eldeedilen veriler grltlerinden arndnlmak iin deiik szgelerden vesinya1/grlt orann arttnc ilemlerden geirildikten sonra, daha yo-rumianabilir bir zellik kazanmtr. Alanda doal ulama oluturan ileyii (mechanism) ortaya karabilmek amacyla, tm belirtiler dz ve terszm yntemleriyle deerlendirilmitir. Bu ilemler sonucu belirtilerin

4

gerek deitirgenleri (parameter) elde edilerek, dzlemsel koordinatlarda yerlerine yerletirilmilerdir.Elde edilen odak ileyi haritalan, alan-daki kltrel uzannlarla berizer ynde uzanmlar gstermitir. Bu isealann tanmlanabilmesiasndan nemli bir sonutur. Acemhyk do-al ulama almalar, dnyada arkeolojik alanlar zerinde uygulananender almalardan biridir. Bu nedenle olayn kkenini ortaya koyacakfenomenler tam anlamyla belirlenmi durumda deildir. Bu yzden do-al ulama almalarnn deiik birokarkeolojik alanda denenerekkullanlabilirlii,yararlarve sakncalar ortaya kanlmaldr(ekil: 5).

4. Sonular

Hykler zerinde jeofizik aratrmalar olduka sorunludur ve dei-Oik yntemlerle zme ynelik uygun yaklamlarn salanmas gerekli-dir. Bilindii gibi Anadolu hykler asndan ok byk bir birikime sa-hiptir ve hzl bir kaz ynlendirmesi salayan jeofizik almalaranemli oranda gereksinim duyulmaktadr. Bu adan Acemhyk-1992arkeojeofizik aratrmas, hyklerin yaplan jeofizik almalarla dahaayrntl kazlabileceini ortaya koymutur. Acemhykte yaplan zdi-ren almalarnda zdirer ztl salanamadndanetkili sonular el-de edilememitir. Ancak. zdiren almalaryla, yzeye yakn yaplardan (byk olaslkla Islam mezarlarndan) kaynaklanan belirtilersaptanabilrnitir,Acemhyk arkeojeofizik almasnn dier nemli biryn de; hemen hemen arkeolojik alanlarda hi kullanlrnam bir .yn-tem olan doal ulamann denenerek, uygun sonular alnmasdr. Ozel-likle, doal ulama belirtilerinin blgedeki yapsal uzanmlarla aynynlenmelere sahip olmas da nemli bir sonutur.

Kaz almalar srasnda jeofiziksel verilere dayanlarak yeri belir-lenen test amasnda yaplan kazda, ilk tabakann varl ortaya karlmtr. Ayrca, 3.5 m ye dein srdrlen kazda blgenin yanmadbelirlenmitir. Bylece zdiren almalarnda salanamayan zdirenztlnn nedeni de ortaya kmtr. Test amas zerindeki doal ulama belirtilerinden bulunan yaplarn kaz sonucunda alandaki ocaklar veyanm blmlerden kaynakland saptanmtr. Bylece aratrmann ennemli sonularndan biri elde edilmitir.

1992 ylnda balayan Acemhyk arkeojeofizik aratrmalarnn de-iik jeofizik aratrma tekniklerinin de eklenerek daha da geniletilmesidnlmektedir. Hykler gibi ok farkl yerleim zelliklerine sahiparkeolojik alanlar, ancak deiik jeofizik yntemlerle yaplacak almalarla daha ayrntl biimde ortaya karlabilirler.

5

TEEKKR

Aemhyk arkeojeofzik aratrmas D.E.. Mhendislik Fakltesiile A.U. DTCFnin ibirliiylebaarlmtr.Bu aratrmann gerekli izin-lerini salayan Kltr Bakanl. Antlar ve Mzeler Genel Mdrl-'ne, iyi bir uy.;m iinde altmz Acemhyk Kaz Bakan SaynDo. Dr. Aliye Oztan'a, aratrma srasnda gerekli destei salayan Jeo-fzik Mhendislii Blm Bakan Sayn Prof. Dr. A. Gngr Taktak'ave alma srasnda byk bir zveriyle alan rencilerim A. LeventAkyol, Ozkan Bayr, Emine Dilaver ve ule Kuru'ya. yine almalardabizimle birlikte olan ve desteini esirgemeyen Jeoloji Mhendisi SedatEren'e sonsuz teekkrler.

YARARLANLANKAYNAKLAR

AITKEN,M.J., 1974, Physics andarchaeology,2nded: Ciarendon Press, Oxford.

BERNABJNI, M., BRIZZOLAR. E. and PIRa, S. 1988, Improvement of signal-to-noise ratio inresisivity profles: Geophysical Prospectfng, 36, 559-570.

CLARK, A. 1975, ArchaeologicalProspecting: A progressreport: Journal of Archaeological Sci-ence, 2, 297-314.

AGLAR,1. 1990, Jeofizikte Doal Polarizasyon Ynleml.J'If) Maden Fakltesi yayn, 1093.

DRAHOR. M.G. 1991, Arkeolojik alanlardajeofiziksel prospeksiyonun nemi: IX. AratrmaSo-nulan Toplants, s: 235-250.

ERCAN, A., DRAHOR, M. and ATASOY, E. 1986, Natural polarization studies at Balova Ge-othermal Field, Geophysical Prospecting, 34, 475-491.

FULLER, B.D., 1967, Two dimensional frequency analysis and design of grid operators: MiningGeophys., 2, 658-708.

JAGANNADHA. RAO, S., RAMA RAO, P. and RADHAKRISHNA MRTHY, LV. 1993, Auto-matic irversion of Self-potential anomalies of Sheet-Iike bodies: Computer and Geoscien-ces, Vol: 19, No: i, p: 61-73.

HESSE, A., JOUVET, A. and TABBAdH, A., 1986, New prospects in shallow depth electricalsurveying for archaeological and pedclogical applications: Geophysies, Vol: 51, No: 3, p:585-594.

ZG, N. 1968. Acemhyk Kazlar.Trk Tarih Kurumu basmevi,525.

PATIANfYUS-A., M. 1986, Geophysical results in arehacology in Hungary: Geophysics, Vol:51, No: 3, p: 561-567.

PRESS, W.H., FLANNERY, RP. TEUKOLSKY, S.A. and VETTERLING, W.T. 1987, Numeri-cal Recipes: The art of scientific computing: Cambridge UniversityPress, 818 p.

RAM BABU, RV. and ATCHUTA RAO, D. 1988, Inversion of self-potential anomalies in mine-ralexploration: Computer andGeosciences, Vol: 14,No: 3. p: 377-387.

6

ACEMHYK JEOFZK ARATIRMA PLANI AiKLAMALAR

~ Jeoflztk test kazs olan.

>-----o Test profili.

~ A olan.

~ Bolan.

rn C olan.~ D olan.

'i

-17m

i i

ekil: 1- Aratrma plfln

ACEMHYK 1882

100.00

E8 sc.oc"'o

10.00 20.00 30.00metre

1l0.00

Ho.t1pler SRrliri dogal ucla!ma olcumuGrid ar.ligi=lm olcum arallgi=lmTest profili Acemhoyuk-1992

100.00

0.00

>S -100.00

-200.00

Y.O. Y.O. Y. v.r. Y. to. Y.-300.00 ,

0.00 10.00 20.0 30.00 40.00metre

so.ec 60.00

50.00

0.00

-50.00

YO. Y.O. Y.l. Y. r.c. S.Sr--r-l-r-r-r-r-r-r-r-r-r-r-r-r-r-r-;

40eO .,50.00 1l0.OO30.00metreee~20.0010.00e

-100.00 +'~~-/I-~~n'!I+~~+c!'h-.+~+c~~~+n-.+~~~~0.00

ekil: 2- zdiren ve doal ulama test profili

8

!rAUpler ,"royl o.dJrone ..kumu

n-In Im.?o~~~~kR~:;~i;":tSI~~n.~~.rlto'i

~"'1

uo

1>.13

JO."

~ 10.00

0 :lj~ i[~ :-~::o."" .... ... MO .... JO.'O If." ..... ,"." i .... "".00 "." "'.,.

metr-ehCEbUIOYUK-191'12

latipler 'Iltoyl dln"':- olcumu

T.. Jn 2K~.!~~":~"I,~~~.~uofl~~. i~~tll"io."" '.0' U. 0 &.00 lO... L~," ",.'0 '1. 1'." ".00 ~. l

:0" """ma 5~"" ree- ",~,,,,, "",.,,,."-o"' ",,,rr. "01'", , , ',1, , 1, ,

, , " '00'" 0'0"

",

~C,,~HoY~ 19

Resim: 1- Doal ulama lm dzeni

Resim: 2- Doal ulama ve zdiren verilerine dayanlarak alan jeofizik test amasndaortaya kan frn ve madcn ergitme potalar

LLEBURGAZ-KEPRTEPE TMLSZDRENARATIRMASI-1992

RESISTIVITY RESEARCH ON THELLEBURGAZ-KEPRTEPETUMUU IN 1992

Mahmut G. DRAHOR*

1. ALIMA ALANI VE ARATIRMANINAMACI

Trakya tmlsler asndan olduka zengin bir blgedir. Blgedekitmlsler zerinde ilk sistemli kazlar 1936 ylnda Prof. Dr. Arif MfidMansel tarafndan balatlm ve drt yl sreyle yaplan kazlar sonucun-da; Krklareli, Vize ve Lleburgaz yresinde birok mezar ortaya kanImtr. "Antik ad nceleri Bergule, daha sonra Arkadiapolis olan Lle-burgaz'n aa yukar 4 km dousunda yeralan Umurca kyyaknndakitmlsler,1937 ylnda aratmlm ve A-D harfleri ile gs-terilen drt tmlsten ald halde bunlardan yalnz B tmlsbuluntu vermitir" (S. Orurkan, 1988). Umurca-B tmls 66 m apnda, 11 m yksekliindedir. Kazlar sonucunda; tmlste iki ayn mezarbulunmutur. Ana mezar tmlsn ortasndadr ve iki kadn iskeleti vebirok zengin hediye iermektedir. Dieri ise, tmlsn eteinde vesonraki alarda yaplm bir mezardr. Prof. Dr. A. Mfid Mansel 4 ylboyunca yapt almalan, Kubbeli Mezarlar, Trakya Hafriyat ve Trak-ya'nn Kltr ve Tarihi adl kitaplarda toplamtr. Bu yaynlarda Kepirte-pe tmls ile ilgili aratrmalara rastlanmamaktadr. Kepirtepe trnl-s ykseklik ve ap asndan blgenin bilinen en byk tmlsdr,Bylece, iinde nemli bir mezar banndrabilecei dnlebilir. Tm-ls Krklareli ili Lleburgaz ilesi Yenibedir kynn yaklak 1 km do-usundadr. Tepe, 21 m yksekliinde ve 100 m apnda bir byklesahiptir. Bykl gznne alndnda, bir kral tmls olma olasl ok yksektir. Aynca ES karayoluna olan yaknl (yaklak olarak

Dr. Mahmut G. DRAHOR. Dokuz Eyll niversitesi Mhendislik Fakltesi Jeafizik M-hendislii Blm 35100 Bornova-ZMIR.

13

50-60 m) tmlsn korunmasm salamaktadr. Kuzey blmnde bazfziksel giriimlerin etkisi grlmesine karn, genelde yzeyi oldukadzgndr. ,

Bykl ve karayoluna olan yaknl turizme alabileceidn,cesini dourmutur. Bu amala, Edirne ve KrklareliKltr Mdrlkleritarafndan salanan izinlerle mezar odasnn yeri ile tmlsn konumu-nu belirlemek iin Ekim-1992 tarihinde jeofizik zdiren almalar ya-plmtr.

2. ALIMAPLANI

Kepirtepe tmls d grn asndan olduka dzgndr. 21 mlik ykseklii ve 100 m likap gznne alndnda; aratrmann zor-1uu ortadadr ve aratrma zaman da buna bal olarak artmaktadr. Buetkilerin gznne alnmasyla, tmls zerinde insal bir rneklemekullanmannen doru yntem olaca dnlmtr.rnekleme; tm-lsn tepe noktasndan balamak zere birbiriyle 3001ik a yapan 3 mnokta aralkl profllerdenolumaktadr(ekil: 1).

Trakya tmlslerinin nemli zelliklerinden biri de, genellikle me-zar odalarnn tmlsUn merkezine yerletirilmesidir.Eer Kepirtepe t-mlsnde de byle bir olay varsa, mezann tepe noktasndan yaklak15-20 m derinlikte olmas gerekir. B~.derece byk bir tmlste dizilimseiminde ok dikkatli olunmaldr. Ornein; byle bir tmlsn Wen-ner gibi bakk bir dizilimle aratrlmas olanakszdr. nk; elektrodaralnn 25 m seildii dnlrse, akm elektrodlan aras uzaklk75 m gibi 'ok byk bir deere sahip olacaktr (tmls apnn 100 molduu gznne alnmaldr). Bylece topografyadan dolay byk ya-nlglar ortaya kacaktr. Bu sorunu en aza indirmek amacyla, iki elekt-rod dizilimi kullanmak en yararlsdr. Bu sorunlar gznne alnarakaratrmada en az iilik ve alm uzakl gerektiren twin dizilimi seil-mitir. Bu dizilirnde bir akm ve bir gerilim elektrodu sonsuza atlmakta,dier gerilim ve akm elektrodu ise alan zerinde gezdirilerek l alnmaktadr (ekil: 2). Ayrca, en byk inceleme derinliine bu diziliminsahip olmas da aratrma asndan nemlidir. Topografya etkisini en azaindirmek iin; alm dorultulan topografik konturlara kout seilmitir.Tmlsn doal yaps ve topografya sorunu, almlarn ancak 12 m yedein uzanabilmesine olanak tanmtr. Bylece; lmler 2, 5, 8 ve 12m aratrma derinliklerinde yaplabilmitir.

