a pagkosmios polemoswebdata.psichogios.gr/sample/9789604537006.pdf ·...

TIÔËÏÓ ÐÑÙÔÏÔÕÐÏÕ: WORLD WAR ONE – A SHORT HISTORY

Από τις Εκδόσεις Allen Lane, Λονδίνο 2007TÉÔËÏÓ ÂÉÂËÉÏÕ: Συνοπτική Ιστορία του Πρώτου Παγκόσµιου Πολέµου

ÓÕÃÃÑÁÖÅΑΣ: Norman StoneÌÅÔÁÖÑÁÓÇ ÊÅÉÌÅÍÏÕ: Βαγγέλης Κατσάνης

ÅÐÉÌÅËÅÉÁ – ÄÉÏÑÈÙÓÇ ÊÅÉÌÅÍÏÕ: Πέτρος ΓιαρµενίτηςÓÕÍÈÅÓÇ ÅÎÙÖÕËËÏÕ: Χρυσούλα ΜπουκουβάλαÇËÅÊÔÑÏÍÉÊÇ ÓÅËÉÄÏÐÏÉÇÓÇ: Ραλλού Ρουχωτά

EÊÔÕÐÙÓÇ: I. Πέππας Α.Β.Ε.Ε.

ÂÉÂËÉÏÄÅÓÉÁ: Κωνσταντίνα Παναγιώτου & ΣΙΑ Ο.Ε.

© Norman Stone, 2007© Εικόνα εξωφύλλου: APEIRON PHOTOS/CORBIS/John Springer Collection

© EÊÄÏÓÅÉÓ ØÕΧÏÃÉÏÓ Á.Å., ÁèÞíá 2010

Ðñþôç Ýêäïóç: Απρίλιος 2010

ISBN 978-960-453-700-6

Τυπώθηκε σε χαρτί ελεύθερο χηµικών ουσιών, προερχόµενο αποκλειστικάκαι µόνο από δάση που καλλιεργούνται για την παραγωγή χαρτιού.

To ðáñüí Ýñãï ðíåõìáôéêÞò éäéïêôçóßáò ðñïóôáôåýåôáé êáôÜ ôéò äéáôÜîåéò ôïõ Åëëçíéêïý Íüìïõ (Í. 2121/1993üðùò Ý÷åé ôñïðïðïéçèåß êáé éó÷ýåé óÞìåñá) êáé ôéò äéåèíåßò óõìâÜóåéò ðåñß ðíåõìáôéêÞò éäéïêôçóßáò. Áðáãïñåýå-ôáé áðïëýôùò ç Üíåõ ãñáðôÞò αäåίáò ôïõ åêäüôç êáôÜ ïðïéïνäÞðïôå ôñüðï Þ ìÝóï áíôéãñáöÞ, öùôïáíáôýðùóç êáéåí ãÝíåé áíáðáñáãùãÞ, åêìßóèùóç Þ äáíåéóìüò, ìåôÜöñáóç, äéáóêåõÞ, áíáìåôÜäïóç óôï êïéíü óå ïðïéáäÞðïôåìïñöÞ (çëåêôñïíéêÞ, ìç÷áíéêÞ Þ Üëëç) êáé ç åí ãÝíåé åêìåôÜëëåõóç ôïõ óõíüëïõ Þ ìÝñïõò ôïõ Ýñãïõ.

ÅÊÄÏÓÅÉÓ ØÕXÏÃÉÏÓ Á.Å. PSICHOGIOS PUBLICATIONS S.A.¸äñá: ÔáôïÀïõ 121 Head office: 121, Tatoiou Str.144 52 Ìåôáìüñöùóç 144 52 Metamorfossi, GreeceÂéâëéïðùëåßï: Ìáõñïìé÷Üëç 1 Bookstore: 1, Mavromichali Str.106 79 ÁèÞíá 106 79 Áthens, GreeceÔçë.: 2102804800 Tel.: 2102804800Telefax: 2102819550 Telefax: 2102819550www.psichogios.gr www.psichogios.gre-mail: [email protected] e-mail: [email protected]

Μετάφραση:Βαγγέλης Κατσάνης

© Norman Stone, 2007 / © EÊÄÏÓÅÉÓ ØÕΧÏÃÉÏÓ Á.Å., 2010

Πε ρ ι ε χ ο μ ε ν α

Εισαγωγή ............................................................................ 13

Ένα – Η έκρηξη του πολέµου ........................................... 19

∆ύο – 1914 .......................................................................... 51

Τρία – 1915 ......................................................................... 83

Τέσσερα – 1916 .................................................................. 113

Πέντε – 1917 ....................................................................... 137

Έξι – 1918 .......................................................................... 179

Επτά – Μεθεόρτια ............................................................. 209

Βιβλιογραφία ..................................................................... 231

Ευρετήριο ........................................................................... 241


Φω τ ο γ ρ α Φ ι ε σ

Οι σοροί του Αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου καιτης ∆ούκισσας Σοφίας εκτίθενται σε λαOκό προσκύνηµα 18-19

Επιστράτευση τουρκικών δυνάµεωνστην Κωνσταντινούπολη, Οκτώβριος του 1914 .............. 50-51

Γαλλικό πυροβολικό στο ∆υτικό Μέτωπο, 1915 ............ 82-83

Βρετανοί πολυβολιστές µε αντιασφυξιογόνες µάσκεςστον ποταµό Σοµ, 1916..................................................... 112-113

Ρώσοι στρατιώτες στην ανατολική Γαλικία,σε ώρα µάχης, 1917........................................................... 136-137

Βρετανικό µοντέλο τανκ .................................................. 178-179

Γερµανοί στρατιώτες που επιστρέφουν από το µέτωποπαρελαύνουν στο Βερολίνο, ∆εκέµβριος 1918 ............... 208-209


χα ρ τ ε σ

1. Η Ευρώπη το 1914 ............................................................ 218-2192. Το ∆υτικό Μέτωπο, 1914 ............................................. 220-2213. Το Ανατολικό Μέτωπο, 1914-1918 ............................. 2224. Τα Βαλκάνια και τα Στενά .......................................... 2235. Το ∆υτικό Μέτωπο, 1915-1917 ................................... 224-2256. Το Ιταλικό Μέτωπο, 1915-1918 ................................... 226-2277. Το ∆υτικό Μέτωπο, 1918 ............................................. 228-229


