A 1.< уналтышарлы сан исеме, А16=1010=10102 ;2. < дискетлар өчен төп дискйөрткечA/APC < шул ук: Auto PCA/D (Analog/Digital, Analog to Digital) < шул ук: ADCA/D converter | аналого-цифровой преобразо-ватель (AЦП) | аналог-санлы үзгəрткеч, ана-лог-санлы конвертор | аналогпа цифра кон-верторĕ < шул ук: ADCA/Z | алфавитный порядок | А/Я; əлифба тəр-тибендə | алфавит йĕрки A4 | формат А4 | А4 форматы | А4 формачĕ < үлчəме 210 х 297 мм булган стандарт кəгазь бите. ISO буенча стандарт форматлар А0, А1, А2 ... исемнəре белəн билгелəнə. А0 форматлы кəгазь битенең мəйданы (840 х 1189 мм), ягъ-ни, якынча 1 м2 -га тигез. Чираттагы һəр фор-мат мəйданы (А1, А2,...) элеккесеннəн ике тап-кыр кечерəк, димəк, А4 бите мəйданы - 1/16 мA-size < 8,5 х 11 дюймлы, яки 216 х 279 мм үлчəмле кəгазь бите. Синонимы - letterAAL (ATM Adaptation Layer) | Уровень адап-тации ATM | ATM адаптациясе каты | АТМ адаптацийĕн шайĕ < ATM протоколының өч катыннан берсе. ATM – челтəр буенча мəгълү-мат əзерлəү кагыйдəлəрен билгели. Ике аскат-тан: CS һəм SA’дан тора. Трафик тибына бəйле рəвештə берничə адаптация каты бар: AAL1, AAL2, AAL3/4 һəм AAL5AAT (Average Access Time) | среднее время до-ступа | уртача керү вакыты | (...патне) кĕмел-ли вăтам вăхăт < шулай ук кара: access time abandon 1. | оставить, отказаться | калдыру, баш тарту | хăвар, пăрах < электрон таблица яки документ белəн эшне нəтиҗəлəрне диск-

та сакламыйча туктату (шулай ук кара: abort, terminate); 2. | удалить, уничтожить | бетерү, сөртү | катĕрт, пĕтер < мəсəлəн: abandon current document? - агымдагы документны бе-терергəме? abbreviated dialing | сокращённый набор [те-лефонного] номера | [телефон] номер[ын]ны кыскартып җыю | [телефон] номерĕн кĕскет-нĕ наборĕ < шалтыратучыга еш файдаланыла торган номерларны тулаем җыясы урынга берничə номерны гына яки махсус төймəлəр-гə басып җыярга мөмкинлек бирə. Андый ысул speed dialing һəм short-code dialing дип атала ABC 1. (Analog Boundary Cell) | аналоговый периферийный элемент [цепи периферийно-го оборудования ИС] | [ИС периферия җай-ланмасы чылбырының] аналог периферия элементы | [ ИС айккинчи хатĕрĕн сăнчăрĕн] аналог айккинчи элеменчĕ; 2. (Automatic Brightness Control) | Автоматический кон-троль яркости (в мониторах) | Яктылыкны автомат контрольлəү (мониторларда) | Çу-татнин йăмăхлăхĕ хăй тĕллĕн йĕркеленни (мо-ниторсенче); 3. Atanasoff-Berry Computer | ЭВМ Атанасова-Берри | Атанасов-Берри ЭХМы | Атанасов-Берри ЭШМĕ < дөньядагы электрон лампалар нигезендəге беренче буын компьютер; 4. (Absolute Binary Code) | Абсо-лютный двоичный код | Абсолют бинар код | Абсолютлă бинарлă код (тулли кăтартнă икĕ тĕрлĕ цифрăран тăракан код); 5. (The ABC) | английский алфавит | инглиз алфавиты | | акăлчан алфавичĕ abend | авост, аварийный останов, аварийное завершение | авост, аварияле тукталыш |

АAA

9

авост, авари чарăнăвĕ, авариллĕ вĕçленӳ < про-грамма башкарылуын дəвам итү мөмкин бул-маган шартлар туу нəтиҗəсендə мəсьəлəнең вакытыннан алда туктатылуы. Андый шартлар булып аппарат чаралар эше бозылуы (рус.: ма-шинный сбой), операцион система тарафыннан табылган хата, тулып ташу (рус.: переполне-ние), нульгə бүлү, тискəре саннан тамыр алу һ.б. торырга мөмкин. ~ вакытында система исəплəү системасының тотрыклылыгын са-клау буенча чаралар күрə, аварияле ситуация турында мəгълүмат бирə, мəсьəлə тарафыннан алынган ресурсларны бушата, мөмкинлек бул-ганда башка бурычларны башкаруны дəвам итəABI (Application Binary Interface) | машин-ный [двоичный] интерфейс для приложений, интерфейс ABI | кушымталар өчен [бинар] машина интерфейсы, ABI интерфейсы | хушăмсен [иккĕллĕ] машин интерфейсĕ (хуш-ши), АВI интерфейсĕ (хушши) < ОСта файл-ларның нинди форматына һəм кайсы интер-фейсларга кайбер ҮП (үзəк процессор) өчен нинди гамəли программалар туры килүен та-свирлый торган программа. Əгəр програм тəэ-минат (ПТ) бу спецификациягə туры килə икəн, ул ABI интерфейслы телəсə нинди компьютер-да эшлəячəк. SPARC, Intel һəм Motorola процес-сорлары өчен ~ бар (шулай ук кара: application program, operating system)ABIOS (Advanced BIOS) < кара: BIOSabnormal end < кара: abendabnormal termination < кара: abendabort | выйти, выбросить | туктату, чыгу, ташлау, өзү | тух, тухса пăрах < программадан аварияле чыгу, программа эшен өзү, програм-маны эшлəүдəн туктату. Үз уңаена (нормаль) тəмамланганчы ук программаның яки систе-маның эшен туктату. Эш процессы берəр төрле хата аркасында программаның үзе, йə оперци-он система тарафыннан, яисə оператор (кеше) кушуы белəн туктатылырга мөмкин. Мəсəлəн: abort edit - төзəтүне туктатуabrupt end | аварийный останов, авост | авост, аварияле тукталыш | авариллĕ чарăну < кара: abnormal end, abendABS < кара: moduloabsolute [cell] reference | абсолютная ссылка на ячейку | абсолют сылтама | пĕр-пĕр чит çине абсолютлă тайăнни < ~ - формуланы бер күзəнəктəн икенчесенə күчермəлəгəндə кулла-

нылучы төшенчə. Формула, гадəттə, үз эченə күзəнəклəргə сылтамаларны да ала. ~ , реплика-ция ясаганчы (формуланы күзəнəктəн күзəнəк-кə күчермəлəгəнче), билгеле бер күзəнəккə төгəл сылтаманы саклап калуны аңлата (кара: replication). Электрон таблицаларда – форму-ладагы күзəнəк адресы. Ул билгелəнгəн (фик-сациялəнгəн) урынга күрсəтə һəм формуланы башка урынга күчермəлəгəндə үзгəртелə ал-мый. $А$1 рəвешле язылаabsolute address | абсолютный адрес, физи-ческий адрес | абсолют адрес, физик адрес | абсолютлă адрес (пурне те кăтартакан вырăн палли), физикăллă (хатĕр-хĕтĕр) адрес(ĕ) < 1. Санлы код рəвешендəге адрес. Ул исəплəү си-стемасындагы реаль байтны, хəтер күзəнəген яки җайланманы бердəй идентификацияли. ~ үзəк процессорның аппарат чаралары яки ми-кропрограммалары тарафыннан турыдан-туры интерпретациялəнə. ~ машина командасын-да үзгəрмəс адрес рəвешендə күрсəтелə, яисə логик адрестан чыгып исəплəнə һəм алга таба программа чаралары тарафыннан ачыклана алмый; 2. Мəгълүмат йөрткечтə мəгълүмат урынын бердəй билгели торган санлы код. Мəсəлəн, магнит дискы өчен ~ өслек санын-нан, юл саныннан һəм сектор саныннан торган код тəшкил итəabsolute code | машинный код; программа в машинном коде | машина коды; машина ко-дындагы программа | машин шут сăмахĕ; машин сăмахĕпе çырнă программа < синони-мы — machine code (шулай ук кара: absolute address, relocation, real address)absolute coordinates | абсолютные координаты | абсолют координатлар | абсолютлă коорди-ната (тĕппипех кăтартнă вырăн палли) < нокта торышын бирелгəн координаталар системасы-на карата билгелəүче координатлар (чагыштыр: relative coordinates)absolute error | абсолютная ошибка, абсолют-ная погрешность | абсолют хата | абсолютлă (тĕппипех кăтартнă) йăнăш < төгəл һəм якынча кыйммəтлəр арасындагы аермаabsolute link | абсолютная ссылка | абсолют сылтама | абсолютлă тайăну (тулли тайăну) < электрон таблицаларда - күзəнəкнең абсолют адресыabsolute loader | абсолютный загрузчик | абсо-лют йөклəүче (йөклəгеч) | абсолютлă тиевçĕ < адреслар көйлəнешен башкармаучы йөклəгеч