3. 6LMLER VE DEGERLENDRME

lmler METZ SAS-203 tipi sinyal ortalama sistemli (signal avera-ge system) bir zdiren aletiyle yaplmtr. Akm, lm derinliklerine

14

bal olarak sabit 10 ve 20 mA dzeylerinde tutulmutur. Bylece; or-tamdan ayn dzeyde akm geii salanarak buna kar oluan tepkilerllmtr. Veriler, birbirleriyle 30 lik a yapan profillerin 2, 5, 8 ve12 m aratrma derinliklerinde llmesiyle toplanmtr. Toplanan veri-ler, deiik derinliklerde konturlanarak grnr zdiren haritalar eldeedilmitir.'Haritalara bakldnda, tm derinlik dzeylerinde, tmlsnilgin bir karakteri ortaya kmaktadr. Tmlsn dou ve gney b-lmleri aras yksek zdirenli konturlanmalar gsterirken, bat blmolduka dk zdiren deerlerine sahiptir (ekil: 3, 4). Bu da tepeniniki farkl birimden olutuunu ortaya koymaktadr.Nitekim, tepenin batblmndeki toprak birimlerinin ok ince taneli, dou ve gneydou b-lmlerindeki birimlerin ise daha kaln taneli ve ufak mcrlarla kark ol-duu gzlenmektedir. Ayrca, derine doru gidildike zdiren kornrlanmalannn dngsel bir zellik kazand da gzlenmektedir. Yine okiareti ile grlen blmdeki dk zdirenli alann da nemli bir zelli-i simgeledii dnlebilir (ekil: 4).

Elde edilen veriler; yzey dzensizlii ve deme sorunundan oluangrltleri yoketmek iin alak geili szgelerden geirilmi ve derin-lik dzeylerine gre haritalanmtr(ekil: 4). Haritalardan da grldgibi; tmlsn gneyi ile dousu arasnda kalan blm dier blmleregre daha yksek zdiren deerlerine sahiptir. Aynca; aratrma derinli-i arttka tmls belirgin bir dngsellik kazanmtr. Ok iaretiylegsterilen 2, 5 ve 8 m haritalannda grnen kuzeyde ve kuzeydoudakibelirtiler, 12 m haritasnda yokolmaktadrlar. Bylece bu belirtilerin y-zeye yakn dzensizliklerden olutuu sanlmaktadr. Aynca, bu dzen-sizliklerin s kltrel katmanlardan oluabileceide gznnde tutulma-ldr. Tmlsn bat blm, dier blmlere gre dk zdirenlideerlerdenoluan bir grnm sergilemektedir. Bu sonulara dayanarakbu blmn farkl bir fiziksel karaktere sahip olduu sylenebilir. Tepe-ye ok yakn ve kuzeydouda gzlenen dk zdirenli belirtilerin ise,kltrel bir yapnn etkisinden olabilecei sarilmaktadr.

Tmls ierisinde varl dnlen mezann belirlenebilmesi ve t-mlsn uzanmlannn bulunabilmesi iin, verilere sinyal/grlt orannarttnc ilemler uygulanmtr.Bu amala veriler ncelikle sinyal belirle-me (signal detection) szgelemesinden geirilmitir. Buradan elde edi-len yorumlar glendirmek amacyla da apraz iliki (cross-correlation)ve ters evriim (deconvolution) ilemlerinden geirilerek, daha iyi birsinyal/grlt oran elde edilmeye allmtr. Yaplan bu almalardansonra, tmlsn tepesine yakn ve kuzeydouda grlen belirtinin iyibir aynmlla sahip olduu grlmtr.Aynca, belirti tm derinlik ha-ritalannda grlmesiyle de ilgin bir zellie sahiptir. Sinyal/grlt ora-

5

.nm arttrc ilemlemeden sonra, tepenin gneyi ile dousu arasnda ka-lan alanlardaki yksek zdirenli belirtiler daha iyi bir aynmhla sahipolmulardr. Tepede grlen nemli dier bir zellik de derine doru inil-dike zdiren deerlerinindngsel bir konturlanma zelliine sahip ol-masdr. Uygulanan farkl sinyal analiz ilemleri, bu sonucu daha da 00-lirginletirmitir (ekil: 3, 4).

Veriler 4 ayn derinlik dzeyinde toplandndan; ayn zamanda birsondaj nitelii de tamaktadr. Bunlann derinlik kesitlerinin karlarak,profiller boymca dey zdiren deiimlerindeki deiimler aratrlmtr (ekil: 7, 8, 9, 10). ekillerden de grld gibi, tepenin gneyiile dousu arasnda kalan. blgedeki kesitlerin. zdiren deiimleri,nemli farklara sahiptir. Bu zellik aranlan kltrel nesnelerin tml-sn bu blmnde olabileceinidndrmektedir. .

4. SONULAR VE NERLER

Ekim-1992'de Lleburgaz-Kepirtepe tmls zerinde yaplan jeo-fizik zdiren alma1anndanu sonular elde edilmitir:

. tmlsn bat blm dk zdirenli deerler gstermesinekarn, dier blmleri (zellikle dou ve gney) yksek zdirenli .de-erlere sahiptir. Bu zellik tepenin iki farkltoprak birimine sahip oldu-unu ve yksek zdirenli blgenin mezar yerleimi asndanuygun ola-bileceini gstermitir.

2. tepenin orta noktasna yakn olan kuzeydoudaki belirtinin dkzdirenli karaktere sahip olmas ve genilii dnldnde byk birbolua karlk gelebilecei dnlebilir. Ayrca, tepenin gneyi ile do-usu arasnda bulunan ve tepenin eteine yakn yksek zdirenli deerlerin bir kreps duyannn etkisinden kaynakland sanlmaktadr. Bu ikisonu birletirildiinde, tepenin bu blmnde bir mezann varln gs-teren iaretler ortaya kmaktadr.

Ancak aratrmalar, alma dnemindeki iklimsel olumsuzluklardandolay tmyle bitirilememitir.Bu nedenle bu sre ierisinde elde edilenverilere dayanarak kesin sonular vermek yanltc olabilir. Mezar odasnn belirlenmesi amacyla zellikle tepenin dou ve gney blmleri ara-snda ksa sreli aratrmalar ve zdiren sondajlamasna ynelik almalar yaplmas nerilmektedir. Haritalardan da grld gibi ilginzellikler gsteren. belirtiler zerinde yaplacak ayrntl zdiren almalar, mezarn yeri ve konumu konusunda daha ayrntl sonular vere-rek, yaplacak kazya byk oranda yol gsterecektir.

16

TEEKKR

.. Bu aratrma; Edirne ile Krklareli il Kltr Mdrlkleri ve TrakyaUniversitesi Arkeoloji Blmyle yaplan uyumlu ibirlii ile baanlmtr. Bu konuda Edirne Kltr ve Tabiat VarlklannKoruma Mdr, Sa-yn mer Yrkolu'na, Trakya niversitesi Arkeoloji Blm BakanDo. Dr. Ozkan Erturul'a, aratrmalar srasnda gerekli destei salayanJeofizik Mhendislii Blm Bakan Sayn Prof, Dr. A. Gngr Tak-tak'a almalara ilgi gsteren Yenibedir ky halk ve muhtarlna, rencilerim A. Levent Akyol, Ozkan Bayn, Engin Deniz, Emine Dilaverve Tarkan Tarak'ya almalar srasnda yeni bir aratrma dalna karscak ilgi duyup, yardm eden Trakya Universitesi Arkeoloji Blm rencilerine sonsuz teekkrler.

YARARLANLANKAYNAKLAR

AITKEN, M.I., 1974, Physics and archaeology, 2nd ed: Olarendon Press, Oxford.

BERNABINI, M., BRIZZOLARI, E.. MONNA, D., PADULA, G., PIRO, S., E VERSINO, L.1985, Indlvlduazione di cavita 'sepolte medlante prospezione geoeleurica. Esempio di appll-cazione: ricerca di tombe nella necropoli sabina di Colle del Forno nei pressi Montelibretti(Roma): Bollettino del Servizio Geologico D'italia, Vol: 23, pp: 67-80.

BERNABINI, M., BRIZZ0LARI, E. and PIRO, S. 1988, Improvement of signal-to-noise ratio inresistivity profiles: Geophysical Prospecting, 36,559-570.

CLARK, A. 1975. Archaeological Prospecting: A progress report: Journal of Archaeological Sci-ence, 2, 297-314.

DRAHOR, M.G. 1991. Arkeolojik alanlardajeofiziksel prospeksiyonun nemi: IX. Aratrma So-nular Toplants, s: 235-250.

DRAHOR, M.G. 1992, Ahmetliiftlikkn tmls zdiren aratrma raporu: DE, 43 sayfa.

DRAHOR,M.G. 1992, Ahmetli iftlikkr tmls zdlren arannas-1991: XIV. Kaz, Aratrma ve Arkeometri Sempozyumu zet kitap.

RJLLER, B.D., 1967, Two dimensional frequency aralysis and design of grid operators: MiningGeophys., 2, 658-708.

HESSE, A., JOLlVET, A. and TABBAGH, A., 1986, New prospecs in shallow depth electricalsurveying for archaeological and pedological applicaticns: Geophysics, vol: 51, no: 3, p:585-594.

MANSEL, A.M. 1943, Trakya-Krklareli kubbeli mezarlar ve sahte kubbe ve kemer problemi:Trk Tarih Kurumu Yaynlar, VI. seri,No: 2, 34 sayfa.

17

ONURKAN, S., 1988, Dou Trakya tmlsleri maden eserleri, Trk Tarih Kurumu YaynlarVI. Dizi, s. 26, 118 sayfa.

PATTANTYUS-A., M. 1986, Geophysica1 results in archaeology in Hungary: Geophysics, Vol:51, No: 3, p: 561-567.

PRESS, W.H., FLANNERY, B.P., TEUKOLSKY, S.A. and VETTERLING, W.T. 1987, Numeri-.cal Recipes: Theart of scientific computing: Cambridge University Press.818 p.

TSOKAS, G.N. and ROCCA, A. Ch. 1986, Geophysica1prospecting at archaeologica1 sites withscme examples from Northem Greece: First Break, Vol: 4, No: 8, p: 31-39.

lS

r

i ! i

ekil: 1- 10 lik a vb 3 n rnekleme aral ilerneklenmi trnls modeli.almalarda 3001ika ve 3 n rnekleme aralklprofillerllmtr. llen profiller: A, D, G, J, M, P,1,2,3,4,5,6,7

_-v

=Ni - A

phareket 1i

a

(-L B (sonsuz)

Y=m.a

(0,0)

y

N

x=n.a

ekil: 2- Twin diziliminin iki farkl geometrisi

sabit

A (+I> M

a

19.

20

KE!'IIlTEPE-lOU2

.........

...... KEI'IRT;PE-lon.....

. al (Twindizilimi},5 n uzaylanmal harit arekil: 3- 2 n ve

I1XGknr.::I:.:i;~I:; ~~.'::.:1.......... _".'~_j"', -I." ".M .........

~ .."

melre

KErrRTEPE-IP92

".,,:,...

~~.........

1I:~,t~:;l:f:~~g; ~i,~t::~''l,...... -tiM _n," .....

x'rrf\x~~\~~":.~~;i~~\''b.~~mw:r~rZ':,r-'1

"",'~M _",n _".o, _.... n,M ".o, .... IL" Ol,,,:,...

Xtor ,.IG2 Obm.m....,tlM _nM _Ol." "M i IT... ot... "." ..'....M

Kf.pmTF;PE-IOP2

ekil: 4- 5 m ve 8 m uzaylanmal haritalar (Twin dizilimi).

21

22

AIKLI HYK NSANLAR (1990 VE 1992BULUNTULAR)

Metin ZBEK*

I. Genel Bilgiler

Ald Hyk, Aksaray il merkezinden 25 km giineydouda olup, Kzlkaya ky snrlan iinde yer alr. Melendiz suyu zerinde kurulanMamasr barajnn tehdidi altnda bulunan bu akerarnik ky yerlemesinde, Istanbul Universitesi Prehistorya Anabilim Dal Bakan Prof. Dr.Ufuk Esin bakanlnda 1989 ylndan itibaren kurtanna kazlan balatld (Esin 1993). Gn na kanlan insan iskeletleri her yl dzenliolarak Hacettepe.. niversitesi Antropoloji Blm'ne incelenmek zereteslim edildi. Akl ky yerlemesindeller, mekanlarn tabanlan altn"da alan ukurlara hocker pozisyonunda gmlmlerdir. 1990 ve 1992kaz dnemlerinde ele geen toplam 14 bireye ait iskelet, bu aratrmannkonusunu tekil etmektedir. Gerekli temizlik ve onanm ilemleri, labora-tuvanmzda gerekletirilen Akl insan iskeletlerinde cins ve lm yalan tesbit edilirken, Ubelaker (1978), Brothwell (1981), Ferembach veark. (1979) ile ean-Kennedy'nin (1989) nerdii teknik ve gzlemler-den yararlanld.