ει σ α γ ω γ η

ΤΟ 1900, Η ∆ΥΣΗ ή ακριβέστερα η βορειοδυτική Ευρώπη,έµοιαζε να διαθέτει όλα τα πλεονεκτήµατα, να έχει ανακαλύ-ψει κάποια συνταγή για το τέλος της ιστορίας. Παρήγε το έναµετά το άλλο τεχνολογικά θαύµατα και η γενιά του 1850 –απότην οποία προέρχονταν οι περισσότεροι στρατηγοί του Α΄ Πα-γκόσµιου Πολέµου– είχε γνωρίσει το µεγαλύτερο «ποσοτικό άλ-µα» στην ιστορία ξεκινώντας µε άλογα και άµαξες και καταλή-γοντας γύρω στο 1900 µε τηλέφωνα, αεροπλάνα και αυτοκίνητα.Άλλοι πολιτισµοί είχαν φτάσει σε αδιέξοδο, και µεγάλο µέροςτης υφηλίου είχε καταληφθεί από τις αυτοκρατορίες της ∆ύσης.Η Κίνα, ο πιο αρχαίος απ’ όλους τους πολιτισµούς, διαλυόταν,και στις βρετανικές Ινδίες ο Αντιβασιλιάς Λόρδος Κέρζον, έναςκαθόλα σώφρων άνθρωπος, διακήρυσσε το 1904 πως οι Βρετα-νοί έπρεπε να κυβερνούν τις Ινδίες σαν να επρόκειτο να παρα-µείνουν εκεί «για πάντα».

Ένα δηµοφιλές γερµανικό βιβλίο έχει τον τίτλο Ο πόλε-µος των αυταπατών, και η αυτοκρατορική αυταπάτη ήταν µίααπ’ αυτές. Μέσα σε δέκα χρόνια, µεγάλο µέρος της βρετανικήςαυτοκρατορίας είχε µετατραπεί σε εκατοµµύρια εκτάρια χρεω-


κοπηµένων ιδιοκτησιών, άλλα απ’ αυτά µη κυβερνήσιµα και άλ-λα που δεν άξιζε τον κόπο να κυβερνηθούν. Μετά από τριάνταχρόνια οι Βρετανοί εγκατέλειψαν τόσο την Ινδία όσο και τηνΠαλαιστίνη.

Οι κυβερνήσεις που έλαβαν µέρος στον πόλεµο δήλωνανπως ενεργούσαν για την εθνική άµυνα. Αλλά εκείνο που είχανστο µυαλό τους ήταν η αυτοκρατορία. Το 1914 διαλυόταν επί-σης η τελευταία από τις µεγάλες µη ευρωπα´κές αυτοκρατορίες, ηοθωµανική Τουρκία, η οποία (εντελώς θεωρητικά) εκτεινόταναπό το Μαρόκο ως την ατλαντική όχθη της Αφρικής και µέσωΑιγύπτου και Αραβίας ως τον Καύκασο. Ήδη από τότε το πε-τρέλαιο είχε αποκτήσει µεγάλη σηµασία. Το βρετανικό ναυτι-κό, το 1912, είχε ξεκινήσει ν’ αντικαθιστά µε αυτό τον άνθρακα.Τα Βαλκάνια είχαν σηµασία καθώς βρίσκονταν κυριολεκτικάστη µέση του δρόµου που οδηγούσε στην Κωνσταντινούπολη.(Την εποχή εκείνη ακόµη και οι Οθωµανοί την αποκαλούσανΚωνσταντίνιγιε.) Έτυχε κι έγραψα ένα µέρος του ανά χείραςβιβλίου σ’ ένα δωµάτιο που είχε θέα ολόκληρο το Βόσπορο απότον οποίο περνούν νύχτα και µέρα πετρελαιοφόρα και φορτη-γά. Ο Βόσπορος εξακολουθεί να είναι ο αναπνευστήρας τηςΕυρασίας, έτσι καθώς ήταν και το 1914.

Αποτελεί πικρή ειρωνεία πως το µόνο δηµιούργηµα των µετα-πολεµικών συνθηκών ειρήνης το οποίο διήρκεσε, µε εξαίρεσηίσως την Ιρλανδία, στάθηκε η σύγχρονη Τουρκία. Το 1919, οι ∆υ-νάµεις προσπάθησαν να τη διαµελίσουν χρησιµοποιώντας σε κά-ποιο βαθµό ντόπιους συµµάχους, όπως οι Έλληνες και οι Αρµέ-νιοι. Σε µια αξιοσηµείωτη επική προσπάθεια η οποία ξάφνιασεπολλούς, οι Τούρκοι αντεπιτέθηκαν και το 1923 επανέκτησαντην ανεξαρτησία τους. Η διαδικασία του εκσυγχρονισµού –«ο

14 NORMAN STONE


εκδυτικισµός» όπως επονοµάστηκε– δεν ήταν άµεση αλλά αξιο-σηµείωτη. Τυχαία –ένα συνέδριο για τα Βαλκάνια– βρέθηκα το1995 στην Τουρκία, όπου κι έµεινα. Θα ήθελα να ευχαριστήσωτον καθηγητή Αλί Ντογκραµασί, πρύτανη του ΠανεπιστηµίουΜπιλκέντ, για τη βοήθεια που µου πρόσφερε. Το Μπιλκέντ εί-ναι το πρώτο ιδιωτικό πανεπιστήµιο το οποίο µπορεί να ονοµα-στεί «ευρωπα´κό» και η επιτυχία του παραδείγµατός του φαίνε-ται από το πόσο πολλοί το µιµήθηκαν. Στην Τουρκία µού συ-µπεριφέρθηκαν µε µεγάλη ευγένεια και µπορώ να καταλάβωεύκολα τι εννοούσε παλιά ο φον Ντερ Γκολτζ Πασά, ο ανώτε-ρος Γερµανός αξιωµατικός που είχε αναµειχθεί στον Α΄ Πα-γκόσµιο Πόλεµο, όταν γράφοντας για τις εµπειρίες δέκα ετώνστην Τουρκία έλεγε πως «έχω ανακαλύψει έναν καινούργιοορίζοντα και κάθε µέρα µαθαίνω και κάτι καινούργιο». Μέσωτου καθηγητή Ντογκραµασί θέλω να εκφράσω την ευγνωµοσύ-νη µου σε όλους.