A

10

(чагыштыр: relocating loader, шулай ук кара: boot, bootstrap, loader)absolute path | абсолютный (полный) путь (маршрут) | абсолют юл, абсолют маршрут, тулы юл, тулы маршрут | абсолютлă (тулли) çул (маршрут) < конкрет файл яки каталог-ка юлны күрсəтүче тулы төзелмə исем. Та-мыр каталогыннан башлана (шулай ук кара: access path, current path, fi le system, pathname separator, root directory)absolute URL | абсолютный URL-адрес | аб-солют URL адрес | абсолютлă URL адресĕ < мəгълүмати ресурсның унификациялəнгəн күрсəткече. Интернеттагы битнең яисə башка ресурсның тулы адресы, ягъни протокол исе-ме, ресурска юл һəм файл исемеabsolute vector | абсолютный вектор | абсолют вектор | абсолютлă вектор < СГАда – оч нокта-лары абсолют координаталарда бирелгəн век-тор (чагыштыр: relative vector, шулай ук кара: absolute coordinates)abstract class | абстрактный класс | абстракт класс | абстрактлă (пĕтĕмлетнĕ) ушкăн < ОНПда (объектка нигезлəнгəн программала-уда; (рус.: ООП – объектка ориентлашан про-граммалау) – үзгəрешлелəр һəм методлар игъ-ланын үз эченə алган класс шаблоны. Лəкин ~та классның яңа экземплярларын (instances) төзү өчен код булмый (шулай ук кара: class, OOP, subclass, superclass)abstract data type (ADT) | абстрактный тип данных | абстракт мəгълүмат тибы | абстрак-тлă даннăйсен евĕрлĕхĕ, пĕтĕмлетнĕ пуррисен евĕрлĕхĕ < 70-нче еллар ахырында программа-лау теллəре өлкəсендə теоретик тикшеренүлəр вакытында кертелгəн төшенчə. ~ кыйммəтлəр күплеге һəм бу кыйммəтлəр белəн гамəллəр кү-плеге рəвешендə карала ала, бу вакытта гамəл-лəр семантикасын сурəтлəү өчен формаль ма-тематика, аерым алганда, алгебраик ысуллар кулланыла. ~на караган эзлəнүлəр теге яки бу объектка нигезлəнгəн программалау, про-граммаларны автомат синтезлау, шəкли фəһем (ясалма интеллект) һəм информатиканың баш-ка бүлеклəре өчен зур əһəмияткə ияabstract machine | абстрактная машина | аб-стракт машина | абстрактлă машина, пĕтĕм-летнĕ машина < гамəллəре аппарат һəм про-грам реализациягə бəйсез каралучы исəплəү машинасы

abstract syntax | общий (общеприменимый) синтаксис, абстрактный синтаксис | гомуми синтаксис, гомумкулланылышлы синтак-сис, абстракт синтаксис | пĕр пĕтĕмĕшле (пурте усă курма пултаракан) синтаксис, пĕтĕмлетнĕ синтаксис, абстрактлă синтаксис < 1. Командалар төзү өчен кагыйдəлəр җыел-масы, алар бер кушылма яки платформа белəн генə чиклəнми; 2. Аппарат платформа һəм код-лау ысулына бəйсез мəгълүмат структурасы тасвирламасыABT (ABorT) < кара: abortA-constant < кара: address constantACAP (Application Confi guration Access Protocol) | протокол доступа к конфигурирова-нию приложения, протокол ACAP | кушымта-ны конфигурациялəүгə рөхсəт протоколы, АСАР протоколы | хушăмсене ĕнерлесси пат-не кĕмелли протокол (йĕрке), АСАР протоколĕ < IMAP протоколын көчəйтүче протоколaccelerator | ускоритель, акселератор | тиз-лəткеч, акселератор | хăвăртлатмалли хатĕр, акселератор < компьютерның нинди булса да астсистемасы җитештерүчəнлеген күтəрүче өстəмə аппарат тəэминат (микросхема, киңəй-тү платасы һ.б) (шулай ук кара: accelerator board, graphics accelerator)accelerator board [card] | акселератор | аксе-лератор | акселератор, хăвăртлатуçă < махсус схема төзелеше хисабына җитештерүчəнлек-не арттыручы җайланмасы булган микросхе-ма яки басма плата (шулай ук кара: graphics accelerator)accelerator key | «быстрая» клавиша, клави-ша-ускоритель | тиз-төймə, “җəһəт” төймə, тизлəткеч төймə | «хăвăрт» пускăч < сайлак яки диалог тəрəзендəге элементтагы астына сызылган хəреф. Alt+accelerator key’га басу бу элемент җыелуны чакыра. Синонимы — shortcut keyaccent color | цветовая тема | төс гаммасы | тĕс гамми < нəфис сəнгать, төс психологиясе, төслəр турындагы фəн термины. Төслəрнең бер-берсенə ярашуын, аларның комбинациясе тəэсирен белдерəaccess 1. | доступ, тип доступа | керү; керү мөмкинлеклəре, керү юлы, эш мөмкинлеге | (... патне) кĕмелли, кĕресси, кĕме май пурри < 1. Хəтер җайланмасы һəм андагы файл белəн аннан мəгълүмат уку, язу яки үзгəртү өчен бəй-

A 11лəнеш урнаштыру процедурасы. 2. Мəгълү-мат уку, язу яки үзгəртү мөмкинлеге. Гадəттə бу очракта эш мөмкинлегенең төре дə күрсə-телə, мəсəлəн, файлдан уку мөмкинлеге генə булу файлдагы мəгълүматны уку мөмкинлеге генə булуын, уку вакытында файл эченең үз-гəрмəвен һəм сөртелмəячəген күрсəтə; 2. | про-грамма Access | Access программасы | Access программи < мəгълүматлар базасы белəн идарə итү пакеты; 3. < мəгълүматны машина ярдəмендə эзлəүaccess code | код доступа | эш коды, керү коды | (патне...) кĕмелли сăмах < компьютер систе-масы кулланучысын идентификациялəү өчен кулланылучы символлар һəм саннар төркеме (шулай ук кара: password)access control | контроль доступа, управление доступом | керү контроле, керүне идарə итү; хокук контроле | (патне...) кĕме ирĕк пуррине тĕрĕслени, (патне...) кĕме ирĕк пуррине йĕр-келени < кулланучыга челтəр яки информаци-он ресурслар белəн эш (куллану) мөмкинлеге бирүче ысул һəм методлар (шулай ук кара: access, ACL, system administrator)access control system | система контроля до-ступа | керү контроле системасы, керүне тикшереп тору системасы; керүне идарə итү системасы; хокук контролен идарə итү системасы | (... патне) кĕмелли, ирĕк пуррине тĕрĕслекен система < куркынычсызлыкны тəэ-мин итүче програм-аппарат чаралар җыелма-сы. Максаты – системага теркəлгəн затларны гына кертү һəм затка карап файдалану хоку-кларын чиклəүaccess keys | клавиши быстрого доступа | (си-стемага) тиз керү төймəлəре, тиз тоташу төймəлəре, җəһəт эш төймəлəре, тиз-төй-мəлəр | (патне...) хăвăрт кĕмелли пускăчсем < берьюлы баскач программаның яки исəплəү системасының билгеле бер гамəлен шунда ук чакыручы бер, ике яки максимум өч төймə кушылмасы. Башкача аларны “кайнар” төй-мəлəр дип тə атыйлар. Җəһəт эш төймəлəре сыйфатында гадəттə клавиатураның функци-ональ һəм идарə төймəлəре, яки бу төймəлəр-нең символ төймəлəре белəн кушылмасы фай-даланыла. Мəсəлəн, ++ төймəлəренə берьюлы басу IBM ярашлы шəх-си компьютер операцион системасының яңа-баштан йөклəмəлəвенə китерəaccess level | уровень доступа | керү хокукы