Akl'da Prof. Dr. Ufuk Esin'in balatt kurtanna kazlanndabug-ne kadar toplam 35 bireyin iskeleti gn na kanld. 1990 ve 1992kaz dnemlerine ait bireylerin listesi aada yer almaktadr.

1990 Kaz Dnemi skelet Envanteri

1. AH'90 SK-l3: Erkek. Gen erikin. lm ya tesbit edilemedi.Calva ve gvde kemikleri korunmutur. Diler izole halde iskelet kalntlanyla beraber ele geti. Kemiklerde hafif yanma izleri grlr.

* Prof. Dr. Metin ZBEK, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Antropoloji BlmBakan.

23

2. AH'90 SK-l4: Kadn. 19-20 yalanndalm. Kafatas ve gvdekemikleri toprak altnda ok tahrip olmu. Alt ene olduka salam haldeele geti. Kemiklerde hafif yanma izleri vardr.

3. AH'90 SK-IS: Yeni domu bir bebek. Sadece gvde kalntlanylatemsil edilir.

4. AH'90 SK-16: Yeni domu bir bebek. Uzun kemikleri bulundu.Kafatas kemikleri ele gemedi.

5. AH'90 SK-17: 15~16 yalannda lm. Cinsiyeti tesbit ediIemedi.Kafatas ve gvde kemikleri toprak altnda ok tahrip olmu. Kemiklerdehafif yanma izi bulunmaktadr.

6. AH'90 SK-18: Kadn. 20-25 yalannda lm. Kafatasna ait bazkemiklerle beraber olduka iyi durumda olan alt ve st eneler ele geti.Kemiklerde yanma izleri grlr.

7. AH'90 SK-19: Yeni domu bir bebek. Sadece uzun kemiklerletemsil edilir.

8. AH'90 SK-20: ocuk. lm ya belirlenemedi. Sadece kafataskemikleri bulundu. Kemiklerde yanma izleri vardr.

9. AH'90 SK-21: ocuk. lm ya belirlenemedi. Sadece kafataskemikleriyle temsil edilir. Kemikler toprak altnda ok tahrip olmulardr.

1992 Kaz Dnemi skelet Envanteri

1. AH'92 SK-34: Kadn. 20-25 yalannda lm. Alt ve st enesi iyikorunmu. Gvde kemikleri ve kafatasna ait eitli paralarla temsil edi-lir. Post mortem .aamada eitli nedenlerle srklenmi ve in-situ duru-munu kaybetmi.

2. AH'n SK-35: Kadn. 20-25 yalannda lm. Hocker durumundasa tarafna yatrlm. Boyun hizasnda bakr ve kemik boncuklar elegeti. Solomuz hizasnda bilinli olarak konduunu tahmin ettiimiz birhayvan krek kemii bulundu.

3. AH'92 SK-36: ocuk. 3 yalannda lm. Kafatas ve gvde ke-mikleri iyi korunmu. Kemiklerde belirgin yanma izleri bulunmaktadr.

4. AH'n SK-37: ocuk. II yalannda lm. Kafatas ve gvde ke-mikleri, her ne kadar kt durumda olsa da, byk lde tam saylr.

24

Tm st dileri alveollerinde durmaktadr. Hocker pozisyonunda kuzey-bat-gneydou ynnde sa tarafna yatrlm halde bulundu. Yanndabir obsidyen alet ele geti. Kemiklerde yanma izleri vardr.

-5. AH'92 SK-38: Erikin. Erkek. lm ya tesbit edilemedi. Sadecekafatas kemikleriyle temsil edilir. Ev tabannda dolgu tabakas iindebulundu.

ll. Antropolojik Analiz

AH'90 SK-J7: alt ve ikisi stte olmak zere toplam drt sreklidi, alveollerinde korunmutur. Dilerde rk grmez. MI inemeyzeyindeki anma derecesi Brothwell'in (1981) 2+ no.lu leini hatrlatr. On dilerin kesici kenarlarnda dentin ortaya kmtr. Bu dilerdeki anma derecesi Murphy'nin (1959) c emasna benzer. Bu durumda n

-dilerin arka dilere oranla daha fazla and grlr. Dilerde abse, pe-riyodontitis ya da calculus'a rastlanmaz. Alt birinci byk aznn inemeyzeyinde alt tberkl bulunur; bunlardan (pd, hd ve hld) vestibler,dier de (md, ed ve eld) lingual yzeydedir. Alt ikinci molerin ineme yzeyinde ise drt tberkl yer alr (iki vestibler, iki lingual). M2ineme yzeyinde pd-ed balants vardr (Resim: I). Alt enede fora-men mentale her iki tarafta da tektir. Alt enede gonyon normal gr-nmde olup, herhangi bir ie ya da da doru bklme gstermez. enegvdesinin alt kenar Keiter'in (Ferembach 1974) VIII no.lu emasn ha-trlatr. Condylus mandibularis cuneiform biimindedir. Masseter vepterygoid kaslar hafif bir gelime gsterir. Calcaneus'da n calcaneus fa-ceti tektir. Humerus'da foramen olecrani olumamtr.

AH'90 SK-I4: Bu gen Akl kadnnda alt ve st enede toplam 13di korunmutur. Bunlardan sekizi altta, bei de sttedir. Dilerde rkizine rastlanmaz. Alt birinci az diindeki anma derecesi Brothwell'in(1981) 5 no.lu leini hatrlatr. Yana gre ileri bir anma sz konusu-dur. Byk azlarn ineme yzeylerinde ikincil dentin oluumu gzle-nir. Kesici diierin kesici kenarlar Murphy'nin (1959) d emasn hatrlatr (Resim: 2). On ve arka diler arasnda dengeli bir anma vardr.

Lateral kesicilerin lingual yzlerindeki marjinal kristalar gze arpanbir gelime gstermezler. Alt enede foramen mentale tektir. Gonyon da dnktr (extroversiyon). Alt ene gvdesinin alt kenan Keiter'in VIIIno.lu emasn hatrlatr. Condylus mandibularis, ovoid biimdedir. Mas-seter ve pterygoidikaslar normal bir gelime gsterir. Humerus zerindeforamen olecrani olumamtr.

25

----- -

mitir. Bu Akl gen kadnnn bir bel omurunda spondylitis, bir bakabel omurunda schmorl nodlne rastland.

AH'92 SK-37: 11 yalarndaki bu ocuun kafatas ve gvde kemik-leri toprak altnda ok tahrip olmutur. Bu nedenle herhangi bir kraniyo-metrik ya da osteometrik inceleme yaplamad. Alt ve st enede drt s-rekli di korunmutur. Dilerde rk izine rastlanmaz. Mldeki anma,Brot1well'in 1 no.lu emasn hatrlatr. Carabelli oluumu Mi zerindeukur biimindedir. Ust st kpek dii hala enede bulunmaktadr. Miineme yzeyinde drt tberkl bulunur. M ise be tberkle sahiptir,ayrca Y5 plann (md-hd) gsterir. Alt enede gonion normaldir,

III. Sonu

Akl Hyk Akeramik Neolitik dnem ky yerlemesinde 1990 ve1992 kaz dnemlerinde gn na karlan toplam 14 bireye ait iskeletkalmts, antropolojik ynden incelendi. Mekanlarn tabanlar altnda alan ukura hocker pozisyonunda gmlm olan Akl insanlarnn bazlarnda yank izleri grld. Bu son buluntularla birlikte Akl'da bugnekadar ele geen iskelet says 35'e ykseldi. Her ya grubundan yeterli l-de bireyolmad iin imdilik demografik analiz yaplamad. Gelecekyllardaki kazlarda birey says arttka bu yre insanlarnn genel yaambiimleri ve salk durumlar bata olmak zere, nfus dinamikleri hak-knda ayrntl bilgiler kazanacamza inanyoruz.

KAYNAKLAR

BROTHWELL, D.R., 1981. Digging up bones, British Museum (Natural History). Oxford Uni..versityPress.

ESIN, U., t993. "1991 Akl Hyk (Aksaray ili, Kzlkaya ky) Kurtarma Kazs". XLV. KazSonular Toplans i ss. 131.

FEREMBACH, D., 1974 Techniques Anhrapolog/ques. J. Crmioiogie. EPHE. Lab.d'Anthropologie Biologique.

FEREMBACH, D. ve ark. 1979. "Recommandations pourdeterrniner rage et le sexe sur le sque-leue, Bul1.el Mem. de la Sac. d'Anthrop. de Paris. 1.6,serie XIII, pp. 7-45.

ICAN, M.Y., ve KENNEDY, K.A.R., 1989 Reconsruction of lifefrom he sketeon. New York,A1anLiss.

MVRPHY. T., 1959. "The changing pattern of dentine exposure in human tooth attrition". Am.J.Phs. Anhrop.. 17: 167-178.

UBELAKER, D.H., 1978.Human skeletal remalns. AldinePublishing Company.

28

Resim: 1- AH'90, No: 6, SK-l7

Resim: 2- AH'90, No: 7, SK-14

29

Resim: 3- AH'n, No: 3, SK-36

Resim: 4a- AH'n, No: 28, SK-34

30

Resim: 4b- AH'n, No: 28. SK-34

31

KARAN KAZ YERNDEN TOPLANANFOSL D MNELERNN ESRYNTEM LE

TARHLENDRLMES

O.E[N*AM.OZER

zet

Bu almada Karain maarasnn LO. ve 18. arkeolojik seviyeleriarasndan toplanan fosil di mineleri ESR yntemi ile tarihIendirildi. Or-neklerin aln olduklar toplam doz (AP) g-deeri2.0020 olan paraman-yetik merkez kullanlarak hesapland. Orneklerin ESR yalar erken biri-kLL "early uranium uptake, (EU)" ve dorusal ~jrikim "linear uraniumuptake, (LU)" modelleri kullanlarak bulundu. Orneklerin ierisindekiuranyum miktarnn ok dk olnas nedeniyle (0.1-0.2 ppm) bu ikifarkl modelden elde edilen ESR yalarnn % i O'luk bir hata snn ieri-sinde uyumlu olduklar gzlendi.

Giri

ESR tarihlendirme yntemi tarihlendirilecek madde ierisinde rad-yasyon ile art gsteren paramanyetik merkezlerin bulunma prensibinedayanr. Di minesi hidroksiapatit [Ca,.(POJi0H)2] yapsnda olup ESRspektrurnunda temelolarak, g deerleri gol = 2.0020 ve gll = 1.9975 olanradyasyona duyarl iki izgi gzlenir. Bu merkezin ssal kararll 10'ylolarak hesaplanmtr (Schwarcz, 1985). Bu sinyal teorik olarak bir-ka milyon yllk fosil di minelerinin ESR ya tayininde kullanlabilir.ESR tarihlendirme yntemi di minelerinin tarihlendirilmesinde yaklakLO yldr kullanlmaktadr (Grn ve Invernati, 1985; Grn ve ark, 1987,1988, 1991; Bahain ve ark., 1992; Blackwell ve ark., 1992).

O. E}1N. orta Dou Teknik niversitesi. FIZik Blm, 06531, ANKARA.A.M. OZER. orta Dou Teknik niversitesi. Fizik Blm. 06531, ANKARA.

33

Deneysel Yntem

Kullanlan di rneklerinin mine tabakalardentin tabakasndan ay-rld ve sedimentten kaynaklanan alfa paracklarn etkisini yok etmekiin 25 pm'lik d yzeyleri kazmarak atld. Geriye kalan ksm ise agathavan kullanlarak toz haline getirildi ve sulandnlm (% 1) asetik asitletemizlererek kurutuldu. ESR lmleri iin tane boyu 90-140 pm arasnda olan ksm kullanld.

Tarihlendinnede kullanlan ve g-deeri 2.0020 olan sinyalin radyas-yon ile byme erisinin elde edilebilmesi iin doz hz 7.07 Gy/dakikaolan bir "'Co gama kayna kullanld. Inlanan rnekler 3 ay oda scaklnda bekletildikten sonra ESR spektrumlan alnd.

ESR spektrumlan X-bant ESR spektrometresi (Bruker ESP 300) kul-lanlarak alnd ve her lm iin 80 mg lk rnek kullanld.

rneklerin ierisindeki uranyum ve toryum miktarlannn lmiin a: sayac kullanld ve tm rnekler en az 14 gn sresince sayld.

Potasyum miktarnn tesbitinde ise "inductively-coupled plasma .spectrometry" kullanld. Bu analiz iin her rnekten 100 mg hazrland.

rneklerin aldklan toplam doz (AD) ve toplam dozdaki hata hesap-lar "asystant" isimli bir bilgisayar program yardmyla yapld.

Sonular

Eklemeli doz yntemiyle elde edilen byme erileri incelendiindebu erilere dorusal modelle yaklam yaplabilecei grld ve bu ne-denle

I(D) = C(D+AD) (1)

fonksiyonu kullanlarak toplam dozlar hesapland (ekil: 1).