Εντούτοις, ειδική µνεία αξίζουν κάποιοι φίλοι και συνερ-γάτες. Οι καθηγητές Αλί Καραοσµανόγλου και Ντουγκού Σε-ζέρ µε βοήθησαν πάρα πολύ από την πρώτη κιόλας ηµέρα, ενώθέλω επίσης να ευχαριστήσω για τη βοήθειά τους την Α´σέ Αρ-τούν, τον Χασάν Αλί Καρασάρ, τον Σον ΜακΜίκιν και τον Σερ-γκέι Ποντµπολότοβ στα θέµατα των τουρκορωσικών σχέσεων,καθώς και τους Ευγενία και Χασάν Ουνάλ, οι οποίοι µε εισήγα-γαν στην ιστορία της Ανατολής. Ο διορθωτής µου ΡούπερτΣτόουν διάβασε το χειρόγραφο κι έκανε τα κατάλληλα σχόλια.Οι βοηθοί µου Κάγκρι Κάγια και Μπαράν Τουρκµέν ήταν επί-σης διορθωτές µου και ανέλαβαν το διοικητικό µέρος της υπό-θεσης, έµαθαν τα ρωσικά που χρειάζονταν και µε δίδαξαν πώςνα γράφω σε γραφοµηχανή.

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 15


μια σημειωση ωσ Προσ τα σωστα ονοματα

Το συγγραφέα και τον αναγνώστη ενδιαφέρουν άλλα πιο ση-µαντικά πράγµατα που συνέβησαν στον Α΄ Παγκόσµιο Πόλεµοπαρά τα ονόµατα των τοποθεσιών που έχουν συχνά αλλάξει.Προσπάθησα να διατηρήσω τα ιστορικά ονόµατα όταν δεν ήταναπολιθωµένα: το «Καπορέτο» έχει πιο πολύ νόηµα από το σύγ-χρονο (σλοβενικό) «Κοµπαρίντ», ενώ το όνοµα «Κωνσταντι-νούπολις» είναι πια απαρχαιωµένο. Έχω γενικά συντοµεύσειτο «Αυστροουγγαρία» σε «Αυστρία». Είναι αδύνατον να κάνεικανείς όλ’ αυτά τα πράγµατα σωστά. Μακάρι να επικρατήσει οκανόνας της ευκολίας.

16 NORMAN STONE


Πρωτοσ Παγκοσμιοσ Πολεμοσ


ΕΝΑ

•Η

ΕΚ

ΡΗ

ΞΗ

ΤΟ

ΥΠ

ΟΛ

ΕΜ

ΟΥ


Προηγούµενες σελίδες: Οι σοροί του Αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδουκαι της ∆ούκισσας Σοφίας εκτίθενται σε λαOκό προσκύνηµα.


Η ΠΡΩΤΗ ∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΣΥΝΘΗΚΗ που η διαδικασία υπο-γραφής της κινηµατογραφήθηκε, ήταν αυτή που υπογράφηκετις πρώτες πρωινές ώρες της 9ης Φεβρουαρίου του 1918, στοΜπρεστ-Λιτόβσκ της Λευκορωσίας. Οι διαπραγµατεύσεις πουπροηγήθηκαν, είχαν κάτι το εξωπραγµατικό. Στη µια άκρη τουµεγάλου σπιτιού που άλλοτε ήταν λέσχη Ρώσων αξιωµατικώνκάθονταν οι αντιπρόσωποι της Γερµανίας και των συµµάχωντης: ο Πρίγκιπας Λεοπόλδος της Βαυαρίας, γαµπρός του αυτο-κράτορα της Αυστρίας φορώντας στολή στρατάρχη, αριστο-κράτες της κεντρικής Ευρώπης ντυµένοι επίσηµα κι έχονταςπροστατευτικό ύφος, ένας Τούρκος πασάς κι ένας Βούλγαροςσυνταγµατάρχης. Απέναντί τους κάθονταν οι αντιπρόσωποιενός καινούργιου κράτους που έµελλε πολύ σύντοµα να λάβειτην ονοµασία Ρωσική Σοσιαλιστική Οµοσπονδία Σοβιετικών∆ηµοκρατιών: µερικοί Εβραίοι διανοούµενοι και διάφοροι άλ-λοι ανάµεσα στους οποίους ήταν και κάποια κυρία Μπιτσένκο,που είχε αποφυλακιστεί πρόσφατα από φυλακή της Σιβηρίαςόπου ήταν έγκλειστη για τη δολοφονία ενός γενικού διευθυντή,ένας «εκπρόσωπος των αγροτών», µεθυσµένος φυσικά, τονοποίο είχαν µαζέψει την τελευταία στιγµή, ως απαραίτητο συ-µπλήρωµα, από το δρόµο της ρωσικής πρωτεύουσας, καθώς καιµερικοί Ρώσοι του παλαιού καθεστώτος, ένας ναύαρχος και ορι-σµένοι αξιωµατικοί του επιτελείου, τους οποίους είχαν «κου-βαλήσει» επειδή γνώριζαν τις τεχνικές λεπτοµέρειες που απαι-


τούνταν για τον τερµατισµό ενός πολέµου και την αποµάκρυν-ση των στρατευµάτων από τη γραµµή του µετώπου. (Ένας απόαυτούς διακρινόταν για το µαύρο χιούµορ και κράτησε ηµερο-λόγιο.) Όλοι τους πήραν εντυπωσιακές πόζες εµπρός στις κά-µερες. Επιτέλους είχε επέλθει ειρήνη. Ο Α΄ Παγκόσµιος Πόλε-µος κρατούσε ήδη περίπου τέσσερα χρόνια, είχε προκαλέσειεκατοµµύρια θύµατα και είχε καταστρέψει έναν ευρωπα´κό πο-λιτισµό ο οποίος πριν από την έκρηξη του πολέµου, το 1914, ήταντο πιο περιφανές δηµιούργηµα της οικουµένης. Ο πόλεµος είχεκαταστρέψει επίσης την τσαρική Ρωσία. Οι µπολσεβίκοι, τονΝοέµβριο του 1917, είχαν οργανώσει την επαναστατική κατάλη-ψη της εξουσίας, είχαν υποσχεθεί ειρήνη και τώρα στο Μπρεστ-Λιτόβσκ την είχαν επιτύχει, αλλά σύµφωνα µε τους όρους τηςΓερµανίας.

