A ORGANIZACIÓN TERRITORIAL

DE ESPAÑA

EVOLUCIÓN HISTÓRICA

Adolfo Caamaño

Introducción

• Varios pobos e civilizacións viviron na Península Ibérica. O proceso de formación de España e a súa unidade territorial foi longo e difícil.

• Entre todos os pobos ibéricos, os pobos da Meseta foron os que se esforzaron por conseguir e manter a unidade.

• Os da periferia costeira inclináronse pola autonomía e a dispersión.

• Esta é a razón de que sempre se dese un certo enfrontamento entre:

• as tendencias disgregadoras de tipo autonomista • e o centralismo unionista, que predominou desde o Renacemento e que se impuxo a principios do S. XVIII.

• Unidade política da Península só foi efectiva baixo o ImperioRomano: Nin que os Estados español e portugués estivesen baixo un mesmo rei (de 1580 a 1640) contribuíu ao reforzamento das ideas unitarias.

• A división de España en comunidades autónomas está baseada na propia historia dos pobos que hoxe constitúen o Estado Español.

• Os historiadores coinciden en que foi o periodo da Reconquista (do 722 ao 1492) o que determina a actual división territorial de España.

• A pervivencia das características propias de certas comunidades tras a unidade política de España (1492) puido deberse a:

• existencia doutras linguas, ademais da castelá• debilidade do poder real • en España non se deu unha verdadeira revolución burguesa.

• España dividíase en reinos e principados até que a Constitución de 1812, inspirada nas correntes reformadoras e uniformistas da Revolución Francesa, fixou a división territorial de 1833 en 49 provincias.

• O número aumentou a 57 provincias no ano 1845 e esta división, con pequenas reformas, perviviu até a I República de 1873, durante a cal discutíronse outros posibles sistemas de organización territorial: cantonalista, federal, unitario, etc.

• A II República (1931-1936) tratou de solucionar o tema territorial cunha fórmula intermedia entre o estado unitario e o federal, o denominado Estado Integral, compatible coa autonomía de municipios e rexións.

• Durante a II República, mediante a Constitutión de 1931, instaurouse en Cataluña un réxime estatutario.

• Euskadi aproba o seu estatuto, coa auto-exclusión de Navarra e o Estatuto de Galicia foi aprobado en xuño de 1936.

• Estas tres comunidades (Cataluña, País Vasco e Galicia) denomináronse comunidades históricas por teren disfrutado, en maior ou menor medida e duración, dun réxime autonómico.

• A Guerra Civil de 1936 impediu desenvolver estes estatutos autonómicos e co triunfo do Movimiento Nacional, a Ditadura Franquista implantou a unidade nacional e suprimíronse as autonomías.

• Co Réxime Constitucional (1978) comeza un novo proceso autonómico. • Despois das primeiras eleccións (15-VI-77), comezaron a constituírse por decreto-lei diferentes réximes preautonómicos (1977-1978).

Colonización fenicia Cidades: Gadir (Cádiz), Malaka (Málaga), Badera (Adra),

Sexi (Almuñécar)

Colonización cartaxinesaCidades: Cartago Nova (Cartaxena)

Colonización grega Cidades: Mainake (Málaga), Hemeroskopeion (Denia),

Emporion (Ampurias)

Reino de Tartessos Estendíase pola desembocadura do Guadalquivir

Desapareceu contra o 500 a. C.

Os iberos, procedentes do norte de África entran polo sur.

Os celtas, de orixe indoeuropea, entran polo norte.

Os celtíberos, no val do Douro, entre celtas e iberos, erixiron cidades como Numancia (Soria).

MAPA (19 a.C. – 409 d.C.) 

Completo sometemento da península: 19 a. C.

Primeira división en dúas provincias: Hispania Citerior (leste) Hispania Ulterior (sur)

Emperador Augusto: dividiu logo a Hispania Ulterior en dúas provincias:

Bética (sur)Lusitania (oeste)

A Hispania Citerior seguiu co nome de Tarraconensis

Cidades de orixe romana: Barcelona (Barcino), Tarragona (Tarraco), Zaragoza (Caesaraugusta), Sevilla (Hispalis), Mérida (Emerita Augusta), León (Legio romana), Astorga (Asturica

Augusta), Braga (Brácara Augusta), Lugo (Lucus Augusta) 

A Península SUEVA e VISIGODA S. V - VIII

 

MAPA (409-711)  

Invasión dos pobos xermánicos no 409

Creación dunha unidade política:

Reino Visigodo, despois de os visigodos someter o Reino Suevo.

Durante gran parte do século VI, o Reino Visigodo só

dominou a Meseta e Levante, con capital en Barcelona e logo en Toledo.