Yllk dozun hesabnda ise aadaki varsaymlardan yararlanld:

(i) rneklerin ilerinde bulunan uranyum nedeniyle aldklan alfa do-zunun hesabnda kullanlan k sabiti 0.15O.02 olarak kabul edildi (Grn,1989, Grn ve ark., 1991).

(ii) "'U/,"U aktivite orannn balang deeri dentin ve mine tabaka-lar iin L.40.2 olarak kabul edildi (Grn, 1989, Grn ve ark., 1991).

(iii) Sedimentten kaynaklanan beta dozunun hesaplanmasnda Grn(1986) tarafndan elde edilen deneysel data kullanld.

34

(iv) Dentin tabakasndaki uranyumun homojen olarak dald, butabakann yeterince kaln olduu ve bu nedenle sedimentten kaynaklananherhangi bir beta dozunun rnekte birikmedii kabul edildi.

(v) rneklerin toplam kalnlklar ve temizlik srasnda kazmarak atlan kalnlk i ve d beta dozunun hesabnda kullanld (Grn, 1986).

(vi) Dentin ve sedimentteki su miktarlar % 5 ve % 10 olarak ll-d.

rneklerin yalar ve yllk doz miktarlar Tablo 1'de zetlenmitir.Elde edilen yalar di minesi rneklerinin orta Paleolitik dneme ait ol-duklarn gstermektedir.

Teekkr

Her konudaki srekli yardmlar ve deerli nerileri nedeniyle H-,Yeter Gksu'ya (GSF, Mnchen), rnekleri salayan ve arkeolojik yo-rumlaryla bizlere yardmc olan In Yalnkaya'ya (Ankara Universite-si) teekkr ederiz. Bu alma "Deutscher Akademischer Austauschdi-ent (DAAD)" ve Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu(TUBITAK) tarafndan desteklenmitir.

KAYNAKLAR

. BAHAIN 1.1., YOKOYAMA Y., FALGUERES C. ve SARCIA M.N. 1992. ESR dating of toothenamel: A comparisan with K-Ar dating. Quatemary Science Reviews, 11,245-250.

BLACKWELL B., PORAT N., SCHWARCZH.P. ve DEBENATH A. 1992. ESR dating of loothenamel: Comparison with 230Th/234U speleothemdates ai La Chaise-de-Vouthon (Charen-le), France. Quatemary Science Reviews, 11,231-244.

GRN R. 1986.Bea dose allenuation in thin layers. Ancienl Tl., 4, 18.

GRN R. 1989. Die ESR-Altersbeslinmungsmethode. Sprlnger, Berlin.

GRN R., CHADAM J. ve SCHWARCZ H.P. 1988. ESR dating of tooth enamel: Coupled cor-rection for U-uptake and U-series disequilibrium. Nuclear Tracks and Radiaion Measure-ments, 14(112),237-241.

GRN R. ve INVERNA11 C. 1985. Uranium accumulation in teeth andits effecl on ESR dating-a detailed study of a mammoth tooth. Nuclear Tracks and Radiotion Measuremenls, lO,869-877.

GRN R., MEIARs P., ve LAVILLE H. 1991.ESR chronologyof a lOO.OOO-year an:baeologi-cal sequence at Pecb de I'AzeII, France. Anliquiy, 65, S44-5SI.

GRN, R., SCHWARez H.P. ve Z\'MELA S. 1987. Electron spin resonance dating of toothenamel. canadian Journal ofEartb Science, 24,1022-1037.

SCHWARez H.P. 1985. ESR studies of tooth enamel. Nuclear Tracks and Radiaian Measure-menls, 10,865-867.

35

~Sediment Erken U - bi..rildmi Do~TI13al U -biIikimi

Omek U Tk K U(EN) U(DE) Tr AD ToplamD Ya ToplamD Ya(ppm) (ppm) (~) (ppm) (ppm) (mm) (Gy) (jlO}'i') (ka) (jlG}'i.) (ka)

015110 0.92 3.57 0.40 0.12 0.65 0.9 32.81.6 492 66.?9.9 469 69.910.4

G17~'lO 0.95 3.95 0.40 0.12 0.53 0.9 32.51.9 512 63.51O.0 492 66.1lOA

016lHO 0.91 3.32 0.39 0.11 0.47 0.8 31.61.9 476 66.310.5 457 69.111.0

G16b111 0.85 3.68 0.39 0.11 0.66 0.8 35.42.0 490 72.211.3 468 75.611. 7

0l7.bll1 0.87 4.27 0.39 0.10 0.53 0.7 36.92.2 524 70.4.11.2 506 72.911.5

015Hl 0.93 3.51 0.40 0.11 0.50 0.8 35.22.1 492 71.611.4 473 74.411.8

016114 1.01 3.44 0.38 0.13 0.83 0.8 45. ?2.0 506 90.412.9 479 95.413.7,

018/17 1.13 3.63 0.42 0.13 0.98 0.8 56.?3.2 550 103.1 16.1 521 108.8.17.0

013118 1.15 3.54 0.42 0.21 1.12 0.7 61.0.3.3 588 105.3.16.3 542 112.517.4

TT = Toplam kalnlk. EN =Di minesi. DE =Denlin

Tablo: 1- Fosildi minelerinin erken birikim "early uranium accumulation" ve dorusal birikim "linear uranium accumulation"modellerine gre hesaplanan ESR yalar.

160

jjo

~ /..:: 120e i i 9i~:.::l

"'"'"'""'":= 80....o~~

.::Leno::f2 40-1 -i if- GlS/lS

300100 200

Gana dozu (Gy)

Oo i ,/ !i i i i_ 1OO i i i i -----'-----i

~ekil: 1-G18/18rnei iin g=2.0020ESR sinyalinineklemedoz yneriiyle oluturulan radyasyonlabyme erisi. (ok ksa dalga

gc"mlcrowave power" =: 2mW,modulasyon genlii "modulation amplitude =: 01 mTpp)

KAUNOS 1992 STOA KAZIALIMALARINDA IKARTILAN KEMK

KALINTILARI ZERNDE ARKEOBYOLOJKNCELEMELER

ErefDENZ*

Giri

Kaunos, Akdeniz ve Ege Denizleri kavann dou almnda Mula ilimizin Kyceiz-Dalyan blgesinde yer alan ve kazda bulunan birkulp zerinde okunabilenlere gre sa'dan nce 300 yllarnda, yani za-manmzdan yaklak 2300 yl nce kurulmu arkaik bir liman ehridir.Burada, Kaunos Dernei Bakan Arkeolog Prof. Dr. Baki On tarafndan 1966 ylndan bu yana, gemite yaanm .bir Anadolu uygarlgn na karlmaya allmaktadr. Sayn Or, grntde kk,fakat tarihsel deeri byk olan bu kentin gemi uygarln bize vednyaya tantmay amalamtr (izim: 1).

Bir Hellenistik-Roma yapm olan Kaunos'un 1991 ylnda yaplabilen amalarnda Yuvarlak eme, Vespasian emesi yannda Aphroditetapna tantlm, geen 1992 ylnda da stoa'nn stunlu galerisinde ya-plan 40-70 cm derinlik, 4.5 m genilik ve 94 m uzunluktaki kaz alannda bulunabilen ve toplanan fosil-faunal kemik kalntlar temizlenip pa-ketlenerek incelenmek zere arkeobiyoloji laboratuvanmza teslimedilmitir. Amacmz, Arkaik bir pazar yeri olan stoann stunlu galeri-sinde bulunan bu kemik materialini repertuvanmza alarak arkeobiyolo-jik, arkeozoolojik ve paloekonomik ynlerden deerlendirmek ve bir an-tik stoada bulunan kalntlarla Kaunos halknn yaam biiminiaydnlatmayaalmaktr. Ne var ki kemik materyalinin saysnn 40 ka-darla snrl oluu bize; stoa iin kesin istatiksel bir deerlendirme yapma

Prof. Dr. Eref DENZ. A.. Tp Fakltesi Tbbi Biyoloji Anabilim Dal retim yesi,ANKARA. . . -

39

olanan vermemektedir'. Bu deerli ilgi ve bilimsel katklanndan dolaySn. Prof. Dr. Baki n'e burada teekkrlerimizisunanz.

Aratrmave Deerlendirme

nceleme materyalinde insan kemikleri bulunmamaktadr. nk ka-zda henzehir nekropoline varlm deildir. Bu nedenle materyal yal-nz arkeozoolojik ynden deerlendirilmive Kaunos ehrinin paleoeko-nomisine k tutulmaya allmtr, Aynca, materyalde moleklerbiyoloji ynnden de bir aratrma yaplamamtr.

Hellenistik ve Bizans dnemine ait olduu belirtilen bu kemik kalntlannn, morfolojik etd' ilesaptanabilen hayvan familya ve trlerinindkm okluk derecesine gre aada verilmitir,

1. CAPROV1NA (Kk Ruminantlar-Kei/Koyun)

Kemikad

- Humerus (krk) corpus'un proximal kesimi- Humerus distal epifizi, trochlea humeria- Metacarpus distal 2/3'si- Metacarpus corpus'u- Metatarsus distal epifizic Tibia proximal ucu

. - Tibia distal epifizi- Phalanx i (Resim: 2)- Maxillar molar dens

Adedi

111111111

2. BOV1DAE (Byk Ruminant) Bos primigenius taurus (Sr)(Byk Gevi Getirenler)

- Sulcus intertrochlearis'derdzgn kesilmi birMetatarsus distal ucu

- Tibia proximal epifizi- Phalanx i (Resim: 2)- Tibia distal u (Resim: 3,4, 5, 6)- Humerus, Corpus'dan knk para

1i311

(1) Stoalarn antik ada ticaret, elence, bazen de mahkeme salonu olarak kullanldn reniyoruz.Bunlarn en nlsAtina stoasdr.

40

2

3. EQUlDAE (Tek.Tmakllar- At tr- at species'i), Equus asinus(merkep)

- Tibia.proximal epifz (Equus haemionus?)- Vertebra cervicalis corpus'u- Costa (knk para)- Proc. spinosus (Vertebra thoracica?)- Dens incisivus (Resim: 7)

4. SUIDAE (Domuz tr-sus scrofa}

- Tibia proximal yanm - Radius proximal kesimi - Maxilla (dexter-posterior kesimi iki molar dile birlikte) - Mandibula (Sinister yanm, pars (incisivus) ;3 dentes'le

birlikte (Resim: ll, z, 13) - Dens caninus i

5. CARNIVORA (CANIDAE), Canis species

- Tibia proximal kesimi- Os ilium- Metatarsus (Felidae ?)" Costa, proximal kesim

6. CRUSTACEA (Kabuklular)

40

- Mytilus edulis, ostrea edulis (?) istiridye (Resim: 4) - Tuzlu su midyesi (Marin tr) - Tritonium tritonidis (eytan minaresi), marin tr (Resim: 4)

Tm materyalde krk, tan konulamayan paralar 6

Total kemik says

Tartma ve Sonu

Genel deerlendirmelerden anlalaca gibi bildirinin repertuannaalnan az saydaki kemiklerle yalnz, stunlu galerideki arkaik pazar eko-nomisine bir gz atlmtr. Stoada 50-70 cm lik kazda, en ok bulunangevi getirenlerin, koyun-kei (caprovina) kemikleridir. Bunlann evcil yada yaban olduu henz belli deilse de, gerek kemiklerin kesit yzeyle-rinden gerekse literatre dayanlarak, Kaunos ekonomisinde, kei ve ko-

41,

yunun nemli roloynadn syleyebiliriz, b'lka bir deyile koyun-keikesimi ya da paralanmas yaplmtr denilebilir burada (Resim: 1).

kinci srada, byk ruminant bulunmas ile bunlarn da en azndanpazar yerinde et tketimi ynnden deer bulduu kans ne srlebilir.

nc srada rastlanan Suidae (sus scrofa), domuz kemikleri ile de,domuzun orada bulunduu,belki de yenildii kabul edilebilir.

Stoada bulunan equid (tek trnakl) bulgularnn Equus asinus (mer-kep) tr ya da Ehemionus (yaban eei) olabilecei, pazar yerinde bulu-nularnn onlarn hizmet, binek, tat hayvan olarak kullanldklannaiaret ettii anlalmaktadr (1, 2, 6, 7). Genellikle osteolojik, biyomeka-nik ynden bir deerlendirme yaplrsa, bulunabilen 2300 yllk ossannounlukla ossa longann (uzun kemikler) proximal kesimlerinden olumas, ,bu kemiklerin bu proximal kesimlerinin molekler kurulu, biyo-kimyasal bakmndan distal kesimlerinden daha dayankl (compact) ol-duu sylenebilir.

Carnivor (etil) kemiklerine stoada en az, birka rnekle rastlanmtr. 40 kadar kemikte baz di rneklerinde zellikle otcul gevi getiren-lerde di talan (Tarter) dnda, belli nemli bir patolojik bulguya rast-lanmamtr.

