รายงานการวจย

เรอง

การสรางเครอขายความสมพนธของสตรฝายใน

สมยรชกาลท 5 ถงรชกาลท 7

โดย

รองศาสตราจารยวณา เอยมประไพ

สงกดคณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร

ไดรบทนอดหนนจากมหาวทยาลยราชภฏสวนสนนทา ปงบประมาณ 2555

รายงานการวจย

เรอง

การสรางเครอขายความสมพนธของสตรฝายใน

สมยรชกาลท 5 ถงรชกาลท 7

โดย

รองศาสตราจารยวณา เอยมประไพ

สงกดคณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร

ไดรบทนอดหนนจากมหาวทยาลยราชภฏสวนสนนทา ปงบประมาณ 2555

บทคดยอ

ชอรายงานการวจย การสรางเครอขายความสมพนธของสตรฝายในรชกาลท 5

ถงรชกาลท 7

ชอผท าการวจย รองศาสตราจารยวณา เอยมประไพ

ปทวจย 2555

...............................................................

ความสมพนธระหวางพระมหากษตรยกบขนนาง ในสมยการปกครองระบอบสมบรณาญาสทธราชยเปนไปตามขอก าหนดของระบบศกดนา คอการอปถมภเกอกลซงกนและกน แมวาระบบศกดนาจะยกเลกไปในเวลาตอมา แตการพงพากนระหวางชนตางชนยงคงด ารงอยและขยายตวครอบคลมทกภาคสวนของสงคมไทย รวมถงราชส านกฝายในซงเปนพนทสวนพระองคของพระมหากษตรย โดยมเจานายฝายในเปนตวกลางความสมพนธระหวางพระมหากษตรยกบขนนาง พระมหากษตรยกบขาราชส านกฝายใน และเจานายฝายในกบขาราชบรพาร ในสวนทเกยวกบพระมหากษตรยกบขนนางนน ขนนางมกถวายธดาใหเปนบาทบรจารกาเพอแสดงความจงรกภกด การใหธดาไดเรยนรอบรมตามขนบจารตชาววง ทส าคญคอความเตบโตในชวตราชการของตนเอง ซงหมายถงขนนางพงพาพระมหากษตรย ขณะเดยวกนพระองคกทรงอาศยก าลงสนบสนนจากกลมขนนางเพอเสถยรภาพของราชบลลงก ชวงเวลาทสะทอนถงความสมพนธรปแบบดงกลาวอาจเหนไดอยางเดนชดในสมยรชกาลท 5 ซงมเจานายฝายในและขาราชบรพารจ านวนมากทสด และเปนผมบทบาทในฐานะสตรชนสงสบเนองตอมาจนสนสดการปกครองระบอบสมบรณาญาสทธราชยในรชกาลท 7 ชวงตนสมยรชกาลท 5 ความชวยเหลอเกอกลกนนบวาจ าเปนอยางยง เนองจากเปนระยะเวลาทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวยงมไดทรงมพระราชอ านาจเดดขาด จงตองทรงอาศยการสนบสนนจากพระบรมวงศานวงศและขนนาง การรบธดาจากกลมราชสกลวงศและตระกลขนนางเปนเจานายฝายในกยอมเปนผเชอมประสานระหวางพระมหากษตรยกบบคคลในครอบครวไดเปนอยางด เชนเดยวกบเวลาตอมาทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงมพระราชอ านาจเดดขาดสถานะองคอธปตย เจานายฝายในกเปนผเสรมเสถยรภาพราชบลลงกและความรงเรองในราชการของเครอญาตตนเอง การสรางเครอขายความสมพนธของเจานายฝายในตอ

www.ssru.ac.th

(2)

พระมหากษตรย หรอขนนาง โดยผานเจาจอมและขาราชบรพารกมลกษณะของการอปถมภเชนกน กลาวคอเจาจอมซงเคยเปนขาราชบรพารภายใตสงกดของพระมเหสและไดรบการเลอนสถานะดวยการทเจาส านกยกขนถวายแกพระบาทสมเดจพระเจาอยหว กยอมเปนการเพมบารมและกระชบความสมพนธระหวางพระมหากษตรยกบเจาส านกใหใกลชดมากขน นอกจากนการทราชส านกฝายในเปนแหลงรวมของศลปวฒนธรรมชนเลศ การถวายตวของขาราชบรพารตอเจานายฝายในเพอใหไดมการเรยนร ฝกอบรมดานกรยามารยาท ระเบยบประเพณ งานศลปะประดษฐ เจานายฝายในจงมบทบาทส าคญตอการถายทอดภมความรดงกลาว อนเปนคณปการของระบบอปถมภและทนทางสงคมจากความเกอกลทผอาวโสมตอผนอย นบเปนปจจยส าคญหนงทท าใหวฒนธรรมไทยด ารงอยไดสบมา

www.ssru.ac.th

Abstract

Research Title : The Associate Connection Forming of Ladies in the Royal Court

during the King Rama the Fifth through King Rama the Seventh

Author : Assoc. Prof. Weena Eiamprapai

Year : 2012

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Based on the regulations of the absolute monarchy system, the

relationship between the monarchs and the nobility is co-supporting among one

another. However, even though the monarchy was later abolished, such

supporting among different classes of people is still existing, and widespread

throughout every part of the Thai societies including within the internal royal

residence, which was regarded as the private area of the monarchs. The ladies in

the royal court were the key connection between the monarchs and the nobility,

the monarchs and the inner court ladies, as well as the royal consorts and the

inner court ladies. In terms of the relationship between the monarchs and the

nobility, it was found that to show respect and loyal, the nobility would offer his

daughter as a lady in the royal court . This enables the daughter to be able to

educate herself about the royal traditions, while the nobility could get higher rank

in turn. This relationship reflects the dependent of the nobility on the monarchs,

and simultaneously the monarchs gained the support of the nobility groups for the

stability of the reign. The relationship of this kind could be found particularly in the

reign of King Rama V, during which the number of the ladies in the royal court was

highest including the vital role. Such relationship was passed on until the end of

the absolute monarchy in the reign of King Rama VII. In any case at the

beginning of King Rama V’s reign, the support of the nobility was necessarily

www.ssru.ac.th

(4)

required due to the immature of King Rama V’s authority. This led to the need of

strong support from royal relatives and the nobility. Moreover, the acceptance of

daughters from the royal relatives and the nobility families as royal consorts was

keysuccess in building connection between the monarch and their family

members. Afterwards, when King Rama V attained the absolute power of the

monarchy, the royal consorts also took a vital role to support the stability of the

reign as well as the prosperity of their own families. The relationship between the

monarch or the nobility and the ladies in the royal court was also the patron-client

system. That is to say, the case of a royal consorts , who used to be a the inner

court ladies was elevated to be a royal consorts, led to closer relationship

between the monarch and the nobles. Furthermore, since the internal royal

residence was the center of excellent masterpiece collection of art and culture,

the adoption of inner court ladies by the royal consorts results in the study and

practice of etiquette, customs, art and craft by those adopted. The ladies in the

royal court, therefore, played a vital role on passing on these kinds of intellect and

knowledge, which are the benefits of the supporting system, as well as the social

capital reflecting the elderly’ s support and care for the descendants.

Consequently, this is regarded as a key factor of the existence of Thai culture.

www.ssru.ac.th

กตตกรรมประกาศ

งานวจยนเปนผลมาจากนโยบายของมหาวทยาลยราชภฏสวนสนนทา ทจะสงเสรมให

คณาจารยมผลงานวจยมากขน จงใหเงนงบประมาณสนบสนนการด าเนนการโดยผานทาง

สถาบนวจยและพฒนา ผวจยขอขอบคณไว ณ ทน

ความชวยเหลอทไดรบจากหลายทาน นบเปนสวนหนงทท าใหผลงานนส าเรจลงได ทง

ขอมลจากค าบอกเลา การใหสมภาษณ การตอบขอซกถามทยงไมกระจางชด และการสนทนา

กลม ผวจยจงขอระลกถงความเกอกลของทกทานดวยความขอบคณอยางยง

ขอบคณเพอนรวมงาน คอผชวยศาสตราจารย ชยวฒน ตณฑะรงษ ทชวยเหลอให

งานวจยนมความสมบรณมากยงขน ทายทสดคอก าลงใจทมใหในเรองงานสอน และการวจย

รวมทงการรวมออกภาคสนามในบางครง คอบคคลในครอบครวทงคณวระชาต เอยมประไพ

และบตรชายทงสองคอ นายแพทยภม เอยมประไพ และนายแพทยภรต เอยมประไพ

วณา เอยมประไพ

กนยายน 255 5

www.ssru.ac.th

สารบญ

หนา บทคดยอ (1) ABSTRACT (3) กตตกรรมประกาศ (4) สารบญ (5) สารบญภาพ (7) บทท 1 บทน า 1.1 ความเปนมาและความส าคญของปญหา 1 1.2 วตถประสงค 2 1.3 ขอบเขตงานวจย 3 1.4 ค านยามค าศพท 3 1.5 วธการและขนตอนในการด าเนนงาน 3 1.6 ประโยชนทคาดวาจะไดรบ 6 บทท 2 กรอบแนวคดและงานวจยทเกยวของ 2.1 กรอบแนวคด 7 2.2 งานวจยทเกยวของ 16 2.3 สรป 24 บทท 3 ขอมลพนฐาน 3.1 พระมเหสในรชกาลท 5 27 3.2 พระมเหสในรชกาลท 6 36 3.3 พระมเหสในรชกาลท 7 38 3.4 เจาจอมมารดาและเจาจอมในรชกาลท 5 39 3.5 พระสนมในรชกาลท 6 53 3.6 พระราชธดาในรชกาลท 5 54 3.7 พระราชธดาในรชกาลท 6 59

