1

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT PEDAQOJİ UNİVERSİTETİ

Əlyazması hüququnda

QÖNÇƏ IMANVERDI QIZI BƏŞIROVA

ORTA MƏKTƏBİN V-VII SİNİFLƏRİNİN RİYAZİYYAT DƏRSLƏRİNDƏ KOMPYUTERDƏN İSTİFADƏ

ŞAGİRDLƏRİN İDRAK FƏALLIĞININ ARTIRILMASI VASİTƏSİ KİMİ

13.00.02 – Təlim və tərbiyənin nəzəriyyəsi və metodikası (riyaziyyatın tədrisi metodikası)

Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün

təqdim edilmiş dissertasiyanın

A V T O R E F E R A T I

BAKI – 2012

2

Dissertasiya işi Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin «Hesablama riyaziyyatı və informatika» kafedrasında yerinə yetirilmişdir.

Elmi rəhbərlər: Ələkbər Əлиаьа oğlu Əliyev texnika üzrə elmlər doktoru, professor Əbülfət Qulam oğlu Pələngov pedaqogika üzrə elmlər doktoru, dosent Rəsmi opponentlər: Məlikməmməd Saday oğlu Cəbrayılov fizika-riyaziyyat üzrə elmlər doktoru, professor, əməkdar müəllim Şükürov Rasim Yusif oğlu pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Aparıcı müəssisə: Sumqayıt Dövlət Universitetinin “Riyaziyyatın tədrisi metodikası” kafedrası

Müdafiə «_04 »___12____2012-ci il tarixdə saat _____-da Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin nəzdində fəaliyyət göstərən FD.02.061 Dissertasiya Şurasının iclasında kiçik akt zalında keçiriləcəkdir.

Ünvan: AZ-1000, Üz.Hacıbəyov küç., 34.

Dissertasiya ilə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin elmi

kitabxanasında tanış olmaq mümkündür.

Avtoreferat «____»_____________2012-ci ildə göndərilmişdir.

Dissertasiya Şurasının

Еlmi katibi: Y.T.Rzayeva

pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

3

TƏDQİQATIN ÜMUMİ XARAKTERİSTİKASI Problemin aktuallığı. Sürətlə informatlaşan, qloballaşan dünyada, in-

formasiya cəmiyyətinin bərqərar olduğu müasir mərhələdə hər bir ölkə bey-nəlxalq iqtisadi məkandan daha çox faydalanmaq üçün rəqəmsal geriliyin aradan qaldırılması yollarını axtarır. Bu yolun təhsildən keçdiyi artıq hamı-ya məlumdur. İnformasiya cəmiyyəti prinsipial olaraq təhsilin yeni yüksək səviyyəsinə keçidi tələb edir. İnformasiya cəmiyyətinin əsas kapitalı bilik, informasiya, bu informasiyanın daşıyıcısı olan şəxs (insan kapitalı) olub, yeni keyfiyyətli-biliyə əsaslanan iqtisadiyyatın yaranmasını, mükəmməl in-novasiya siyasətinin bərqərar olmasını tələb edir. Belə iqtisadi inkişafın təməli təhsil sistemində, onun müasir məzmunu və səmərəli təşkil texnolo-giyaları vasitəsi ilə qoyula bilər.

2003-cü ilin dekabrında Cenevrədə keçirilən ümumdünya sammitində Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyev bəyan etmişdir ki, Azərbaycanda neftdən sonra prioritet sahə informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının inkişafı olacaqdır. Dövlət başçısının 2004-cü il 21 av-qust tarixli “Azərbaycan Respublikasında ümumtəhsil məktəblərinin infor-masiya və kommunikasiya texnologiyaları ilə təminatı Proqramı (2005-2007-ci illlər)”nın təsdiq edilməsi haqqında, 2008-ci il 10 iyun tarixli “2008-2012-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin infor-masiyalaşdırılması üzrə Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında sərəncamları respublikada müasir informasiya və kommunikasiya texnolo-giyalarının geniş tətbiqi ilə vahid ümummilli təhsil mühitinin yaradılması, əhalinin bütün təbəqələri üçün keyfiyyətli təhsil almaq imkanlarının təmin edilməsi məqsədinə xidmət edir.

Bu Dövlət Proqramlarının ideyasına görə elektron təhsil, onun mühüm vasitələri olan elektron tədris vəsaitləri, multimediya tədris sistemləri hazır-lanmalı, təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi baxımından onlarım tətbiqi metodikaları müasir pedaqoji elmlərin nailiyyətləri baxımından işlənməli-dir. Elektron təhsilin səmərəsini müəyyən edən amillərdən biri də mövcud dərsliklərin keyfiyyətli elektron variantlarının (lokal və şəbəkə variantlarda) hazırlanmasından ibarətdir. Başqa sözlə klassik (ənənəvi) təhsilin səmərəsi keyfiyyətli tədris materiallarından (proqram, dərslik, dərs vəsaiti və s.) nə dərəcədə asılıdırsa, elektron təhsilin səmərəsi də hazırlanmış elektron tədris resurslarının keyfiyyətindən bir o qədər asılıdır. Bu elmi-metodik problem-lərin öyrənilməsi, tədqiqi və pedaqoji icimaiyyət arasında təbliği həm şəbəkə elektron təhsil resurslarının, həm də lokal elektron tədris vəsaitlərinin (elektron tədris vəsaitlərinin, multimediya kursların)

4

keyfiyyətli hazırlanmasında əhəmiyyətli ola bilər.1 Təhsil sistemində müasir informasiya texnologiyalarının tətbiqi bu gün

qloballaşan dünyanın, informatlaşan cəmiyyətin zəruri tələblərindən, ehti-yaclarından biridır, informasiya cəmiyyətinin gələcək qurucuları məhz məktəb illərindən başlayaraq yeni informasiya texnologiyaları ilə təmas qurmalı, ondan sərbəst istifadə etməyi öyrənməlidirlər. Digər tərəfdən iqti-sadiyyatin bir çox sahələrində olduğu kimi, təhsildə də müasir İKT-nin tət-biqi bu fəaliyyət sahəsinin səmərəsini xeyli artıra bilər. Bu nöqteyi-nəzər-dən təhsilin müxtəlif pillələrində kompyuterlərin sismemli tətbiq imkan-larının elmi araşdırılması pedaqoji elmlərin aktual problemlərindəndir. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, informasiya texnologiyalarından bu gün məktəbdə həm öyrənmə obyekti, həm tədrisi idarəetmə vasitəsı, həm də təlim vasitəsi kimi istifadə edilir.

Məktəblərin kompyuterləşdirilməsi təhsil sistemində çox ciddi dəyişik-liklər yaradır. Təcrübə göstərir ki, informasiya texnologiyalarından bu gün nəinki məktəbin idarə olunmasında, həm də sinifdənxaric və məktəbdənkə-nar tədbirlərin həyata keçirilməsində də geniş istifadə olunur.2 Xüsusən də İnternetin yaranması, gənclər arasında onun çox populyar olması, təhsilin müxtəlif səviyyələrində onun tətbiqi imkanlarının perspektivləri təhsil sahə-sində yeni-yeni üfüqlər açır. Bu gün kompyuter həm hesablama vasitəsi (sadə və mürəkkəb hesablamaların ani olaraq icrası), həm audio-video vasi-tə (tele-radio verilişləri qəbul etmək, dinləmək, baxmaq, diaproyektor kimi slaydları seyr etmək), həm rabitə vasitəsi (elektron poçt, telefon rabitəsi, telekonfrans, videokonfrans təşkili və s.), həm yazı, çap vasitəsi (stolüstü mini - mətbəə) kimi istifadə oluna bilər.

İnformasiyaların sürətli artımı şəraitində (indi hər il informasiya resurs-larının həcmi təxminən iki dəfə artır) təhsilin məzmunu və təşkilinə verilən tələblər də dəyişir. Bu günün təhsili şagirdlərə daha çox informasiya yadda saxlamaq yox, tənqidi və məhsuldar düşünməyi öyrənməyi, problem xarak-terli məsələləri sərbəst həll etməyi öyrətməlidir. Bu baxımdan tədris prose-sində şagirdlərin idrak fəallığının yüksəldilməsi problemlərinin elmi-meto-dik tədqiqi bu gün daha aktualdır. Riyaziyyat fənninin spesifik xüsusiyyət-ləri tədris prosesində həm informasiya kommunikasiya texnologiyalarının geniş tətbiqini, həm də təlimdə idrak fəaliyyətini artıran metod və vasitələrdən sistematik istifadəni diqqətdə saxlamağı tələb edir.

1 Azərbaycan Respublikası təhsil sisteminin informatlaşdırılması proqramı, Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, 1997. 2 Yenə orada

5

Multimediya vasitələrindən, “Elektron test”lərdən və digər öyrədici proq-ram vasitələrindən istifadə edərək, təlimdə şagirdlərin fəallığının artı-rılması təhsil sistemi qarşısında qoyulan “yeni insan” tipinin yetişdirilmə-sində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Son dövrlər riyaziyyat təlimində kompyuter texnologiyalarından istifa-dəyə dair çoxlu sayda ədəbiyyat və tədqiqat əsərləri toplanmışdır. Riyaziy-yat təlimi prosesində şagirdlərdə idrak fəallığının yüksəldilməsi problemi ilə bu və ya digər dərəcədə bağlı olan konkret–metodik məsələlər rus meto-dist alimləri A.P.Yerşov, N.İ.Maşbits, V.M.Monaxov, Z.M.Borisoviç, B.S.Qerşunski, A.L.Denisova, V.Q.Jitomirski, A.A.Kuznetsov, M.B.Koval-çuk, Q.M.Kleyman, L.P.Mironova, A.Y.Savelyev, N.F.Talızina, L.M.Sa-vinçeva, T.V.Boqoslovskaya və başqaları tərəfindən aparılmışdır.