Equid incisiv (n kesici) dilerinin anma (eruption) yzeylerinin iyifosilletii, beslenme (mtrisyon) biimlerinin sert, dzgn tane, iyi kali-teli arpa-iyi kuru ot (saman) daha ok taze silisli yeil otla olduu, iyiyonca tkettiklerini gstermektedir. nk, mekanik olarak silisyum dilerin mina katn daha ok amdrr. Crustacea'lardan su kabuklular. tuz-lu su midyesi (Mythilus edulis), tuzlu su-deniz (Marine) istridyesi (ostreaedulis) ile eytan minaresi (Tritonuim tritonidis) tanmlanabilmitir.Mythilus edulis'in external yzeyinin zaman amina uygun bir stratifi-kasyon (tabakalanma) gsterdii i, internal yzeyinde de tipik ve glkapak kaslannn derin origo-insertio ukurcuklan ile (Fossulae) kalp-mide gibi i internal organlannn yataklanma izlerinin (impressio) gz-lemlenmesi olduka ilgin bulunmutur (Resim: 15). Sr (Bovid) .phalax'nda bir periostitis, Equus asinus dilerinde periodontitis'le, gevi-enlerin dilerinde di talan (tarter) gzlemlenebilmektedir (Resim: IO),En son fakat burada deinilmesi gereken nemli bir husus da M.O. 227/26 yllannda Rodos'da meydana gelen bir depremden Kaunos kentininbyk lde hasar grddr (5). .

zetle, bu bildiride Kaunos antik liman kenti stoasnn stunlu gale-risine arkeozoolojik ve paleoekonomik ynden bir vision yaplarak Ana-

42

/o...

)

dolu toplumsal tarihinin Hellenistik-Roma dnemine bir lde k tu-tulmaya allmtr. Yakn kaz blgelerinde zellikle Sagalassos'da (7),Burdur-Bucak bugnk Alasun, yaplan almalardan elde edilen so-nular, bizim Kaunos bulgulanmzla paleoekoloji ynnden tutarlk gs-termektedir (1, 2, 6).

Summary

Archaeobiological Studies on the Skeletal Findings in Stoa 1992Exeavation in Kaunos.

About 40 Iate Hellenistic and Early Roman Age (300 B.C) bone re-mains of different animal species from 1992 Stoa Colummar Galleria Ex-cavations in Kaunos identified and were investigated archaeobiologicallyand palaeoeconomically. These material belonged predominantly tosmall ruminants(caprovina), large ruminants (bovidae), equids (equusasinus), pigs, canids and marin shells respectively.

KAYNAKLAR

1- BUITENHUIS, H. 1990. Archaeozoological Aspects of the Late Holocene Economy andEnvironment in the Near East. in: Man's Role in the Shaping of the Eastem MediterraneanLandscape, Bottema Entjes-Nieberg andvan Zeist, Balkema,Rotterdam.

2- BUITENHUIS, H. 1991. Some Equid Remains from South Turkey, North Syria and Jordan.in: Equids in the Ancient World Vol, II, Richard H. Meadow and Hans-Peter Uerpmann(Eds), 34-37. Dr. Ludwing Reichert Verlag, Wiesbaden.

3- DENZ, E., ENTUNA, C. 1989. OUT Mediterranean Region in the Light of Archaeologicaland Biologlcal Data. in: People and Culture in Change (Ed.) Isreal Hershkovitz BAR Inter-national Series 508 (i), pp: 477-488.

4- OON, B. 1974. Kaunos Kazlar, Trk Arkeoloji Dergisi, Say: XXI-I, Trk Tarih Kuru-mu Basmevi. Ankara, 133-136.

5- N, B. 1990. Kaunos 1989 yl almalar. XII. Kaz Sonular Toplants II, T.C.Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, 69-73, Ankara.

6- RODENBERG, J.L., THIESSEN, H., BUITENHUIS. Preliminary Report on the Archaeo-logical Investigations at Hpmar in Nw Anatolla. Anatolia, XVI, 1989-1990, 112-142.

7- VAN NEER, W., B. DE CUPERE 1993. First Archaeozoclogical Results from the Hellenis-tic-Roman Site of Sagalassos. in: M. Waelkens (Ed.) Sagalassos I, First General Reports onthe Survey (1986-1989) and Exeavation (1990-1991). Acta Archaeologica LovaniensiaMonographiae 5. Leuven University Press, 225-238.

8- WYCHERLEY. R.E. 1991. Antik ada Kentler Nasl Kuruldu? Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. Mer Ajans, stanbul.

43

Resim: 1- Bir kk ruminant (caprovina)muhtemelen cavidae (geyik)metatarsustu Corpus'u distal yanm:yzeyinde yanma lekeleri dikkatiekmektedir.

Resim: 2- Kaunos stcas Caprovinasndan birininphalanx primas (I. pannak kemii)dexter-interdigital grnm,

45

46

Resim: 3- Kaunos byk ruminantlardanbos primigenius taurusununtibiasmn distal epifizi okbelirgin arpc proc. malleolorisile birlikte krk bir grnmde(aspectus medialis)

Resim: 4- Kaunos, bos primigeniustaunsunun (ilk evcil snnn)tibiasnn proximal epifizi krkkesik medial yz ile (Aspectusmedialis). Kemik trabekllerinidzenli ve salkl dizilimi ile(Spongios architeeture)gsterilmitir

Resim: 5- Resim: 4'deki fosil tibiamateryalinin medialdangrnm (Aspecus media1is)

Resim: 6- FosH kaunos stoasnda bulunan fosilbos tibiasnn proximal epifzikesilmi medial grnm

47

48

Resim: 7- Kaunos-equus asinusunun(Merkep) iki mandlbular incielv (altene kesici) dilerinin labial yzdengrnenleri

Resim: 8- Resim: 7'deki incisiv diinmasricater (ineme) yzngrnm(anma yz). Henuzanmam salam minekvrmlarna dikkat ekilmitir

Resim: 9- Bir Kaunos equid (Equus asinus?) vertebracervicalis (boyun omuru) Vertebrannuzunluu boyun uzunluunun lsdr

Resim: 10- Bir premclar densin (di) byk ruminant(Bos primigenius) tarterli labial buccalyzden grnm

49

50

Resim: 11- Bir Kaunos domuzunun fosil mandibula n yanm, faciesinternasndan ilgin bir grnm. Krk mandibulada intact(bozulmam) 4 adet molar dilerin birlikte grnm

Resim: 12- Kaunos domuz (suid) mandibulasnn lateral grnm

Resim: 13- Kaunos sus (domuz) mandibulasnn 4molar diinin (maslicatorius) yznden.grnm. Substanlia adamantina (Mina)yzlerinin olanca harretiyle yzeyselgrnm

Resim: 14- Kaunos kylarnda yaplan kazlarda eldeedilen iki crustacea (kabuklu) rnei a)Tritonium tritonidis (eytan minaresi),b) Mythilus edulis (tatlsu midyesi)

51

52

Resim: 15- Bir tuzlu su (Marin) midyesinindorsal yarmmm internal yzgrnm. organ ve kapakkaslanmn alp kapanmasnsalayan gl kaslarm origo-Intertio ukurcuklar

Resim: 16- Kaunos ky mythilus edulis marintr midyesinin dorsal yannnnextema1 yz. Uzun yllardaoluan presipitasyon vestratifikasyomm tm arpclgiiln:ektedir

VAN-YUKARI ANZAF URARTU KALES'NDEBULUNAN BRONZ VEDEMR SLAHLARIN

ARKEOMETALLURJK NCELENMES

O.BELL*.YALIN

"Anadolu'nun Eski Madencilik Tarihi" konusunda yapmakta olduumuz alma, 1982 ylndan beri devam etmektedir. almalanmz ikiaamal olarak yrtlmektedir; ilk aamada yazl kaynaklar temel ola-rak ele alnmtr. Eski a'dan Orta a'n sonuna kadar Dou AnadoluBlgesi'ndeki maden yataklan ve retimi konusunda bilgi veren Assur,Urartu ve Pers Krall'na ait ivi yazl belgelerle, Bizans, Latin, Ermeni,Sryani, Arap, Fars ve Trk yazl kaynaklan olduka sistemli bir ekildeincelenmitir.

Yazl kaynaklann verdii bilgilerin doruluk derecesini aratrmakiin Dou Anadolu Blgesi'nde yapm olduumuz yzeyaratrmas, a-lmamzn ikinci ve en nemli aamasn oluturmaktadr. Yapm oldu-umuz bu aratrmada eski maden yataklan ve iletmeler, galeriler, crufynlan ve atlyeler tek tek tesbit edilmitir. Olduka geni kapsamlolarak yrtlen bu aratrmada bulmu olduumuz eski maden yataklar,galeri, cruf yn ve atlyelerin says bine yaklamaktadr'. Her ne ka-

Do. Dr. Oktay BELL!, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Eski a Tarihi AnabilimDali, FEN-PIT 34459 Beyazt-ISTANBUL.Dr. nsal YALIN, DMf-Oesesehaft fr Lehre und Bildung mbl'l, Deutsches Bergbau-Museum, Institut frArchaometallurgie, Lohreidestr. 57-4630 Bochum 6-ALMANYA.

(1) Bu konuda geni bilgi iin baknz, O. Belli, "Dou Anadolu Blgesi'nde DemirMetalurjisi-nin Aratrlmas", lll. Aratrma Sonu/an Toplants 1985, 365-378.; Ayn yaz. "Unrer-suchungen zur Eisenmetallurgie in Hubukia", Anadolu Aratrmalar 10, 1986, 271-308,Harita: 3.; Ayn yaz., "Demir a'da Dou Anadolu Blgesi'nde Antik Demir Metalmjisi",l.lron Age Sympo.rium (1984), 1987,89-107, Harita: 1.; Ayn yaz., "YukarFrat BlgesininEski Madencilik Faaliyetlerinin Aratrlmas", Vi. Aratrma Sonular Toplants 1988,333-343, Harita: 1.; Ayn yaz., "re Deposira and Mining in- Eastern Anatolia in the Urarti-an Period: Silver. Copper andIron", A Meta/working Center in the FirstMil/ennium B.C.E.,(ed. RivkaMerhav), 1991, 16-41, Harita: 1-3.; Ayn yaz., "Neue Funde Steinemer Gussfor-

53

dar alma alanmzda M.. I. binylnn ilk yarsnda Dou AnadoluBlgesi'nde gl bir uygarlk kuran Urartu Krall'nn yaylm alannesas olarak ele aldysakda, komu blgelerde yaplan metalurjik faaliyet]leri de aratrma kapsamna katm olduk. Bylece hem Urartu Krall-''nnyaylm alannda, hem de komu blgelerde yaplan madencilik fa"aliyetlerini gzler nne sermeyi ama edindik. Aratrma verileriniharitalara dktmzde,M.O. I. binylnn ilk yarsnda Assur ile UrartuKrallklan arasnda amansz bir ekilde sren siyasal mcadelenin hangiblgeler iin odaklatnve bu blgelerin madencilik faaliyetleri asindan oynam olduu hayati nemi ortaya karmaya altk. Olduka sis-temli bir ekilde srdrdmz bu aratrma, Trkiye'nin yans kadargeniliktekibir corafi blgeyi kapsamtr. Yukanda belirttiimizama-lar dorultusunda geni bir zaman dilimini kapsayan ve bu kadar genibir corafi blgede yrtlen bu alma, olduka zor koullar altndagerekletirilebiimitir.

Gerek Dou Anadolu Blgesi'nde yaplan bilimsel kazlar sonucun-da, gerekse halkn Urartu kale, yerleim merkezi ve mezarlklarnda yap-t kaak kazlar sonucunda binlerce para metal eya, alet ve silah orta-ya karlmtr, Halkn yapt kaak kazlar sonucunda ele geirileneserlerin ok byk bir ksm, ne yazk ki yurt dna kanlmtr. Gn-mzde Trkiye bata olmak zere Avrupa, Amerika, srail ve Japon-ya'daki kentlerin eitli mzeleri, Urartu Krall'nn olaanst teknikterettii metal eya, alet ve silahlanyla doludur. Burada zmlenmesi ge-reken ilk sorun, byk bir hayranlkla izlenen metal eserlerin hangi atl-yelerde retilmi olduudur'. Urartu yazl belgelerinin bu konuda enkk bir bilgi vermediini gznne alacak olursak, bu sorunun ne ka-dar zor zmleneceikolayca anlalr. Ancak yaplan bilimsel kazlarda madencilik ile ilgili buluntular ortaya karldnda, bu soruna kesinbir zm getirilebilir. Nitekim avutepe (eski Sardurihinili), Karmir-Blur (eski Teiebaini), Annavir (eski Argitihinili) ve Yukar Anzaf Ka-lesi'nde ortaya karlanok saydakimetal eya ve silah, alet, pota ve c-ruflar, bu kalelerin madencilik atlyeleri ve retimleri hakknda canl bil-giler vermektedirler. Ikinci sorun ise atlyeler ile eski galeri, cruf yn,maden yataklan ve iletmeleri arasndaki yakn ilikinin ortaya konulma-sdr. Bu yzden hazrlam olduumuz Dou Anadolu Blgesi'nin demirve bakr madencilik faaliyetleriyle ilgili haritalarda, hem eski maden ya-

men aus Akada bie Malatya" i Between the Rivers and over the Mountains, ArcnaeotogicaAnatotca et Mesopoamica Alba Palmieri 1993,605 vd, Harita: . ..

(2) O. Belli, "Eski a ve Orta a'da Dou Anadolu Blgesi'nde Bulunan Onemli Bronz Atl.yeleri ";" Wichtige Bronzewerkstatten im stanatotien des Altertums und des Mittelalters",Semavi Eyice Armaan, Istanbul Yaz/ar, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, 1992, 80vd., Harita: 1-2.