3.8 สรป 61

www.ssru.ac.th

(7)

หนา

บทท 4 ผลการวจย 4.1 สภาพการเมองไทยตนรชกาลท 5 63

4.2 ความสมพนธระหวางพระมหากษตรยกบตระกลของเจานายฝายใน 68

4.3 การสรางความสมพนธของราชส านกฝายใน 77

4.4 สรป 89

บทท 5 สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ

5 .1 สรปงานวจย 90

5.2 ขอเสนอแนะ 102

บรรณานกรม 103

ประวตนกวจย 107

www.ssru.ac.th

สารบญภาพ ภาพท หนา 1. แผนผงการด าเนนงาน 5 2. ระบบอปถมภแบบกลมและระบบอปถมภแบบปรามด 10 3. เจานายฝายใน 26 4. สมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถ 29 5. สมเดจพระนางเจาสนนทากมารรตน พระบรมราชเทว 30 6. สมเดจพระนางเจาสวางวฒนา พระบรมราชเทว 31 7. พระนางเจาสขมาลมารศร พระราชเทว 32 8. พระอครชายาเธอ พระองคเจาอบลรตนนารนาค 33 9. พระอครชายาเธอ พระองคเจาเสาวภาคนารรตน 34 10. พระอครชายาเธอ พระองคเจาสายสวลภรมย 34 11. พระราชชายา เจาดารารศม 35 12. พระเจาพนางเธอพระองคเจาทกษณชา นราธราชบตร 36 13. พระนางเจาสวนทนา พระวรราชเทว 37

14. สมเดจพระนางเจาอนทรศกดศจ พระวรราชยา 37

15. พระนางเธอลกษมลาวณ 38

16. สมเดจพระนางเจาร าไพพรรณ พระบรมราชน 38

17.เจาจอมกกออและพระราชธดา 44

18. เจาจอมเอบถายรปเจาพระยาสรพนธพสทธ (บดา) 45

19.เจาคณจอมมารดาแพ 46

20. พระสจรตสดา 53

21. พระราชธดาในรชกาลท 5 55

22. สมเดจเจาฟาหญงเพชรรตนราชสดา สรโสภาพรรณวด 60

23.สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาสทธาทพยรตนฯ ทรงสวมเทยราแบบกระบงหนา 61

เจาจอมหมอมราชวงศสดบสวมเปนแบบสรอยคอ

www.ssru.ac.th

8

www.ssru.ac.th

บทท 1

บทน า

1. ความเปนมาและความส าคญของปญหา

แกนความสมพนธของสงคมไทยทส าคญสบเนองตอกนมา ตงแตอดตจนถงปจจบน

คอความเอออาทรตามระบบเครอญาต และความชวยเหลอเกอกลกนในระบบอปถมภ

ความสมพนธดงกลาว ปรากฏใหเหนทกภาคสวนของสงคม ตงแตสถาบนครอบครวไปจนถง

โครงสรางของประเทศ โดยทวไปแลวการศกษาเกยวกบความสมพนธเชงอปถมภใน

สงคมไทย มกมงเนนเฉพาะเรองการพงพาแลกเปลยนผลประโยชนของกลมอ านาจทาง

การเมองและเศรษฐกจ ดวยการอางองรากฐานจากระบบศกดนาสมยอยธยา แตทงนยงม

ประเดนทนาสนใจศกษาเกยวกบสตรในครอบครวของผน าประเทศ ซงมสวนส าคญตอการ

ด ารงอยและสบทอดลกษณะดงกลาว

กลมสตรทมจ านวนมากและใกลชดกบผน าประเทศชวงเวลาการเปลยนผานจาก

การเมองและสงคมแบบจารต เปนกระบวนการท าใหเปนแบบตะวนตก (westernization) คอ

ราชส านกฝายในสมยรชกาลท 5 เจานายฝายในคอพระมเหส เจาจอมมารดาและเจาจอมม

บทบาทตอการเชอมความสมพนธระหวางองคพระมหากษตรยกบวงศตระกลของตน โดย

พจารณาจากภมหลงพระมเหสบางพระองค รวมทงพนฐานครอบครวของเจาจอมมารดาและ

เจาจอม สวนใหญมาจากตระกลขนนางเชนตระกลบนนาค ซงมต าแหนงส าคญเกยวเนองกบ

การปกครองและเศรษฐกจชวงสมยรชกาลท 3 ถงตนรชกาลท 5 มธดาจากตระกลดงกลาว

ถวายตวเปนบาทบรจารกาในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวรวม 21 ทาน

นอกจากการเชอมประสานระหวางราชส านกกบครอบครว อนเปนลกษณะความ

เกอกลกนในระบบเครอญาต ส านกของเจานายฝายในยงเปนแหลงใหการศกษาอบรม

กรยามารยาท ความรอนคควรแกคณสมบตของสตร ธดาหรอหลานสาวจากราชสกลวงศ

ตระกลขนนางหรอผมความใกลชดกบขาราชส านก จงไดถวายตวอยภายใตการอปถมภเปน

www.ssru.ac.th

2

จ านวนมาก การสงธดาใหสงกดเจานายฝายในดงกลาวนอกจากความมงหวงเพอเสรมภม

ความรแกธดา ยงเปนลทางใหใกลชดกบราชส านก รวมถงโอกาสใหไดเลอนฐานะเปนสตร

ฝายในจนถงกบเปนเจาจอมในอนาคต ความสมพนธภายในแตละส านกระหวางเจานายฝาย

ในกบธดาจากราชสกลวงศ ตระกลขนนาง หรอขาราชบรพารททรงอปการะเปนการพงพาและ

การรบใช ถวายความจงรกภกด อนมลกษณะเดยวกบระบบอปถมภ

จากเหตผลทกลาวแลวขางตน การศกษาวเคราะหความสมพนธในระบบเครอญาตและระบบอปถมภของราชส านกฝายในรชกาลท 5 ถงรชกาลท 7 จงมความส าคญอยางยง เพอทจะไดทราบถงการด ารงอยของระบบทงสอง ทามกลางความเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม ขณะเดยวกนกเปนการพจารณาระบบอปถมภในแงมมทแตกตางจากเรองอ านาจทางการเมอง ระบบราชการหรอผลประโยชนทางเศรษฐกจ ซงมกเปนไปในแงลบ ดวยการศกษาเกยวกบการอบรมถายทอดวถวฒนธรรม การปลกฝงคานยม ความคด จากเจานายฝายในผอปถมภสเยาวชนรนหลง ซงเปนบรวารในสงกด อนนบเปนแนวทางหนงทวฒนธรรมจารตของไทยยงคงสบทอดตอมาจากรนสรน นบเปนทนทางสงคมทเกดจากความสมพนธบนพนฐานของความเอออาทร ความชวยเหลอเกอกล ความไววางใจระหวางกน ปฏสมพนธดงกลาวนบเปนสวนส าคญในการยดโยงสงคมไทยเขาดวยกน 2. วตถประสงค

1) เพอศกษาพนฐานทางครอบครวของสตรฝายในสมยรชกาลท 5 ถงรชกาลท 7 ซงสงผล

ตอสถานภาพและบทบาทในราชส านกฝายใน

2) เพอวเคราะหบทบาทของสตรฝายในสมยรชกาลท 5 ถงรชกาลท 7 ฐานะสอกลาง

ความสมพนธระหวางพระมหากษตรยกบขนนางในการรกษาฐานอ านาจทางการเมอง

3) เพอวเคราะหการสรางเครอขายความสมพนธของสตรฝายในตามระบบอปถมภและ

ระบบเครอญาตมตอการถายทอดวถวฒนธรรมและภมปญญา

www.ssru.ac.th

3

3. ขอบเขตงานวจย

ดานพนท สถานทพ านกของสตรฝายใน

ดานเวลา สมยรชกาลท 5 จนถงเหตการณเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475

4. นยามค าศพท

เครอขาย การประสานงานทเชอมโยงกจกรรมหรอความชวยเหลอระหวางกนของกลม

บคคล เพอสนองตอบความตองการวมกน

สตรฝายใน พระมเหส พระราชธดา เจาจอมมารดา เจาจอมและขาราชบรพารในสมย

รชกาลท 5 ถงรชกาลท 7

5. วธการและขนตอนในการด าเนนงาน

งานวจยเรองการสรางเครอขายความสมพนธของสตรฝายในสมยรชกาลท 5 ถง รชกาลท

7 เปนการวจยเชงคณภาพ ( qualitative research) โดยใช วธการทางประวตศาสตร ( historical