Respublikamızda orta ümumtəhsil məktəblərində riyaziyyatın tədrisin-də kompyuter texnologiyalarından istifadə probleminin ayrı-ayrı məsələləri Ə.M.Məmmədov, T.M.Əliyeva, Ə.Q.Pələngov, S.S.Həmidov, Ş.A.Həmi-dova, İ.M.İbrahimov, Z.F.Kazımov, S.C.Tağıyeva, H.N.Tağıyev, S.A.Za-manova və bir sıra digər riyaziyyatçı-pedaqoqların, metodistlərin işlərində tədqiq olunmuşdur. Araşdırmalar göstərir ki, bu tədqiqat əsərlərində riya-ziyyat dərslərində kompyuter texnologiyalarından istifadənin əhə-miyyəti vurğulanır, şagirdlərin idrak fəallığının yüksəldilməsində onlar-dan istifadənin yolları və formalarının işlənilməsinin vacibliyi qeyd olunur, kompyuter texnologiyalarından istifadəni nəzərdə tutan ayrı-ayrı faydalı təkliflər irəli sürülür.

Respublikamızda 2008/2009-cu tədris ilindən başlayaraq fənn kuriku-lumları əsasında təlimə keçilmişdir. Riyaziyyat fənn kurikulumunun tətbiqi ilə şagirdlərin bilik, bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsinə yeni tələblər irəli sürülür. Digər tərəfdən orta məktəblərin kompyuterləşdirilməsi, təlim pro-sesində informasiya və kommunikasiya texnologiyalarından istifadə günün tələbidir. Qeyd edək ki, məktəblərimizdə riyaziyyatın tədrisində kompyuter texnologiyalarından istifadə ilə bağlı müəyyən təcrübə toplanmışdır. Lakin müşahidələr göstərir ki, orta məktəblərdə riyaziyyat dərslərində informasi-ya və kommunikasiya texnologiyalarından istifadəyə çox az yer verilir və ya demək olar ki, bir çox hallarda isə heç yer verilmir. İlk növbədə bu kom-pyuter texnologiyalarından istifadə üzrə müəllimlərin elmi-metodiki hazır-lığında olan nöqsanlarla bağlıdırsa, digər tərəfdən respublikamızda bu sahədə müvafiq pedaqoji-metodik ədəbiyyatın və kompyuter texnologiyala-rı resurslarının çox az olması və onların ləng inkişaf etməsi ilə əlaqədardır.

Bütün bunlar riyaziyyatın tədrisində kompyuter texnologiyalarından istifa-dənin tədqiq olunmalı məsələlərinin hələ də kifayət qədər olduğunu göstərir.

6

Tədqiqat mövzusunun aktuallığı aşağıdakı səbəblərlə izah oluna bilər: − riyaziyyat təlimində kompyuter texnologiyalarından istifadənin

zəruriliyi ilə; − riyaziyyatın tədrisi prosesində kompyuter texnologiyalarından

istifadə üzrə müvafiq resursların ciddi çatışmazlığı ilə; − müasir şəraitdə riyaziyyatdan şagirdlərin bilik, bacarıq və vərdişlə-

rinə verilən tələblərin yüksəlməsi ilə; − hazırda informasiya və kommunikasiya texnologiyalarından istifadənin

müasir təhsilin əsas aktual problemlərindən biri olması ilə. Tədqiqatın obyekti ümumtəhsil məktəblərinin V–VII siniflərində

riyaziyyatın tədrisi prosesidir. Tədqiqatın predmetini ümumtəhsil məktəblərinin V–VII siniflərində

riyaziyyatın tədrisi prosesində şagirdlərin idrak fəallığının yüksəldilmə-sində kompyuter texnologiyalarından və elektron vasitələrdən istifadənin yol və vasitələri təşkil edir.

Tədqiqatın məqsədi ümumtəhsil məktəblərinin V–VII siniflərində ri-yaziyyatın tədrisi prosesində kompyuterin (multimedia vasitələri, yoxlayıcı və nəzarətedici proqramlar) tətbiqi ilə şagirdlərin idrak fəallığının yüksəl-dilməsi yollarını müəyyən etmək, bu əsasda təlimin səmərəliliyinin artırıl-masını təmin edən metodiki sistem hazırlamaqdan ibarətdir.

Qarşıya qoyulmuş problemi həll etmək üçün belə bir işçi fərziyyə irəli sürüldü.

- V-VII siniflərin riyaziyyat dərslərində inkişafetdirici-fəal təlim me-todlarından və müasir elektron resurslardan, fərdi kompyuterin imkanların-dan istifadə olunarsa, şagirdlərin idrak fəallığı yüksələr, riyazi materialların mənimsənilməsi kefiyyəti artar və şagirdlərin həm riyazi həm də ümumi inkişafı təmin edilər.

Tədqiqatın vəzifələri: Qarşıya qoyulmuş məqsədə və irəli sürülmüş fərziyyəyə əsasən bir sıra vəzifələrin həllinə çalışdıq:

- şagirdlərin idrak fəaliyyətinin pedaqoji-psixoloji əsaslarını müəy-yənləşdirmək;

- təlim prosesində kompyuterdən istifadənin pedaqoji-metodik məsələ-lərini araşdırmaq;

- təlim prosesində kompyuterdən istifadə ilə şagirdlərin idrak fəal-lığının yüksəldilməsi probleminin elmi-metodik ədəbiyyatda tədqiqi vəziyyətini öyrənmək;

- V-VII siniflərin riyaziyyat təlimində kompyuterdən istifadəyə dair mövcud məktəb təcrübəsinin öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsi;

- kompyuterin multimediya imkanlarını araşdırmaq, şagirdlərin idrak

7

fəallığının artırılmasında multimediyanin rolunun tədqiq edilməsi və riyaziyyat təlimində ondan istifadənin yollarının araşdırılması;

- riyaziyyatın tədrisində kompyuterdən və müvafiq elektron resurslardan istifadə etməklə şagirdlərin idrak fəallığının yüksəldilməsinə imkan verən metodik sistem işləyib hazırlamaq və onun səmərəliliyini pedaqoji eksperimentin köməyi ilə yoxlamaq.

Tədqiqatın metodoloji əsasını pedaqoji fakt, hadisə və proseslərin öyrənilməsi, dərk edilməsi və dəyişdirilməsi məqsədilə tətbiq olunan prinsiplərin, metodların, nəzəri müddəaların və vasitələrin məcmusu təşkil edir.

Tədqiqat metodları: Tədqiqat zamanı qarşıya qoyulmuş məsələlərin həlli, irəli sürülmüş fərziyyənin yoxlanması və elmi faktların toplanması üçün proqram və dərsliklər, metodik ədəbiyyat, məktəb təcrübəsinin təhlili, müşahidə, müsahibə, anket sorğusu, təcrübi təlim, pedaqoji eksperiment, riyazi-statistik, induktiv-deduktiv metodlardan istifadə olunmuşdur.

Tədqiqatın elmi yeniliyi. Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəblərinin V-VII siniflərində riyaziyyatın tədrisi prosesində multimedi-ya kompyuter proqram vasitələrinin tətbiqi ilə şagirdlərin idrak fəallığının yüksəldilməsi üzrə işin nəzəri və praktik məsələləri araşdırılmış, riyaziyya-tın tədrisində multimediya vasitələrinnin, öyrədici proqramların və elektron testlərin kompleks tətbiqi üzrə metodik sistem hazırlanmış və şagirdlərin idrak fəallığının, bilik və bacarıqlarının keyfiyyət səviyyəsinin yüksəldil-məsinə təsiri öyrənilmişdir.

Tədqiqatın nəzəri əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, pedaqoji-psixoloji ədəbiyyatın, metodik rəhbərliklərin və məktəb təcrübəsinin öyrənilməsi nəticəsində ümumtəhsil məktəblərinin V-VII siniflərində riyaziyyatın tədri-sində şagirdlərdə idrak fəallığının təmin edilməsi probleminin vəziyyəti öyrənilmiş, təlimin səmərəliliyinin yüksəldilməsində multimediya vasitələ-rinin, öyrədici, yoxlayıcı və nəzarətedici proqramların kompleks tətbiqinin didaktik imkanları araşdırılmış, onların şagirdlərin idrak fəalığının yüksəl-dilməsinə imkan verən istiqamətləri müəyyənləşdirilmişdir.