54

taklan, iletmeler, galeri ve cruf ynlarnn dalmlar, hem de atlye-lerin nerelerde bulunduu ak bir ekilde grmektedir (Harita: 1,2).

Yukar Anzaf Kalesi, Van'n (eski Urartu bakenti Tupa'nn) 11 kmkuzeydousunda, bugnk Van-Iran modem karayolu ve demiryolununhemen gneyinde bulunmaktadr (Harita: 1). Kral Menua (M.O. 810-786) dneminde kurulan Yukar Anzaf Kalesi, o dnemde hem UrartuKrall'nn merkezini oluturan Van blgesinin, hem de kralln yaylmalann oluturan Dou Anadolu, Transkafkasya ve Kuzeybat Iran bl-gelerinin en nemli ekonomik merkezlerinden biriydi'. KuzeydoudaTranskafkasya ve zellikle doudan da Hindistan, Afganistan ve Kuzey-bat Iran ilerinden gelen nemli ticaret yollar, Yukar Anzaf Kalesi'ninnlerinden geerek Urartu bakenti Tupav ulamaktayd, Kalenin 900m kuzeyinde ise, Menua'nn babas Ipuini (M.O. 830-810) tarafndankurulan Aa Anzaf Kalesi bulunmaktadr. Askeri amal kurulan bukk kale hem Yukar Anzaf Kalesi'nin, hem de bakent Tupa'nn birn karakolu niteliindedir.

Aa Anzaf Kalesi'nden LO kat daha byk olan Yukar Anzaf Kale-si, deniz seviyesinden 1995 myksekliindeki bir kayalk tepe zerinde,60.000 m' lik bir alan zerine kurulmutur. Kale bu zelliiyle u andaTrkiye'deki en yksek rakml kaz yerini oluturmaktadr. Kalede 1991ylndan beri srdrmekte olduumuz kaz almalar sonucunda, ortayakarm olduumuz Urartular'n ulusal tanrs Ha/di adna yaptrdklartapnan evresinde, ok sayda metal eya ve silah da bulunmutur. Ta-pnan kuzey cephesindeki duvarlarn her iki kesinde bulunan ina ya-ztyla bu tapnak, imdilik en eski Urartu tapnan meydana getirmek-tedir. Tapnan dou avlusunda dank olarak bulunan demir vebronzdan yaplm silahlar, kalenin ve tapnan skit aknlaryla tahrip

.edilii srasndaki durumunu yanstmaktadr. Ayrca kalenin tahribi srasnda, tapnak avlusundan bat koridoruna geii salayan kk bir oda-da ahap kap ve direklerin iddetli bir ekilde yanmasyla, burada bulu-nan eitli bronz eya ve silahlar ergiyerek cruflam ve daha sonrabirbirine kaynamtr. Toplam 13 kilo arlndaki cruf topluluu ze-rinde son iki yldan beri Dr. Sait Baaran'n denetimi altnda yaplan me-kanik temizleme, rntgen ve konservasyon almalan sonucunda, yz-lerce paraya ayrlan bronz levhalarn kalkan, disk, mifer, zrh, atkoum takm ve ne olduklar imdilik belli olmayan eitli eya ve silah-

(3) O. Belli, "Van-Anzaf Urartu Kaleleri Kazs lt_U Die Ausgrabungen an der urartaischen Fes-tung Anzaf bie Van", Arkeolofi ve Sa.aI54-55, 1992, 13 vd.; Ayn yaz., "1991 Yl AnzafUrartu Kaleleri KaZs, XIV. Kaz Sonu/ar Toptans 1992,442.; Ayn y'~z., "Aa ve Yu-kar Anzaf Urartu Kaleleri Kazs (1991-1992)", Arkeoloji ve Sana 58, (Ozel Say), 1993,3vd.

55

lara ait olduklar anlalmtr', ok miktardaki demir ve bronzdan yaplan eitli eya ve silahlarn, Yukar Anzaf Kalesi'nin atlyelerinde retil-mi olduu anlalmaktadr.

Demir Ok Ular

Farkl byklklere ve biimlere sahip olan demir ok ular, oksidas-yondan olduka fazla etkilenmilerdir. Korozyonun metalin iine kadariledii ve baz ok ularnn biimlerinin bozulduu grlmektedir. Okularnn % 90'nn gvdesi "st yapra" biiminde (izim: I, 4), ba-zlar da gen veya dikdrtgen biimlidir (izim: 5). U ve sap ksmlaranan veya knlan ok ularnn ilk yapldklar zamanki byklklerinin11 cm-14 cm arasnda olduu sanlmaktadr. Ok ularnn gvde uzun-luklar ise 6.5 cm-8 cm arasnda, genilikleri de 1.6 cm-z.I cm arasndadeimektedir. En byk ok ucunun arl 22 gr dr. Ilk yapld za-man bu tr bir ok ucunun 24-26 gr arasnda olmas gerekmektedir.

, .Ok ularnn ekilen rntgenlerinden, sap ksmnn gvdenin bir de-

vam olmad, tam tersine gvdeye daha sonra eklendii anlalmtr.Ayrca ok ularnn gvde ksmlarnn zellikle elikletirildii grl-mtr. Daha nce Urartu Krall'nn ikinci bakentliini yapan Rusa-hinili'de (bugnk Toprakkale) yaplan kazlarda ortaya karlan ok u-larnn ekilen rntgenleri de, gvde ksmlarnn elikletirildiinigstermitir', Urartu krallar tarafndan kurulan atlyelerde retilen okucu, karg ve dier kesici silahlarn elikletirilmesininyaygn olduu vebunun bilinli bir ekilde yapld anlalmaktadr. Bu durum Urartu de-mir teknolojisinde ulalan olaanst gelimeyi aka gstermektedir,

Bronz Ok Ucu

Ortalama olarak 1.9 cm geniliinde ve 9.2 cm uzunluunda olanbronz ok ucu, ift mahmuzludur (izim: 6a, Resim: I). Aa bir tutama-a geen sap ksm, gvdeden.kmaktadr, :Bu tr bir ok ucunun benzeri,zerinde tek satr ivi yazs bulunan Kral Menua'ya ait oynar yanaklklbronz bir at gemi zerine de ilenmitire. Benzer biimli bronz ok ularavutepe (eski Sardurihiniliy ve Kannir-Blur (eski Teiebaini) kazlarnda da ortaya karlmtr. Sembolik olarak yaplan benzer ok ularzerinde de, tanr Haldi'ye annaan edildiini gsteren ivi yazs bulun-

(4) Metal eserlerin temizlik ve konservasyon almalar, stanbul niversitesi Edebiyat Fakl-tesi laboratuvarnda yaplmaktadr. Sayn meslektatm Dr.S. Baaran'n byk birzveriyleyapm olduu baarl almalarndan dolay kendisine ne kadar teekkr etsem azdr.

(5) J. Piaskowski-R.B. Wartke, "Technologische Untersuchungen an cinigen urartaischen Eise-nobjekten ausToprakkale", Forschungen undBerichte27,1989, 10 vd.

(6) O. Belli, "OynarYanaklkl Urartu At Gemleri", Anadolu Aratrmalar9,1983,347, res. .(I) A. Erzen, avuepe I, 1978,54, res, 40,(8) B.B. Piotrovski, Urartu (Archaeologia Mundi), 1969, res. 83.

56

maktadr. Dkm tekniiyle byk bir baaryl yaplan ok ucunun gv-de ksm, sanki gnmzde yaplm gibi.keskindir. Atomik AbsorpsiyonSpektrometresi ile yaplan analizde, farkl element dalmnn olduugrlmektedir. Ancak bu elementlerin dalm, dier Urartu bronzlarnnanaliz sonularylauyum iindedir:

Cu(%) Sn(%) As(%) Sb Bi pb Fe zn Co Ni Ag

95.6 3.60 0.18 290 40 1200 1115 90 15 115 555

skit Ok Ucu

Tapnan dousunda bulmu olduumuz iki omuzlu ve mahmuzlubronz ok ucu, kalenin skitler tarafndan tahrip edildiini belgeleyen ennemli buluntuyu oluturmaktadr (izim: 6b, Resim: 2). Sap delikli olanve dkm tekniiyle yaplan bu tr ok ular, en yetkin biimini almtr.Yani bu tr ok ularnn, kendisinden daha byk ve ar olan bronz okulanna kyasla hedefe varma ansnn daha fazla ve ldrc gcnnok daha yksek olduu anlalmaktadr.

skitler tarafndan yaygn olarak kullanlan bu tr ok ulannn ben-zerleri, Dou Anadolu Blgesi'nde avutepe (eski Sardurihinilip, Aya-nis" ve Transkafkasya'da da Karmir-Blur (eski Teiebaini)v kazlannntahrip tabakasnda bulunmutur. Yaplan analizde, Urartu ok ucuna kyasla daha farkl bir element dalmnnolduu grlmektedir:

Cu(%) Sn(%) As(%) Sb Bi pb Fe zn Co Ni Ag

85.3 7.90 0.55 860 115 1815 160 90 o 185 580

almamzda ikinci l\ama olarak avutepe ve Ayanis kalelerinintahrip katlarnda bulunan skit ok ulannn analizleri yaplacaktr. Eldeedilen analiz sonucu ile Yukan Anzaf Kalesi skit ok ucu analizi karlatnlacak ve bu kalelerin ayn g dalgasyla gelen skitler tarafndan tah-rip edilip edilmedii aratnlacaktrv,

(9) A. Erzen, avuepe i. 1978,52 vd, res. 39/1-6.(LO) A. ilingirolu, "Van-Ayanis (Aart) Kalesi Kazlan", XLL. Kaz Sonu/ar Toplants I.

1990,203.(11) RB. Pictrovski, Karmir-Blur I, 1950, res. 63.; Ayn yaz., Karmir-Blur ll, 1952, res. 11.;

G. Azarpay, Uranian Art and Arsifacts 1968, 25-27, lev. 8.12) Analizler Bochum Bergbau Mzesi'ne bal Arkeometallurji Enstits'nn laboratuvarnda

yaplmtr. almalarmza gsterilen yakn ilgi ve yardmdan dolay Enstit Mdr Sa-yn Dr. R. Slotta'ya, Dr. G. Weisgerber'e ve meslektamuz Sayn Dr. A. Hauptmann'a bura-da birkez daha itenlikle teekkr etmeyi zevkli birgrev sayarz.

57

1......idi.,""di";

(

~

B A K iRo OIoG.'~ i,,,,

lIak~"n"

"

" Gyim.

"

~

~~ .

aKar,

~iii Eski ' .. .. .. d.n

; C,nko~ Atun

~ ;~:;"., '".~"j\. (j.Q "~.~~ ...'"''

'i" V

(I)i'o)

~

ti---~..i";;'Billis ~q~"~"!!!f

o LT .

200k"'.

".,c

lIaVchdo..

'.".

""

'A

_.A A.A.

~';"''';nA.

Di.c.

.,!A~, .A\'.I\.'

cE...' ....

120eo

A

40

O

E'z,n..,..

o.~.EI"~' :-.J!

b. A

~ IliY'" bal.. u ~ -------...--

.,,~'

"o

~f"o.'

Yn;rm

,}-~

izim: 1- St yapra biimli demirok ular

i i ii Ji Jv

o 4 S cm.i i

iiIIII,

11i ii ii \i \i i

:.(..,ir;-

-_,-0\\ iiiv

o

.. - ~_.iV

2345em.i

izim: 2- St yapra biimli demir ok ular

61

-@

.. .:...... ~..,:~....~~. :; -,..

;'t,..:../

-.z=

_.~

I'LI, 11

i, o1

lo 5 cm.

izim: 3- St yapra biimli demir ok ulan

;: ,"'.,..:~ : ,"

....