methods) ตามขนตอนดงน

1) การศกษาเอกสาร (documentary research)ทงเอกสารชนตนและเอกสารชนรอง

เพอใหไดขอมลเบองตนเกยวกบงานทจะศกษา ทฤษฎและกรอบแนวคดทเหมาะสมกบเนอหา

งานวจยและแนวทางสมภาษณ

2) การใชวธการทางประวตศาสตรในการศกษาขอมลทไดจากเอกสารดวยการวพากษ

ขอมลและการตความขอมล

การวพากษขอมล เปนการพจารณาเนอหาหรอความหมาย ทแสดงในหลกฐานประเภท

เอกสาร เพอประเมนความนาเชอถอ โดยเนนความถกตองและคณคาของขอมล

การตความขอมลเปนการถอดความหมายจากทมบนทกไวในเอกสาร เพอใหทราบถง

จดมงหมาย และความหมายทแทจรงของผบนทกไวในเอกสาร

www.ssru.ac.th

4

3) การก าหนดกรอบความคดและแสวงหาทฤษฎเพอเปนแนวทางในการศกษา โดย

พจารณาใหเหมาะสมกบเนอหาและขอมลทรวบรวมได ซงการก าหนดกรอบโครงในการวจยน

สอดคลองกบวธการทางประวตศาสตร คอเรมจากการตงประเดนปญหาเพอเปนขอบเขตและ

แนวทางการศกษาขอมลทเกยวของ แลวจงสรปจากหลกฐานทคนพบ

4) การก าหนดแนวทางสมภาษณ เปนการเตรยมการเพอใหไดขอมลสอดคลองกบ

เนอหาทวจย โดยตงเปนค าถามเปด เพอใหผบอกเลาแสดงทศนะและเปดเผยขอมลไดอยางเตมท

5) การสมภาษณจากผมสวนเกยวของ ทงรายบคคลและการสมภาษณกลม ดวย

วธการสมภาษณอยางเปนทางการ (formal interview) และการพดคยอยางไมเปนทางการ

(informal interview) เพอใหไดขอมลเกยวกบธรรมเนยมปฏบตของชาววง ซงเปนวฒนธรรมแบบ

จารต งานดานศลปะประดษฐ

6) การสงเคราะหและการวเคราะหจากเอกสารและการสมภาษณ เปนขนตอนภายหลง

จากทไดขอเทจจรง ซงผานกระบวนการตามระเบยบวธทางประวตศาสตร การวเคราะหขอมล

ตามกรอบโครงความคดทก าหนด การสมภาษณ และการสงเกต น ามาสมพนธเชอมโยงกนจน

สามารถอธบายเรองราวทวจยไดอยางกลมกลน เปนเหตเปนผลตอกน

7) การเขยนงานวจย เปนการเรยบเรยงเพออธบายความจากการคนควาวจยในเชง

พรรณา (descriptive analysis)

www.ssru.ac.th

5

ศกษาเอกสาร ชนตน/ชนรอง

แผนผงการด าเนนงาน

การวพากษขอมล ก าหนดแนวทางสมภาษณ

การตความขอมล สมภาษณ เดยว/กลม

ส ารวจ/สงเกต ภาคสนาม

สงเคราะห / วเคราะห ตามกรอบความคด และทฤษฎทก าหนด

เขยนงานวจย

ก าหนดกรอบ ความคด

แสวงหาทฤษฎ

www.ssru.ac.th

6

6. ประโยชนทคาดวาจะไดรบ 1) ดานการศกษา การบรณาการไปสการเรยนการสอนในชนเรยน เพอให นกศกษาไดมความรความเขาใจในขอเทจจรงและสาระจากงานวจย รวมทงสามารถใช กระบวนการวจย ใน การแสวงหาความร 2) ดานองคความร ขอมลเกยวกบพนฐานทางครอบครว สถานภาพ และบทบาททมตอราชส านกฝายในของสตรฝายใน ขอเทจจรงจากการสงเคราะหขอมลจากการสบคน เขากบกรอบแนวคด เรองระบบอปถมภและทนทางสงคมเกยวกบสตรฝายใน ฐานะสอกลางระหวางพระมหากษตรยกบขนนางและบทบาทตอการถายทอดมรดกทางวฒนธรรม 3 ดานฐานขอมล ฐานขอมลศลปวฒนธรรมกรงรตนโกสนทรซงสนองตอบตอยทธศาสตร ของมหาวทยาลย

www.ssru.ac.th

บทท 2

กรอบแนวคดและงานวจยทเกยวของ

งานวจยเรองนเปนการวจยเชงคณภาพโดยใชการศกษาตามระเบยบวธทางประวตศาสตร

(historical methods) ซงมแนวทางทชดเจนในการน าเสนอ มใชเปนเพยงการรวบรวมขอมลของ

เหตการณ ประกอบกบการใชแนวคดทางสงคมศาสตรเปนกรอบศกษาความสมพนธของสตรฝาย

ใน ทมสภาพเปนเครอขายหรออาณาเขตทางสงคม ( social field) ชวงสมยรชกาลท 5 ถงสมย

รชกาลท 7อนเปนระยะตอเนองแหงความรงเรองของราชส านกฝายในจนสนสดบทบาทจากการ

เปลยนแปลงการปกครองเมอพ.ศ. 2475

เนองจากความสมพนธในสงคมไทยทงระดบมหภาคและระดบจลภาค มกเกยวโยงกบ

ระบบอปถมภ ( patron-client system) จงใชแนวคดเรองการอปถมภพจารณาความสมพนธ

ระหวางพระมหากษตรยกบสตรฝายในและเครอญาต รวมทงความเกอหนนทเจานายฝายในแตละ

ส านกมตอสตรภายใตสงกด อยางไรกตามเนองจากความสมพนธดงกลาวมไดมจดมงหมายเพยง

เพอการแลกเปลยนผลประโยชนระหวางผอปถมภกบผรบการอปถมภเทานน แตยงเปนการ

ชวยเหลอเกอกลกน จงใชแนวคดเรองทนทางสงคม ( social capital) รวมศกษา เพอพจารณาถง

การด ารงอยของคณคา จารตประเพณ รวมถงการสบทอดมรดกวฒนธรรมไทยใหคงอยตอมา

2.1 กรอบแนวคด

แกนความสมพนธในสงคมไทยทส าคญประการหนงคอระบบอปถมภ ซงเปนการพงพา

อาศยระหวางบคคลทมสภาพแตกตางกน โดยเรมมมาตงแตสมยอยธยา จากการจดระเบยบการ

ปกครองศกดนา และยงคงด ารงอยตอมาจนถงปจจบน ดวยการปรบใหสอดคลองกบสภาพสงคม

ในแตละชวงเวลาของประวตศาสตร ดงนนจงมนกวชาการหลายทานทงชาวไทยและชาว

ตางประเทศใหนยามตลอดทงแสดงแนวคดเกยวกบระบบอปถมภในสงคมไทย

www.ssru.ac.th

8

นกวชาการชาวไทยทน าแนววเคราะหเรองระบบอปถมภ มาใชศกษาวเคราะหสงคมไทย

คอหมอมราชวงศอคน รพพฒน ซงใหภาพของสงคมไทยวาเปนสงคมทมการก าหนดสถานภาพ

ของบคคลในแนวดงลดหลนจากบนลงลาง ดวยการจดแบงชนตามยศ ต าแหนง ราชทนนาม และ

ศกดนา ซงเปนระบบอปถมภอยางเปนทางการ ตามระบบนพระเจาแผนดนทรงมพระราชอ านาจ

สงสด นบเปนสงศกดสทธเนองจากเปนเครองหมายแหงธรรมะ หรอกฎแหงศลธรรมในสงคม การ

ยอมรบความแตกตางล าดบชน มาจากความเชอเรองบญกรรมทสรางสมมาแตชาตปางกอนและ

ถกสงสอนใหตระหนกถงทสงและทต า ความเปนผใหญและความเปนผนอย เชนเดยวกบ

ความสมพนธระหวางมลนายกบไพรหรอขาราชการชนผใหญกบขาราชการชนผนอย ทมลกษณะ

เปนระบบอปถมภระหวางบคคล ซงมความแตกตางตามฐานะและศกดนา ทงนความสมพนธ

ระหวางพระมหากษตรยกบขนนางกเปนไปในท านองเดยวกน ดงนนขนนางทตองการ

ความกาวหนาจงมกถวายบตรสาวใหเปนขาราชบรพารในวงหลวงหรอถวายตวเปนพระสนม เพอ

กระชบความสมพนธใหแนนแฟนยงขน นอกจากนการมบตรหรอธดารบใชในราชส านกกนบเปน

เกยรตยศแกบดาและวงศตระกล

เมอสภาพสงคมเปลยนไป ระบบอปถมภในโครงสรางแบบเปนทางการเชนพนธะระหวาง

มลนายกบไพรเรมหมดบทบาทลง เกดเปนระบบอปถมภแบบไมเปนทางการจากการขยายตวทาง

เศรษฐกจตามปรมาณการคาระหวางประเทศ ความสมพนธระหวางนายกบไพรมไดเปนไปล าดบ

ขน มการพงพาผทมอ านาจเหนอโดยตรง จนเกดเปนปญหาตอการบรหารราชการแผนดนและ

อาจเปนอนตรายตอความสมพนธระหวางพระมหากษตรยกบขนนางเกยวกบการควบคมก าลงคน

ในทสดพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวจงทรงโปรด ฯ ใหมการปฏรปการปกครองเพอ

คงไวซงเสถยรภาพของการปกครองประเทศ

เจมส ซ.สกอตต ( James c. Scott) ใหความส าคญกบระบบอปถมภทเปนความสมพนธ

สวนตว อนท าใหเกดโครงสรางระบบอปถมภแบบความสมพนธค ( dyadic contract) เครอขาย

สวนตว (personal network) หรอชดกจกรรม ( action set) ความสมพนธคระหวางบคคลสองคน

คอระหวางผอปถมภกบผรบอปถมภเปนกลไกความสมพนธทบคคลหนงมสภาพทางสงคมและ

เศรษฐกจ (ผอปถมภ) ทจะใชอทธพลและทรพยากรของตนในการชวยปกปองคมครองหรอให

ผลประโยชนแกผมสถานภาพดอยกวา (ผรบอปถมภ) ซงตองตอบแทนดวยการสนบสนน บรการ

www.ssru.ac.th

9

หรอผลประโยชนแกผอปถมภ (อมรา พงศาพชญ และ ปรชา ควนทรพนธ (บรรณาธการ) ,

2539 : 47)