Tədqiqatın praktik əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, V-VII siniflərin riyaziyyat dərslərində təlimin səmərəliliyinin yüksəldilməsi, şagirdlərin idrak fəallığının artırılması üçün təklif olunan elektron tədris vəsaitləri və onlardan istifadə metodikası ümumtəhsil məktəblərinin riyaziyyat müəllim-lərinə əməli kömək göstərəcək, riyaziyyat təliminin məzmununun təkmil-ləşdirilməsində, riyaziyyat dərsliklərinin tərtibində, riyaziyyatın tədrisi metodikasının hazırlanmasında, müəllimlər üçün metodik göstəriş və tövsi-yələrin hazırlanmasında, riyaziyyatdan elektron təlim resurslarının (didak-

8

tik material və əyani vasitələrin) hazırlanmasında, metodistlərin iş təcrübə-sində, pedaqoji orta ixtisas və ali məktəblərdə riyaziyyatın tədrisi meto-dikası kursunun məzmununun təkmilləşdirilməsində istifadə olunacaqdır.

Müdafiəyə təqdim olunan müddəalar: - V-VII siniflərin riyaziyyat kursunda kompyuterdən istifadə etməklə

təlim mövzularını daha əyani şəkildə və az vaxt sərf etməklə öyrətmək olar; - V-VII siniflərin riyaziyyat təlimində interaktiv təlim metodlarının

tətbiqi şagirdlərin idrak fəallığının yüksəldilməsinə səbəb olur; - V-VII siniflərin riyaziyyat təlimində kompyuter və informasiya texno-

logiyalarının tətbiqi şagirdlərin təlim materialını möhkəm və şüurlu mənim-sənilməsini təmin edir, fənnə marağın artmasına səbəb olur, şagirdlərin idrak fəallığını təmin edir;

- V-VII siniflərin riyaziyyat təlimi prosesində fərdi kompyuterdən istifadə etmək üçün təqdim olunan proqram təminatı və ondan istifadə metodikası, elektron testlərdən istifadə şagirdlərin idrak fəallığının yüksəl-məsinə səbəb olmaqla riyaziyyat təliminin səmərəliliyini artırır.

Tədqiqatın aprobasiyası. Tədqiqatın əsas müddəaları və alınmış nəti-cələrlə bağlı elmi–praktik konfraslarda məruzələr edilmiş, tezis və məqalə şəklində çap olunmuşdur. Tədqiqat işi Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Univer-sitetinin “Riyaziyyat və onun tədrisi metodikası”, “Hesablama riyaziyyatı və informatika” kafedralarında dəfələrlə müzakirə olunmuş, elmi seminar-larda çıxışlar edilmişdir.

Tədqiqatın strukturu: Dissertasiya işi giriş, iki fəsil, nəticə və istifadə edilmiş ədəbiyyatdan ibarətdir.

DİSSERTASİYANIN ƏSAS MƏZMUNU

Dissertasiyanın giriş hissəsində problemin aktuallığı əsaslandırılır, təd-

qiqatın obyekti, predmeti, məqsəd və vəzifələri, fərziyyəsi, metodoloji əsası, tədqiqat metodları, tədqiqatın elmi yeniliyi, nəzəri və praktik əhəmiy-yəti, müdafiəyə təqdim olunan müddəalar şərh olunur.

Dissertasiyanın birinci fəsli “Təlim prosesində kompyuterdən istifa-də ilə şagirdlərin idrak fəallığının yüksəldilməsi problemi” adlanır və dörd yarımfəsildən ibarətdir. Bu fəslin birinci yarımfəsli “Şagirdlərin idrak fəallığının yüksəldilməsinin pedaqoji-psixoloji əsasları” adlanır. Burada qeyd olunur ki, şagirdlərin idrak fəallığının yüksəldilməsi, onun mahiyyətinin açıqlanması problemi pedaqoji tədqiqatların daim diqqət mər-kəzində olmuşdur. Akademik M.İ.Maxmutov idrak fəallığının mahiyyətini belə müəyyən etmişdir: “Şagirdlərin idrak fəallığı məktəblinin təlimə olan

9

fəal münasibətinin təzahür formasıdır. Bu zaman şagird bütün qüvvə və qa-biliyyətlərini səfərbər edir, böyük məsuliyyətlə, intensiv sürətdə işləməklə verilən tapşırıqları müəyyən olunmuş vaxt ərzində yerinə yetirir”3 .

Bir qrup alimlərin fikrincə təlimdə şagirdlərin idrak fəaliyyətinin yük-səldilməsi onların təfəkkürünün fəallaşdırılması deməkdir. N.D.Nikandrov göstərir ki, fəallaşma tədris məqsədlərindən, şagirdlərin inkişaf səviyyə-sindən və nəyi “fəallaşdırmaq” sualının cavabından asılıdır. Təlimin fəal-laşdırılması dedikdə təfəkkürün fəallaşdırılması nəzərdə tutulur. Alimin fik-rincə fəallaşmanı təlimdə problemlilik elementlərindən istifadə ilə də reallaşdırmaq olar4 .

Şagirdlərin idrak fəallığının yüksəldilməsi problemində idrak marağı-nın da xüsusi rolu var. Şagirdlərin idrak maraqlarının formalaşması istiqa-mətində rus alimləri Q.İ.Şukina, T.İ. Şamovа, E.L.Belkin, V.V.Karqov və başqaları uzun illər ərzində tədqiqatlar aparmışdır. İdrak fəallığı ümumi an-lamda, idrak sahəsinə, onu doğuran stimul və biliklərə yiyələnmək prosesi-nə yönəldilmiş, xüsusi şəxsiyyət meyli kimi qarşıya çıxır. İdrak marağının xüsusiyyəti belə marağa malik şəxsin hadisələrin zahirində olması deyil, dərk olunmuş şeyin mahiyyətinə nüfuz etməsi meylidir5.

Şagirdlərin idrak fəallığının yüksəldilməsi problemində müstəqil işlərin təşkilinin də xüsusi rolu var. Belə ki, N.F.Talızina şagirdlərin idrak fəallı-ğını müstəqil iş prosesində öyrənir. Onun fikrincə «müstəqil iş» anlayışına, əlaqədə olan ikili keyfiyyətə malik didaktik proses kimi baxmaq olar.

Şagirdlərin təfəkkür fəallığının təmin olunması digər amillərdən də ası-lıdır. Belə ki, həmin amillərə fikir verilmədən təfəkkür fəallığını hərtərəfli təmin etmək olmaz. Bu amillərdən daha bir neçəsini qeyd edək: təlimin məzmununun təkmilləşdirilməsi; təlim metodlarının tətbiqinin təkmilləşdi-rilməsi; təlimin praktik və tətbiqi istiqamətlərinin inkişafı; təlim prosesində əyləncəli çalışmalardan istifadə; müstəqil işlərin məzmunu və təşkili formasının təkmilləşdirilməsi.

Beləliklə, pedaqoji-psixoloji ədəbiyyatın təhlili göstərir ki, təlim prose-sində şagirdlərin idrak fəallığının təmin olunması daima diqqət mərkəzində olmuş, onun psixoloji və pedaqoji əsasları ətraflı tədqiq olunmuşdur. Müəl-

3 Махмутов М.И. Проблемное обучение. М., 1975, c.216 4 Колмогоров А.Н.Современная математика и математика в современной школе // Математика в школе, 1971, № 6, с. 2 - 9. 5 Никандров Н.Д. Об активизации учебной деятельности. М.: Вестник высшей школы, 1983, №8, с.27

10

limin təlim prosesində şagirdlərin idrak fəallığını təmin etməsi üçün bu əsasları bilməsi və fəaliyyətində rəhbər tutması zəruridir.

Birinci fəslin ikinci yarımfəsli “Təlim prosesində kompyuterdən isti-fadə problemi” adlanır. Qeyd edilir ki, elm və texnikanın heç bir sahəsi in-formasiya texnologiyaları qədər sürətlə inkişaf etmir. Məktəb, pedaqoji elmlər isə tarixən ətalətli olub, yeni texnika və texnologiyaların təhsildə tətbiqinə nisbətən ləng reaksiya verirlər. Təhsil sektoru, o cümlədən peda-qoji-psixoloji elmlər yeni informasiya texnologiyalarının belə intensiv inki-şafı ilə ayaqlaşa bilmir. Kompyuterin bir çox didaktik imkanlari, funksiya-ları hələ də tam araşdırılmamışdır. Lakin indiyə kimi məlum olan elmi təhlillərin nəticələri, prosesin inkişaf tendensiyaları kompyuterin təlim imkanları haqqında müəyyən fikir söyləməyə, proqnozlar verməyə imkan yaradır.

Pedaqoji-psixoloji, tədris-metodik ədəbiyyatın araşdırılması göstərdi ki, informasiya texnologiyalarından bu gün məktəbdə həm öyrənmə obyekti, tədrisi idarəetmə vasitəsı və təlim vasitəsi kimi istifadə edilir. Kompyuterin təlim prosesində tətbiqi aşağıdakılarla xarakterizə olunur: Təlim prosesinin əyaniləşdirilməsi; tədris prosesinin fərdiləşdirilməsi; təlim prosesində əks əlaqənin təmin edilməsi; zəruri olan informasiyanın çox geniş və müxtəlif mənbələrdən əldə edilməsi; öyrənilən və ya öyrəniləcək proses və ya hadi-sələrin modelləşdirilməsi; sinif və ya aryı-ayrı qrup şəklində tədris işinin təşkili və reallaşdırılması.