дəрəҗəсе | (... патне) кĕмелли шай < шулай ук кара: access rightsaccess light | индикатор обращения к дискам | дискларга мөрəҗəгать индикаторы | дисксен улшăнăвне кăтартакан хатĕр < компьютерның система блогындагы светодиод (яктырткыч диод). Дискка язу яки аннан уку вакытында ка-бынаaccess lock | блокировка доступа | (система, программа һ.б.ш.га) керүне тыю, керүгə бик кую, керүне блоклау | (... патне) кĕме чарни < берəр төрле чара ярдəмендə чит кулланучыга аерым бер ысул ярдəмендə система яисə про-грамма белəн файдалануны тыю access method | метод доступа | керү ысулы | (... патне) кĕмелли меслет < 1. Челтəр станция-се мəгълүматны кайчан гомум тапшыру мохи-тенə тапшырырга мөмкин икəнлекне ачыкла-учы ысул. 2. Программалауда – мəгълүматны аның даими яки вакытлы саклану урынына язу ысулы (мəсəлəн, ОХҖ, файл, мəгълүмат база-сы һ.б.ш.- га). Синонимы - access mechanismaccess number | номер доступа | керү номеры | (... патне) кĕмелли номер < абунəче/язылучы тарафыннан онлайн хезмəткə керү өчен кулла-нылучы телефон номеры. Гадəттə, альтернатив номерлар исемлеге бирелə (шулай ук кара: ISP, online service)access path | путь доступа | үтү юлы, керү юлы | (... патне) кĕмелли çул < 1. Файлны эзлəү юлы, ягъни файлны эченə алган каталоглар эзлекле-леге; 2. Челтəрнең тапшырылучы хəбəр үтəргə тиешле төеннəреннəн торган маршрут. access permission < кара: access rightaccess point | точка доступа | керү ноктасы, тоташу ноктасы | (... патне) кĕмелли тĕл < чыбыксыз челтəр клиенты өчен концентратор ролен уйнаучы һəм кабельле локаль челтəргə тоташуны тəэмин итүче програм-аппарат җай-ланмаaccess provider | поставщик [услуг] доступа | керү [хезмəтлəре] белəн тəэмин итүче, керү мөмкинлеген тəэмин итүче | (... патне) кĕме [çăмăллăхсем] паракан < үзенең клиентларына Интернет хезмəте (Интеретта хезмəт) күрсəтү-че фирма (чагыштыр: content provider)access rights | право доступа | эш хокукы, эшкə рөхсəт; керү хокукы, керүгə рөхсəт | (... патне) кĕмелли ирĕк < 1. Кулланучы-га исəплəү системасындагы билгеле бер про-

A

12

граммаларны һəм мəгълүматларны санкцияле рəвештə файдаланырга бирелгəн хокук. 2. Кайсы кулланучылар яки программалар һəм ничек итеп объектка (каталогка, файлга, прин-терга) керə яки аннан файдалана алуны бил-гелəүче кагыйдəлəр җыелмасы (шулай ук кара: privileges,password protection)access server | сервер доступа | керү серве-ры, эш серверы | (... патне) кĕмелли сервер, (патне...) кĕме май паракан сервер < махсус ЭХМ яки тиешле киңəйтү платалары куелган стандарт шəхси компьютер. Кулланучыларга коммутирланучы телефон каналлары буенча локаль исəплəү челтəренең челтəр ресурслары белəн файдалануын тəэмин итə (шулай ук кара: modem server)access speed < кара: access timeaccess time | время доступа | үтү вакыты, керү вакыты | (... патне) кĕмелли вăхăт < кертү һəм чыгаруга (уку һəм язуга) команда бирелгəн мизгелдəн башлап хəтер җайланма-сында уку һəм язу башланган мизгелгə кадəр булган вакыт интервалы. ~ кирəкле мəгълүмат элементын эзлəү тизлеген тасвирлый һəм опе-ратив хəтер белəн эш вакытында наносекун-длар белəн, ə магнит лентасы белəн эш вакы-тында секундлар белəн үлчəнергə мөмкин. ~ тоткарлау (кара: latency) күренешенең бер төре. Бер-бер компьютер системасында аның тизлеген үстерү өчен нинди ярдəмчел хəтер җайланмасы куллану хакында фикерлəгəндə ~ төшенчəсе мөһим параметр булып тораaccess violation | нарушение права доступа | керү хокукын бозу, рөхсəтсез керү | (... пат-не) кĕмелли ирĕкне пăсни < access violation сүзлəрен үз эченə алган хəбəрлəр сегментлау хаталары вакытында чыга. Хəтерне сегмент-лап адреслау операцион системаларда хəтер белəн идарə итү һəм саклауның төп ысулы. Ни-гездə ул битлəп адреслау белəн алыштырылса да, документациядə асылда бу термин фай-даланыла. Мəсəлəн, бүлеп бирелмəгəн яисə инде бушатылган хəтер өлкəсенə мөрəҗəгать иткəндə керү хокукын бозу хатасы чыга. Бу вакытта Delphi’да, мəсəлəн, “Access violation at address XXX in module ‘YYY’. Write/read of address ZZZ” хатасы (“YYY модулендə XXX адресы буенча керү хокукын бозу. ZZZ та уку/язу омтылышы”) кебек диагностика булырга мөмкинaccessory | аксессуар, принадлежность; допол-

нительное (вспомогательное) устройство | ак-сессуар; өстəмə, ярдəмчел (җайланма) | ак-сессуар, хатĕр-хĕтĕр; хушма (пулăшу) хатĕр(ĕ) < периферия җайланмасы яки компьютер си-стемасының төп функциялəрен башкару өчен мəҗбүри булмаган, лəкин эшне уңайлатучы һəм өстəмə мөмкинлеклəр бирүче предметлар (əсбаплар) яки җайланмаларaccount 1. | учетная запись, аккаунт; абонемент | теркəлү язуы, аккаунт; абунə, абонемент | çырăнни, çырăну карчĕ, абонемент < онлайн хезмəтлəрдə - куланучыны идентификациялəү һəм аңа күрсəтелгəн хезмəтлəрне (вакыт, тра-фик һ.б.) исəпкə алу, аларга түлəүне исəплəү өчен хезмəт итүче абунəчелəр базасындагы язма; 2. | учётная запись, бюджет | хисап язма-сы, бюджет | çырăнни, бюджет < локаль чел-тəрлəрдə һəм күп кулланучылы ОСларда – һəр кулланучы һəм аның активлыгы теркəлə торган язма. Администратор эшен башкару, бүленүче ресурсларны бирү һəм мəгълүматлар иминле-ген тəэмин итү өчен хезмəт итə. Кулланучыны теркəү өчен кирəк булган кулланучы исемен һəм паролен үз эченə ала, шулай ук аның эченə кулланучы кергəн төркем, система тарафыннан кулланучыга бирелгəн ресурсларны файдалану хокукы һəм башка мəгълүмат керергə мөмкин. Хисап язмасын, гадəттə, система администра-торы алып бараaccount lockout | блокировка учётных запи-сей, блокировка абонемента | теркəлү язуын биклəү, абонементны блоклау, хисап язма-ларын блоклау | çырăннине чарни, абонемента чарни < ОС куркынычсызлык системасындагы функция, кайбер очракларда кулланучыны си-стемада теркəргə (регистрациялəргə) мөмкин-лек бирмəүче, операцион системаның имин-леген тəэмин итүче чараларның берсе. Билге-ле бер вакыт интервалында бу хисап язмасы белəн системага керергə уңышсыз омтылыш ясалса, Windows NT операцион системасы хи-сап язмасын блокирлый. Вакыт интервалы дəвамлылыгы һəм системага керергə уңышсыз омтылышлар саны хисап язмалары полити-касының тиешле параметрлары белəн бирелə. Хисап язмасын блокирлаудан система админи-страторы гына азат итəргə мөмкин. Кулланучы парольлəрен аларны очраклы рəвештə җыю-дан саклый. Гадəттə системага керү өчен 3-4 омтылыштан артык мөмкинлек бирми (шулай ук кара: account, logon)