จากนยามขางตน ธรยทธ บญม ไดสรปลกษณะความสมพนธของระบบอปถมภวา

ประกอบดวยการแลกเปลยนทไมสมดล ความสมพนธแบบตวตอตว และความสมพนธทกวางรอบ

ดาน การแลกเปลยนทไมสมดลเกดจากการกระจายตวของทรพยากรในสงคมและการควบคมท

ไมเทาเทยมกนผอปถมภเปนผควบคมและเปนผผกขาดทรพยากรอนส าคญตอการด ารงชวต ม

ผลใหผเขาไมถงทรพยากรตองพงพาเพอแบงปนทรพยากรเหลานนในฐานะผรบอปถมภ ภายใต

ความสมพนธดงกลาว ทงสองฝายตองอาศยซงกนและกน ผอปถมภตองพงพาบรวารเปนจ านวน

มากในการด ารงสถานะทางสงคมน ามาซงผลประโยชนดานอน ขณะเดยวกนผรบอปถมภก

จ าเปนตองพงพาผอปถมภหลายประการ ขอแตกตางอนเปนความไมเทาเทยมกนของระบบ

อปถมภคอผถกอปถมภมผอปถมภเพยงคนเดยวใหพง สวนผอปถมภกลบกระจายการพงพาไปยง

บรวารเปนจ านวนมาก อ านาจการตดสนใจทจะด ารงความสมพนธจงไมสมดลกน ผอปการะหรอ

มลนายอาจตดขาดบรวารคนใดกได แตผรบอปถมภมโอกาสนอยทจะหลดพนจากนายของตน

ยกเวนกรณทมการแยงชงบรวารระหวางกน กอาจมการเปลยนตวผอปถมภใหมได (ธรยทธ บญม

,2533 : 200-201)

การพงพาและแลกเปลยนผลประโยชนทไมสมดลระหวางผอปถมภกบผรบอปถมภ อาจ

เปนลกษณะการอปถมภแบบกลม (patron-client cluster) หรอการอปถมภแบบปรามด ( patron-

client pyramid) ความแตกตางระหวางระบบอปถมภทงสองแบบน คอผรบอปถมภแบบกลมม

เพยงระดบเดยว เปนความสมพนธโดยตรงระหวางผอปถมภกบผรบอปถมภ สวนการอปถมภ

แบบปรามด เปนการขยายจ านวนผรบอปถมภตอลงไปอกหนงระดบหรอหลายระดบตามความ

แตกตางของการพงพาระหวางกน แตสงทเหมอนกนของการอปถมภแบบกลมและการอปถมภ

แบบปรามด คอการมศนยกลางอยทบคคลซงเปนผอปถมภเพยงคนเดยวและมสายสมพนธใน

แนวดงจากบนลงลาง ดงแผนภมตอไปน

www.ssru.ac.th

10

ทมา : อมรา พงศาพชญและปรชา ควนทรพนธ (บรรณาธการ) ,2539 : 57

ตามรปขางตน เจมส ซ.สกอตต ไดแสดงความคดเหนไววา แมสายสมพนธแนวตงจะเปน

ลกษณะส าคญของระบบอปถมภ แตในแนวราบระหวางผรบอปถมภ 2 คน ทมฐานะและ

ผลประโยชนรวมกนกอาจเปนพนธมตรกน ท าใหเกดการแตกกลม ( factions) ดงนนเครอขายของ

ผอปถมภและผรบอปถมภจะไมรวมทผใดผหนง แตเชอมเกยวของกนหมดในอาณาเขตเดยวกน

ความสมพนธแบบกลมและความสมพนธแบบปรามด ทมผรบอปถมภจ านวนหลายคน

นน ลเซยน เอม.แฮงส ( Lucien M. Hanks) เรยกวากลมบรวาร ( entourage)ซงไดแกกลมคนท

หอมลอมบคคลหนงรวมกน โดยมความสมพนธภาพระบบปจเจกบคคล( individual)มากกวาเปน

แบบกลม อนเปนการพงพาอาศยเพอความอยรอดและผลประโยชนของตน สอดคลองกบแวน

รอย (Van Roy) ทใชค าวาระบบบรวาร โดยมแนวคดวาผรบอปถมภอยในระบบบรวารเนองจากม

ความมนคงทางเศรษฐกจ ผลประโยชนทางการเมองและสงคมจากความใกลชดกบผมสถานภาพ

สงกวา สวนผอปถมภกไดรบประโยชนจากการไดรบบรการ รวมถงการสนบสนนฐานะทาง

การเมองและสงคม

เนองจากระบบอปถมภเกยวของกบความเปนเครอญาต จงมนกวชาการบางทานกลาวถง

เรองนไว ดงปรากฏตามแนวคดของเจเรม เคมฟ( Jeremy Kemp)ซงอางองงานเขยนของลเซยน

เอม.แฮงส วาระบบบรวารในสงคมไทยครอบคลมไปถงครอบครว ระหวางบดากบบตร ซงบดาเปน

ผอปถมภใหทดนท ากน แตกตองอาศยบตรดานแรงงานท าไรนา ดวยเหตน เจเรม เคมฟจงเสนอวา

ระบบอปถมภแบบกลม ระบบอปถมภแบบปรามด

www.ssru.ac.th

11

ความเขาใจตอสงคมไทยในแนวคดระบบอปถมภจะตองจดประเภทความสมพนธใหปลายขาง

หนงเปนความสมพนธเชงอ านาจทตางฝายตางหวงผลประโยชนซงกนและกน สวนอกขางหนง

เปนความสมพนธแบบเครอญาตทมความสมพนธยาวนาน การแลกเปลยนจงไมค านงถง

ผลประโยชนในชวงเวลาจ ากด หรออาจไมคดถงผลตอบแทนเลย เชน ความสมพนธระหวาง

มารดากบบตร เนองจากมขอก าหนดทางศลธรรม (moral sanction)เปนตวก ากบ

จากแนวคดของนกวชาการขางตน อาจน ามาเปนกรอบแนวทางการวจยไดวาระบบ

อปถมภมมาตงแตสมยอยธยา โดยการก าหนดอยางเปนทางการระหวางมลนายกบไพรตามระบบ

ศกดนา ซงทงสองฝายตางพงพาอาศยกนและกน เชนเดยวกบความสมพนธอยางไมเปนทางการ

หรอความสมพนธสวนตว ความสมพนธค และความเปนเครอขายสวนตวทขยายตวมากขนใน

สงคม รวมทงการปรบตวใหเขากบสภาพแวดลอมแตละยคสมย ลกษณะความสมพนธแบบ

อปถมภทส าคญคอแนวตงทงแบบกลมและแบบปรามด แตกยงมความเชอมโยงกนในแนวราบ

ระหวางผรบอปถมภ นอกจากนผรบอปถมภทมจ านวนมากอาจเรยกไดวาเปนกลมบรวารซงตาง

พงพาอาศยผอปถมภคนเดยวกน ทส าคญคอระบบอปถมภยงครอบคลมถงระบบเครอญาตซง

แทนความสมพนธอกประการหนงของสงคมไทย

สวนแนวคดเรองทนทางสงคมกมนกวชาการใหค าจ ากดความไวหลายทานเชนกน แตม

ประเดนทนาสนใจคอความเกยวของกบระบบอปถมภ ซงไดกลาวถงแลวขางตน ทงน อมรา

พงศาพชญใหความหมายวาทนทางสงคม คอความสมพนธทางสงคมทงในแนวราบและแนวตง

ระหวางบคคล สถาบน และ/หรอองคกร ทงในรปปจเจก กลม และเครอขาย รวมทงคานยม

บรรทดฐานทสงคมยดถอ ซงมผลตอวถการผลตในระดบครอบครว ชมชนและประชาคม โดย

เชอมโยงไดกบระบบอปถมภทมคานยมในการตอบแทนบญคณ อนเปนการแลกเปลยนแบบไม

เทาเทยมกน อกทงมเครอขายการตอบแทนและการใชประโยชนรวมกน (อมรา พงศาพชญ ,

2543 : 26 )