Οι όροι της συνθήκης ήταν αρκετά έξυπνοι. Οι Γερµανοίδεν αποκτούσαν µεγάλα εδαφικά κέρδη. Είχαν περιλάβει όµωςσ’ αυτήν δήλωση που ανέφερε πως οι λαοί της δυτικής Ρωσίαςκαι του Καυκάσου ήταν πια ελεύθεροι να κηρύξουν την ανε-ξαρτησία τους. Το αποτέλεσµα ήταν να δηµιουργηθούν σύνοραπου έµοιαζαν εκπληκτικά µε τα σηµερινά. Οι Βαλτικές χώρες(συµπεριλαµβανοµένης της Φινλανδίας) απέκτησαν κάποιασκιώδη υπόσταση και το ίδιο έγινε και µε τις χώρες του Καυκά-σου. Το µεγαλύτερο από τα κράτη αυτά, το οποίο άρχιζε απότην κεντρική Ευρώπη κι έφτανε σχεδόν ως τον Βόλγα, ήταν ηΟυκρανία µε πληθυσµό 40 εκατοµµυρίων και τα τρία τέταρτατων αποθεµάτων σε άνθρακα και σίδηρο της ρωσικής αυτοκρα-τορίας. Με τους αντιπροσώπους τους (κάποιους τελειόφοιτουςσπουδαστές µε τσαλακωµένα κοστούµια, καθώς κι έναν ή δύοκαιροσκόπους τραπεζίτες που δεν µιλούσαν καν ουκρανικά καιπου ο Φλοµπέρ θα τους είχε χαρακτηρίσει ως έτοιµους να πλη-ρώσουν για να εξαγοραστούν) οι Γερµανοί υπέγραψαν στις 9

22 NORMAN STONE


Φεβρουαρίου τη συνθήκη που κινηµατογραφήθηκε, ενώ η συν-θήκη µε τους µπολσεβίκους υπεγράφη στις 3 Μαρτίου. Όταν ηΡωσία περιλαµβάνει στα όριά της την Ουκρανία είναι οι Ηνω-µένες Πολιτείες. Χωρίς αυτήν είναι ο Καναδάς – µια χώρα πουτο µεγαλύτερο µέρος της είναι σκεπασµένο µε χιόνια. Τα διά-φορα κράτη που δηµιούργησε η συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόβσκέµελλε να επανεµφανισθούν µετά την κατάρρευση της Σοβιετι-κής Ένωσης. Όµως το 1918 αποτελούσαν δορυφόρους της Γερ-µανίας – κάποιος δούκας του Ούραχ έγινε ο «Μεγάλος Πρίγκι-πας Μιντάουγκας Β΄» της Λιθουανίας, κάποιος πρίγκιπας τηςΈσσης προοριζόταν για βασιλιάς της Φινλανδίας. Σήµερα ηΓερµανία παίζει τον κύριο ρόλο σε όλα αυτά τα κράτη, αλλάυπάρχει µια µεγάλη διαφορά: τότε στόχευε στην παγκόσµια αυ-τοκρατορία, ενώ σήµερα, σε συµµαχία µε τη ∆ύση, δεν έχει τέ-τοιες επιδιώξεις. Το αντίθετο µάλιστα. Το πρόβληµα είναι πώςνα την κάνει κανείς να παίξει στις παγκόσµιες υποθέσεις το ρό-λο που της αναλογεί. Σήµερα η γλώσσα που χρησιµοποιείταιπαντού είναι τα αγγλικά και όχι τα γερµανικά, τα οποία το 1918ήταν αναγκασµένοι εκ των πραγµάτων να µιλούν όλοι. Η σύγ-χρονη Ευρώπη είναι η Ευρώπη του Μπρεστ-Λιτόβσκ, αλλά µεανθρώπινο πρόσωπο, µ’ όλο που για να φτάσει στο σηµείο αυτόχρειάστηκε ένας ∆εύτερος Παγκόσµιος Πόλεµος και η κατοχήτης Γερµανίας από τους Αγγλο-Αµερικανούς.

Για τη γερµανική Ευρώπη µπορεί να ειπωθούν πάρα πολ-λά. Το 1871, όταν µε ηγέτη τον Καγκελάριο Μπίσµαρκ είχε νι-κήσει τη Γαλλία, είχε αναδυθεί ως ισχυρότερη δύναµη στην ευ-ρωπα´κή ήπειρο και έκτοτε είχε προχωρήσει πάρα πολύ. Το1914, το Βερολίνο ήταν η Αθήνα του κόσµου, ένα µέρος όπουπήγαινε κανείς για να διδαχθεί όλα όσα είχαν σηµασία: φυσι-κή, φιλοσοφία, µουσική και τεχνολογία (οι όροι «hertz», «roent-gen», «mach», «diesel» εκπηγάζουν από εκείνη την περίοδο και



τιµούν τις ανακαλύψεις πάνω στις οποίες έχει οικοδοµηθεί οσύγχρονος κόσµος). Τρία από τα µέλη της βρετανικής κυβέρνη-σης, η οποία κήρυξε τον πόλεµο το 1914, είχαν σπουδάσει σεγερµανικά πανεπιστήµια –ο υπουργός Άµυνας είχε µεταφρά-σει Σοπενάουερ– και το ίδιο συνέβαινε και µε πολλούς Ρωσο-Εβραίους µπολσεβίκους, τους οποίους οι Γερµανοί συνάντησανστο Μπρεστ-Λιτόβσκ, αλλά και µετά απ’ αυτό. Η εφευρετικότη-τα των Γερµανών χηµικών και µηχανικών δεν γνώριζε όρια και οιΚεντρικές ∆υνάµεις έφτασαν πολύ κοντά στη νίκη στους ορει-νούς δρόµους του ιταλικού µετώπου επειδή είχαν στη διάθεσήτους τα οχήµατα µε κίνηση και στους τέσσερις τροχούς τα οποίαείχε εφεύρει ο Φερδινάνδος Πόρσε (εφεύρεση η οποία χρησι-µοποιήθηκε µετέπειτα από την Φοξβάγκεν και πολλές άλλεςαυτοκινητοβιοµηχανίες)1. Το 1914, οι µεγάλες καπνοδόχοι τωνεργοστασίων δέσποζαν στο Ρουρ και στη βιοµηχανική Σαξο-νία, όπως δέσποζαν κάποτε στη Βρετανία και στο Μάντσεστερ.Η Γερµανία, πράγµα που αναγνώρισε και ο Τσόρτσιλ, είχε απο-δυθεί σε µια θεαµατική πολεµική προσπάθεια µε νίκες, όπωςστο Καπορέτο κατά των Ιταλών το 1917 ή στην επίθεση του Μαρ-τίου του 1918 κατά των Βρετανών, επιδεικνύοντας αυτοπεποί-θηση που παρόµοιά της δεν ήταν σε θέση να επιδείξουν οι µα-χόµενοι µε την πλευρά των συµµάχων.