Birinci fəslin “Tədris-metodik ədəbiyyatda problemin tədqiqi vəziy-yəti” adlanan üçüncü yarımfəslində tədqiqatın xüsusiyyətinə müvafiq ola-raq şagirdlərin idrak fəaliyyəti və bu yöndə kompyuter texnikasının tətbiqi problemi ilə bağlı olan məsələlər nəzərdən keçirilir. Hər şeydən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, kompyuterin didaktik imkanlarından, metodik potensia-lından danışarkən, proqram və tədris vasitələrinin potensialı və imkanları nəzərdə tutulur. Şagirdlərin idrak fəaliyyəti probleminə, o cümlədən kom-pyuter texnikasının tətbiqi ilə idrakın fəallaşması məsələlərinə xeyli tədqi-qatlar həsr edilib.

Araşdırmalar göstərir ki, kompyuterin tədris prosesinə tətbiqi ilk növ-bədə müvafiq pedaqoji proqram vasitələrini (PPV) tələb edir. PPV-nin di-daktik imkanlarının təhlili, təlimin fərdiləşdirilməsində, şagirdlərin idrak fəaliyyətinin inkişafında rolu, tədris prosesində PPV-nin tətbiqinin psixolo-ji-pedaqoji konsepsiyasına əsaslanmalıdır. PPV-dən olan öyrədici proqram-ların qurulmasının əsas psixoloji prinsipləri işlənmiş: tədris prosesinin müxtəlif mərhələlərində mənimsəmənin psixoloji xüsusiyyətlərinin nəzərə

11

alınması6, məhsuldar əqli fəaliyyətin öyrədici proqramlar vasitəsi ilə mo-delləşdirilməsi7 və s. məsələlər tədqiq olunmuşdur. Məktəbdə kompyuter-lərin təlim vasitəsi kimi istifadə olunması probleminin didaktik və metodik cəhətdən tədqiqi təlimdə informasiya texnologiyasının tətbiqi məsələlərinin təhlili ilə8, PPV-nin təsnifatı 9 və onun didaktik inkanlarının müəyyən olun-ması ilə bağlıdır.

Bu mövzuda kifayət qədər tədqiqatlar aparılsa da şagirdərin idrak fəal-lığının artırılmasında kompyuter texnikasının rolu xüsusi pedaqoji tədqiqat-ların predmeti olaraq hələ xeyli öyrənilməlidir.

Ədəbiyyatda məktəblərin kompyuterləşməsi təcrübəsi əsasında riyaziy-yat təlimində təlimin fərdiləşdirilməsi, müstəqilliyin təmini; motiv, marağın güclənməsi; təfəkkürün, əqli qabiliyyətlərin inkişafı; əyaniliyin artırılması; İKT-nin tətbiqi ilə bağlı idrak metodlarına yiyələnmə; riyaziyyat təlimində məsələlər, tapşırıqlar dairəsinin genişləndirilməsi amilləri qeyd edilir10.

Kompyuter təlimi bilavasitə öyrədici kompyuter proqramları ilə əlaqə-dardır. Belə proqramlardan ən geniş yayılanı testlərdən istifadə proqramla-rıdır. Şagirdlərin idrak fəaliyyətini fəallaşdırmaqda testlərin böyük rolu ola bilər. Əgər bu test tapşırıqları elektron formada olarsa (kompyuter testləri formasında) fəallığın daha da yüksək olması ehtimal olunur.

Beləliklə, təlim prosesində kompyuterdən istifadə probleminə həsr olunmuş tədqiqatların heç birində tədris prosesində kompyuterin tətbiqi ilə idrak fəaliyyətinin yüksəldilməsi məqsədi ilə multimediya tədris vasitələ-rinin, öyrədici, yoxlayıcı və nəzarətedici proqramlar vasitələrinin tətbiqi diqqət mərkəzində olmayıb.

I fəslin dördüncü yarımfəsli “Problem baxımından məktəb təcrübəsində vəziyyət” adlanır. Burada qeyd edilir ki, tədqiqatın məqsədinə müvafiq olaraq orta ümumtəhsil məktəblərinin V-VII siniflərdə riyaziyyat dərslərində 6 Башмаков М.И., Резник Н.А., Развитие визуального мышления на уроках математики // Математика в школе, М.: Педагогика, 1991, №1, с.4-10 7 Гершунский Б.С. Компьютеризации в сфере образования: проблемы и перспективы. М.: Педагогика, 1987, 264 с. 8 Борисович З.М. Дидактические условия разработки и использования педагогических программных средств на примере обучения математики в 5-6 классах: Автор. дис. канд. пед. наук, Минск, 1996, 19 с. 9 Машбиц Е.И. Психолого-педагогические проблемы компьютеризации обучения. М.: Педагогика, 1988, 192 с. 10 Монaхов В.М. Методические проблемы повышения качества обучения математике в современной школе. Книга для учителя. / Сост. Г.Д.Глейзер. М.: Просвещение, 1989, с. 8 - 18.

12

şagirdlərin idrak fəallığının yüksəldilməsində kompyuter texnologiyalarından istifadə probleminin necə həyata keçirilməsi araşdırılmışdır. Müşahidələr göstərdi ki, baxmayaraq son dövrlər respublikanın orta ümumtəhsil məktəblərinin böyük əksəriyyəti kompyuter sinifləri ilə təchiz olunub, dərs prosesində kompyuter texnologiyalarının imkanlarından çox az sayda müəl-limlər istifadə edirlər. Bu ilk növbədə müəllimlərin kompyuter savadlılığı ilə əlaqədardırsa, digər səbəb müvafiq elektron resursların (tətbiqi proqram pa-ketlərinin, elektron dərslik və dərs vəsaitlərinin və s.) olmaması ilə bağlıdır.

Alınan nəticələr V-VII siniflərin riyaziyyat dərslərində kompyuterdən istifadə ilə şagirdlərin idrak fəallığının yüksəldilməsi üçün didaktik imkan-ların araşdırılmasının və onların təlimin keyfiyyətinə təsirinin öyrənilməsinin məqsədəmüvafiqliyini bir daha təsdiq edir.

Dissertasiyanın II fəsli «V-VII siniflərin riyaziyyat dərslərində kom-pyuterdən istifadə ilə şagirdlərin idrak fəallığının yüksəldilməsi» adlanır.

Bu fəslin birinci yarımfəsli “Multimediya və elektron tədris vasitələri (ETV) və onlardan riyaziyyat təlimi prosesində istifadə edilməsi xüsu-siyyətləri” adlanır. Burada qeyd edilir ki, multimediyalı kurs-təhsil sistemi üçün perspektiv didaktik vasitə olub, müəyyən şərtlər daxilində tədris pro-sesinin səmərəsini, şagirdlərin idrak fəallığını xeyli yüksəldə bilər. Bu şərtlərə əsas etibarı ilə şagirdlərin fərdi xüsusiyyətləri, səriştəliyi, motiva-siyası, təhsil ehtiyacları ilə təlim məqsədlərinin müvafiqliyi daxildir.

Multimediya kursların tədris prosesində tətbiqi müvafiq pedaqoji tex-nologiyanın hazırlanmasını tələb edir. Multimediya kursu mühüm didaktik vasitə olaraq özündə üç mühüm komponenti birləşdirir: tədris materialının məzmunu, onun şərh metodu və təlim texnologiyası. Bu komponentlər bir-biri ilə sıx əlaqədə olub, öyrədici sistem əmələ gətirir,

Təlimin səmərəsini yüksəltmək üçün tədris informasiyasını müxtəlif formalarda təqdim etmək zəruridir. Bu məqsədlə müxtəlif multimediya əla-vələrindən istifadə etmək olar. Multimediya-informasiyanıın müxtəlif təq-dimedilmə vasitələrinin bir sistemdə birləşməsidir. Multimediya-mətn, səs, qrafika, multiplikasiya, videotəsvir, fəza modeli kimi informasiyanıın müx-təlif təqdimat vasitələrinin kompyuter sistemində birləşməsidir. Müxtəlif vasitələrin belə vəhdəti informasiya qavrayışınıın yeni keyfiyyətini təmin edir, şagird ekran kadrını passiv seyr etmir, o, mənimsəmə prosesində fəal iştirak edir, idrak fəallığı yüksəlir. Multimediya vasitəli kompyuter proq-ramları eyni zamanda şagirdin bir neçə hiss orqanını fəallaşdırır (görmə, eşitmə), onların diqqət və idraki marağını yüksəldir. Multimediya əlavələ-rin məzmunu müəllif tərəfindən pedaqoji ssenari hazırlanarkən planlaşdırı-lır və texnoloji ssenari tərtib edilərkən konkretləşdirilir. Multimediya kurs

13

hazırlanarkən aşağıdakı tip miltimediya əlavələrindən istifadə edilə bilər: animasiya, audioəlavə, videomühazirə.

Ənənəvi olaraq riyazi materialın müstəqil mənimsənilməsi şagirdlər üçün müəyyən çətinliklərlə müşayət olunur (xüsusən də teoremlər, onların isbatı, düstur, alqoritm və qaydaların mənimsənilməsi və tətbiqi və s.). Bu səbəbdən riyaziyyat fənni üzrə interaktiv multimediya vastələri ənənəvi dərslikdən fərqli olaraq nümayiş materialları və digər əyanilik vasitələrin-dən istifadə edilməlidir. Riyaziyyat fənni üzrə multimediya vastələrinin əsas xüsusiyyəti biliyin məzmunca formallaşdırılmış şəkildə təqdimatı, mə-sələ həlli üzrə bacarıqların formalaşması üzrə xeyli sayda praktik tapşırıqlar sisteminin elektron kataloqa daxil edilməsidir. Nəzəri materialın interaktiv təqdimatı informasiya verilməsinin müxtəlif mühitlərini (mətn, statik və dinamik, video-audioyazı) inteqrasiya edərək, vahid kompleks şəkildə təqdim olmasını tələb edir. Şagirdə təqdim edilən informasiya onun fəaliyyətinə müvafiq olaraq müəyyən edilir, bunun nəticəsində şagird təlim prosesinin fəal iştirakçısına çevrilir.