ในดานความสมพนธกบระบบอปถมภนนสอดคลองกบแนวคดของ อานนท กาญจนพนธ

ซงเสนอวาทนทางสงคมของไทย ทตงอยบนพนฐานของความคดและอดมการณ ของระบบ

สวสดการ อยภายใตหลกการทส าคญคอการตางตอบแทน ( reciprocity)และหลกการใช

ประโยชนทรวมกน ทงนการตอบแทนกนบเปนลกษณะทส าคญอยางหนงของระบบอปถมภ

www.ssru.ac.th

12

อยางไรกตามประเดนทอานนท กาญจนพนธเนนกคอวธคดและระบบความรในการจดการวถ

ชมชน และมตทางวฒนธรรม ตามแนวคดทวาทนทางสงคมคอวธคด และระบบความรในการ

จดการวถความเปนชมชน เชนการจดการทรพยากร การจดระบบความสมพนธการอยรวมกนใน

สงคม ทงความสมพนธระหวางมนษยกบมนษย มนษยกบธรรมชาต หรอมนษยกบสงเหนอ

ธรรมชาต ซงเปนเรองทอาศยวธคดเชงซอน และเกยวของกบเรองระบบความรและภมปญญา

อกทงตองอาศยกฎเกณฑก ากบการใชความร ซงอาจไดแก จารต กฎหมาย หรอกฎเกณฑทาง

สงคม สวนทนทางสงคมดงเดมของสงคมไทยนน นบเปนจดเชอมตอทดในการน าไปประยกตใช

กบความหมายในมตทางวฒนธรรม โดยชมชนพยายามจะรอฟนใหกลบคนมา เนองจากม

นยส าคญทางสงคมแงประโยชนของชมชน ดวยการปลกจตส านกหรอรกษาส านกของชมชนและ

เครอขายของชมชนทตองสมพนธกนในการด ารงชวต

การเสนอความคดเรองทนทางสงคมในมตวฒนธรรมขางตนเปนไปตามท านองเดยวกบ

นกวชาการอกหลายทาน ดงจะยกตวอยางจากเสร พงศพศ ทไดใหความหมายของทนทางสงคม

ไว 2 สวน คอสวนแรกคอคณคาและระบบคณคาทางสงคม หมายถงกฎเกณฑทางสงคม จารต

ประเพณ วถปฏบตในชมชน ระบบการจดการชวตและทรพยากรธรรมชาต ความเปนพนอง

ความไววางใจกน ความรก ความซอสตย การชวยเหลอเกอกลกน คณคาทรอยรดผคนเขา

ดวยกน ใหอยเปนครอบครว ชมชนทพงพาอาศยกนเปนพรหมวหารส (เมตตา กรณา มทตา

อเบกขา) ทท าใหมความสมพนธอนดตอกนอยกนแบบพนอง สวนทสองคอสถาบนทางสงคม

หมายถงสถาบนครอบครว สถาบนชมชน สถาบนหมบานสถาบนศาสนา สถาบน

พระมหากษตรย ในปจจบนสถาบนทางสงคมมมากมาย รวมถงชมรม สมาคม ขบวนการ

เครอขายทรวมเอาผคนเขามารวมกนดวยวตถประสงคบางประการและด าเนนกจกรรมบางอยาง

รวมกน

ความหมายขางตน คณคาและระบบคณคาทางสงคมในสวนทเกยวกบจารต ประเพณ

วถปฏบตในชมชน ความไววางใจ การชวยเหลอเกอกล เกยวของโดยตรงกบมตทางวฒนธรรม

หรอทนทางวฒนธรรม ( culture capital) ทงนทนทางสงคมสมพนธกบทนทางวฒนธรรมอยาง

ยากจะแยกจากกนไดโดยเดดขาด นกวชาการบางสาขาจงนบรวมเอาทนทางวฒนธรรมเขาเปน

สวนหนงของทนทางสงคม นกวชาการตะวนตกคนแรกทเสนอแนวคดเรองทนทางวฒนธรรม

www.ssru.ac.th

13

ควบคกบทนทางสงคมคอ ปแอร บรดเยอ ( Pierre Bourdieu) โดยแสดงความคดเหนวาผคนแต

ละชนชนมทนทางวฒนธรรมทแตกตางกน ท าใหมฐานะแตกตางกนดวย ทงนทนทางวฒนธรรมม

ลกษณะเปนเครองมอของศกดศรและอ านาจทเหนอกวาชนชนอน ทกสงคมยอมมอคตทจะสงผล

ใหแตละชนชนแตกตางกน คานยมในทางวฒนธรรมหลกโดยเฉพาะชนชนปกครองจงมบทบาท

มากกวาชนชนทต ากวา การยกระดบชนชนสามารถกระท าไดโดยสรางวฒนธรรมทเทาเทยมกน

(www.maxists.org)

ปแอร บรดเยอ เสนอแนวคดเกยวกบเรองทนเปน 3 ประเภทคอทนทางเศรษฐกจ ทน

ทางวฒนธรรม และทนทางสงคม โดยใหความหมายของทนทางสงคมวาเปนแหลงรวม

ความสมพนธของสมาชกภายในกลม ซงจะมสวนรวมในการพฒนาเครอขายทางสงคม ทจะเปน

พลงตอการกระท าสงตางๆ ระดบความมากหรอนอยของทนทางสงคมขนอยกบขนาดเครอขาย

ของผคนแตละกลม ทสามารถเชอมโยงใหเกดการขบเคลอนสงคม ทนทางเศรษฐกจ ทนทาง

วฒนธรรม และทนทางสญลกษณ (symbolic capital) ทงนค าวาทนทางสญลกษณดงกลาวเปน

คณลกษณะหนงของทนทางสงคม เนองจากอยบนพนฐานของความรความเขาใจและการ

ตระหนกร (cognition and recognition)

นกวชาการบางทานใหความหมายเรองทนทางสงคมแงความคด ดงเชนนายแพทย

ประเวศ วะส กลาววาทนทางสงคมคอการทเอาคนมารวมกน เอาความคดมารวมกน เอาความร

มารวมกน เรยกวาเกดทนทางสงคม ซงน าไปสพลงทางสงคมทจะแกปญหาตาง ๆ ไดทกอยาง

เชนเดยวกบ วรวฒ โรมรตนพนธ ทใหความหมายวาทนทางสงคมเปนเรองระบบคดของคนทจะ

สงผลตอการสรางประโยชนรวมกน อนมผลตอประสทธภาพการด าเนนดานเศรษฐกจ รวมทง

ระบบคดในรปคานยม วฒนธรรม ความไววางใจ ความส านกรวม ความเคารพตอกน ความ

ไววางใจ จารต คานยมตางตอบแทน ซงมตอความสมพนธของคน การจดระเบยบทาง

เศรษฐกจ และสงคม ( วรวฒ โรมรตนพนธ , 2548 : 54-56)

กลาวโดยสรป ความหมายของทนทางสงคมคอคณลกษณะทสงคมใหคณคาวาควร

น ามาปฎบต ยกยอง เปนผลรวมของระบบคณคา สงดงามทมอยในสงคม ซงมลกษณะของการ

เชอมโยงสมพนธกน ตงแตระดบบคคล ชมชน จนถงประเทศชาตทมสถาบนตาง ๆ ในสงคมเปน

ตวยดโยงความสมพนธอนดระหวางกน โดยตงอยบนพนฐานของความเอออาทร ความไววางใจ

www.ssru.ac.th

14

ความชวยเหลอเกอกลซงกนและกน กอใหเกดการรวมตวและการมสวนรวมของคนในชมชนตอ

การสรางประโยชนตอสวนรวม มการสงเสรม เกอหนน รวมมอในการด าเนนงาน การชวยเหลอ

อยางเปนองครวมดวยความร ภมปญญาจนน าไปสการปรบปรงประสทธภาพของสงคม

ส าหรบทนทางสงคมในประเทศไทย เอนก นาคะบตร (2545 ,143) ไดเสนอแนวคดวาม

ทงหมด 5 รปแบบสรปไดดงน

1) ระบบคณคา ส านก และความภาคภมใจทมตอทองถนก าเนด เปนทนในรปแบบจต

วญญาณ (spirit capital)