A 13account manager | аккаунт-менеджер, менед-жер по работе с аккаунтами | теркəү диспетче-ры | çырăну майлавçи < системада (эш станци-ялəрендə) кулланучы аккаунтларын теркəргə яисə бетерергə мөмкинлек бирүче махсус про-грамма. Серсүзлəрне алыштырырга, аккаунт-лар биген ачарга, төркемнəрне үзгəртергə, кул-ланучы профайлларын бетерергə, үз скриптла-рыңны эшлəтеп җибəрергə, кулланучыларны серверлар арасында күчереп йөртергə һ.б.ш. күп гамəллəрне башкарырга мөмкинлек бирəaccount policy | политика учетных записей, учетная политика | теркəлү сəясəте, теркəлү политикасы | çырăну политики < локаль чел-тəр яисə исəплəү системасы кулланучылары-ның кайберлəренең яки барысының да систе-мага керү ысулын яисə куллану хокукын бил-гелəүче параметрлар җыелмасы. Парольнең минималь озынлыгын, кулланучы парольлəре алышыну периодын, парольлəрне кабат кулла-ну мөмкинлеген билгелəргə ярдəм итə. Хисап язмалары политикасы система администрато-ры тарафыннан кулланучыларның барлык хи-сап язмалары өчен билгелəнергə мөмкинaccounting 1. | учёт; подсчет | исəплəү, исəпкə алу; санау | шута илни; 2. | бухгалтерский учёт | бухгалтер хисабы | бухгалтер шутлавĕ; 3. | учёт сетевых [системных] ресурсов | [систем] челтəр ресурсларын исəпкə алу | тĕвĕлĕх (си-стема) хăватне шута илни; 4. | ведение учёта | хисап алып бару, хисап системасы | шута ил-нине ертсе пыни; 5. | контроль за оплатой сче-тов | хисап язмаларына карап түлəп баруга контроль | тӳллемелли счётсене тĕрĕслени < шулай ук кара: billing accounting management | управление учётом [сетевых ресурсов] | [челтəр ресурсларын] исəпкə алу белəн идарə | (тĕвĕлĕх ресурсĕсен) шутлавне ертсе пыни < челтəр ресурслары белəн индивидуаль һəм төркемдə эшне коор-динациялəү процессы, кирəкле мөмкинлеклəр (үткəрү мөмкинлеге һəм иминлек талəплəренə карата) бирү һəм иминлек талəплəрен үтəү һəм шулай ук түлəүне дөрес алу өчен кулланыла. Челтəр идарəсенең биш категориядəн берсе (шулай ук кара: network management)acconting package | пакет программ бухгал-терского учета | бухгалтер исəп-хисабы про-граммалары пакеты | бухгалтер шучĕн про-грамма чĕркемĕ < ~ компаниянең яисə башка бер оешманың финанс чараларын куллануын

тикшереп тора. Бүгенге телəсə кайсы оешма-ның тотрыклылыгы финанс мəгълүматның тө-гəл һəм дөрес теркəлеп баруыннан килə. Əлеге мəгълүматка сатудан (я башкача) килгəн акча, сарыф ителгəн (товар алуга, башка чараларга) нəрсəлəр, эш өчен түлəнгəн акча, налоглар, шу-лай ук оешманың бүлеклəре арасында күчеп йөргəн алыш-бирешлəр теркəлə. ~ шундый мə-гълүматны төгəл итеп теркəп барырга мөмкин-лек бирə. Исəп-хисапны төгəл итеп теркəп бару эшне законлы алып бару өчен дə кирəк (əйтик , налогларны дөрес һəм вакытында түлəп бару өчен). Əлеге пакетның башка мəгълүмат база-лары белəн яраклашуы да бик мөһим, чөнки бу башка электрон таблицаларны да кулланып финансларны планлаштыру өчен бик мөһимaccounting software | бухгалтерское ПО | бухгалтер програм тəэминаты | бухгалтер программа хатĕрĕсем < бизнеста исəп-хи-сап эшлəрен (килешүлəр турында мəгълүмат кертү, еллык хисапны əзерлəү, төп кенəгəне алып бару һ.б.) автоматлаштыру өчен бил-гелəнгəн програм тəэминатaccumulator | сумматор | сумматор, туплагыч | хушăçă, сумматор < үзəк процессорның ариф-метик һəм логик гамəллəрне башкару өчен кул-ланыла торган регистрыACE 1. (Access Control Entry) | запись [вход] контроля доступа | эш (гамəл) контроле яз-масы [кереше] | (патне...) кĕмеллине тĕрĕсле-кен карт < ACL таблицасының Windows NT иминлек системасындагы элементы. Һəр АСЕ файлга һəм башка объектларга керүне саклау һəм аудитны һəр конкрет кулланучы яки кул-ланучылар төркеме өчен аерым билгели; 2. (Advanced Computing Environment) | стан-дарт АСЕ | АСЕ стандарты | АСЕ стандарчĕ < ОС UNIX һəм Windows NT’га нигезлəнə, кул-ланучыларга х86 шəхси компьютерларыннан MIPS RISC компьютерларына күчəргə мөмкин-лек бирə. Перспектив исəплəү чаралары буенча төркем тарафыннан 1991-нче елның апрелен-дə эшлəнгəн. Төркем үзенең эшен туктаткан. 3. (Adaptive Communication Environment) | адаптивная коммуникационная среда | адаптив коммуникацион мохит | адаптивлă коммуникаци тавралăхĕ, майлашуллă хутшăну тавралăхĕacknowledgement 1. (ACK) | квитирование, подтверждение приёма | квитирлау, кабул итүне раслау | квитирлени, илнине (йышăн-

A

14

нине) çирĕплетни < 1. ASCII кодында идарə символ (06h, яки CTRL-F); 2. Раслау сигналы, мəгълүматны уңышлы кабул иткəндə җайлан-ма тарафыннан бирелə һəм чираттагы өлешне җибəрергə мөмкин икəнлекне аңлата, баш-кача булса, мəгълүмат кабат тапшырыла (ча-гыштыр: NAK). Гадəттə, электрон почта яки берəр документ кебек хəбəр башламында күр-сəтелгəн тəртип санын үз эченə ала; 2. | благо-дарность | рəхмəт | тав, тав туниACL (Access Control List) | Список контро-ля доступа | Эшкə рөхсəт контроле исемле-ге | (патне...) кĕмеллине тĕрĕслекен çыру < Windows NT’дагы саклау системасы элемен-ты, АСЕ’ның тəртипкə салынган исемлеген үз эченə ала. Объект хуҗасы үз карары белəн объект ~ен үзгəртə ала. ~ гомуми челтəр ресур-слары белəн эш хокукын билгелəү өчен челтəр ОСы тарафыннан кулланыла (шулай ук кара: access control, audit, authentication)ACM (Association for Computing Machinery) | Ассоциация по вычислительной технике | Исə-плəү техникасы ассоциациясе | Шутлав тех-никипе ĕçлекенсен ассоциацийĕ < исəплəү тех-никасы даирəсендə фəнни-мəгърифəти халы-кара оешма. 1947-нче елда оешкан. SIGGRAPH һəм дүрт дистəдəн артык башка оешма өчен баш оешма булып тора ACPI (Advanced Confi guration and Power [management] Interface) | Спецификация ACPI | Конфигурация һəм энергия куллану белəн идарə өчен камиллəштерелгəн интерфейс, ACPI спецификациясе | АСРI спецификацийĕ < Intel, Microsoft һəм Toshiba корпорациялəре тарафыннан эшлəнгəн ачык стандарт. ОСга энергия куллану белəн тулысынча идарə итəр-гə мөмкинлек бирə (аерым җайланмаларны ял-гарга һəм өзəргə мөмкин). Ə BIOS җайланманы билгеле бер вакыт эчендə активлык булмаганда гына өзəргə мөмкин. ОС исə, ACPI ярдəмендə экономияле яки нормаль режимга күчə ала. Моннан башка, ноутбукларның гына түгел, ə бəлки өстəл компьютерлары һəм серверларның энергия куллануы белəн идарə итəргə дə мөм-кинлек бирə (шулай ук кара: SLIP, ZAW)action bar | строка меню | меню юлы, сайлак юлы| меню (суйлав) йĕрки < ~ бөтен экранга сузылган сайлак исемнəре (сайлакка кергəн төймə исемнəре) язылган юл. Гадəттə экранның югары өлешендə, кайчакта – түбəнге, йə уңъяк өлешендə була. Бу юлдагы сайлак исемнəренə