No noroeste (Gallaecia) e no actual Portugal:

Reino Suevo con capital en Braga.

Os pobos do norte (Cantabria, País Vasco, Navarra) conseguieron a independencia.

Conquista árabe

MAPA da invasión árabe (Ano 711) 

Expansión árabe foi freada cara ao norte poa resistencia dos pobos cántabros e vascóns e pola

derrota en Poitiers (Francia).

Comenzo da Reconquista en Asturias (Bat. Covadonga: 722)

Emirato Omeya (758-912), capital Córdoba.

Califato de Córdoba (912-1031

Reinos de Taifas (1031-1090)

Imperio Almorábide (1086)

Imperio Almohade (1147)

Reino de Granada (1238-1492)

Califato de Córdoba

A PENÍNSULA IBÉRICA A COMEZOS DO S. XI

A PENÍNSULA NO SÉCULO XI

(Aprox. 1035)

A PENÍNSULA Á MORTE DE FERNANDO I (1065)

A formación dos reinos cristiáns segundo vai avanzando a reconquista (718-1492):

Reino de Asturias (737-910)Reino de Galicia (1065-1070) (1109-1135)Fundación do Condado de Castela (850)Reino de León (910-1230, unión con Castela)Reino de Castela (1037-1230)Reino de Castela e León (1230-1474)Reino de Navarra (1035-1512)Reino de Aragón (1035-1162)Condado de Barcelona (1018-1162)Coroa de Aragón (1162-1479)

Matrimonio de Isabel de Castela con Fernando de Aragón: Reunión de Castela e Aragón en 1474, baixo a fórmula: Tanto monta, monta tanto, Isabel como Fernando.

Conquista de Granada polos Reis Católicos (1492) e formación do estado moderno español.

Anexión de Navarra pola Coroa de Castela (1515)

EVOLUCIÓN POLÍTICA DA PENÍNSULA (REINOS ENTRE O S. VIII e o S. XV)

ESPAÑA S. XVI

EVOLUCIÓN DAS DENOMINACIÓNS TERRITORIAIS:

Durante toda a Idade Media, coa reconquista fóronse formando os reinos cristiáns, empezando polo norte.

Estes «reinos» foron substituidos en 1833 polas «provincias», seguindo o modelo francés de

Départements.

As Comunidades Autónomas que durante a II República (1931-1936) conseguiran un estatuto de autonomía (Cataluña, País Vasco, Galicia), foron denominadas

Comunidades Históricas.

E coa Constitución de 1978 pasaron a denominarse Comunidades Autónomas.

Os Fueros

• Conxuntos de leis e costumes locais, unidas a inmunidades económicas e políticas especiais apoiadas polas leis de Castela a cambio de lealdade política á monarquía.

• Acadaron o seu pulo entre os séculos XIII e XIX, século en que foron revocados polo goberno central.

• Os Fueros englobaban todos os aspectos da vida vasca, desde o matrimonio, a dote e a herencia, até a forma de participar na política colectiva, nos nomeamentos, nas exaccións fiscais.

• A meirande parte dos Fueros –en particular os de tipo económico– concedéronse nos séculos XIV e XV.

CAUSAS dos FUEROS

• Concédense Fueros sobre todo polos problemas defensivos existentes con Francia nas zonas pirenaicas

• A monarquía castelá adoptou unha solución hábil e barata: outorgar terras e privilexios fiscais a cambio de que os labregos defenderan coas armas o seu propio territorio.

• O País Vasco formaba a fronteira norte de España, unha fronteira dificilmente defendible fronte aos ataques franceses.

• Podería terse establecido alí un exército regular, composto por guarnicións ao longo da fronteira, pero isto resultaba moi caro e, ademais, existían complicacións múltiples para o abastecimiento desas guarnicións.

Dinastía dos BorbónsCentralización político-administrativaAbolición dos Fueros dalgúns reinos

 