Η ιδέα για µια γερµανική Ευρώπη έµοιαζε επίσης πολύ λο-γική και είχε µια αµυδρή συγγένεια µε τη σηµερινή κατάσταση.Ένας ευρωπα´κός οικονοµικός χώρος ο οποίος θα ήταν προ-στατευµένος από τον βρετανικό ή αµερικανικό ανταγωνισµόκαι ο οποίος θα περιλάµβανε τα µεταλλεύµατα της Σουηδίαςκαι της Γαλλίας, τις βιοµηχανίες άνθρακα και χάλυβα της Γερ-µανίας και θα επεκτεινόταν στη Βόρειο Αφρική ή ακόµα καιστη Βαγδάτη, µια και το πετρέλαιο είχε ήδη αρχίσει να παίζεισηµαντικό ρόλο. Γιατί όχι; Το 1915, ένας από τους πιο φωτισµέ-

24 NORMAN STONE


νους Γερµανούς, ο Φρίντριχ Νάουµαν, έγραψε ένα µπεστ σέ-λερ µε τον τίτλο Μitteleuropa στο οποίο δεν υποστήριζε τόσο τηδηµιουργία µια γερµανικής αυτοκρατορίας, όσο ένα είδος γερ-µανικής κοινοπολιτείας όπου το Βερολίνο θα έδειχνε το δρόµοστους διάφορους µικρότερους λαούς της νοτιοανατολικής Ευ-ρώπης οι οποίοι ήταν πάρα πολλοί. Τους λαούς αυτούς –οι Πο-λωνοί ήταν ο πλέον πολυάριθµος– τους είχαν καταβροχθίσει οιιστορικές αυτοκρατορίες της Αυστρίας, της Ρωσίας και της Τουρ-κίας. Στη Γερµανία υπήρχαν εκατοµµύρια Πολωνοί. Στους λαούςαυτούς είχαν αναπτυχθεί ισχυρά εθνικιστικά κινήµατα τα οποίααπειλούσαν την ίδια την υπόσταση της Αυστρίας και της Τουρ-κίας. Συνολικά, κατά την άποψη του Βερολίνου, όλοι αυτοί οιµη γερµανικοί λαοί κόστιζαν πάρα πολύ. Οι Αυστριακοί µάλι-στα ξόδευαν τόσο πολλά κεφάλαια σε µια µάταιη προσπάθειανα εξαγοράσουν τους εθνικιστές, ώστε δεν τους έµεναν πια αρ-κετά για να συντηρήσουν τις δοµές της εξουσίας – ιδίως το στρα-τό, ο προµπολογισµός του οποίου ήταν µικρότερος από τονπροµπολογισµό του βρετανικού στρατού που ήταν τουλάχιστονδέκα φορές µικρότερός του αριθµητικά. Αν λοιπόν στην Αυστρίαυπήρχε σωστή διακυβέρνηση µε µια δόση πρωσικής αποτελε-σµατικότητας, τέτοια προβλήµατα θα έπαυαν να υπάρχουν. Σύµ-φωνα µε τον Νάουµαν, αυτοί οι ελάσσονες λαοί που έτσι κι αλ-λιώς η κουλτούρα τους χρεωστούσε πολλά στη Γερµανία, θα ακο-λουθούσαν. Ήδη από το 1879 υπήρχε µια αυστρογερµανικήσυµµαχία. Ο Νάουµαν απέβλεπε να της δώσει και οικονοµικήισχύ. Άλλοι όµως Γερµανοί είχαν στο νου τους µια πιο σθεναρήπροσέγγιση.

Η αυτοπεποίθηση αυτών των Γερµανών ενισχυόταν καθώςάνθιζε η βιοµηχανία στη χώρα τους και η επιτυχία τούς πήρε ταµυαλά. Ο Μπίσµαρκ είχε σταθεί πολύ προσεκτικός: είχε διαι-σθανθεί πως µια ισχυρή Γερµανία στο κέντρο θα µπορούσε να



συνασπίσει εναντίον της τους γείτονές της. Όµως υπήρχε µιακαινούργια γενιά η οποία ήταν απόλυτα βέβαιη για τον εαυτότης. Η συµβολική µορφή που βρισκόταν επικεφαλής της ήταν ονεαρός Αυτοκράτορας (Κάιζερ) Γουλιέλµος Β΄, ο οποίος είχεανεβεί στο θρόνο το 1889. Ο Κάιζερ είχε ως πρότυπό του την Αγ-γλία, η οποία ήταν φοβερά πλούσια και διέθετε µια τεράστιαυπερπόντια αυτοκρατορία. Η Αγγλία, ως προς τους θεσµούςτης οι οποίοι είχαν µακροχρόνιες ιστορικές ρίζες, ήταν συντη-ρητική αλλά ταυτόχρονα και προοδευτική, και οι βιοµηχανίεςτης τροφοδοτούσαν ένα µεγάλο µέρος του παγκόσµιου εµπορίου.Τη θέση της συνολικά την εξασφάλιζε ένα τεράστιο ναυτικό.∆εν θα µπορούσε λοιπόν και η Γερµανία ν’ αποκτήσει µια πα-ρόµοια υπερπόντια αυτοκρατορία; Υπό τον Γουλιέλµο Β΄ η γερ-µανική δύναµη και η αδέξια έκφρασή της κατέληξαν να γί-νουν όχι απλώς ένα από τα προβλήµατα της Ευρώπης, αλλά τοκατ’ εξοχήν πρόβληµά της.