"'-ID

IIiiiiii\i,

.....',,:',.

~~~! ..'~ -~'v ..'."

_:_fZ)

LI,o1

234 Sem-t

izim: 4- St yapra blirnli demir ok ular

62

.:. _ t'>1 '

---------~----_. --- ----- -------~------

Resim: 1- Bronz Urartt (altta) ve skit (stte) ok ucu

r iiiiii1111i 111.1rr'I iij

1 2

Resim: 2- tki omuzlu ve tekrnahmuzlu bronz skit ok ucu

64

YUKARI ANZAF URARTU KALES'NDEBULUNAN BRONZ SADAKLARNRADYOGRAF

TEKNG LE DEGERLENDRLMES

A. Beril TU(;RUL*OktayBELL

ZET

Van'n II km kuzeydousundayer alan ve Urartu krallarndan puini olu Menua (M.O. 810-786) dneminde kurulmu olan Yukan AnzafKalesi'nde 1992 yaz dneminde yaplan kaz almalar sonucunda okmiktarda bronz eya ve silah paralar ortaya karlmtr. Bu almadabulunan bronz buluntular arasnda yer alan bir grup sadak zerinde X-n radyorafi teknii ile allmtr. Bylelikle, girici radyasyon kul-lanlarak eserlerin malzeme i yapsna ilikin grntleri alnmtr. Ya-plan radyografik incelemelerle sadaklarn malzeme durumu hakkndabilgiler edinilerek, evre artlarndan "hayli" erkilenmi olduklar anlalmtr. Ayrca sadaklardan birinin st kenar evresinde yazt bulunduutesbit edilmitir, Anzaf kazlarnda dilbilimcilerinin yazt zebilmesiiin farkl ekim parametreleriyle radyografi ekimleri yaplm ve yaztokunabilmesi ancak bu ekilde mmkn olabilmitir. Yaztta Urartu Kra-l Rusa olu Argiti II'nin (M.. 714-685) isminin getii anlalmtr.almamz sonucunda, baka,trl grlemeyen sadaktaki yazt, tama-men tahribatszolarak belirlenmi ve yaztnzmlenmesiyle buluntula-rn kesin tarihlernesi yaplabilmitir.

EVALUATION OF BRONZE QUIVERS FROM UPPER ANZAFURARTU FORTRESS BY THE RADJOGRAPHY

ABSTRACTMany ofbrorze artifacts and weapons are found during Upper Anzaf

Ura-m Fortress Exeavation in 1992 which is constructed by King Menua

* Do. Dr. A. Beril TUGRUL, stanbul Teknik niversitesi Nkleer Enerji Enstits NkleerUygulamalar Anabilim Deh. 80628Maslak ISTANBUL.Oktay BELL, Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Eski a Tarihi Anabilim Dal,FEN/PTT 34459-Beyazll.ISTANBUL.

65,

(810-786 B.C.) who is son of King Ispuini, and placed on 11 km north-west of Van city. In this study, a group of quivers are investigated by theX-ray radiography techiique. Therefore, internal irnaging of the artefactscan be taken by using penetrating radiation. In the results of the study, itis understood that the materials of the quivers are corroded by the envi-ronmental effects, Furthermore, cuneiform seripts are determined onedge of a quiver Radiographic exposure have been done with the differ-ent parameters for taking a good quality radiography and the script canbe read by the experts. There is the name of King Argisti II (714-685Re.) who is son of King Rusa. With this study, the script can be readnondestructively and the dating can be fixed exactly by reading of theKingname.

GR

Van'n 11 km kuzeydousunda yer alan ve Urartu krallarndan puini olu Menua (M.O. 810-786) dneminde kurulmu olan Yukar AnzafKalesi'nde 1992 yaz dneminde yaplan kaz almalar sonucunda okmiktarda bronz ve demirden yaplm eya ve silah paras bulunmutur.Harita l'deki harita zerinde Yukar Anzaf Kalesi'nin yeri grlmektedir(1-3).

Yukar Anzaf Kalesi'nin 600 m gneyinde ise Aa Anzaf Kalesibulunmaktadr. 62x98 m byklnde dikdrtgen bir plana sahip olanbu kale, Yukar Anzaf Kalesi'ni kuran Kral Menua'nn babas Ipuini(M.O. 830-810) dneminde kurulmutur. Eskia'da stratejik ynden okbyk bir neme sahip olan Anzaf kaleleri, iinde iki Urartu bakentinden Tupa (bugnk Van Kalesi) ve Rusahinili'nin (bugnk Toprakkale)bulunduu Van ovasn dou ve kuzeydou ynlerinde koruyan en bykaskeri merkezlerdir. Baka bir deyile, douda Kuzeybat Iran, kuzeydo-uda da Transkafkasya zerinden gelerek gneyde Urartu Krall'nnbakenti Tupa'ya inen askeri ve ticaret yollarnn son dm noktasnAnzaf kaleleri oluturmaktadr. Bu yzden douda Trk-Iran snrna, ku-zeydouda ise bugnk Sovyet Ermenistan' snrna kadar uzanan corafi blgede, M.O. 9. yzyln son eyreinde kurulan kaleler arasnda An-zaf kalelerinden paha gl askeri ve ekonomik tesislerin benzerineimdiye kadar rastlanlrnarntr.

Aa kaleden 10 kat daha byk olan Yukar Anzaf Kalesi, gne-yinde bulunan aa ehir hari olmak zere 60.000 m' lik bir alan zeri-ne kurulmutur. Deniz seviyesinden 1995 m yksekliinde bir kayalk te-pe zerine kurulan kalenin tapnandan douya bakldnda Erek gl(1895 m), kuzeye bakldnda Sphan Da (4050 m) ve bat ynne ba-kldnda da Van Gl (1646 m) tm grkemiyle grlmektedir. Yukar

66

Anzaf Kalesi u anda Anadolu'nun en yksek rakml yerlemesini ve ka-z yerini oluturmaktadr (1-3).

1992 Yukan Anzaf Kalesi kazs almalan sonucunda ortaya kanlan buluntulardan bir ksm zerinde X-n radyografi teknii ile allmtr. Bu almada, zerinde allan eserlerden sadak paras olanbuluntular zerinde yaplan incelemeler tantlacaktr.

zerinde allan bronz sadaklar, Yukan Anzaf Kalesi'nde ulusaltann Haldi'ye ait cella'nn hemen dousundaki tapnak avlusunda bulun-mutur. Grsel incelemeyle. sadaklann hayli ypranm olduu gzlem-lenmi olup, zerlerinde korozyon etkileri grlmtr.

Sadaklann detayl incelemesinin salanabilmesi ve eserlere zararvermeden gerekli bilgilerin elde edilebilmesi iin, buluntular zerinde X-n radyografi teknii ile allmtr. Bylelikle, eserlere herhangi birzarar verilmesi sz konusu olmadan, ileri bilgiler edinilmesi amalanmtr. Bir baka deyile, tahribatsz muayene metodu olan radyografi tekniikullanlarak, grsel incelenmesi mmkn olmayan veya zor olan hususla-nn tesbiti yaplmtr.

KULLANILAN YNTEM

almamzda tahribatsiz ve nkleer bir teknik olan X-n radyog-rafi teknii kullanlmtr. Bu yntem z bir tanmla, eletromanyetik rad-yasyon ailesinin maddeye nfus edebilen nlarndan olan X-nlarnnkullanlmasyla malzeme i yapsna ilikin grnt alma tekniidir (3,5).X-nlannn konvansiyonel olarak gnmzdeki uygulama alan hayligeni olup, radyografi teknikleri iinde de X-n radyografi tekniininnemi yadsnamayacakbir yeri bulunmaktadr;

Yntemin uygulanmasnda, nemli bir husus alma parametreleri-nin seimidir. Gnmz teknolojisi rnleri olan malzemelere gre gelitirilni abak ve grafikler yardm ile elik ve trevieri gibi zamanmzdayaygn kullanm olan malzemelerden imal edilmi elernanlarn radyogra-[k kontrollan kolaylkla yaplabilmektedir. Ancak, almamzda ince-lenmesi amalanan sadak paralannnmalzemeleri, gnmz malzemele-ri iin gelitirilmi abaklara uymamaktadr. Aynca eserlerin hayli ince vemalzemelerinin de korozyona uram kimi ksmlannn bulunmas nede-niyle,alma parametrelerinin tayini, balbana zmlenmesi gereklinemli bir sorunu tekil etmitir.

67

Radyografi grnt kalitesine etken olan be nemli faktr bulun-maktadr. Bunlar srasyla; kaynak faktr, geometri faktr, film fakt-r, ekran faktr ve poz sresi faktrdr (5-7).

Elimizdeki eserler gznne alnarak, sz konusu bu faktrleri enoptimum artlan salayacak ekilde tayini amalanmtr. Zaman zamanda faktrlerden biri veya ikisi deititilerek en ileri detaylarn tesbitineallmtr.

Kaynak olarak (bremsstrahlung) frenleme tipi X-n reten ve en-dstriyel radyografide yaygn olarak kullanlmakta olan bir X-n t-pnden yararlanlmtr.Ancak, paralanmzn hayli ince olmas, X-ntpnn filtre deerinin hemen zerinde allmas gerekliliini ortayakarmtr. Bu durum ise, radyografik ekime zel bir itina gsterilmesi-ni bir zorunluluk haline getirmitir.

te yandan paralann biimsel konkavitelerinin bulunmas, geometrifaktr asndan olumsuzluk yaratmaktayd. Para korkavitesi asndanolumsuzluk yaratmaktayd. Para konkavitesi yan-glge olayn arttncbir etken olduundan bu durumun elimine edilmesi iin zel yumuakkaset kullanlarak, filmin eserleri kavrayacak hale getirilmesine olanaksalanmtr.

Ancak, eserlerin evre artlanndanetkilenme mertebesi yksek oldu-u iin, film kasetinin paraya sanm ileminde ou kez uygulanan bardajlama ilemi yaplmas riskli olarak nitelenmi ve bu ilemden vazge-ilmitir. Bununla beraber, konkaviteye uygun bir tayc yatakhazrlanarak,bu ekilde inlama gerekletirilmitir.

Film olarak, almamzda yava film kullanlm ve bylelikle, incedetaylarn yakalanmas hedeflenmitir. Ekran olarak ise, X-n radyog-rafisinde yksek hassasiyetli endstriyel ekimler iin nerilen kurunekran ifti kullanlmtr. Tm bu hususlar gznne alnarak, poz sresitayini yaplm ve varyasyonel dozlarda ekimler gerekletirilmitir.

YAPILAN ALIMALAR

X-n radyografi teknii ile farkl bronz sadaa ait olduu dnlen eserler zerinde allmtr. Bunlardan birincisinin fotoraf Re-sim: l'de ve radyograf da Resim: 2'de grlmektedir. Ince fakat, grselincelerneyle gevrek bir malzeme yapsna sahip olduu gren sadakparas, ayn zamanda ezik bir grnm arzetmektedir.

Radyografdan grld zere, sadak malzemesinin durumu hayliktdr. Korozif etkiler sonucu oluan ve porozite eklinde grlen grup-

68

lar halindeki malzeme bozukluu nemli boyutlara ulam durumdadr.Ayrca, malzeme ineelmesi ve kimi yerlerde de nemli atlaklar gzlem-lenmektedir.

Bir ikinci sadaa ait olduu dnlen paralara ilikin fotoraf veradyograf ise srasyla Resim:3 ve Resim: 4'de verilmektedir. Radyografi.:celendiinde, bu sadan daha iyi durumda olduu anlalmaktadr.Uzerindeki bezeme topuzlar ve malzeme durumunun daha iyi olmas, busadan imaline daha fazla zen gsterildii kanaatini uyandrmaktadr.Nitekim, malzeme bozukluklan, bir nceki eserdekine oranla hem dahaaz ve hem de daha az youndur.

zerinde allan son sadak parasnn fotoraf Resim: 5'de ve ge-nel radyograf da Resim: 6'da grlmektedir. Bu sadak parasnn da mal-zeme durumu genel olarak iyi deildir ve nemli malzeme bozukluklarsz konusudur. rnein; porozite ve malzeme ineelmesi bu parada dagzlenmektedir. Malzeme incelmesi, bilhassa, para ek yerlerinde nem-lidir. Bu adan, korunmas zen istemektedir.

Ancak, Resim: 6'daki radyografn incelemesinden farkedilen ve aslilgin olan sonu, sadan st kenar evresinde grlen ivi yazsdr. i-vi yazs hayli ince olup, ypranm durumda olduu grlmektedir, Yaztn daha net grnebilmesi ve okunabilmesine olanak salanabilmesiiin, yukarda belirtilen alma parametreleri ile ayr ayr oynanarak per-mtasyonel olarak, elde edilmesi mmkn en iyi sonu alnmaya allmtr.

En yava film ayarlamasyla ekilen radyograf Resim: Tde ve zelfilm yerletirme dzeni ile geometri faktrnn olabilen en yksek dze-ye getirilerek ekilen radyograf ise Resim: 8 ve Resim: 9'da grlmekte-dir. Bu radyograflarda, artk yazt daha iyi grnmektedir. Nitekim konuuzmanlar Anzaf-Urartu dilbilimcileri olan Sn. Prof. Dr. Ali M. Dinolile Sn. Belks Dinol bu radyograflardan yararlanarak, yazt okuyarakdeerlendirebilmilerdir.

SONU

Yaplan radyografik almalarla, sadaklann malzeme durumu hak-knda bilgiler edinilmitir. Edinilen kanaat odur ki; sadak paralar, top-rak altnda kaldklar sre boyunca evre artlarndan hayli etkilenmilerve korozif etkilere maruz kalmlardr. Bu paralarn hepsinin zenle uy-gun artlardamuhafazasgerekmektedir.

Ayrca, sadaklardan birinin st kenar evresinde yazt bulunduu tes-bit edilmitir. Anzaf Urartu Kaleleri kazsnn dilbilimcileri Ali M. Din-

69

ol ve B. Dinol'un yazt zmeleri son!;1cu, yaztta Urartu krallanndan i.Rusa'nn olu II. Argiti'nin (yak.oL.M.O. 714-685) isminin getii anla-lmtr.

Bu nemli yazt, Urartu Krall'nn ekirdiini meydana getiren Vanblgesinde Kral II. Argiti'nin tek yazl belgesini olunrmaktadr, Bun-dan da nemlisi II. Argiti'nin babas Kral i. Rusa (M.O. 735-714) dne-minde de hem bakent Tupa'da,hem de Van blgesinde en kk bir ya-zl belge bulunmamtr. Yani Kral i. Rusa ve olu II. Argitidnemlerine ait 50 yllk sre iindeki karanlk dneme k tutan tek ya-zl belge, sadak zerindeki bu yazttr. Bundan dolay yaztn nemi okdaha fazla artmaktadr. Ayrca, biz bu yazttan Yukar Anzaf Kalesi'ninayn zamanda kral merkez olarak kullanldn anlamaktayz. ByleceYukar Anzaf Kalesi Kral Menua tarafndan kurulmasndan sonra, II. Ar-giti dneminin sonuna kadar geen 125 yldan fazla bir sre iinde, ne-minden hibirey kaybetmeden kral bir merkez olarak grev yapmtr.

Bylelikle, almamz sonucunda, baka trl farkedilmeyen yazt,malzeme olarak hi de iyi durumda olmayan eser zerinde belirlenerek,nemli yorumlara ulalmtr. Bu ilem ise, tamamen tahribatsz olarakuygulanan, X-n radyografi tekniinin kullanmyla mmkn olmutur.

KAYNAKLAR

(1) O. BELLi, "1991 Yl Anzaf Urartu Kaleleri Kazs", XLV. Kaz Sonular Toptans. J. An-kara 25-29 Mays 1992, s: 441-468.

(2) O. BELLl, "Van-Anzaf Urartu Kaleleri KazsIDie Ausgrabungen an der Urartaischen Fes-turg Anzafbei Van", Arkeoloji ve Sanat, 54/55,s: 13-30, 1992.

(3) O. B~LL, "Aa ve Yukar Anzaf Urartu Kaleleri Kazs (1991-1992)", Arkeoloji ve Sa-nat, (Ozel Say), 58, 1993, s: 3-32.

(4) B, TUGRUL, O. BELLI "Van Yukar Anzaf Urartu Kalesi Bronz Buluntu1arnn RadyografiTeknii ile Deerlendirilmesi", XN. UluslararasKaz. Aratrma ve Arkeometti Sempozyu-mu, Ankara, 25-29 Mays 1992. s: 441-452,

(5) A.N. BlLGE. B, ruGRUL, "Endstriyel Radyografinin Esaslan'Llstanbul Teknik niversi-tesi, NkleerEnerjiEnstits. GenelYayn No: 20, stanbul, 1990.

(6) P.E. MIX, "Introduction To Nondestructive Testing", John Wiley & Sons. New York, 1987.

(7) R. HALMSHAW, "Industrial RadiologyTechniques", The Wykeham Technologicai Publi-cations, London,1971.

70

iGelincik

,i,

i

-"'g, B:ro' 'uroo'yc i

.Suphan '

::,~;~IAAN

_~ S;roy ,