тычкан угы (күрсəткече) белəн чиртеп, йə Enter (Керү) төймəсенə басып, шул исем белəн күр-сəтелгəн опциягə кереп була. Нəтиҗəдə, кагый-дə буларак, калкучан сайлак (pop-up menu, рус: всплывающее меню) пəйда була. Шул ук: menu bar (шулай ук кара: menu, submenu, pull-down menu, pop-up menu, status bar)action button | управляющая кнопка | гамəл төймəсе, идарə төймəсе | ĕç (тăву) пускăчĕ < санак программаларының интерфейс элемен-ты. Техникадагы төймəлəрнең метафорасы бу-лып тора һəм аналогик функциялəр башкара. Төймəгə баскач аның белəн програм бəйлəнгəн гамəл яисə вакыйга башкарылаaction row | строка действия | гамəл юлы | ĕç йĕрĕ, тăву йĕрĕ < бер-бер төрле гамəл белəн бəйлəнгəн юл action statement | оператор действия | опера-тор, гамəл берəмлеге | ĕç тăвакан, ĕç (тăву) операторĕ < программалауда – мəгълүматны эшкəртүне яисə мəгълүмат эшкəртү тəртибен билгелəүче гамəл берəмлеге. Гади (үз эчендə башка операторлар булмаган) яисə катлаулы операторлар була activate | активировать | гамəлгə кертү, кул-ланышка кертү, эшлəтə башлау (программа тур.) | ĕçлеттер, активла < система яисə про-грамманы эшлəтə башлауactive application | активное приложение | ак-тив кушымта | активлă хушăм < компьютерда агымдагы моментта башкарылучы кушымтаactive cell | активная ячейка | [электрон та-блицаның] агымдагы [сайланган] күзəнəге, актив күзəнəк, актив шакмак, актив оя, ак-тив күз | активлă куç, активлă йăва, активлă чит < хəзерге мизгелдə кулланучы эшли тор-ган яки эшли алган электрон таблица күзəнəге. Ул юл һəм багана координаталары белəн бил-гелəнə, экранда контрастлы рəвештə аерылып тора. Актив күзəнəккə кулланучы мəгълүмат кертə, төзəтə яки аның эчен форматлый алаactive content | активный контент, активное содержание | актив контент, актив эчтəлек, үзгəртеп булган эчтəлек | активлă контент, ак-тивлă ăшлăх < WWW-сервердагы музыка, ки-нофильмнар, интерактив документлар һ.б. active desktop | активный рабочий стол | ак-тив эш өстəле, актив өслек | активлă ĕç сĕ-телĕ < Microsoft фирмасы тарафыннан гадəти эш өстəленə өстəлгəн яңа мөмкинлеклəрнең

A 15җыелма исеме. Актив эш өстəленə web-бит-нең телəсə нинди объектын (эчке графика, ги-пертекст сылтамалар һ.б.), web браузерының телəсə нинди объектын, яисə WWW Бөтендө-нья челтəренең телəсə кайсы компонентын (мəсəлəн, WWW буенча алып булган белеш-мəлəрне) урнаштырып була. Favorits папка-сында санап кителгəн яки актив эш өстəлен-дə урнашкан web-битлəр автомат рəвештə Windows операцион системасы тарафыннан яңартылалар. Актив эш өстəле компонентла-ры булып шулай ук эш өстəлендə урнаштыру өчен махсус хəзерлəнгəн web-объектлар да тора ала. Гадəттə аларның эчендə яңалыклар, һава торышы, биржа котировкалары һəм башка шундый мəгълүмат була. Актив эш өстəле ком-понентларында башка web-объектларда кулла-нылган технологиялəр кулланылаactive disc | активный диск | актив диск | ак-тивлă диск < хəзерге мизгелдə файдаланылучы магнит яисə лазер диск. IBM-ярашлы шəх-си компьютерларда бу агымдагы дисковод – диcкйөрткеч яки логик дискactive device | активное устройство | актив җайланма | активлă хатĕр < басым, агым тиз-леге, дымлылык, металл əйбернең якын булуы кебек кайбер физик параметрларга сизгер əве-релдергеч (рус.: преобразователь, датчик). Аннан килүче электр сигналы аналог (аналог əверелдергеч өчен) яки санлы (санлы əверел-дергеч өчен) булырга мөмкин. Тышкы электр туендыргычын талəп итмəгəн, пассив җайлан-ма (кара: passive device) дип аталган кайбер əверелдергечлəрдəн аермалы буларак, актив җайланмалар өчен тышкы туендыргыч булуы мəҗбүри (шулай ук кара: analog sensor)active equipment | активное устройство | ак-тив җайланма | активлă хатĕр < сигналларны формалаштыручы, үзгəртүче, коммутациялəү-че, тапшыручы һəм кабул итүче электрон һəм оптоэлектрон җайланмалар (чагыштыр: passive device)active fi eld | активное поле | актив кыр, актив күзəнəк | активлă лаптăк < Excel кушымтасын-да эш күзəнəге. Хəзерге мизгелдə андагы мəгъ-лүмат белəн эшлəнə торган күзəнəк (шакмак)active fi le | активный файл, открытый файл | актив файл, ачык файл | активлă файл, уçă файл < бу файл өчен файлны ачу гамəле башка-рылган, нəтиҗəдə аның язмаларын укып һəм (яки) эшкəртеп була. Капма-каршысы – ябык

файл (кара: passive fi le)active hub | активный концентратор | актив концентратор, сигнал көчəйткеч | активлă концентратор < кайбер челтəр топологиялəрен-дə кабель челтəре буенча тапшырыла торган сигналларны көчəйтүче күппортлы челтəр җайланмасы active matrix display (шул ук acyive matrix LCD) < кара: active matrix screenactive matrix screen | ЖК-экран с активной ма-трицей | актив матрицалы сыек кристаллы экран | активлă матрицăллă шĕвĕ кристаллă экран < сурəтне актив матрица ярдəмендə фор-малаштыру технологиясе. Дисплей пикселла-рын активлату өчен пыяла аслы юка элпəле транзисторлар матрицасын (TFT) файдалануга нигезлəнгəн. Һəр пикселга төп төснең (R, G, В) һəрберсе өчен берəр, ягъни өч транзистор туры килə. Бу исə сурəтнең югары контрастлыгын тəэмин итə, төслəр җете һəм карау почмагы киң була. Экран яңару тизлегенең зурлыгына бəйле рəвештə, сурəт ачык була (шулай ук кара: LCD, passive matrix screen, pixel)active object | активный объект | актив объект | активлă ĕскер < хəзерге мизгелдə эшли тор-ган яисə аның белəн эш алып барыла торган объект. Төрле чаралар ярдəмендə тамгалана – башка объектлардан аерылып тораactive partition | активный раздел | актив бүлек | активлă пай, активлă пӳлĕм < каты дискның компьютерны кабызу яки кабат йөклəмəлəү вакытында йөклəнүче ОС булган өлеше (шу-лай ук кара: partition, partition table)active program | активная программа | актив программа, эшлəгəн программа | активлă программа, ĕçлекен программа < үзəк процес-сор тарафыннан идарə тапшырылган програм-ма. Капма-каршысы – нəактив программаactive speakers | активные аудиоколонки | актив аудиоколонкалар | активлă аудиоко-лонкăсем, активлă сасă колонкисем < тавыш көчен көйлəү мөмкинлеге булган колонка. Көчəйткечле колонкалар тибы. Алар кулла-нучыга тавыш сыйфаты белəн идарə итəргə мөмкинлек бирəлəр. Бу исə эчке фильтрлар, өстəмə туену чыганагы һəм көчəйткеч исə-бенə ирешелə (шулай ук кара: passive speakers, powered speaker)active task < кара: current task active threat | активная угроза, активное зло-