Ήδη στην ευρωπα´κή ήπειρο υφίστατο σφοδρός ανταγωνι-σµός ανάµεσα στη Γαλλία και τη Γερµανία, ο οποίος οφειλόταντόσο στη µεγάλη νίκη του Μπίσµαρκ το 1871 και στην κατάλη-ψη των ανατολικών επαρχιών Αλσατίας και Λωρραίνης όσο καισε ιστορικούς λόγους που ξεκινούσαν από τον 17ο αιώνα, ότανστην Ευρώπη κυριαρχούσε η Γαλλία και έκανε ό,τι µπορούσε γιανα διαιωνίζεται η διαίρεση της Γερµανίας σε αλληλοµαχόµεναµεταξύ τους κράτη και κρατίδια. Στον γαλλογερµανικό αντα-γωνισµό είχε προστεθεί µία ακόµη εστία έντασης. Ο Μπίσµαρκείχε φροντίσει να µην αποξενώσει τη Ρωσία, και µεταξύ Βερο-λίνου και Αγίας Πετρούπολης υπήρχε πλήρης αλληλοκατανόη-ση και για λόγους µοναρχικής γενικώς αλληλεγγύης, αλλά καιγιατί οι δύο χώρες είχαν συµµετάσχει στο διαµελισµό της Πολω-νίας, η οποία δεν ήταν εύκολα αφοµοιώσιµη. Όµως, στα τέλη του19ου αιώνα, καθώς εξασθενούσε η τουρκική αυτοκρατορία στην

26 NORMAN STONE


Ευρώπη, προέκυψε ένας καινούργιος παράγοντας. Η Αυστρία,σύµµαχος της Γερµανίας, είχε ισχυρά συµφέροντα στα Βαλκά-νια. Το ίδιο όµως και η Ρωσία: σηµειώθηκαν αυστρορωσικέςσυγκρούσεις και η ισορροπιστική πολιτική του Μπίσµαρκ βρι-σκόταν υπό πίεση. Οι Ρώσοι, απογοητευµένοι από την έλλειψηυποστήριξης από τη Γερµανία, στράφηκαν προς τη Γαλλία, ηοποία έτσι κι αλλιώς διέθετε χρήµατα για να επενδύσει στο εξω-τερικό, ενώ τα γερµανικά κεφάλαια παρέµεναν στη Γερµα-νία2. Το 1894, η Γαλλία και η Ρωσία συνήψαν επίσηµη συµµα-χία. Τα πράγµατα έγιναν ακόµη πιο περίπλοκα όταν η Γερµα-νία επιζήτησε την παγκόσµια δύναµη και ναυπήγησε ένα ισχυ-ρό ναυτικό.

Το 1900, ο µη ευρωπα´κός κόσµος έµοιαζε να βρίσκεταιυπό διάλυση. Η Ινδία και η Αφρική είχαν περάσει στον έλεγχοτων Ευρωπαίων, ενώ η Κίνα και η Τουρκία φαίνονταν έτοιµεςνα καταρρεύσουν και οι Γερµανοί επιθυµούσαν το µερίδιό τους.Προχώρησαν λοιπόν σε λάθος δρόµο, και η γενιά που ωρίµασεγύρω στα 1890 ήταν σε µεγάλο βαθµό υπεύθυνη γι’ αυτό. Το µόνοπου δεν χρειαζόταν η Γερµανία, ήταν να έχει προβλήµατα µε τηΜεγάλη Βρετανία. Και το µεγαλύτερο λάθος στον 20ό αιώναέγινε όταν η Γερµανία δηµιούργησε ένα ναυτικό προορισµένο ναχτυπήσει τη Μεγάλη Βρετανία. Όµως κατά κάποιο τρόπο ο σκο-πός αυτός συνένωσε ό,τι πιο εκλεκτό διέθετε η Γερµανία. ΟΜαξ Βέµπερ ήταν ένας από τους πιο αξιοσέβαστους κοινωνιολό-γους και διέθετε πολύ µεγάλα προσόντα: γνώριζε γλώσσες, νο-µικά, ιστορία, φιλοσοφία, ακόµα και το πόσοι Πολωνοί χωρι-κοί αγόραζαν γη στην Πρωσία. Το 1995 διορίστηκε καθηγητήςστο Πανεπιστήµιο του Φράιµπουργκ, όπου κι έδωσε µια εναρ-κτήρια διάλεξη. Ήταν φοβερά νέος για µια τέτοια θέση (µόλιςείχε συµπληρώσει τα τριάντα του) και η διάλεξή του πήρε µεγά-λη δηµοσιότητα. Τα όσα είπε τότε ο καθηγητής (ο οποίος είχε



παραιτηθεί από την Παγγερµανική Ένωση επειδή δεν ήταν αρ-κετά εθνικιστική) φαίνονται σήµερα ως ασυναρτησίες χειρότε-ρες κι από του Χίτλερ: υποστήριξε πως η Αγγλία δεν είχε κοι-νωνικά προβλήµατα επειδή ήταν πλούσια, πως ήταν πλούσιαεπειδή ήταν αυτοκρατορία, πως µπορούσε κι έστελνε πέρα απότα σύνορά της όλους τους ανεπιθύµητους –Ιρλανδούς, προλε-τάριους, κ.λπ.– έχοντας πετύχει συµφωνία µε την Αυστραλίαώστε να τους στέλνει εκεί, και πως µ’ αυτό τον τρόπο είχε εξα-σφαλίσει ταυτόχρονα φτηνές πρώτες ύλες και µια δεδοµένη αγο-ρά. Κατά συνέπεια είχε φτηνά τρόφιµα και δεν υπέφερε απόανεργία. Η Αγγλία είχε την αυτοκρατορία της επειδή διέθετεισχυρό ναυτικό. Η Γερµανία είχε κι αυτή τους ανεπιθύµητούςτης –Πολωνούς, προλετάριους, κ.λπ.– οπότε έπρεπε να τους στέλ-νει κι αυτή σε αποικίες. Συνεπώς η δηµιουργία ενός ισχυρού ναυ-τικού ήταν µια πρώτης τάξεως ιδέα. Η Αγγλία θα δεχόταν τηΓερµανία σε αυτοκρατορικό ρόλο, αν σε µια σύγκρουση το γερ-µανικό ναυτικό θα µπορούσε, προτού βυθιστεί το ίδιο, να επι-φέρει σοβαρές ζηµιές στο βρετανικό ναυτικό. Αυτό σήµαινεπως στον επόµενο ναυτικό πόλεµο που θα εµπλεκόταν η Βρετα-νία, οι Βρετανοί δεν θα διέθεταν αρκετά πλοία, οπότε και θατους κατανικούσαν είτε οι Γάλλοι είτε οι Ρώσοι. Οι σκέψεις αυ-τές έγιναν δεκτές µε ενθουσιασµό από το ακροατήριο. Πρόκει-ται για ένα από τα πιο ηλίθια κείµενα τα οποία έγραψε ποτέένας έξυπνος άνθρωπος, και δεν αξίζει καν τον κόπο να το κο-ρο´δέψει κανείς. Κάθε του επιχείρηµα ήταν λάθος, µε πρώτο τηνυπόθεση πως οι Βρετανοί είχαν ελάχιστα κοινωνικά προβλή-µατα, τα οποία θα ήταν ακόµη µικρότερα αν δεν υπήρχε το κό-στος για τη διατήρηση της αυτοκρατορίας. Με το τέλος του ευ-ρωπα´κού ιµπεριαλισµού το 1970, η πιο φτωχή χώρα στην ευρω-πα´κή ήπειρο ήταν η Πορτογαλία, η οποία διατηρούσε µια µεγά-λη αφρικανική αυτοκρατορία, και οι πλουσιότερες ήταν η Σου-

28 NORMAN STONE


ηδία, η οποία είχε εγκαταλείψει εδώ και καιρό τη µόνη αποικίατης –στην Καρα´βική–, και η Ελβετία η οποία δεν είχε ποτέ αυ-τοκρατορία.