2) ภมปญญาเปนมรดกทสบทอดกนมา ทงดานการด ารงชวต การประกอบอาชพ การ

จดการทรพยากร ความสมพนธระหวางบคคล ชมชนและธรรมชาต

3) ทรพยากรมนษยและทรพยากรบคคล ปรากฏใหเหนเดนชดจากผน าทางความคดทง

ในชนบทและตวเมอง เปนผมความสามารถพรอมตอการปรบตวสความรวมมอในรปองคกรหรอ

เครอขาย

4) ทรพยากรธรรมชาต เปนทนทางสงคมในการสรางฐานอาชพ ฐานเศรษฐกจ ฐานการ

มชวตรอดของชมชน แมวาจะมความเสอมโทรมและประสบภาวะวกฤต แตทรพยากรจ านวน

หนงกเปนปจจยส าคญในการฟนฟทองถนและสงคมได

5) กองทนสาธารณะทรจกในนาม social fund นบเปนการจดการกองทนทางเศรษฐกจ

ทเปนปจจยการผลตและปจจยการด ารงชวตของทกชมชน

จากการแบงรปแบบทนทางสงคมขางตน แตกตางจากแนวคดของสนาด ตรวรรณไชย ท

แบงทนทางสงคมเปน 2 รปแบบคอ ทนทางสงคมภายนอกและทนทางสงคมภายใน ทนทาง

สงคมภายนอกคอลกษณะทแสดงออกเปนบทบาท พฤตกรรม ความสมพนธแบบเครอญาต

ระบบอปถมภ เครอขาย องคกร ทงทเปนทางการและไมเปนทางการสวนทนทางสงคมภายใน

คอความรสกนกคด จตใจ ความเชอทศนคต ความเชอถอไววางใจ คณคา และความเกอกล

จากแนวคดเรองความหมายและรปแบบขางตน อาจสรปองคประกอบทมบทบาทในการ

เชอมโยงใหเกดเปนทนทางสงคม ตามขอเสนอของคณะกรรมการพฒนาเศรษฐกจและสงคม

แหงชาต (2551) ดงน

www.ssru.ac.th

15

1) คน มบทบาทหลกในการพฒนาประเทศทตองไดรบการพฒนาในทกมตทงดาน

สขภาพทมงใหคนมรางกายแขงแรงสามารถดแลตนเองได ดานจตใจใหเปนผมจตใจด มน าใจ

เอออาทร เคารพกฎเกณฑของสงคม มวนย ซอสตย เสยสละ รกชาต มจตสาธารณะ เพอใหม

ศกยภาพและความพรอมตอการปรบตวใหเทาทนความเปลยนแปลง มความรทกษะในการ

ประกอบอาชพทสนบสนนตอการเพมขดความสามารถในการแขงขนของประเทศ เมอมการรวม

คดรวมท าในกจกรรมแลกเปลยนซงกนและกน จะกอใหเกดการเรยนรตลอดชวตและประโยชน

กวางขวางมากยงขน

2) สถาบน สนบสนนและผลกดนใหเกดพลงรวมของคนในชมชนและสงคม ท าใหอย

รวมกนอยางสนตสข โดยมสถาบนหลก ไดแก สถาบนครอบครวเปนสถาบนพนฐานในสงคมท

หลอหลอมคนตงแตแรกเกด เปนแหลงบมเพาะปลกฝงคณธรรม จรยธรรม คานยมทดงาม

รวมทงจตส านกรจกผดชอบชวด รจกท าประโยชนเพอสวนรวม สถาบนศาสนาเปนทยดเหนยว

จตใจของคนในสงคมกลอมเกลาจตใจใหตงมนอยในคณงามความด สถาบนศาสนาทเขมแขงจะ

สรางศรทธาใหแกคนในสงคมและเสรมสรางการอยรวมกนอยางสงบสข สถาบนการศกษาเปน

แหลงสรางความรทางวชาการ ควบคกบคณธรรม จรยธรรม ใหแกคนในสงคมโดยเฉพาะเดก

และเยาวชน สถาบนภาคธรกจเอกชนซงมความพรอมทางดานการบรหารจดการบคลากร

ทรพยากรและเครอขาย เมอประกอบกบการใชหลกบรรษทภบาลในการด าเนนธรกจหรอมการ

ด าเนนธรกจทมกจกรรมทสรางสรรคสงคมกจะเปนทนทางสงคมในการพฒนาประเทศ สถาบนสอ

เปนสถาบนทสามารถชน าและมอทธพลสงตอพฤตกรรม คานยมของคนในสงคมวงกวาง

3) วฒนธรรม เปนวถชวตทสบทอดกนมายาวนานและเปนทยอมรบในสงคม ซงม

ความหลากหลายในแตละพนท ในรปของความเชอ ความศรทธา จารตประเพณทดงาม

คานยม นอกจากนยงมวฒนธรรมทเปนในรปของแหลงประวตศาสตร โบราณสถาน ฯลฯ

วฒนธรรมเปนตวยดโยงคนในสงคมใหตระหนกถงรากเหงาของตนเอง เกดความหวงแหนภมใจท

จะรกษา อนรกษ และพฒนาตอยอดเพอประโยชนตอตนเอง ครอบครว ชมชนและประเทศชาต

4) องคความร ประกอบดวยภมปญญาทองถนและความรทเกดขนใหม โดยภมปญญา

ทองถนเปนศาสตรและศลปของการด าเนนชวตของชาวบานทสบทอดมาจากบรรพบรษ เปนฐาน

คดหลกเกณฑการก าหนดคณคาและจรยธรรมทมการสงสมสบทอดกนมายาวนานจากรนสรน ท า

www.ssru.ac.th

16

ใหเกดความหลากหลายของความรทน ามาใชประโยชนสรางสมดลในการอยรวมกนของคนและ

ธรรมชาตอยางเกอกลกน ความรทเกดขนใหมทน ามาใชในทางปฏบตตนไดมความหลากหลาย

ปรบเปลยนใหสอดคลองกบสถานการณเศรษฐกจและสงคม เพอตอบสนองเปาหมายหรอความ

ตองการของชมชน เชนความตองการของตลาดและการน าเทคโนโลยสมยใหมมาปรบใชอยาง

เหมาะสม

2.2 งานวจยทเกยวของ

จากการส ารวจงานวจยและเอกสารทเกยวของพบวามงานซงเกยวกบเรองเจานายฝายใน

ทงทเปนงานวจย งานเรยบเรยง บนทกการบอกเลา และบทประพนธของผสมพนธใกลชดกบราช

ส านก ทงนจะกลาวถงเอกสารหลกฐานทใชเปนขอมลในการศกษาคนควางานวจยเพอเปนขอมล

เบองตนในการศกษาตอไป

2.2.1 เจานายฝายใน

งานวจยเกยวกบเจานายฝายในซงประกอบการศกษามจ านวน 4 ชอเรอง เนอหาสวน

ใหญอยในชวงรชกาลท 4 ถงรชกาลท 6 ไดแก เรองนางใน : ชวตทางสงคมและบทบาทสงคมไทย

สมยรชกาลท 5 ของพรศร บรณเขตต วทยานพนธของสาระ มผลกจ เรองสตรในราชส านก

สยามตงแตรชกาลพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวถงรชกาลพระบาทสมเดจพระมงกฎ

เกลาเจาอยหว พ.ศ. 2394 – 2468 เรองการตอบโตและตอบสนองตอกระบวนการเปลยนแปลง

แบบตะวนตกของเจานายฝายในในรชกาลพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวถงรชกาล

พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว (พ.ศ. 2394 – พ.ศ. 2468) ของวรรณพร บญญาสถตย

และเรองสมเดจรเยนต ของดารณ ศรหทย

พรศร บรณเขตต ศกษาเกยวกบชวตของกลมสตรทรบราชการฐานะนางในของ

พระมหากษตรย โดยเฉพาะขาราชส านกรชกาลท 5 ซงจ าแนกเปนกลมพระภรรยาเจา กลมเจา

จอมมารดาและเจาจอม ซงสวนใหญเปนธดาขนนาง ดวยการแบงแยกใหเหนถงการสบเชอสาย

แตละตระกล เพอเชอมโยงใหเหนถงการเกาะกลมของสตรในรปส านก เนองจากแตละส านก

www.ssru.ac.th

17

หมายความรวมถงอาณาเขตปกครองและจ านวนสมาชกในปกครองดวย ดงนนการครอบครอง

อาณาบรเวณ การมบทบาทเดนชดในราชส านกและความสมพนธกบกษตรย เปนการสะทอนวา

เจาส านกมเครอขายอ านาจสมพนธกบการปกครอง หนาทรบผดชอบและการยอมรบทางสงคม

จากการทในสมยรชกาลท 5 มผนยมถวายบตรหลานเขาไปอยในวงเพอฝกขนบธรรมเนยม

จรรยามารยาทและวชาส าหรบกลสตร แตละเจาส านกจงมบคคลในปกครองเปนจ านวนมาก ทง

ผทตอมาไดถวายตวเปนเจาจอมและลกหลานในราชตระกลจงแสดงใหเหนวาราชส านกฝายในทก

คนตองพงพงความสมพนธกบผทมบทบาทหรออ านาจในวง เพอเปนคณสมบตพนฐานตอการใช

ชวตในราชส านก บคคลทมกถกพงพงไดแกเจาส านก ทงพระมเหส เจาจอมมารดาและเจาจอม

ซงเปนทโปรดปรานของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เจาส านกจงเปนสอกลางระหวาง

พระมหากษตรยกบสายตระกลทงของตนเองและผทอปถมภ

การทสตรฝายในถวายตวตอพระมหากษตรยนบเปนตวแทนของชนชนปกครองทถกสงไป

เจรญสมพนธกบพระมหากษตรย เปนการสรางพนธมตรทางการเมองดวยการแตงงาน โดยสตร

ทงหมดมาจากตระกลทมสถานะตางกน อนสงผลตอการด าเนนชวตทตางกนในราชส านกดวย

จากความสมพนธระหวางตระกลของสตรฝายในและราชส านก แสดงใหเหนวาการเลอน

สถานภาพของสตรฝายในตองอาศยปจจย 2 ประการคอ ความสมพนธของตระกลกบส านกและ

ความสมพนธของสตรฝายในกบเจาส านก ซงเปนความสมพนธเชงอปถมภทเจาส านกใหทพกพง

ใหการอบรมศกษา ผนอยกปรนนบตรบใชเจาส านก ความสมพนธอนดระหวางกนอาจเปนจด

เปลยนใหนางในไดเปนเจาจอมกลายเปนภรรยาผใหญ และภรรยาผนอยคอยชวยเหลอเกอกลกน

โดยผนอยไดทพงพง สวนผใหญไดแนวรวมมากขนและหากพระมหากษตรยทรงโปรดปราน

ภรรยาผนอย เจาส านกกยงมความสมพนธทดกบพระมหากษตรยดวย

นอกจากความสมพนธดงกลาวขางตน คณสมบตสวนตวดานความรความสามารถของ

นางในกเปนสวนส าคญใหความสมพนธกบพระมหากษตรยด ารงอยตอไป นางในจงตองแสดง

ถงลกษณะเดนของตนเองใหมโอกาสไดถวายปรนนบตรบใช รวมทงรกษาฐานะของตนไว สวน

ความสมพนธระหวางนางในดวยกนนนมทงเชงมตรภาพ เกอกลกนและแขงขนไมไววางใจตอกน

พรศร บรณเขตตสรปในงานวจยวา สถานะของนางในเปนผสรางความสมพนธนอกระบบราชการ

ระหวางกลมตระกลขนนางกบพระมหากษตรย พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวจงทรง

www.ssru.ac.th

18

เปนพระมหากษตรยททรงอ านาจมากทสดพระองคหนง เปนยคทระบอบสมบรณาญาสทธราชย

เตมรปแบบอยางไมเคยปรากฏมากอน

สาระ มผลกจศกษาเรองเจานายฝายในจากการท าวทยานพนธหวขอ “สตรในราชส านก

สยามตงแตรชกาลพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวถงรชกาลพระบาทสมเดจพระมงกฎ