A

16

намеренное вмешательство | актив (ачык-тан-ачык) янау, актив куркыныч тудыру, усал ният белəн актив катнашу | активлă юнав, усал тăвас тесе активлă кĕни < җайлан-маның һ.б.ш.ның эшенə рөхсəтсез тыкшыну. Тапшырылучы мəгълүматка яки идарə сигнал-ларына ялган мəгълүмат кертү (генерациялəү) өчен коммуникацион системага тоташкан җай-ланманы санкциясез (рөхсəтсез) файдалану active window | активное окно | актив тəрəз | активлă чӳрече < хəзерге мизгелдə кулланучы эшли торган яки эшли алган тəрəз. Анда идарə элементлары активлашкан, шуның нəтиҗəсен-дə мəгълүмат кертеп була. Экранда берничə тəрəзне чагылдырган вакытта актив тəрəз башка тəрəзлəр тарафыннан капланмый, кыса яки башламның контраст төсе белəн аерылып тора. Экранда күпме тəрəз ачылуга кара-мастан, һəр вакыт мизгелендə бары бер тəрəз генə актив була ала, ягъни кулланучыга эш итү шул тəрəздə генə мөмкин. Тəрəзне актив итү өчен, кагыйдə буларак, аңа тычкан белəн күрсəтеп сул төймəгə басу җитə (капма-каршы-сы – нəактив тəрəз). Шул ук вакытта башка тəрəзлəрдə дə нидер гамəлдə булырга мөмкин, əйтик, агымдагы вакыт күрсəткечлəре, əмма бу тəрəзнең активлыгын белдерми. Берничə тəрəздə берьюлы берничə гамəл башкарылуга карамастан, кулланучы шул мизгелдə бары бер тəрəзгə генə тəэсир итə ала.active-matrix LCD | ЖКИ с матрицей активных [управляющих] элементов | актив [идарə] эле-ментлы сыек кристаллы индикатор (СКИ) | активлă (ертсе пыракан) элементсен матрицăл-лă ШКИ < кара: active matrix screenActiveX | технология ActiveX | ActiveX техно-логиясе | ActiveX технологийĕ < OLE Controls (OCX) өчен яңа исем. OCX идарə элементла-рын Интернетта мультимедиа кушымталар төзү өчен модификациялəү. СОМ һəм DCOM технологиялəренə нигезлəнə. Программаларга бер-берсенə комачауламыйча челтəрдə эшлəр-гə мөмкинлек бирүче технологиялəр җыелма-сы (шулай ук кара: Internet, Java, OLE, World Wide Web)ActiveX controls | элементы управления ActiveX | ActiveX идарə элементлары | ActiveX йĕркелĕвĕн элеменчĕсем < OLE техно-логиясен кулланып эшлəүче махсус төр идарə элементлары. Элегрəк OLE яисə OCX идарə элементлары дип аталып йөртелəлəр иде. Баш-

ка идарə элементлары кебек үк, ~ аларның тышкы күренешен үзгəртергə, вакыйгалар-ны эшкəртү процедураларын билгелəргə һ.б. мөмкинлек бирүче үзлеклəр җыелмасына ия. ~ динамик (үзгəрүчəн) модульлəр булып то-ралар, һəм аларны телəсə кайсы кушымта яки программалау теленең функциональ мөмкин-леклəрен киңəйтү өчен файдаланырга мөмкинActiveX object | объект ActiveX | ActiveX объ-екты | ActiveX ĕскерĕ < төрле төрдəге – текст файлларыннан башлап таратылган мəгълүмат базаларына кадəр булган – мəгълүмат чыгана-клары белəн эш өчен билгелəнə. OLE DB фай-даланучы кушымталар өчен объект-ориент-лашкан интерфейс (кара, мəсəлəн, http://www.taurion.ru/access/13/18 )activity 1. | деятельность; текущая работа | эшчəнлек; агымдагы эш | ĕç; хальхи ĕç < хəзерге мизгелдə башкарылучы эшчəнлек. 2. | упражнение | күнегү | хăнăхтару < теге яисə бу күнекмəне ныгыту өчен кулланылучы элемен-тар мəсьəлəлəрactor 1. | [программа-] агент | [программа-] агент | [программа-] агент, агент программи < шулай ук кара: agent; 2. ACTOR | язык ACTOR | ACTOR теле | ACTOR чĕлхи < объектка ни-гезлəнгəн программалау теле (сирəк кулла-нышта), Whitewater Group фирмасы тарафын-нан Windows’та программалау өчен эшлəнгəн. Синтаксисы Паскальгə охшаган (шулай ук кара: OOP)actual parameter | фактический параметр | чынлыктагы үлчəм (фактик параметр) | фактлă параметр < процедура, функция яки макрокоманда чакырганда кыйммəт, програм-ма объектын яки башка процедураны бирүче аңлатма яисə исем. ~ алар белəн процедура-га йөклəнгəн гамəллəр башкарылучы реаль башлангыч кыйммəтлəрне билгели. ~лар шу-лай ук процедура үтəлеше нəтиҗəсе булган кыйммəтлəр үзлəштерелəчəк үзгəрешлелəр, массивлар һəм башка чакыручы программа объектларын күрсəтəлəр. ~ булып алгоритмы əлеге процедурада файдаланылучы процедура (функция) исеме дə тора ала. ~ лар процедура яисə функция чакыру операторы исемлеген-дə, процедура яисə функция сурəтлəнгəндə башламда язылучы формаль параметрларга тиңдəшле рəвештə урнашалар. Шуның белəн процедураны сурəтлəү һəм аны чакыру ара-сындагы тиешле тəңгəллеккə ирешелə. Мон-

A 17нан башка, һəр ~ үзенең формаль параметрына категориясе буенча тиң булырга тиеш. Ad hoc queries | нерегламентированные, неза-планированные запросы [к БД] | [МБга] регла-ментсыз талəплəр, планлаштырылмаган талəплəр | регламентламан: планламан ыйтăм-сем < шулай ук кара: query, SQLADA 1. (Automatic Data Acquisition) | ав-томатический сбор данных | бирелмəлəр-не (мəгълүматны) автомат рəвештə җыю | Даннăйсем хăй тĕллĕн пуçтарăнни; 2. Ada | Ада | Ада | Ада программăлав чĕлхи < ав-томат идарə системаларындагы ЭХМнарның програм тəэминатларын эшлəү өчен югары дəрəҗəле программалау теле. Дөньядагы бе-ренче программист саналучы Августа Ада Лавлейс (инглиз шагыйре Дж. Байрон кызы) хөрмəтенə исемлəнгəн. Аданың беренче вер-сиясе АКШта Дж. Ишбиа тарафыннан 1980 елда эшлəнə. Соңгы версиясе – Ада-95 1995-нче елда пəйда була. ~ реаль вакыт систе-масында параллель процессларны програм-малау чараларына ия. ~ телендəге програм-малар модульле структуралы, модульлəрне аерым компиляциялəп була. Моннан башка, ~ теле стандартында, телнең үзеннəн баш-ка беренче тапкыр программалау мохите дə, ягъни программаны төзү, төзəтү чаралары да билгелəнгəн. Болар барысы да ~ телендə зур програм проектлар, мəсəлəн, астронавигация системалары програм тəэминатын төзергə мөмкинлек бирəadapter | адаптер | адаптер | адаптер < мəгъ-лүматлар төрлечə күрсəтелгəн җайланмаларны бер-берсенə яраштырырга мөмкинлек бирүче электрон җайланма. Мəсəлəн, аналог җайлан-маны турыдан-туры цифрлы җайланма белəн тоташтырып булмый, моның өчен аналог сиг-нал башта цифрлы сигналга яисə киресенчə əверелдерелергə тиеш. Аппарат чараларның ике ярашсыз компонентын үзара тоташтыру өчен яраштыру җайланмасы талəп ителə, аның мөһим өлеше булып адаптер тора. Гадəттə, ~ аерым платада урнашаadaptive answering | адаптивная [ответ-ная] реакция | адаптив [җавап] реакция | адаптивлă [хурав] реакци(йĕ) < факс-модем функциясе, телефон линиясе буенча факс яки мəгълүмат тапшыру-кабул итүгə чакыру килү-килмəвен билгелəргə мөмкинлек бирə. 1-нче класслы факс-модемнарның күбесендə