~~~~~,"r

i,

Hizon

Harita: 1- Yukar Anzaf Klesi'nin yerini gsteren harita

Resim: 1- Birinci sadan fotoraf

Resim: 2- Birinci sadan radyograf

Resim: 3- Topuzlu bezeneli sadan fooraf

72

Resim:4- Topuzlu bezemell sadan radyograf

Resim:5- Son sadan fotoraf

7::L

74

Resim: 6- Son sadangenelradyograf

Resim: 7- Son sadak radyografndatesbit edilen yaztt ksm

Resim: 8- Yaztn zel yerletirme dzeni ile alnan radyograf

Resim: 9- Yaztn yan ksmnn zel yerletirme dzeni ile alnan radyograf

75

RADYOGRAF TEKNKLER LE KZTEPE

KAZISI'92 METAL BULUNTULARININRESTORASYON-KONSERVASYON NCES

DEGERLENDRMES

A.BerilTUGRUL*nderBLG

ZET

Bu almada, kiztepe kazsnda 1992 ylnda yaplan kaz almalan sonucunda ortaya kanlan metal buluntulardan bazlannn X-nradyografi ve ntron radyografi teknikleriyle incelemeleri gereklenmitir. Sz konusu eserler esas itibariyle bronz buluntular olup, uzun sretoprak altnda kalnaktan tr, evre artlanndan etkilermi elemanlar-dr. Burada, restorasyon-konservasyon ileminden nce, buluntulannevre artlardan etkilenmeleri sonucu malzemede meydana gelen korozifetkilerin mertebe belirlemesi yaplmtr,

EVALDATION OF METAL ARTEFACTS FROM IKIZTEPEEXCAVATION'92 BEFORE THE PRESERVATION ANDCONSERVATION STUDIES BY THE RADIOGRAPHY

TECHNIQUES

ABSTRACT

in this study, metal artefacts that have been founded from the kiztepe exeavation in 1992 are investigated by X-ray.radiography and neutronradiography teclniques. Many of the artefacts are made of bronze andcorroded by the environmental effects during the buried period under theground. in here, degree of the corrosion on the materials of the artefactsare determined before the preservation and conservation pocedure. .

Do. Dr. A. Beril TUGRUL, stanbul Teknik niversitesi Nkleer Eneji Enstits, STANBUL.nder BLG, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Arkealoji ve Sanat Tarihi Blm,34459-STANBUL. .

77

GR

kiztepe kazsnda 1992 ylnda yaplan kaz almalan srasnda or-taya kanlan metal buluntulanndan bir grup eleman zerinde, radyografteknikleri ile allmtr. Sz konusu eserler, nihai kaz raporlan iin ha-zrlanmakta olan kesit izimlerinin kontroluna ilikin almalar srasndabulunmulardr.

Eserlerin grsel incelemesinde evre artlanndan etkilenmelerininsz konusu olduu gzlemlenebilmekteydi. Eserler zerinde radyografteknikleriyle yaplan almamzn ana gayesi, buluntulann etkilenmemertebesinin rasyonelolarak tayin edilmesi olmutur.

zerinde allan eserlerin nemli bir ksm bronz eserler olup. okucu, mzrak ucu, frkete, delici gibi elemanlardr. Aynca, kimi buluntula-nn zerinde organik kimi sarg elemanlan da bulunmaktayd.

Restorasyon-konservasyon ilemleri grmesi sz konusu olan bueserlerin, ilem grmesi halinde tahrip olup olmayaca ve/veya bir mik-tar kayp sz konusu olursa, ne kadar bir kaybn meydana gelebileceininbilinmesi istenmekteydi. Bir baka deyile. restorasyon-konservasyon ilemi ncesinde. eserlere zarar vermeden durumlannn belirlenmesi talepedilmekteydi.

Bu nedenle, restorasyon-konservasyon ileminden nce bir tahrib~tsz muayene yntemi olan radyografi yntemi ile allmas benimsen-mitir. Burada. Ikiztepe buluntusu sz konusu eserler zerinde yaplanradyografik almalar tantlacaktr.

KULLANILAN RADYOGRAFKYNTEMLER

Malzeme i yaps hakknda bilgi edinme, farkl amalarla, ou kezbilinmek istenen bir olgudur. Radyografi yntemi ise, bilindii zere,malzemeye nfus edebilen radyasyon ile malzeme i yapsna ilikin g-rnt alma metodudur (1-3).

Malzeme bnye yaps hakknda bilgi edinme tahribatl yntemlerlede mmkndr. Ancak, bu takdirde, obje zerinde geri dnlmez tahribatmeydana gelmektedir. Oysa, radyografi yntemi tahribatsz muayeneyntemi olup, dolays ile antik eserlerin incelenmesinde bilhassa tercihedilen bir yntem durumundadr (4).

Radyografi yntemini, kullanlan radyasyon tipine bal olarak aynmlamak mmkndr. Radyografide kullanlabilecek radyasyon tipleri

78

olarak; X-nlan, gama nlan, beta nlan, ntronlar, elektronlar vehatta protonlar saylabilir. Kullanlan radyasyon tipine gre ise, radyogra-fi ynteminin alt teknikleri ortaya kmaktadr.

Gnmzde radyografide yaygn kullanlan radyasyon tipleri, elekt-romanyetik radyasyon ailesinden olan X ve gama nlandr. Aynca nt-ronlar da kimi artlarda tercih edilmektedirler. Radyografide kullanlanradyasyon tipine bal olarak da radyografi teknikleri niteleme almakta-dr. Ornein; X-n radyografisi, gama radyografisi ve ntron radyogra-fisi gibi.. ..

Bu almada, sz konusu eserlerin incelenmesi amacyla X-nradyografisi ve ntron radyografisi kullanlmtr. Bu nedenle de bu tek-nikiere ilikin ksa bilgi verilmeye allacaktr.

X nlan, elektromanyetik radyasyon ailesinin malzemeye nfuzedebilen enerjitik ksmnda yer almaktadr. Genellikle 5 cm kadar elikveya edeer elemanlarn radyografisi iin X-n radyografisi, tercihedilerek kullanlmaktadr. Bu durumda, metal ve mermer eserlerin ince-lenmesi iin bu teknikler uygun olmaktadr (1,4).

Kullanlabilecek bir baka radyografi teknii de "Ntron Radyografi-si"dir. Bu teknik, kaynak temininin gl ve pahall nedeniyle, X vegama radyografisine gre daha az uygulanan bir teknik durumunda ol-makla birlikte, baz artlarda getirdii avantajlar nedeniyle tercih edilece-i durumlar mevcuttur (5,6). Bu durum, esas itibariyle elektromanyetikradyasyonun madde ile etkilemesi ile ntronun madde ile etkilemesiarasndaki fiziksel farkllktan kaynaklanmaktadr.

Kimi hafif elementler, (rnein; hidrojen ve karbon iin) ntron rad-yografisi "iyi" sonular vermektedir. Bir baka deyile, organik madde-ler iin ntron radyografisiyle baanl grntleme elde edilebilmektedir(5,6). Bu almada ntron radyografisi iin, ITU Nkleer Enerji Enstit-s'nde mevcut, 250 MW gcndeki TRIGA Mark-II eitim ve aratrmareaktrnn teetsel nlama tpne yerletirilmi bulunan ntron nlama nitesi olanaklanndan yararlanlm ve transfer metodu kullanlmtr. Transfer metodunda kullanlan ekran ise Dy-164'dr.

zerinde allan kiztepe-92 buluntulannn metalolmas nedeniy-le, bu eserlerin incelenmesi ve korozyona urama durumlannn tesbitiin X-n radyografi teknii kullanlmtr. Ancak eserler zerinde gr-selolarak farkedilen organik elemanlarn durumunun incelenmesi iinise, ntron radyografisi teknii kullanlmtr.

79 .

YAPILAN RADYOGRAFKALIMALAR

Bu almada, kiztepe kazs nihai raporlar iin gerekli kesit izim-lerinin kontrolu amacyla yaplan temizlik almalar srasnda bulunaneserler zerinde allmtr.Bu buluntulardan i mzrak ucu, 2 ok ucu, 2zpknucu, 2 haner, i yass balta, 3 delici, i maa ve i firkete, "D" a-masnn D-I/lV-lO plankaresine rastlayan kuzey duvarnn 22,95 m yk-sekliinde yer alan, yangn geinni bir yapnn bastrlm toprak tabanzerinde bulunmutur. Burada saylan bu eserlerin hepsi ilk Tun aIl'ye ait buluntulardr.

Sz konusu eserlerin tm, ncelikle X-n radyografi teknii ileincelenmitir. Bylelikle, evre artlarndan etkilenme mertebelerinin ta-yini amalanmtr. zerinde metal d koruma eleman bulunan eserleriin ise, ayrca ntron radyografisi ile allmtr.

Eserlerin etkilenme oranlarnn tayini amacyla yaplan lmlerne-ler tmyle radyograf zerinden yaplm olup, aada tablo halinde ve-rilecek deerler, ayn yerden kez yaplan lmlerin ortalamasdr.Verilen lm deerleri iin konservatif olarak (standart sapma ereve-sinde) 500 prn'lik hata yaplm olabilecei dnlebilir.

Radyografi teknikleri ile ilk olarak, bir mzrak ucu zerinde allmtr (Env, No: l/92-57). Bu mzrak ucunun fotoraf Resim: i 'de ve X-r radyograf Resim: 2'de grlmektedir. Boumlu bir biimi olan mzrak ucunun boum st blgesinde, Resim: 2'deki radyograftan diagonalbirbirine paralel bezerne desen izgileri seilmektedir. Mzrak ucunun deperlerinde dk doz ile ekilen radyografta yaklak 2 mm kalnlklbir katrnan seilrnekte, bu katrnan altnda yap bozulmas gzlemlenmek-tedir. Mzrak ucunun radyografnn incelenmesiyle yaplan lmlernelerve tayin edilen 'etkilerme oranlar Tablo: l'de verilmitir.

Mzrak ucunun zerindeki kendisine sar l durumda bulunan malze-menin incelenmesi iin bu eser, ntron radyografisi ile de incelenmitir(Resim: 3). Bu radyografn incelenmesinden, zerindeki elemann orga-.nik kkenli olduu ve sannal ekilde doland kesinlik kazanmtr. Xve ntron radyograflannr incelenmesinden.jcumaolduu dnlen buelemann ortalama kalnlnn 2 mm civarnda olduu kanaatine varlmtr.

Mzrak ucunun yaplan radyografik deerlendirmesi sonucunda "birmiktar" restorasyon-konservasyon ilemini kaldrabilecei, ancak zerin-deki kuman tahribatnn sz konusu olaca dnlmektedir. Ancak,desen ve boumlu grnt biimi, karakteristiini koruyabilecektir.

80

Tab!o i: I/92-57li.nv. No.lu Boum!u Mzrak Ucunun Radyografzerinden YaplanOlmlemelerle Tayin Edilen Etkilenme Oranlar

Etkilenme Ort. Etk.D Boyut Boyut Oran Oran

lm Yeri (mm) (mm) (%) (%)

Al u