Multimediya kursun şagidlərin biliklərinə operativ nəzarət etmə imkanları da böyükdür. Bu məqsədlə kursun tərkibində olan elektron testlərdən geniş istifadə etmək olar.

Dissertasiyanın II fəslinin digər yarımfəsli “Riyaziyyat dərslərində kompyuterdən istifadə imkanları” adlanır.

Kompyuterlərin təhsil sisteminə, o cümlədən, tədris və təlim prosess-lərinə böyük tətbiq imkanları var. Faktiki təhsilin virtuallaşması prosesi kompyuter və onun komponentlərinin (təhsil yönlü proqram təminatının və elektron qurğuların) inkişaf və təhsil sisteminə tətbiqi səviyyəsindən bir başa asılıdır.

Şagirdlərin (idrakı və bilik səviyyəsindən asılı olmayaraq) ibtidai kom-pyuter təhsilini təmin etmək lazımdır. Bu təhsil ibtidai siniflərdə verilir. Bu və ya digər səbəblərdən şagirdlərin ibtidai kompyuter təhsili yoxdursa və ya qənaətbəxş deyilsə, o zaman, fənn müəllimi əlavə dərslər vasitəsilə bu məsələni həll etməlidir.

1. İbtidai кompyuter təhsilinə aşağıdakı zəruri informasiyaların tədrisi və təlimi aiddir: Kompyuter və onun qurğuları haqda zəruri biliklər;

- Əməliyyat Sisteminin əsas anlamlarının (fayl, kataloq, yol) tədrisi; - İnternet Brouser (məsələn, Ms İnternet Browser) vasitəsilə internet

mühitində məlumatların operativ axtarışının təşkili ilə bağlı informasiyanın tədrisi və təlimi.

- Fayl menecerdə (məsələn, MsExplorer) zəruri işlərin görülməsilə

14

bağlı informasiyanın tədrisi və təlimi; 2. Fənn üzrə internet resurs ünvanlarının tapılması və lazım olan infor-

masiyaların axtarışı, endirilməsi (download), kompyuter yaddaşında rəqəm-sal lokal kitabxananın təşkil edilməsi, xüsusi proqramlar vasitəsilə istehlak olunması fənnin tədrisində kompyuter texnologiyalarının tətbiqinin əsas tələblərindən biridir. Bu prosesə şagirdlərin cəlb olunması vacibdir. Müəl-lim prosesdə nəzarətçi funksiyasını daşıyır.

3. Fənn üzrə toplanmış informasiyanın elektron vasitələrlə (Dilmanc, Poliqlot, Lingvo, Google Translyator, Bing tərcümə sistemləri və s.) ana dilinə çevrilməsi xarici dillərdə mövcud informasiya resurslarından real istifadə etmək imkanları verir. Müəllim bu işin effektiv təşkil olunmasına çalışmalıdır. Çünkü, ana dilində zəruri rəqəmsal məlumatların çox az olması, təhsilin informaisya təminatında ən ciddi problemlərdən biridir.

4. Fənn üzrə informasiya mübadiləsi, müasir təhsil sistemində geniş istifadə olunur. Bu mübadiləni internet vasitəsilə realizasiyasını iki üsulla aparmaq mümkündür.

- Fənn və fənnin tədrisi ilə bağlı statik resursun – saytın yaradılması. - Fənn üzrə dialoq xarakterli internet resurslar. Fənn kompyuterlər olan

otaqda tədris olunursa, kompyuterlərdə aşağıdakı proqram təminatlarının olması zəruridir:

- Dərslərin və sərbəst işlərin hazırlanması üçün MsWord proqramı; - Dərslərin və sərbəst işlərin prezentasiyası üçün MsPowerPoint proq-

ramı; - Riyaziyyatın tədrisinə yardım məqsədi üçün MsExcel proqramı. 5. Fənnin tədrisində yalnız müəllim kompyuterə malikdirsə, 6-cı bənd-

də göstərilən proqram təminatı ilə yanaşı proyektorun olması zəruridir. 6. Məktəbin imkanları daxilində fənn tədris olunan otaqda printer, ska-

ner, qrafik planşet kimi kompyuter qurğularının və internet çıxışın təmin olunması tədris/təlim prosesinin daha effektli aparılmasına yardım edər.

Söylənilənlər nəzərə alınaraq V-VII siniflərin riyaziyyat dərslərində kompyuterdən istifadə etmək üçün “BabyTests”elektron tədris vəsaiti hazır-lanmış, eyni zamanda kompyuterin proqram təminatından olan EXCEL proqramının imkanlarından istifadə edilmişdir.

II fəslin “Riyaziyyat dərslərində şagirdlərin idrak fəallığının yüksəl-dilməsində elektron testlərdən istifadə texnologiyası” adlanan yarımfəs-lində qeyd edilir ki, ETV-nin bir növü də “Elektron test”lərdir. Azərbaycan dilində riyaziyyat fənni üzrə multimediya kurslarının olduqca az olma-sından elektron testlərə xüsusi diqqət yetirilir. «Elektron test» ETV–i müa-sir pedaqoji tələblərə cavab verir və onun təlim prosesinə tətbiqi şagirdlərin

15

əldə etdikləri bilik, bacarıq və vərdişlər sistemini düzgün, obyektiv və ope-rativ qiymətləndirməyə imkan verir, şagirdlərin idrak fəaliyətini yüksəldir, biliklərin vahid standartlar əsasında obyektiv qiymətləndirilməsinə imkan yaradır. Burada “Elektron test” proqramının xцsusiyyətləri, Elektron test proqramından istifadə qaydaları, proqramin əsas komponentləri, proqramla işləmək qaydaları şərh edilir. Qeyd edilir ki, kompyuterin tətbiqi ilə aparı-lan təlim prosesinin aşağıdakı mərhələlərə bölünməsi, onun bu mərhələlərlə aparılması tədrisin keyfiyyətini yüksəltməyə imkan verir:

- Giriş–izahedici mərhələ. Bu mərhələdə şagirdlər öyrəniləcək möv-zunun adı, onun kursda yeri, rolu və əhəmiyyəti barədə monitordan məlu-mat alırlar. Adi dərsdən fərqli olaraq, şagird müəllimin izahını yox, kom-pyuterin izahını dinləyir (oxuyur), sərbəst şəkildə fikirləşib qərar qəbul edir. Bu halda mövzunun mənimsənilməsinə ənənəvi dərsdə sərf edilən vaxtdan daha az vaxt sərf etməklə öyrənmək olar.

- Operativ–idrak mərhələsi. Bu mərhələdə şagirdlər mövzuya aid bilik-ləri mənimsəyir, bacarıq və vərdişlərə yiyələnir, öyrədici pedaqoji proqram vasitələrindən (PPV) istifadə edərək, məsələnin ümumi həll üsulunun (alqoritmi) müəyyən edir və bu üsulları tətbiq edirlər.

Dissertasiyanın II fəslinin digər yarımfəsli “Pedaqoji eksperiment və onun nəticələri” adlanır. Burada qeyd edilir ki, mərhələlər üzrə aparılan pedaqoji eksperiment 2002-2009-cu illəri əhatə etmişdir. Empirik və nəzəri axtarışların başlanğıc mərhələsi (müəyyənedici) adlanan birinci mərhələdə (2002-2004-cü illər) tədqiqatın məqsədi şagirdlərin idrak idrak fəallığının yüksəldilməsi probleminin mahiyyəti, məktəb təcrübəsində problem üzrə vəziyyətinin öyrənilməsi, qarşıya qoyulmuş problemin həlli üçün nəzəri və metodik əsasların müəyyənləşdirilməsi, tədqiqatın işçi fərziyyəsinin forma-laşdırılması və ifadə edilməsi, respublikanın ümumitəhsil məktəblərində kompyuterləşmənin vəziyyətinin öyrənilməsi, eksprementin tətbiq edilməsi ücün əlverişli şəraiti, kompyuter sinfi olan məktəblərin müəyyən edilməsi, eksperimental və kontrol siniflərin seçilməsi, həmin siniflərdə şagirdlərin və müəllimlərin səviyyələrinin təxminən bərabər olmasının təmin edilməsi, tədqiqatın mövzusu baxımından siniflərin səviyyəsinin yazılı və şifahi yolla öyrənilməsindən ibarət olmuşdur.