барadaptive maintenance | адаптивное сопрово-ждение | адаптив җайлаштыру | адаптивлă ертсе пыни < эшлəнеп беткəннəн соң, систе-маны яисə программаны модификациялəүнең (үзгəртү, төзəтмəлəр кертү) бер төре. Кулла-ну этабында системаны кулланучы оешмага, аның структурасына, мəнфəгатьлəренə, башка төрле тышкы үзгəрешлəргə (мəсəлəн, законнар үзгəрүгə), яисə яңа аппаратурага яраштырыр-га кирəк булырга мөмкин. Бу күренеш адаптив җайлаштыру дип аталаadaptive system | адаптивная система | адаптив система, яраклашучан система | адаптив-лă система < куллану шартларына автомат рəвештə көйлəнүче система. ~ тышкы мохиткə ярашлы рəвештə үзенең функциональ мөмкин-леклəрен үзгəртергə мөмкинADC 1. (Analog-to-Digital Converter, A-to-D or A/D converter) | аналого-цифровой преоб-разователь, АЦП | аналог-цифрлы үзгəрткеч, аналог-санлы үзгəрткеч | аналогпа цифра улăштаруçи, АЦУ < аналог (өзлексез) көчə-нешне компьютерда эшкəртү, чагылдыру, са-клау өчен дискрет сигналларга яисə саннарга əверелдерүче җайланма (A/D дип билгелəнə). Вакыт һəм үзгəртү төгəллеге белəн тасвирла-на. Санлы сигнал битлар җыелмасыннан гый-барəт, ə аналог сигнал даими үзгəреп торучы электр көчəнешен чагылдыра (шулай ук кара: sampling interval, sampling time); 2. (Adaptive Data Compression) < Hayes фирмасының мə-гълүмат кысу өчен адаптив протоколы; 3. (Add with Carry) < күчеш разрядын исəпкə алып кушуadd | 1. (addition) | добавить, добавление; сло-жение, суммирование | өстəү, кушу, суммалау | хушса пар, хушса пани; хушни < мəсəлəн, add a row - юл өстəү; add cluster to fi le – файлга кла-стер өстəү; add in above – өстəп кушу; add layer mask – катлам-маска өстəү (палитра сайлагы командасы); add line feed - юл күчерү символы өстəү; add line feed to carriage return – документ юллары арасын арттыру; add revision marks – редактор тамгалары өстəү; add to existing graph – булган графикка график өстəү; add to list – исемлеккə өстəү; add new frame – яңа кадр (яңа тəрəз) ачу; add new hardware – яңа җайланма кую; add unlisted printer – өстəлүче принтер исемлектə юк; исемлеккə яңа принтер өстəү. 2. < address сүзенең кыскартмасы

A

18

add-in | надстройка, вставка | өскорма, өстəмə | çийĕлĕх, хушса хуни < кушымта яисə систе-маның мөмкинлеклəрен арттыручы кушылмаadd-on [board, product] | добавочный, до-бавляемый; дополнительный компонент, над-стройка | өстəмə, өстəлүче; өстəмə компо-нент, өстəмə җайланма | хушăнакан, хушма; хушма компонент, çийĕлĕх < үзлеклəрен яки мөмкинлеклəрен яхшырту өчен төп продуктка (программа, компьютерга) өстəмə рəвешендə эшлəнгəнadditive synthesis | аддитивный синтез | адди-тив синтез | аддитивлă синтез < програмага нигезлəнгəн метод; башта кулланучы гармони-калар кушылмасын сайлый, аннары компью-тер зур булмаган вакыт интерваллары эзлекле-леге белəн сигналның кыйммəтен билгели. Һəр очракта тавышның санлы кыйммəтлəре тавыш сигналларына санлы-аналог əверелдергечлəр (рус.: цифро-аналоговые преобразователи) аша күчерелə. Тавыш тудыруның төрле метод-лары төрле сыйфатлы яңгырашка китерə (шу-лай ук кара: analog sound generation)addr, ADDR < address сүзенең кыскартылышыaddress | адрес; адресовать | адрес; адреслау | адрес, адресла < исəплəү техникасында төп төшенчəлəрнең берсе. Мəгълүматның, йə про-грамма-инструкциянең һəр фрагменты ком-пьютер хəтерендə аерым саклана һəм билгеле бер адрес буенча урнаша. Адрес – төп хəтердə сакланучы сүзнең (машина сүзенең) номеры. Бу номер мəгълүмат элементын, йə бирелəсе инструкцияне (командалар тупламасын) үз эченə алган аерым бер хəтер күзəнəген бил-гелəү өчен кулланыла. Физик, логик һəм челтəр адреслары була. Физик адрес: а) уку-язу гамəле вакытында (хəтердəге) күзəнəкне идентифика-циялəргə мөмкинлек бирүче уникаль номер; б) дискта гамəллəр вакытында адресны билгелəү өчен юл һəм сектор номеры. Логик адрес ми-салы булып дисктагы кластер номеры яки элек-трон таблицадагы күзəнəк номеры тора. Элек-трон почта, web-сервер һ.б. адреслар шикелле челтəр адреслары төрле челтəрдə төрлечə тө-зелгəн. Гадəттə бу тапшырылучы мəглүматны җибəрүче яки кабул итүчене бердəй билгели торган бер яки берничə символлар төркеме. IEEE 802.3 һəм 802.5 стандартлары дөньядагы һəр җайланма өчен уникаль адрес булдыруны тəкъдим итə (шулай ук кара: addressing)address bar | адресная строка | адрес юлы |

адрес йĕркиaddress book | адресная книга | адреслар кенə-гəсе | адрес кĕнеки < 1. Электрон почта кул-ланучылары исемлеге. 2. Шəһəр, регион яки илнең электрон адрес кенəгəсеaddress bus | адресная шина | адрес шинасы | адрес шини < адрес тапшыру өчен билгелəн-гəн шина яки шинаның бер өлеше. Киңлеге 8-дəн алып 32-гə кадəр булырга мөмкин, үткəр-гечлəр санына һəм платадагы урынга экономия ясау өчен мультиплекслы булырга мөмкин. Бу вакытта адрес аның буенча берьюлы тулы-сынча тапшырылмый, башта кече разрядлар, соңыннан өлкəн разрядлар (яки киресенчə) тапшырыла. Адрес шинасын мəгълүмат шина-сы белəн мультиплексларга мөмкин (шулай ук кара: CPU, data bus, local bus)address calculation | вычисление адреса | адресны исəплəү | адреса шутласа кăларни < машина телендəге команда кулланылырга тиешле хəтер күзəнəгенə карата башкарыла. Машина телендəге команданың адрес кыры (рус.: поле адреса) дип аталган бер өлеше əле-ге команда хəтернең кайсы өлкəсен кулланы-рга тиешлеге хакында мəгълүматны үз эченə ала. Хəтер өлкəсенең адресын билгелəүнең берничə альтернатив ысулы бар: туры адрес-лау, кинаяле адреслау, вектор, турыдан-туры адреслау, индекслы адреслау, адресны үзгəртү (кара: direct addressing)address constant | адресная константа | адрес константасы | адрес константи < адрес бу-лып торучы, яки адресны исəплəгəндə кулла-нылучы константа. Гадəттə бу кыйммəте адрес яки адрес өлеше булып торучы санлы констан-та яки санлы аңлатмаaddress fi eld | поле адреса | адрес кыры | адрес лаптăкĕ < машина командасы яки хəбəренең адресны үз эченə алган өлеше. Адрес кырын-да эшкəртелəсе мəгълүматның адресы сакла-на. Аны гадəттə операнд кыры, йə операнд дип атыйлар (шулай ук кара: address, operation code)address mask | маска адреса | адрес маскасы | адрес маски < астчелтəр белəн эш иткəндə IP-адресның кайбер өлешенə игътибар итмəс өчен кулланылучы кагыйдəлəр җыелмасыaddress modifi cation | модификация адреса | адресны модификациялəү (үзгəртү) | адрес улăштарни < адресны модификациялəгəндə