เกลาเจาอยหว พ.ศ. 2394 – 2468” โดยแสดงถงความส าคญของสตรกลมดงกลาววาท าหนาท

เสมอนเงาสะทอนพระราชอ านาจและพระเกยรตยศของพระมหากษตรย เนองจากอยใกลชด

และรบใชพระมหากษตรยซงทรงเปนศนยกลางอ านาจรฐ ทงยงเปนกลมบคคลทสบสานพระ

ราชวงศและอภบาลพระราชโอรสทอาจจะเปนพระมหากษตรยตอไป เนองจากพระมหากษตรย

ไทยในอดตทรงมพระมเหสและพระสนมหลายคน ราชส านกฝายในจงประกอบดวยบคคลกลม

ตางๆ ทมสถานภาพแตกตางกนตามชาตตระกล ต าแหนง ยศ หนาท สาระ มผลกจไดแบงกลม

ราชส านกฝายในเปน 3 กลม คอกลมพระภรรยาเจาหรอภรรยาเจา กลมพระบรมวงศานวงศ

และกลมทเขาท างานดานตางๆ ตงแตขาหลวงจนถงพนกงานขาทาสรบใชทวไป โดยแตละกลม

แตละบคคลมสภาพการด ารงชวตแตกตางกนตามสถานะและต าแหนงหนาท ซงไดรบการ

สนบสนนตามโบราณราชประเพณ ชาตตระกล ความสามารถในการท าภารกจ การไดรบอปถมภ

จากผใหญในวง และทส าคญคอความสมพนธกบพระมหากษตรย ตลอดจงความสามารถของ

ตนเองตอการปรบตวตามความเปลยนแปลงทเขามากระทบ ดงนนสตรชาววงจงจ าตองดนรน

เพอสถานะความเปนอยทด และการแสดงออกถงอ านาจและศกดศรทมเหนอกวากน

ชวงเวลาทศกษาคอสมยรชกาลท 4 ถง รชกาลท 6 เปนยคทราชส านกฝายในมการ

เปลยนแปลงจากการปรบปรงประเทศใหเจรญกาวหนาแบบประเทศตะวนตก สตรในราชส านก

จงมชวตอยทามกลางสองกระแสคอ การด าเนนชวตภายใตจารตประเพณทเครงครด กบการ

เปดรบตอสงใหมทงดานความรและวฒนธรรมตางๆ เพอใหมความเจรญทนสมยกวาสตรทอย

ภายนอกวง โดยเฉพาะอยางยงเมอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงโปรดฯ ให

สรางพระราชวงดสต และไดเสดจแปรพระราชฐานมาประทบเปนการถาวร เจานายฝายในซง

ด ารงพระอสรยยศขนสงหรอเจาจอมมารดาและเจาจอมททรงโปรดกไดพ านกในต าหนกหรอเรอน

ทพระองคทรงโปรดฯ ใหสรางพระราชทาน การยายพระราชวงใหมนเปนการเปลยนแปลงรปแบบ

www.ssru.ac.th

19

ใหมของราชส านกฝายใน นบตงแตการสรางกรงรตนโกสนทร ทงการยายและการผอนคลายขนบ

จารตทมมาตงแตเดมใหทนสมยยงขน ตอมาในสมยรชกาลท 6 ราชส านกฝายในลดบทบาทลง

เนองจากพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวมกทรงสมาคมแตเฉพาะฝายหนา มทรงยอม

สมาคมกบฝายในของรชกาลกอนหรอแมแตฝายในของพระองคเอง นอกจากนเจานายฝายในท

เคยประทบในพระบรมมหาราชวงและต าหนกในพระราชวงดสตยงทรงโยกยายไปประทบทอนเชน

วงของพระราชโอรสหรอสวนสนนทา จนกระทงเมอเกดการเปลยนแปลงการปกครองเมอป 2475

สถาบนพระมหากษตรยลดสถานะและบทบาทลง นบเปนจดสนสดของเจานายฝายในตามแบบ

จารตดงเดม

ส าหรบวทยานพนธของวรรณพร บญญาสถตย ศกษาเกยวกบสตรในราชส านกฐานะทม

วถชวตเพอสนองตอพระราชประสงคและสรางความพงพอใจแกพระมหากษตรยใหมากทสด

ในชวงของการตดตอกบประเทศตะวนตก พระมหากษตรยนบตงแตรชกาลท 4 ทรงมพระราช

นยมตอการรบวฒนธรรมตะวนตก จงมการปรบขนบธรรมเนยมประเพณ สถาปตยกรรม สงของ

เครองใช การแตงกาย ความบนเทง ตามแบบประเทศตะวนตก ทงนเจานายฝายในกไดมการ

ปรบเปลยนวถการด าเนนชวตใหสอดคลองกบพระราชนยม ดวยการหนมาใหความสนใจเรยนร

วฒนธรรมตะวนตกและน าความรเหลานนมาปรบใชกบลกษณะเดมของไทย มผลใหการด าเนน

ชวตและทศนะการมองสงคมเปลยนแปลงไป ทมใชเปนแบบไทยเดมหรอการลอกเลยนแบบ

ตะวนตกทงหมด แตเปนลกษณะการผสมผสานลกษณะจารตไทยเดมเขากบวฒนธรรมตะวนตก

อยางลงตว ทงการแตงกายและความคดเกยวกบความงาม การใชสงของเครองใชจากประเทศ

ตะวนตก ดานกฬา การละเลนหรอกจกรรม การรกษาพยาบาลแบบตะวนตก การปรบเปลยน

ดวยการรบวฒนธรรมตะวนตกดงกลาวเปนทงเพอประโยชนตามคณคาของสงทไดรบและยงเปน

เครองหมายของชนชนสง ความมรสนยมทด ซงถายทอดจากชนชนสงสสามญชนอกดวย

การปรบเปลยนทส าคญของเจานายฝายในอกประการหนง ซงนบไดวาเปนบทบาทใหม

ของเจานายฝายใน คอบทบาทในฐานะแมบานแมเรอนและบทบาทตอสาธารณะ ทเรมมการ

ตอนรบแขกเมองและการเขารวมสมาคมแทนธรรมเนยมปฏบตทเจานายฝายในตองถกกนมาน ม

ใหบคคลฝายนอกทวไปแลเหน จงเปนการเพมพนทจากทเคยด าเนนชวตสวนตวออกสพนท

www.ssru.ac.th

20

สาธารณะมากยงขนจากการเปดโอกาสใหเจานายฝายในมสวนรบรขอมลเกยวกบบานเมอง

รวมทงยงมบทบาทในการบ าเพญประโยชนตามกจกรรมทางสงคม จากการเปลยนคานยม

ท าบญดวยการสรางวดหรอศาสนวตถตามจารตประเพณเปนการชวยเหลอสงคมแตละดาน

นบเปนการสอดคลองกบนโยบายการปรบปรงบานเมองใหเจรญกาวหนาในขณะนน แนวคดการ

ท ากจกรรมชวยเหลอสงคมไดถกปลกฝงจนกลายเปนหลกส าคญประการหนงของเจานายฝายใน

และไดรบการสบทอดมาจนกระทงปจจบน

วทยานพนธสาขาสตรศกษา มหาวทยาลยธรรมศาสตร เรองสมเดจรเยนตของ ดารณ

ศรหทย ใชกรอบแนวคดเรองเพศสถานะ วาทกรรม และแนวคดหลงอาณานคมในการศกษา

บทบาทของสมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถ เมอครงด ารงพระอสรยยศเปน

พระอครราชเทวพระองคทรงไดรบการแตงตงเปนผส าเรจราชการแผนดนตางพระองคชวงเวลาท

พระบาทสมเดจจลจอมเกลาเจาอยหวเสดจเสดจประพาสยโรปเมอ พ.ศ. 2440 ทงนหากพจารณา

วาพระราชอ านาจและความส าคญของพระมหากษตรยมมากมาย ขณะทโครงสรางทางสงคมนน

ผหญงไมมบทบาททางการเมองโดยตรงและไดรบการยอมรบนอยกวา การทสมเดจพระนางเจา

เสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถ หรอในพระสมญญานามวา สมเดจรเยนตวาราชการแผนดน

ทามกลางวกฤตทางการเมองจงขดตอบรบททางสงคม รวมทงโครงสรางอ านาจในประเทศไทยยค

สมยนนอยางชดเจน

บทบาทของการเปนสมเดจรเยนต ทนบวาเปนการเลอนระดบชนใหสงขนจนใกลเคยงกบ

พระราชอ านาจสงสดของพระมหากษตรย คอเสนทางทก าหนดและเสนทางแหงความชอบธรรม

ในสวนเสนทางทก าหนดนนเกดจากองคประกอบเงอนไขสองสวนคอชาตก าเนดและฐานนดรศกด

ชาตก าเนดในชนชนเจานบเปนเงอนไขเบองตนสการเปนสมเดจรเยนต สวนฐานนดรศกดเปน

เครองหมายทบงบอกวามฐานะเปนชนชนเจาระดบใด ชาตก าเนดและฐานนดรศกดเปนระบบการ

ใหความหมายทสรางขนโดยพระมหากษตรย หากเปรยบเทยบผมอ านาจในสงคมกบแนวดง

พระมหากษตรยทรงอยจดสงสด หากเปรยบเทยบในแนวราบพระราชอ านาจของพระมหากษตรย

ทรงอยแกนกงกลาง ผทอยใกลพระองคกจะมอ านาจมากกวาผอยหางไกล สมเดจรเยนตจงทรงม

เสนทางชวตทลวนถกก าหนดตงแตแรกเรม ดวยการมชาตก าเนดเปนชนชนเจาและเปนลกหลวง

www.ssru.ac.th

21

ประสตและประทบในราชส านกฝายใน จงเปนเสนทางทขดใหทรงกาวตอเนองจากสถานภาพหนง

ไปยงอกสถานภาพหนงทก าหนดไวให ขณะเดยวกนพระองคกทรงมความชอบธรรมในดานการตง

ตนแหงความเหมาะสม ถกตองตามกฎมณเฑยรบาลธรรมเนยมประเพณ และคณสมบตโดดเดน

รวมยครวมสมย อนประกอบดวยสตปญญาความรอบร คณสมบตสวนพระองคดานพระสรโฉม

งดงาม ทรงชางจ านรรจา ทรงชางสงเกตเกบรายละเอยดในสงทพบเหน ทรงเปนคณสมบตท

ส าคญคอการททรงสามารถอยเคยงขางพระราชสวามไดทกสถานการณเปนปจจยเกอหนนในการ

ไดรบการเพมพนพระเกยรตยศใหสงยงขน

จากเงอนไขการเปนพระภรรยาเจาททรงมพระราชโอรสและความชอบธรรมจาก

คณสมบตสวนพระองค จนพระองคทรงไดรบการโปรดเกลา ฯ แตงตงเปนผส าเรจราชการแทน

พระองคระหวางทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเสดจประพาสยโรปนน ผลการวจย