Eksperiment aparılması nəzərdə tutulan siniflərdə kompyuterin proq-ram təminatına və elektreon testlərdən istifadəyə əsaslanmış yeni metodik sistem hazırlanmışdır. Eksperiment zamanı müəllif tərəfindən təklif olunan təlim sisteminin məzmunu və tədrisi metodikasına dair mülahizələr və konkret yollar həmin siniflərdə işləyən müəllimlərə çatdırılmış, onlar zəruri tədris materialları ilə təmin edilmişdir. Kontrol siniflərdə işləyən müəllim-

16

lərə aparılacaq eksperimentin məqsədi bildirilmiş, lakin onlara tədqiqat haqqında heç bir əlavə məlumat verilməmişdir. Pedaqoji eksperiment Bakı şəhəri Səbail rayonu 134 saylı, Xətai rayonu rayonu 245, Nərimanov rayo-nu 304 saylı, Sumqayıt şəhəri 10 saylı məktəblərində aparılmışdır.

Pedaqoji eksperimentin öyrədici adlanan ikinci mərhələsində (2004/2005 və 2005/2006-cı tədris illəri) V-VII siniflərin riyaziyyat dərslə-rində multimedia vasitələrindən, o cümlədən elektron tsetlərdən istifadəyə dair işlənib hazırlanmış metodiki sistemin öyrənilməsi və mənimsədilməsi üzrə tədris-tədqiqat işi aparılmışdır. Belə ki, kompyuterin proqram təmina-tından və elektron testlərdən istifadə metodikasının işlənməsi, eksperimen-tal siniflərin müəllimlərinin həmin məzmun və metodika ilə tanış edilməsi, eksperimental siniflərdə dissertantın hazırladığı yeni sistem üzrə öyrədici eksperimentin aparılmasından ibarət olmuşdur.

Pedaqoji eksperimentin yoxlayıcı adlanan üçüncü mərhələsində (2007/2008 və 2008/2009-cu tədris illəri) eksperimentə cəlb olunmuş proq-ram materialı öyrənilib qurtardıqdan sonra yoxlama materialı müəyyən edilmiş, həm eksperimental, həm də kontrol siniflərdə proqram materialına uyğun çalışmalar sistemi və yoxlama işləri verilmişdir. Yoxlama yazı işinə “mövzu üzrə əldə edilən riyazi bilikləri aşkar etməyə imkan verən çalışma-lar daxil edilmişdir. Yoxlama işlərinin və şifahi sualların cavablarına əsasən təqdim edilən tədris materialında zəruri korreksiyalar aparılmışdır. Pedaqoji eksperimentin yekununda bütün düzəliş və əlavələr nəzərə alınmaqla tək-milləşdirilmiş metodik sistem əsasında eksperimental tədqiqat aparılmışdır.

Aparılan pedaqoji eksperimentin hər bir mərhələsində alınan nəticələr statistik metodla təhlil edilmişdir. Nəticələrin statistik təhlili aşağıdakı üsulla aparılmışdır:Yoxlamanın ilk nəticələrini Ki, I yoxlamanın nəticəsi-K1, II yoxlamanın nəticəsi-K2 və s. işarə edək, yekun nəticəni-Ky adlandıraq. K-lar ekspermentin nəticəsi ilə nəzarət siniflərin nəticələrinin nisbətini göstərir. Məktəb üzrə mənimsəmənin ədədi orta qiyməti siniflər üzrə orta qiymətlərin ədədi ortası kimi hesablanır.

Siniflər üzrə ilkin nəticələr Cədvəl 1-də, yekun nəticələr Cədvəl 2-də, eksperimental və kontrol siniflərin nəticələrinin nisbəti Cədvəl 3-də, mək-təblər üzrə mənimsəmənin ədədi orta qiyməti Cədvəl 4-də verilmişdir.

Eksperimentin nəticələrinin təhlili gostərir ki, V-VII siniflərin riyaziyyat dərslərində şagirdlərin idrak fəallığının artırılmasında kompyuterdən istifadə üzrə təklif olunan metodik sistem kifayət qədər səmərə vermişdir. Eks-perimental sinif şagirdləri ilə kontrol sinif şagirdlərinin bilik səviyyəsini mü-qayisə etdikdə aydın olmuşdur ki, eksperiment aparılan qrupların şagirdlərində mənimsəmə səviyyəsinin nisbi orta statistik qiyməti təxminən 10% yük-

17

səlmişdir. Bu da tədqiqatda irəli sürülən fərziyyənin doğruluğunu sübut edir.

İlkin yoxlamanın nəticələri.

Cədvəl 1.

Qiymətlər Mək-təblər Siniflər

Şagi

rlərin

sa

yı

5 4 3 2

5 və 4 %-lə

mə-nim-səmə %-lə

ədə-di

orta qiy-mət

Eksperimental -V 20 3 4 7 6 35 70 3,2 Kontrol-V 21 4 5 5 7 43 58 3,3 Eksperimental -VI 21 3 5 8 5 38 86 3,25 Kontrol-VI 20 3 7 6 4 50 80 3,45 Eksperimental-VII 22 4 6 8 4 45 82 3,45

Bakı şəh. № 134

Kontrol-VII 19 4 6 7 2 53 89 3,65 Eksperimental-V 22 4 5 7 6 41 73 3,3

Kontrol-V 21 3 6 8 4 43 86 3,4 Eksperimental- VI 22 4 5 6 7 45 73 3,25 Kontrol-VI 20 4 4 8 4 40 80 3,4 Eksperimental- VII

20 3 5 6 6 40 70 3,25 Bakı şəh.

№ 304

Kontrol- VII 21 3 9 5 4 57 81 3,5 Eksperimental- V 21 3 5 7 6 38 71 3,25 Kontrol-V 20 5 4 6 5 45 75 3,45 Eksperimental- VI 20 3 6 4 7 45 65 3,25 Kontrol-VI 19 4 6 5 4 53 79 3,5 Eksperimental- VII

21 5 9 4 3 67 86 3,8

Bakı şəh. № 245

Kontrol-VII 21 5 9 4 3 67 86 3,8 Eksperimental- V 20 3 7 5 5 50 75 3,4 Kontrol-V 22 4 7 6 5 50 65 3,4 Eksperimental- VI 19 6 5 3 5 58 74 3,6 Kontrol-VI 20 6 7 4 3 65 85 3,8 Eksperimental-VII 20 5 6 7 2 55 90 3,7

Sumqayıt şəh.№ 10

Kontrol-VII 18 6 5 3 4 61 78 3,75

18

Yekun yoxlamanın nəticələri. Cədvəl 2.

Qiymətlər Məktəblər Siniflər

Şagi

rlərin

sa

yı

5 4 3 2

5 və 4 %-

lə

mə-nim-səmə %-lə

ədə-di

orta qiy-mət

Eksperiment-V 20 3 7 7 3 50 85 3,5 Nəzarət-V 21 3 5 7 6 38 71 3,25 Eksperiment-VI 21 6 6 5 4 57 81 3,65 Nəzarət-VI 20 4 7 5 4 55 80 3,55 Eksperiment-VII 22 7 8 5 2 68 91 3,9

Bakı şəh. № 134

Nəzarət-VII 19 3 6 5 5 47 74 3,35 Eksperiment V 22 6 5 6 5 50 77 3,55

Nəzarət V 21 3 4 8 6 33 71 3,2 Eksperiment VI 22 7 9 4 2 73 91 3,95 Nəzarət VI 20 4 4 8 4 40 80 3,4 Eksperiment VII 20 7 9 3 1 80 95 4.1

Bakı şəh. № 304

Nəzarət VII 21 3 4 9 5 35 75 3,25 Eksperiment V 21 6 7 4 4 62 81 3,8 Nəzarət V 20 3 4 7 6 35 70 3,2 Eksperiment VI 20 6 5 8 1 55 95 3,8 Nəzarət VI 19 3 3 8 5 32 74 3,2 Eksperiment VII 21 5 7 7 2 57 90 3,7

Bakı şəh. № 245

Nəzarət VII 21 3 8 6 4 48 81 3,45 Eksperiment V 20 6 7 4 3 65 85 3,8 Nəzarət V 22 3 5 7 7 36 68 3,2 Eksperiment VI 19 6 4 8 1 53 95 3,8 Nəzarət VI 20 3 3 9 5 30 75 3,2 Eksperiment VII 20 5 6 7 2 55 90 3,7

Sumqayıt şəh.№ 10

Nəzarət VII 18 3 6 5 4 50 78 3,45

19

Eksperimental və kontrol siniflərin nəticələrinin nisbəti

Cədvəl 3.

Məktəblər üzrə mənimsəmənin ədədi orta qiyməti

Cədvəl 4.

Aparılan nəzəri və eksperimental tədqiqatdan aşağıdakı nəticələr əldə

edilmişdir: 1. Təhsil sistemində müasir informasiya və kommunikasiya texnolo-

giyalarından istifadə qloballaşan dünyanın, informatlaşan cəmiyyətin zəruri

Eksperimental və kontrol siniflərin nəticələrinin nisbəti Məktəb-lər

Siniflər üzrə Ki K1 K2 K3 K4 K5 Ky

V 0,97 0,91 1,0 0,94 1,12 1,09 1,07

VI 0,94 0,97 0,88 1,02 1,02 1,09 1,02 Bakı şəh. № 134 VII 0,94 1,0 0,86 0,96 1,06 1,1 1,16

V 0,97 0,98 0,97 1,01 1,16 1,01 1,19

VI 0,95 1,06 0,92 1,04 1,01 1,04 1,14 Bakı şəh. №304 VII 0,92 0,94 0,91 1,10 1,10 1,10 1,14

V 0,94 0,94 0,94 1,12 1,09 1,12 1.10

VI 0,92 0,98 0,91 1,07 1,10 1,07 1,16 Bakı şəh. №245 VII 1,0 0,95 1,0 1,04 1,25 1,04 1,26

V 1,0 0,97 1,0 1,02 1,11 1,02 1,18

VI 0,94 0,94 0,97 1,12 1,09 1,12 1,18 Sum-qayıt şəh.