A 19машина телендəге команда адресы программа үтəлгəндə үзгəртелə. Шуңа күрə, бу команда үтəлгəндə ул һəрвакыт хəтернең башка бер өлкəсенə мөрəҗəгать итəргə мөмкин (шулай ук кара: address calculation, direct addressing, vector, immediate addressing)address reference | адресная ссылка | адрес сылтамасы | адреслă тайăну < адрес рəвешен-дəге сылтамаaddress register | регистр адреса, адресный регистр | адрес регистры | адрес регистрĕ, адреслă регистр < үзəк процессорның эчке хə-тере регистры, аның эче ниндидер адреска тəң-гəл. Бу үтəлү өчен чакырылучы команда адре-сы, яки командада күрсəтелгəн операнд адресы булырга мөмкин. ~ үтəлүче программаның ко-манда һəм операндларының физик адресларын исəплəү өчен хезмəт итə. Кайвакытта ~ коман-да регистрының бер өлеше кебек каралаaddress relocation | настройка адресов | адрес-ны көйлəү | адрессене ĕнерлени < модульне адрес киңлегендə (пространствосында) урна-штырганда объект яки йөклəмə модулендəге адресларны туплаучы (рус.: компоновщик) яки йөклəмəлəүче (рус.: загрузчик) тарафыннан модификациялəү. Модульнең эченə күрсəтүче абсолют адреслар көйлəнə, ул адреска модуль башы адресы кушылаaddress space | адресное пространство | адрес пространствосы, адреслар киңлеге, адрес-лар фəзасы | адрес уçлăхĕ < 1. Процессорга эшлəргə рөхсəт ителгəн адреслар диапазоны. Адрес шины киңлегенə һəм процессор реги-стрлары разрядлыгына бəйле (шулай ук кара: address bus, protected mode, real mode, register fi le); 2. Программага бирелгəн физик яки вир-туаль адреслар диапазоны (шулай ук кара: physical address, virtual address, virtual address space)address strobe (AS) | строб адреса, сигнал AS | адрес стробы, AS сигналы | адрес стробĕ, AS сигналĕ < хəтер микросхемасының процессор яки хəтер контроллеры тарафыннан генера-циялəнүче идарə итүче кереш сигналларның берсе. Аны алгач хəтер җайланмасы уку/язу гамəлен башлый ала (шулай ук кара: address, processor, controller)addressee | адресат | адресат | адресат, адресла-малли < челтəрдə хəбəр кабул итүчеaddressing | адресация | адреслау | адресаци,

адреслани < машина командасында адресны билгелəү. Физик адресны исəплəү һəм адрес регистрлары белəн гамəллəр башкару ысулы. Адреслауның иң киң таралган схемасын ка-рыйк. Программа башкарылганда идарə җай-ланмасы бу мизгелдə нинди команда башка-рырга икəнен билгелəсен һəм бу командада күрсəтелгəн мəгълүматларны тапсын өчен, барлык төп машина хəтере аерым адресла-нучы күзəнəклəргə - байтларга, ягъни машина сүзлəренə бүленə. Һəр байтка яки сүзгə уни-каль физик адрес бирелə. Адреслауның тради-цион схемасында бу адреслар бердəн башла-нып бер адымлы номерлар тезмəсен тəшкил итə. Шулай итеп, телəсə кайсы команда яки элементка аның иң сул элементы адресы буен-ча мөрəҗəгать итəргə мөмкин. Лəкин, мульти-програм (күппрограммалы) режим вакытында программаның оператив хəтердə билəгəн уры-ны анда башка программалар урнашуга бəйле. Шуңа күрə программаларның күчү сəлəте бу-луы мөһим. Ягъни, программа эчендəге адрес-лар программаның ниндидер башлангыч база адресыннан башлап исəплəнергə тиешлəр, ə ул адрес күчереп йөртелə алырга тиеш. Бу шулай ук аспрограммалар һəм аерым програм модульлəрнең бəйсез трансляция мөмкинлеге өчен дə кирəк, чөнки аларның адреслары да база адресыннан башлап санала һəм чагышты-рма адрес яки күчеш (рус.: смещение) дип ата-ла. Программа йөклəнгəн вакытта, програм-ма яки аның сегменты билəгəн урынга бəйле рəвештə, база адресы билгелəнə һəм ул про-цессорның база регистрына җибəрелə. Моннан соң күзəнəкнең физик адресы база регистры эче һəм чагыштырма адрес суммасы буларак интерпретациялəнə. Мəсəлəн, əгəр дə коман-даның адрес өлешендə 1200, ə база регистры эчендəге кыйммəт 300 икəн, операнд физик адресы 1500 булган күзəнəктəн алыначак. Һəр программада диярлек булган циклларда коман-даларның бер үк эзлеклелеге эшли, бары тик теге яки бу үзгəрешленең зурлыгы яки адресы гына үзгəреп тора. Циклда үзгəрүче адрес кый-ммəтен билгелəү өчен индекс регистры кулла-ныла, аның эче цикл параметрын чагылдыра. Цикл командаларында операнд адресы коман-дада күрсəтелгəн чагыштырма адрес плюс база регистры эче плюс индекс регистры эче дип билгелəнə. Адреслауның мондый ысулы кул-ланылганда барлык кыйммəтлəр база регистры кыйммəтен алыштырганда шуыша алалар, ə

A

20

индекс регистры ярдəмендə цикл оештырырга мөмкинлек барлыкка килə. Югары дəрəҗəле программа теллəрендə язылган программалар-ны трансляциялəгəн вакытта компиляторлар үзлəре база һəм индекс өчен регистрларны сай-лыйлар, ə компоновщик һəм йөклəүчелəр алар-га тиешле кыйммəтлəр урнаштыралар. Физик адресларны исəплəгəн вакытта вакыт югалту-ны киметү өчен исəплəүлəр махсус җəһəт ап-парат чаралары ярдəмендə башкарылаaddressing mode | режим адресации | адре-сация режимы | адресаци йĕрки (тăрăмĕ) < команда мөрəҗəгать иткəн мəгълүмат элемен-ты адресын исəплəү ысулы (шулай ук кара: absolute address, immediate addressing, relative addressing, real address, virtual address)addressing space | адресуемое пространство | адресланучы пространство | адресламалли уçлăх < кара: address spaceADF 1. (Automatic Document Feeder) | меха-низм автоматической подачи [оригиналов] до-кументов (бумаги) | документ (кəгазь) [ориги-налларын, төп нөсхəлəрен] автомат рəвеш-тə биреп торучы механизм | документсен (ĕç хучĕсен) оригиналĕсене хăй тĕллĕн паракан механизм < кертү-чыгару җайланмаларында – принтерлар, сканерлар һ.б. өчен кулланыла: 2. (Adapter Description File) | файл описания адаптера | адаптерны тасвирлау файлы | адаптера сăнлакан файл < МСА архитектуралы компьютердаADI 1. (AutoDesk Device Interface) | интер-фейс ADI | ADI интерфейсы | ADI интерфейсĕ, ADI хушши < AutoDesk фирмасының [тыш-кы] җайланмалар интерфейсы. 2. кара: Apple Desktop Interface. 3. (application development interface) | интерфейс разаработки приложе-ний | кушымталар төзү интерфейсы | прило-женисен интерфейсĕadjust | настроить, регулировать | көйлəү | ĕнерле, йĕркеле < система яисə программа па-раметрларын кулланучыга яраштыруadjacency | смежность, соседство (сетевых уз-лов) | чиктəшлек, челтəр төеннəренең күр-шелеге, челтəр төеннəренең чиктəшлеге | тĕвĕлĕх (тĕввисен) юнашарлăх(ĕ) < ике чел-тəр җайланмасының үзара урнашуы характе-ристикасы. Мəсəлəн, челтəрнең бер сегменты белəн бəйлəнгəн ике маршрутизаторның бер-се тарафыннан җибəрелгəн мəгълүмат пакеты икенчесе тарафыннан кабул ителə. Маршрут

мəгълүматсе белəн алмашканда мөһим үзлек (шулай ук кара: network, OSI, packet, router) admin < кара: system administrator. (Шулай ук кара: administrator)admin rights | права администратора | админи-стратор хокуклары | администратор ирĕкĕсем < гадəттə системада администратор һəм гади кулланучы хокуклары була. Администратор система белəн тулаем идарə итə ала, кулланучы исə аерым бер гамəллəрне генə башкара ала. Бу системаның эшен һəм төзеклеген тəэмин итү өчен мөһимadministrative distance | степень доверия ад-министратора | администраторның ышаныч дəрəҗəсе, администратор билгелəгəн ыша-ныч дəрəҗəсе | администратора шаннин шайĕ < маршрутизация турында мəгълүмат чыгана-гына ышаныч дəрəҗəсе. Маршрутизатор ад-министраторы тарафыннан билгелəнə. Cisco маршрутизаторлары өчен бу сан 0-дəн 255-кə кадəр диапазонда үлчəнə (кыйммəт зуррак бул-ган саен, чыганакка ышаныч кимрəк)administrator | администратор | администра-тор | администратор < челтəр, система яки МБИСны проектлау, инсталляциялəү (кую), конфигурациялəү, идарə итү һəм аңа хезмəт күрсəтү өчен җавап бирүче белгечadministrator setup | установки администра-тора | администратор урнаштырган көйлəү параметрлары, администоратор көйлəве | администратор ĕнерленисем < администатор гына урнаштыра алган параметрлар. Аларны, гадəттə, гади кулланучылар үзгəртə алмыйADPCM (Adaptive Differential Pulse Code Modulation) | ад