Ο Βέµπερ ήταν ένα ηθικό άτοµο3, κι όταν είδε το 1914 τουςνεαρούς σπουδαστές του να σκοτώνονται, αρνήθηκε να συµµε-τάσχει στο σώµα των καθηγητών που πανηγύριζαν για την εθνι-κή υπόθεση. Όµως αυτός και όσοι είχαν τις ίδιες αντιλήψειςµ’ αυτόν είχαν ωθήσει τη νεώτερη γενιά σ’ ένα θανατηφόρο µο-νοπάτι. Η Γερµανία δηµιούργησε ναυτικό το οποίο όµως απορ-ρόφησε το 1/3 του αµυντικού προµπολογισµού της. Ο στρατός απότον οποίο και αφαιρέθηκαν πιστώσεις δεν ήταν πια σε θέσην’ αναλάβει τον διµέτωπο αγώνα τον οποίο προοιώνιζε η γαλ-λο-ρωσική Συµµαχία. ∆εν υπήρχαν αρκετά κεφάλαια για να εκ-παιδεύσουν περισσότερους από τους µισούς νεαρούς άντρεςπου θα µπορούσαν να εκπαιδευτούν, ούτε υπήρχαν τα απαιτού-µενα για τη διατροφή και την ένδυσή τους. Έτσι αναγκάστηκαννα τους εξαιρέσουν από τη στράτευση, και ο γερµανικός στρα-τός ξηράς το 1914 ήταν ελάχιστα µεγαλύτερος από τον γαλλικό,µολονότι το 1914 ο γαλλικός πληθυσµός δεν ήταν καν σαράνταεκατοµµύρια, ενώ ο πληθυσµός της Γερµανίας έφτανε τα εξή-ντα πέντε εκατοµµύρια. Τα γερµανικά θωρηκτά ήταν πολύ κα-λά ναυπηγηµένα αλλά ήταν πολύ λίγα και φοβερά εύτρωτα. Πέ-ρασαν σχεδόν ολόκληρο τον Α΄ Παγκόσµιο Πόλεµο αγκυροβο-ληµένα στα λιµάνια τους µέχρι που στο τέλος τα πληρώµατα, κα-θώς βρέθηκαν αντιµέτωπα µε άσκοπες θυσίες, στασίασαν καιανέτρεψαν την ίδια τη γερµανική αυτοκρατορία. Όµως το γερ-µανικό ναυτικό, σχεδιασµένο για να δρα µόνο στη Βόρεια Θά-λασσα, δεν χρειαζόταν να κουβαλά το βάρος σε άνθρακα πουχρειάζονταν τα βρετανικά πολεµικά πλοία τα σχεδιασµένα γιαπαγκόσµια δράση. Έτσι τα γερµανικά πλοία µπορούσαν να φέ-ρουν αυξηµένη θωράκιση. Αυτό ανάγκασε τους Βρετανούς να



αποδυθούν σε µια σηµαντική προσπάθεια. Ναυπήγησαν λοι-πόν πλοία διπλάσια απ’ αυτά που ναυπήγησαν οι Γερµανοί, αλ-λά προχώρησαν και σε ορισµένες αµυντικές συµφωνίες µε τηΓαλλία και τη Ρωσία. Αυτό συµπεριλάµβανε αποικιακές ανταλ-λαγές – στα πλαίσια της «Εγκάρδιας Συνεννόησης», οι Βρετα-νοί το 1904 άφησαν ελευθερία κινήσεων στους Γάλλους στοΜαρόκο παίρνοντας ως αντάλλαγµα την Αίγυπτο, και το 1907έκαναν το ίδιο µε τους Ρώσους ως προς την Περσία. Υπήρχεεπιπλέον ανεπίσηµη συµφωνία για ναυτική συνεργασία εάνπροέκυπτε τέτοιο θέµα. Σε καθένα από τα µέτρα αυτά η γερµα-νική αντίδραση ήταν αδέξια και θορυβώδης – το 1905, οι Γερ-µανοί ζήτησαν µερίδιο από το εγκαταλειµµένο Μαρόκο και εν-θάρρυναν την επιπόλαιη επιθετικότητα της Αυστρίας στα Βαλ-κάνια, ενώ το 1911 έστειλαν µια κανονιοφόρο στο Μαρόκο.Αυτό το «κροτάλισµα του ξίφους» ικανοποίησε µεγάλο µέροςτης κοινής γνώµης στο εσωτερικό αλλά δηµιούργησε µια αίσθη-ση διεθνούς κρίσης, και το 1914 ένας απεσταλµένος του Αµερι-κανού Προέδρου είπε πως οι µιλιταριστές είχαν τρελλαθεί.

Την ίδια περίπου εποχή ανέκυψε ένα θέµα µε το οποίο οκόσµος βρέθηκε υποχρεωµένος να συµβιώσει έκτοτε. Το 1960,ο Πρόεδρος Α´ζενχάουερ βρήκε την κατάλληλη φράση για νατο περιγράψει, µιλώντας για το στρατιωτικο-βιοµηχανικό συ-γκρότηµα. Η πολεµική βιοµηχανία κατέληξε να γίνει το ισχυ-ρότερο στοιχείο της οικονοµίας καθώς έδινε δουλειά σε χιλιά-δες αν όχι σε εκατοµµύρια εργαζόµενους, αποσπούσε ένα µε-γάλο µέρος από τους κρατικούς προµπολογισµούς και παράλ-ληλα τόνωνε τις παράπλευρες οικονοµικές δραστηριότητες κά-θε είδους, ανάµεσα στις οποίες ήταν και η δηµοσίευση άρθρωνστον Τύπο. Εκτός απ’ αυτό, η πολεµική βιοµηχανία είχε υπο-στεί φοβερή αλλαγή. Κάτι που στην αρχή φαινόταν ως παράλο-γη σπατάλη χρηµάτων είχε µεταβληθεί σε κάτι ουσιώδες (προ-