№10 VII 0,98 0,92 0,96 1,09 1,10 1,09 1,07

Məktəb üzrə mənimsəmənin ədədi orta qiyməti Kjo=(VKj+ VIKj + VIIKj):3

Məktəblər

Kio K1o K2o K3o K4o K5o Kyo Bakı şəh.

№ 134 0,95 0,98 0,91 0,97 1,06 1,09 1,08

Bakı şəh. №304

0,94 0,99 0,93 1,08 1,12 1,07 1,15

Bakı şəh. №245

0,97 0,95 0,95 1,07 1,14 1,07 1,17

Sumqayıt şəh.№10

0,97 0,94 0,97 1,07 1,10 1,09 1,14

20

tələblərindən, ehtiyaclarından biridir. Belə ki, informatlaşan cəmiyyətin gə-ləcək qurucuları məhz məktəb illərindən başlayaraq yeni informasiya tex-nologiyaları ilə təmas qurmalı, ondan sərbəst istifadə etməyi öyrənməlidir-lər. Digər tərəfdən iqtisadiyyatın bir çox sahələrində olduğu kimi, təhsildə də müasir informasiya kommunikasiya texologiyalarının tətbiqi onun səmə-rəliliyini xeyli artıra bilər.

2. Müasir şəraitdə interaktiv təlim metodları şağirdlərin idrak fəallığına istinad etməklə, onlarda müstəqil yaradıcı fəaliyyətin formalaşdırılmasını tələb edir. Buna nail olmaq üçün ən əlverişli vasitə-kompyuter və öyrədici vasitələrdir. Bu vasitələrin məqsədəuyğun şəkildə təsnifi və təyinatı üzrə istifadə olunması pedaqoğika və riyaziyyat tədrisi metodikası elmləri qarşısında yeni vəzifələr və tələblər qoyur.

3. Pedaqoji-psixoloji və metodik ədəbiyyatın araşdırılması göstərdi ki, riyaziyyatın tədrisində kompyuter texnologiyalarından istifadənin əhəmiy-yəti yüksək qiymətləndirilir, tədris prosesində ondan istifadənin imkan və yolları pedaqoji tədqiqatların diqqət mərkəzindədir. Təlim prosesində kompyuter tədris vasitəsi və öyrədici vasitə kimi nəzərdən keçirilir.

Kompyuterdən istifadə tədrisin keyfiyyətini yüksəltməyə, şagirdlərin təlim materialını dərindən və möhkəm mənimsənilməsinə kömək edir, təlim prosesində düz və əks əlaqənin qurulması və təlimin bu əsasda idarə edilməsinə şərait yaradır. Bu isə ilk növbədə müvafiq elektron resursların (pedaqoji proqram vasitələri, tətbiqi proqramlar paketi, avtomatlaşdırılmış öyrədici sistemlər, elektron dərsliklər və s.) hazırlanması və kompyuterin proqram təminatının imkanlarından istifadə edilməsini tələb edir.

4. Kompyuter texnologiyalarının multimediya imkanlarının riyaziyyat tədrisində düzgün istifadəsi, informasiyanın bir neçə kanalından eyni vaxtda istifadə etməyə imkan verir. Şagird təlim materialını həm görür, həm eşidir, həm fəal surətdə materialın mənimsənilməsinə cəlb edilir (öyrənmə, nəzarət, korreksiya). Bu amillər şagirdlərin təfəkkür fəallığının yüksəlməsinə səbəb olur.

5. V-VII siniflərin riyaziyyat dərslərində kompyuterdən istifadə etmək üçün “BabyTests” elektron tədris vəsaiti hazırlanmış, eyni zamanda kom-pyuterin proqram təminatından olan EXCEL proqramının imkanlarından istifadə edilmişdir. Hazırlanmış “BabyTests” elektron tədris vəsaiti riya-ziyyat dərsində natural ədədlərin vurulması, bölunməsi, bir məchullı tənlik-lərin tədrisində, “Çevirmələr” bölməsindən kəmiyyətlərin çevrilməsi, tənliklər bölməsindən tənliklərin həlli mövzularının tədrisində, EXCEL proqramının imkanlarından isə Faiz və Funksiyanın qrafikinin qurulması mövzularının tədrisində istifadə metodikası verilmişdir. V-VII siniflərdə

21

riyaziyyat dərslərində kompyuterdən istifadə edilməsi təlimdə böyük həcmli, didaktik əhəmiyyətli informasiya qəbul etməyə, onu təhlil etməyə, diferensasiyanın həyata keçirilməsinə, əyaniliyin təmin edilməsinə, müstəqilliyin, yerinə yetirilən tapşırıqların əhatə dairəsinin genişlənməsinə. şagirdlərin idrak fəallığının yüksəlməsinə, təlimə marağın artmasına, şagirdlərdə təfəkkür və əqli qabiliyyətlərin inkişafına və bu zəmində təlimin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə imkan verir.

6. Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası tərəfindən hazırlanmış “Elektron test” Elektron Tədris Vəsaitinin məzmunu Dövlət Təhsil Stan-dartlarına müvafiq olub V-VII sinif riyaziyyat proqramının əsas mövzu-larını əhatə edir. Onların tədrisdə səmərəli istifadəsi üçün müəllimlər ETV-nin məzmunu, istifadə qaydası, interfeysin xüsusiyyətləri, tədrisdə tətbiq metodikasına yiyələnməlidir.

7. Ekspermentin nəticəsi göstərdi ki, V-VII siniflərin riyaziyyat dərs-lərində ”Elektron Test”-lərdən istifadə aşağıdakı müddəaları söyləməyə imkan verir:

- Riyaziyyat dərslərində ”Elektron Test”-lərdən istifadə şagirdlərin idrak fəallığını təmin edir, fənnə marağını, məsuliyyətini artırır;

- şagirdlərin bilikləri hər dərs qiymətləndirilir (bu iş daha operativ və obyektiv həyata keçirilir);

- şagirdlər bilikləri hər gün operativ olaraq elektron testlə yoxlanıl-dığına görə onlar hər gün dərsə hazırlıqlı gəlirlər;

- “Elektron test”lərdən istifadə hər bir şagird haqqında hər bir dərsdə məlumatın alınması, sinfin ümumi mənimsəmə dinamikasının izlənilməsi, zəruri korreksiya işlərinin aparılmasına şərait yaradır;

- “Elektron Test”-in verilənlər bazasında olan “Tarix” bölməsi şagird-lərin son bir necə dərsdə testləri necə icra etdiyini əyani şəkildə (cədvəl və diaqram formasında) göstərməyə şərait yaradır ki, bu da onların təlimdə inkişaf (və ya əksinə) dinamikasının izlənilməsinə imkan verir. Bu da şa-girdlərin marağına səbəb olmaqla onların dərslərə daha ciddi hazırlaşması-na stimul yaradır;

- “Elektron test”lərdən istifadə şagirdlərin əvvəlki mövzular üzrə bilik-lərindəki qüsurları müəyyən etməyə və onların aradan qaldırılması istiqa-mətində məqsədəyönlü və sistematik iş aparmağa şərait yaradır və beləliklə şagirdlərin yeni informasiyaların, növbəti mövzuların dərk edilməsinə daha da hazırlıqlı olmasını təmin edir;

- “Elektron test”lərdən istifadə təlim prosesində vaxtdan səmərəli istifadəni təmin edir, az vaxtda daha çox şagirdin biliyini qiymətləndir-məyə, şagirdlərin dərsdə boş qalma hallarını azaltmağa imkan verir, onların

22

daim idrakı fəaliyyətdə olmasına (şagird ya testə cavab verir, ya yeni mate-rialın izahını dinləyir, ya da müəllimin sualları barədə düşünür) səbəb olur.

8. Pedaqoji eksperiment göstərdi ki, V-VII siniflərin riyaziyyat dərslə-rində kompyuter texnologiyalarından şərh olunan sistemdə istifadəsi şa-girdlərin idrak fəallığını təmin etməklə təlimə maraq yaradır, bilik və baca-rıqların daha dərindən mənimsənilməsinə, bilikləri konkret həyati məsələlə-rin həıllinə tətbiq etmək, onlarda fəallıq, müstəqillik, məqsədəyönlülük, qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaq, bacarığı kimi keyfiyyətləri tərbiyə et-məyə, müstəqil fikirləşməyə, mühakimə yürütməyə, ümumiləşdirmə apar-mağa və nəticə çıxarmağa, əsaslandırmağa şərait yaradır.

Tədqiqatın nəticələri aşağıdakı təklifləri irəli sürməyə əsas verir: Riyaziyyat təlimində şagirdlərin idrak fəallığının artırılması tədrisin

keyfiyyətini yüksəldir. İdrak fəallığını artıran vasitələr sistemində yeni informasiya texnologiyalarının mühüm rolu vardır. Bu məqsədlə xüsusi təyinatlı pedaqoji proqram vasitələrinin hazırlanması zəruridir.