“O S. XVIII é quizais o máis dramático da historia moderna de España. Hai outra guerra civil, a guerra de Sucesión. Ao morrer Carlos II, en 1700, sen deixar sucesión, as potencias europeas firmaron pactos para repartirse os reinos hispánicos. Finalmente foi nomeado herdeiro Felipe V de Anjou, neto de Luis XIV. Esta elección desencadeou unha guerra en Europa, a guerra de Sucesión (1700-1713). Alemaña, Inglaterra e Holanda firmaron a Grande Alianza da Haya (1701) contra Francia e España, para apoiar os dereitos de Archiduque Carlos de Austria, fillo do emperador de Alemaña. Portugal e Saboia uníronse tamén á alianza.En España, a guerra internacional foi tamén guerra civil: os reinos de Cataluña, Aragón, Valencia e Baleares apoiaban o Archiduque, mentres o resto de España , Castela e León, recoñecía a Felipe de Anjou. A paz de Utrecht (1713) puxo fin á guerra. Así instaurouse en España a nova dinastía dos Borbóns. Todas as posesións europeas de España perdéronse. Inglaterra foi a gran beneficiada. Felipe V introduciu cambios importantes na estrutura dos reinos de España. O triunfo militar de Almansa en 1707 supuxo a perda definitiva para os aliados europeos de Aragón e Valencia; Felipe V expide o decreto do 29 de xuño abolindo o ordeamiento xurídico de ambos os reinos «pola rebelión que cometeron». Esta medida supoñía a perda da condición formal de «reinos», a súa conversión en «provincias» e a desaparición das instituciones estamentais antigas propias destes reinos.O Decreto de Nova Planta acaba cos fueros de Cataluña, que non se restablecerán até o Estatuto de Autonomía de 1932. En 1715 o rey decidiu a «nova planta» de Mallorca, mantendo o dereito civil, penal e procesal. Algo semellante fixo para Cataluña en 1716. Os demais cambios eran os contemplados no decreto abolitorio de 1707, pero afirmábase a vixencia dos fueros e constitucións civís, procesais penais e mercantís. Só en Valencia, pois, ficaría derogado o conxunto do seu dereito tradicional. [...] O talante continuista de Felipe V manifestouse ao manter o réxime e as especificidades político-xurídicas do reino de Navarra e das provincias vascas. Non houbo alí rebelión e ruptura da fidelidade, e polo tanto tampouco se impoñen cambios. Pero a carencia de cambios significaba en realidade un retraso na modernización ao non desmontarse o tinglado estamental herdado de séculos anteriores. Son as que se coñecen na época como «Provincias Exentas». A excepcionalidade do seu réxime, máis notable agora polo contraste coa progresiva uniformidade no resto de España, veu a realimentar vellas visións mitificadoras sobre o pasado e sobre as razóns e o sentido da propia diferencia de réxime arcaico que siguiu vixente. Navarra continuou sendo un «reino separado» (non «independiente», como aínda escribe algún historiador) e mantivo o seu aparello institucional, malia que cada vez máis controlado pla Monarquía.“

[González Antón, Luis: España y las Españas. Madrid: Alianza Editorial, 1997, pp. 360 y 363]

Constitución de Cádiz (1812)División administrativa de 1822 e 1833

 “A Constitución de Cádiz, ao referirse ao territorio das Españas, mencionaba dezanove rexións históricas, aparte das americanas. Ten interese aquí mencionalas: Aragón, Asturias, Castela a Vella, Castela a Nova, Cataluña; Córdoba, Estremadura, Galicia, Granada, Xaén, León, Molina, Murcia, Navarra, Provincias Vascongadas, Sevilla, Valencia, Baleares e Canarias (repárese na

mención dos diversos «reinos» andaluces que nunca tiveran unha auténtica estrutura como tales reinos, ou incluso do antigu señorío de Molina. [...] Antes de que fora aprobado o proyecto,

Fernando VII xa declarara nula a Constitución. [...] As Cortes do Trienio Liberal (1820-23) retomaron de inmediato a tarefa e chegaron a aprobar en 1822 unha organización territorial moito máis respectuosa coa historiado país, ben distinta do modelo francés. Un total de quince rexións

históricas, que se citan como tales, son divididas en cincuenta e dúas provincias. En boa medida conseguíase combinar criterios de poboación, extensión e coherencia xeográfica, así como

características de lingua e costumes, pero prefírese o nome de cidade ao de territorio (provincia de Oviedo no canto de Asturias) e non se respectan de todo algúns límites antigos. [...] Segundo Aurelio Guaita, o decreto de 1822 era «conscientemente ahistórico», entre outros motivos por

soterrar denominacións territoriais antigas (Asturias, Vizcaya, Navarra) e alterar algunhas fronteiras (entre Navarra, Álava e A Rioxa, por exemplo), pero o reproche parece excesivo tendo en

conta que as «rexións» ou antigos reinos pasaban a un segundo plano e non había autoridades supraprovinciais. [...] A segunda experiencia liberal rematou tan bruscamente como a anterior;

pero, a volta á ordenación antiga, aparte de manter o caos administrativo, parecía cada vez máis absurda aos propios absolutistas. Apenas desaparecido Fernando VII en 1833, a Reina Rexente

encarga unha división definitiva. [...] En menos de vinte díasol plan estaba terminado, o que indica que se tomou como base o plan de 1822, modificándoo tan só ao suprimir as provincias de Calatayud, Játiva e O Bierzo e cambiando as capitais de Vigo a Pontevedra e de Chinchilla a

Albacete. Si houbo cambios nos límites tendentes, en xeral, a respectar mellor os dos antigos reinos e provincias.“

[o.c., pp. 436 ss.]