30 NORMAN STONE


φανές παράδειγµα η αεροπορία), ενώ κάτι άλλο που φαινότανως τότε λογικό αποδείχθηκε µάταιο (παράδειγµα τα οχυρά). Ητεχνολογία γινόταν όλο και πιο δαπανηρή και απρόβλεπτη, καιτο 1911 υπήρχε ανταγωνισµός στους εξοπλισµούς. Ο εξοπλι-σµός µιας χώρας έδινε τη δικαιολογία να αυξήσει τους εξοπλι-σµούς της κάποια άλλη, και οι κρίσεις στη Μεσόγειο και στα Βαλ-κάνια έκαναν όλες τις χώρες να αισθανθούν ευπρόσβλητες.Όταν το καλοκαίρι του 1911 η Γερµανία έστειλε µια κανονιο-φόρο στο Μαρόκο, απασφάλισε ένα όπλο. Αλλά το δάχτυλο πουπάτησε τη σκανδάλη ήταν κατά περίεργο τρόπο ιταλικό.

Αν το τουρκικό έδαφος έµελλε να τεµαχιστεί, δεν θα έπρε-πε να πάρει και η Ιταλία το µερίδιό της; Οι Βρετανοί είχαν πά-ρει την Αίγυπτο και οι Γάλλοι τη βόρειο Αφρική. Οι δηµιουργοίτης ιταλικής αυτοκρατορίας, αποβλέποντας σε ό,τι είχε αποµεί-νει, κήρυξαν τον πόλεµο. Το ότι η Ιταλία, η πιο αδύναµη απ’ όλεςτις Μεγάλες ∆υνάµεις, οδήγησε τα προβλήµατα στα άκρα, απο-τελεί µια από τις παραδοξότητες της σύγχρονης ευρωπα´κής ιστο-ρίας: ούτε ο Καβούρ, ούτε ο Μπίσµαρκ, ούτε ο Μουσολίνι, ούτεο Χίτλερ4. Η Ιταλία προκάλεσε τη σειρά των γεγονότων πουοδήγησαν στον πόλεµο το 1914. Γνωρίζοντας πως λόγω της µα-ροκινής κρίσης οι Βρετανοί, οι Γάλλοι και οι Γερµανοί δεν θαέκαναν το παραµικρό για να τη σταµατήσουν, επιτέθηκε στηνοθωµανική Τουρκία και προσπάθησε να καταλάβει τη Λιβύη.Οι Τούρκοι ήταν πάρα πολύ αδύναµοι και δεν είχαν καν τααπαιτούµενα πλοία για να προστατέψουν τα νησιά κατά µήκοςτης ακτής της Ανατολίας, τα οποία οι Ιταλοί κατέλαβαν. Στηναρχή η προοπτική µιας οθωµανικής κατάρρευσης κέντρισε τοενδιαφέρον των διαφόρων βαλκανικών κρατών, που το 1912συµµάχησαν, επιτέθηκαν κατά των Τούρκων και µέσα σε µερικέςεβδοµάδες νίκησαν κι έδιωξαν τον οθωµανικό στρατό από ταΒαλκάνια. Στη συνέχεια, σ’ έναν δεύτερο βαλκανικό πόλεµο, το



1913, διαιρέθηκαν και πολέµησαν µεταξύ τους. Οι Τούρκοι προ-σπάθησαν να επανακτήσουν το χαµένο έδαφος, αλλά νικητέςαναδείχθηκαν η Σερβία, η οποία συνεργάστηκε στενά µε τηΡωσία, και η Ελλάδα, η οποία συνεργάστηκε στενά µε τη Με-γάλη Βρετανία.

Όταν –πριν από µια δεκαετία– είχε αρχίσει να διαλύεται ηΚίνα, είχε προκληθεί και πάλι ανταγωνισµός µεταξύ των µεγά-λων δυνάµεων αλλά ο ανταγωνισµός εκείνος ήταν ναυτικός. Ανόµως διαλυόταν η Οθωµανική Αυτοκρατορία –και την εποχήεκείνη σχεδόν κανείς δεν πίστευε πως ήταν δυνατόν να διατη-ρηθεί–, τότε ο ανταγωνισµός θα ήταν πλησιέστερα στα εδάφη των∆υνάµεων και θα περιλάµβανε χερσαίες συµµαχίες και στρα-τιές. Για τη Ρωσία τα Στενά ανάµεσα στη Μαύρη Θάλασσα καιτη Θάλασσα του Μαρµαρά, ή τα ∆αρδανέλια µεταξύ της Θά-λασσας του Μαρµαρά και του Αιγαίου, ήταν ζωτικής σηµα-σίας. Αποτελούσαν τον αναπνευστήρα της ρωσικής οικονοµίας.Απ’ αυτά περνούσε το 90% των ρωσικών εξαγωγών σε δηµη-τριακά, καθώς και πολλές άλλες πρώτες ύλες που τροφοδοτού-σαν τις βιοµηχανίες στη νότια Ρωσία. Κατά τη διάρκεια του ιτα-λικού πολέµου το 1911-12, οι Τούρκοι είχαν κλείσει τα ∆αρδα-νέλια µε αποτέλεσµα να µειωθεί αµέσως η οικονοµική κίνησηστη νότια Ρωσία. Για τη Ρωσία η ασφάλεια των Στενών ήταν θέ-µα ζωτικής σηµασίας, και στις αρχές του 1914 οι ∆υνάµεις της«Εγκάρδιας Συνεννόησης» ανάγκασαν τους Τούρκους να πα-ραχωρήσουν σχεδόν αυτονοµία στις εν µέρει αρµενικές επαρ-χίες της ανατολικής Ανατολίας. Αυτό (και το παράλληλο αγγλο-γαλλικό ενδιαφέρον για τις αραβικές επαρχίες) θα µπορούσεεύκολα να σηµάνει το τέλος της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας,αφού οι χριστιανοί Αρµένιοι θα ήταν εύκολο να γίνουν όργανατων Ρώσων. Προτού επικυρωθεί η συνθήκη οι Τούρκοι άνοιξανµια γραµµή επικοινωνίας µε το Βερολίνο.

32 NORMAN STONE


a pagkosmios polemoswebdata.psichogios.gr/sample/9789604537006.pdf ·...

Documents