Ümumiyyətlə orta məktəbdə riyaziyyatin tədrisi prosesində kompyu-terin multimediya imkanlarının fəal istifadəsi üçün multimediya tədris vasitələrinin, elektron dərsliklərin hazirlanmasına ciddi ehtiyac var.

Bu günə qədər Azərbaycan dilində Elektron Tədris Vəsaitləri yox dərəcəsindədir, hal-hazırda “Prizma” şirkətinin istehsal etdiyi elektron dərs-lik mövcuddur. Bu dərslik heç bir pedaqoji tələbə cavab vermir, kom-pyuterin multimediya imkanlarından səmərəli istifadə etmir. Onun tədrisdə istifadəsi ziyanlı ola bilər. TQDK-nın hazırladığı “Elektron test” ETV şagirdlərin biliklərinin operativ yoxlanmasına, bu zəmində idrak fəallığının yüksəldilməsinə kömək edə bilər.

Riyaziyyat tədrisində multimediyalı tədris vasitələrinin hazırlanması üçün xüsusi konsepsiyanın, normativ bazanın, standartların və sertifikatlaş-ma sisteminin yaradılmasına ehtiyac var. Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin bu sənədləri hazırlaması və bu əsasda milli multimediya tədris vəsaitlərinin tərtibi, tədrisi elmi şəkildə qurmağa, onun keyfiyyətini yük-səltməyə imkan verər.

Beləliklə, tədqiqatın gedişində əldə olunmuş nəticələr həm nəzəri, həm də praktik əhəmiyyətə malikdir.

Dissertasiya əsas müddəaları və məzmunu çap olunmuş aşağıdakı materiallarda öz əksini tapmışdır:

1. Fayl və kataloqların arxivləşdirilməsi //Azərbaycan Dövlət Peda-qoji Universitetinin Xəbərləri (humanitar, pedaqoji-psixoloji elmlər seriyası), Bakı, 2001, №4, s.87-88

2. Super EHM-lər və onların yaxın gələcəyi haqqında // Azərbaycan

23

Dövlət Pedaqoji Universitetinin Xəbərləri (humanitar, pedaqoji-psixoloji elmlər seriyası), Bakı, 2001, №3, s.76-77

3. Orta məktəbin V siniflərinin riyaziyyat dərslərində kompyuterdən istifadə etməklə şagirdlərdə maraq yaratmaq yolları // Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Xəbərləri (humanitar, pedaqoji-psixoloji elmlər seriyası), Bakı, 2003, №5, s.211-215

4. İnformasiya və telekommunikasiya vasitələrindən istifadə yolları / İnformasiyalaşdırma, kibernetika və informasiya texnologiyalarının müasir problemləri. Respublika elmi konfransının materialları. I cild, Bakı, 2003, s.86-88 (şərikli)

5. VI sinfin riyaziyyat dərslərində faizə aid məsələlərin öyrədilməsi təcrübəsindən // Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Xəbərləri (təbiət elmləri seriyası), Bakı, 2004, №3, s.240-243

6. Təhsil sistemində İKT-nin imkanları // Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Xəbərləri (təbiət elmləri seriyası), Bakı, 2005, №4, s.159-164

7. Riyaziyyat dərslərində multimediya // Fizika, riyaziyyat və infor-matika tədrisi (Elmi-nəzəri və metodik məcmuə), Bakı, 2006, №2, s.30-32

8. Şagirdlərin idrak fəaliyyətinin yüksəldilməsində elektron testlərin tətbiqi / Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi. Riyaziyyatın tətbiqi məsələləri və yeni informasiya texnologiyaları. Respublika elmi konfran-sının materialları. Sunmqayıt, 2007, s.289-291

9. Təhsildə kompyuterdən istifadənin pedaqoji aspektləri / İnformatika, informasiya texnologiyalarının təhsildə tətbiqi məsələləri. Respublika elmi konfransının materialları. Bakı, 2007, s.87-89

10. Elektron tədris vasitələri / İdarəetmə və Optimallaşmanın Sənaye Tətbiqi. 2-ci Beynəlxalq Komfrans. Tətbiqi Riyaziyyat İnstitutu, BDU, Bakı, 2008, s.42-53 (şərikli).

11. Пути поэтапного использования обучающих компьютерных программ в преподавании / Проблемы школьного образования: инно-вации и ценности. Теория и практика. Межвузовский сборник научный трудов. Часть 1. Министерство обрaзования и науки РФ. Карачаево-Черкесский Государственный Университет им. У.Д.Али-ева, Карачевск, 2009, с.92-99

12. Elektron təlim prosesində tədrisin kompyuter vasitəsilə idarə olun-ması // Təhsildə İKT. Elmi-metodik jurnal, 2009, №2, s.111-116 (şərikli).

13. Обучающие компьютерные программы в преподавании мате-матики в средней школе // Министерство оброзования и науки Рес-публики Казахстан, Высшая школа Казахстана, 2012, №1, с.170-174

24

Баширова Гонча Иманверди гызы

Использование компьютера на уроках математики V-VII классов как средство повышения познавательной активности учащихся

Резюме Диссертационная работа посвящена методике преподавания математики

в V-VII классов общеобразовательных школ. В ней рассматривается проб-лема повышения познавательной активности учащихся с использованием компьютера на уроках математики. Она состоит из введения, двух глав, заключения, списка использованной литературы.

Во введении обосновывается актуальность темы, определяется объект, указываются предмет, цели, задачи, методологическая основа и методы исследования, излагаются основная научная гипотеза, научная новизна, теоретическая и практическая значимость исследования, перечисляются выдвигаемые на защиту положения.

В первой главе диссертации рассмотрены вопросы, служащие теоретической основой исследования, раскрыты сущность, педагогические и психологические основы повышения познавательной активности учащихся, анализировано положение исследования проблемы, с точки-зрения проб-лемы рассмотрены программы и учебники, учебно-методическая литература, школьная практика, выявлены недостатки и ошибки, их причины. Излагается проблема использования компьютерных технологий в процессе преподавания математики, раскрывается содержание понятия познавательной активности, его психолого-педагогические основы.

А так же анализируются трудности учащихся педагогических колледжов, при обучении математике, определяются их причины и выдвигаются конкретные предложения по устранению этих трудностей.

Вторая глава диссертации называется «Повышение познавательной активности учащихся V-VII классов с использованием компьютеров на уроках математики». В этой главе рассматривается «Мультимедия и электронные учебные средства (ЭУС) и особенности их использования в процессе обучения математике», определеяются возможности использования компьютера на уроках математики, дается методика использования программного обеспечения компьютера. В параграфе «Технология использования электронных тестов в повышении познавательной активности учащихся на уроках математики» раскрывается технология применения электронных тестов, а также приводятся многочисленные примеры.

С целью проверки выдвинутой гипотезы и эффективности предло-женной методики, в ходе исследования был проведен педагогический эксперимент. Организация, проведение и результаты эксперимента подробно описаны в диссертации.

25

В конце диссертации приведен список использованной литературы.

Bashirova Qonca Imanverdi Computer use in mathematics lessons classes V-VII as a means of

improving the cognitive activity of students

Summary The thesis is devoted to the methods of teaching mathematics in

the V-VII secondary schools. It addresses the problem of increasing cognitive activity of students using computer in mathematics lessons. It consists of an introduction, two chapters, conclusion, list of references.

In the introduction the urgency of the subject, the object is defined, specified subject, goals, objectives, methodological framework and research methods, set out the basic scientific hypothesis, scientific innovation, theoretical and practical significance of the study, lists put forward to protect the position.

In the first chapter of the thesis the issues that serve the theoretical basis of the study, revealed the essence, educational and psychological basis for improving the cognitive activity of students, address the status of research of the problem, from the point-of-lems samples examined programs and textbooks, educational and methodical literature, school practices identified faults and errors and their causes. We present the problem of using computer technology in teaching mathematics, describes the content of the concept of cognitive activity, its psychological and educational foundations.

And also analyzed the difficulties students Teachers College, in teaching mathematics, determine their causes and put forward specific proposals to address these difficulties.

The second chapter is called "Improving the cognitive activity of students of classes V-VII with the use of computers in mathematics lessons." In this chapter, "Multimedia and e-learning tools (EUS) and usage in learning mathematics" opredeleyayutsya possibility of using a computer in mathematics lessons, the technique of using computer software. In the paragraph "The technology of electronic tests to improve cognitive activity of pupils in mathematics lessons" reveals technology for electronic tests, and provides numerous examples.

In order to test this hypothesis and the effectiveness of the proposed method, a study was conducted pedagogical experiment. Organization,

26

conduct and results of the experiment are described in detail in the thesis. At the end of the dissertation is a list of references.

Министерство Образования Азербайджанской Республики Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

На правах рукописи

ГОНЧА ИМАНВЕРДИ гызы БАШИРОВА

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ КОМПЬЮТЕРА НА УРОКАХ

МАТЕМАТИКИ V-VII КЛАССОВ КАК СРЕДСТВО

ПОВЫШЕНИЯ ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ АКТИВНОСТИ

УЧАЩИХСЯ

13.00.02 – Теория и методика обучения и воспитания (методика преподавания математики)

А В Т О Р Е Ф Е Р А Т

диссертации на соискание ученой степени доктора

философии по педагогике

27

БАКУ – 2012