ESTADO

AUTONÓMICO

Constitución de 1978

• Asume a tradición autonómica dos pobos e das nacionalidades hispánicas.

• Recoñece a existencia de nacionalidades e rexións, e dedica un total de 16 artigos (do 143 ao 158) a definir a organización territorial do Estado. • Reconoce tamén, implicitamente, a existencia dunhas comunidades 'históricas' e concede un estatus especial ao País Vasco e Navarra ao amparar e respectar «os dereitos históricos dos territorios forais».

A Rioxa, Aragón, Cantabria, Asturias,

Castela-A Mancha, Castela-León,

Cataluña, Galicia, Euskadi, Andalucía,

Comunidade Balear, Comunidade Valenciana,

Estremadura, Comunidade de Madrid, Rexión de Murcia,

Comunidade Foral de Navarra, Comunidade Valenciana,

e as cidades autónomas de Ceuta e Melilla.

Na Constitución de 1978 o Estado Español queda organizado nestas Comunidades Autónomas:

AragónAndalucía Asturias

Canarias Cantabria

Ceuta

Castela-León Cataluña GaliciaEstremadura

Melilla

Euskadi

MadridNavarra

Murcia

ValenciaA Rioxa

Baleares Castela-A Mancha

Estatuto de Autonomía

• Norma (só inferior á constitución) que adopta unha comunidade autónoma para o seu funcionamento.

• Expresa os órganos de autogoberno, o seu funcionamiento e ámbito de competencias.

• Os primeiros estatutos de autonomía foron elaborados durante a II República española (1931-1936):

• Cataluña (1931), que instaura la Generalitat• Euskadi (1936) • Galicia: o Estatuto Galego foi refrendado polo pobo galego

o 28 de xuño de 1936 e aprobado polo no exilio.

• Ao estalar a Guerra Civil, os estatutos de Euskadi e Galicia non se puideron aplicar. Só en Cataluña foi posible até a fin da guerra.

• Estas 3 comunidades autónomas que durante a república fixeron un estatuto de autonomía denomínanse Comunidades Históricas.

* Tras a morte do ditador Francisco Franco en 1975, e coa instauración do réxime democrático, foron estas 3 rexións históricas (Cataluña, Euskadi e Galicia) as primeiras en reclamar un estatuto de autonomía.

* Coa Constitución de 1978 elaboráronse estatutos de autonomía para todas as nacionalidades e rexións:

1979: Cataluña e Euskadi 1980: Galicia 1981: Andalucía, Cantabria e Asturias 1982: Valencia, Murcia, La Rioja, Aragón,

Castela-A Mancha e Canarias e a “Lei deAmejoramiento del Fuero de Navarra”.

1983 Estremadura, Baleares, Madrid e Castela-León.

1995 Cidades autónomas de Ceuta y Melilla.

O Estado das Autonomías 

• Os plantexamentos da Constitución de 1978 buscaron o consenso entre dereita, centro e esquerda sobre a nova estrutura do Estado.

• Tras a definición do mapa autonómico, as tensións centráronse de inmediato na loita pola ampliación das competencias a asumir, porque xa se previra que, pasados cinco anos desde o acceso á autonomía, as Comunidades de «vía lenta» [as non históricas], mediante reformas dos Estatutos, poderían superar os teitos fixados en principio e asumir as competencias non reservadas ao Estado, acercándose ás «históricas».

• En 1982 aprobouse a LOAPA (Lei Orgánica de Armonización do Proceso Autonómico), onde se estipulaba que a transferencia de competencias faríase progresivamente segundo a capacidade de cada comunidade autónoma até chegar a equiparar a unhas (as do Art. 143) coas outras (as do Art. 151).

• A LOAPA foi recorrida por inconstitucional polos nacionalistas vascos e cataláns e o Tribunal Constitucional deulles a razón anulando quince dos seus 38 artígos.

• Tras este atranco, a Lei de Proceso Autonómico apróbase en 1983.

• A Lei do Fondo de Compensación Interterritorial sería aprobada en 1984 para corrixir os desequilibrios rexionais e facer efectivo así o principio de solidariedade antes aludido destinando finaciamento para gastos de inversión das Comunidades Autónoma beneficiarias (aquelas máis desfavorecidas).

Malia que os modos previstos na Constitución presentaban certas deficiencias, aínda que xa demostraron claramente

as súas moitas vantaxes.