ปรากฎวาตามขอเทจจรงแลวไมไดเกดจากการปรบเปลยนโครงสรางอ านาจทผชายเปนใหญใน

สงคมแตประการใด หากเปนการสรางตวแทนการใชพระราชอ านาจของพระมหากษตรยเพยงชว

ระยะเวลาหนงเทานน โดยจดใหมระบบและกลไกลในการก ากบควบคมตวแทนในลกษณะตางๆ

เชนการใชภาษาทแสดงความเปนรองของผหญง การรายงานเพอตดตามความเคลอนไหว การม

คณะทปรกษาทเปนฝายหนาใหมสวนรวมในการพจารณาราชการ พระบรมราโชวาททก าหนด

แนวทางการปฎบตในพระราชกรณยกจ รวมถงการจดตารางวนและเวลาของการท างาน บรบท

เหลานแสดงวา ความสมพนธเชงอ านาจทชายเหนอหญงยงคงด ารงอยเชนเดม เนองจากการ

ก าหนดเปนการใชอ านาจของผชายซงผหญงมหนาทปฏบตตาม สวนการสรางความหมายให

สมเดจรเยนตมบทบาทของพระมหากษตรย ไมไดเกดจากการรอสรางวาทกรรมดานเพศสถานะ

ในสงคมทผหญงไดรบการยอมรบนอยกวา แตเปนการสรางวาทกรรมใหมวาดวยสมเดจรเยนต

เพอตองการสอสารถงความเปนศวไลซของสยามเทานน สมเดจรเยนตไดรบการ ยอมรบจากฝาย

หนาหรอผชายดวยสถานภาพของการเปนผชายและการเปนตะวนตก

นอกจากงานวจยในรปแบบวทยานพนธขางตน การคนควาทเกยวกบราชส านกฝายใน

เพอประกอบงานวจยนยงรวมถงงานเรยบเรยงของขาหลวงหรอทายาทอกหลายทาน เชน

www.ssru.ac.th

22

ขาหลวงของสมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศรพระบรมราชนนาถ ขาหลวงของพระอครชายาเธอ

พระองคเจาสายสวลภรมยและทายาทจากตระกลบญนาค

งานเรอง “สมเดจพระศรพชรนทรา บรมราชนนาถ พระบรมราชชนน พระพนปหลวง ”

โดยผใชนามปากกาวาอทมพร ซงไดแกอทมพร วระไวทยะ หรออมรดรณเทวรกษ อ.สนทรเวช

เปนอดตขาหลวงของสมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร บรมราชนนาถ ซงตอมาเฉลมพระนามเปน

สมเดจพระศรพชรนทรา บรมราชนนาถ บรรยายเกยวกบพระราชประวตและพระราชจรยวตร

จากขอมลบอกเลาโดยพระบรมวงศานวงศ บดา มารดา ของผเขยน หลกฐานประเภทจดหมาย

เหต ลายพระราชหตถเลขา และเหตการณทพบเหนเมอครงอยภายใตพระอปถมภพระองค จงม

ขอมลเกยวกบสภาพของราชส านกฝายใน โดยเฉพาะเรองราวของขาหลวงทสงกดใน

พระราชส านกของพระมเหสแตละพระองค หรอ เจาจอมคนส าคญ ทงรายชอโดยสงเขป กจวตร

ประจ าวน การศกษาฝกอบรม ขอมลเกยวกบขาหลวงในพระองคดงกลาวมทงเมอประทบ ณ

พระทนงศทธาศรภรมย ภายในพระบรมมหาราชวง และทวงพญาไท จงเปนหนงสอทใหขอมล

เกยวกบความสมพนธระหวางเจานายฝายในกบขาราชบรพารภายใตพระอปการะ เนองจากเรยบ

เรยงโดยผมประสบการณตรงจงนบเปนหลกฐานชนตนในสวนทวาระบบอปถมภภายในราชส านก

ไดเปนอยางด

ผลงานเรยบเรยงของอดตขาราชบรพารอกทานหนงคอหมอมหลวงเนอง นลรตน อดต

ขาหลวงในพระวมาดาเธอ กรมพระสทธาสนนาฏ ปยมหาราชปดวรดา เมอครงประทบทต าหนก

ในสวนสนนทา ซงเปนแหลงรวมเจานายฝายในชวงรชกาลท 6 และรชกาลท 7 จดประสงคของ

งานเขยนคอเรองเลาเพอความบนเทง แตเนองจากเปนประสบการณในอดตทใชเรองราวสงคม

ภายในสวนสนนทาเปนตวเดนเรอง จงไดขอมลเกยวกบสภาพความเปนไปยคสมยนน ทงดาน

กจวตรประจ าวนของขาราชบรพาร อาหารชาววงทงททรงโปรดปรานของเจานาย อาหารชาววง

โดยทวไป การประดษฐมาลยดอกไมสด อบะและพม ขาหลวงทกคนไดรบการฝกหดจนมความ

เชยวชาญ จงปรากฏขอมลบอกเลาเรองดงกลาวอยมากมาย โดยกลาวถงสภาพการท างาน

รปแบบของการประดษฐ ทตองใชความประณต เวลา และผคนเปนจ านวนมาก จงไมมใหเหนอก

ในปจจบน แมวาการด าเนนเรองจะใชบทสนทนาของตวละครเปนหลก แตเนองจากฉากของ

www.ssru.ac.th

23

ทองเรอง ชอตวละคร และเหตการณบาง อยางเปนเรองจรง จงไดรายละเอยดกบสภาพของพนท

ตวบคคลทกลาวถงในเนอเรองกคอเจานายฝายในและขาราชบรพาร ซงมความสมพนธเกยวของ

กนในรปแบบอปถมภ รวมถงการด าเนนชวตโดยทวไป ดงเชนการฉลองพระองคของเจานายฝาย

ในและบรรดาขาหลวงทงรปแบบ การตดเยบ ชนดของผา และสทก าหนดใหใช รวมทงการเกบ

รกษาเชนผาซนยกทอง การรดผาในอดตทยงไมมการใชเตารดดงเชนในยคหลง การอบผาหอม

ของชาววง กลาวโดยสรป หนงสอชวตชาววงเปนการรอยเรยงสภาพความเปนจรงในอดตผาน

การเลาเรองดวยการใชบทสนทนาของตวละคร ซงเปนบคคลทเคยอาศยในสวนสนนทาเมอครงยง

เปนทประทบของเจานายฝายใน แทรกดวยสภาพโดยทวไปของชวตชาววง และเหตการณท

เกดขนในชวงเวลานน จงเปนภาพสะทอนของสงคมของอดตขาราชส านกฝายในไดเปนอยางด

“ยอนรอยเจาจอมกกออ ” เรยบเรยงโดย กณฑาทพย สงหะเนต ทายาทสกลบนนาคผ

สบเชอสายจากเจาพระยาสรพนธพสทธ บดาของเจาจอมมารดาออน เจาจอมเอยม เจาจอม

เอบ เจาจอมอาบและเจาจอมเออน ผลงานการเขยนจงมทงขอมลเอกสารทเกยวของ ค าบอกเลา

และความทรงจ าเมอเยาววยภายใตการอปการะของเจาจอมเอยม โดยกลาวถงประวตความ

เปนมาของคนตระกลบนนาคทมบทบาทดานการเมองการปกครองไทยสมยรตนโกสนทร

ตอนกลาง ทส าคญคอเจาจอมมารดาและเจาจอมสายสกลบนนาคทถวายตวเปนบาทบรจารกา

ในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รวมทงพระราชธดาสองพระองคคอพระเจาบรมวงศ

เธอ พระองคเจาอรประพนธร าไพ และพระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาอดสยสรยาภา ขอมลท

แตกตางจากหนงสอเลมอนคอรายละเอยดเกยวกบทพกนบตงแต ในพระบรมมหาราชวง

พระราชวงบางประอน พระราชวงดสต พระราชวงบานปน สวนสนนทา และสวนนอก ตลอด

จนถงชวตความเปนอยของเจาจอมมารดาและเจาจอมภายหลงจากการสนรชกาลท 5 ทงนทาน

ทงหลายดงกลาวจะมไดรบราชการ ในพระบาทสมเดจพระเจาอยหวในฐานะสตรฝายใน แตวถ

ชวตกยงอยภายในกรอบจารต รวมทงแวดลอมดวยเครอญาตและบรวารสตรทคอยใหการรบใช

ขณะททานใหการอปการะเลยงด อบรมจรรยามารยาท ถายทอดขนบวฒนธรรม งานศลปะ

ประดษฐ ฯลฯ อนเปนการสะทอนวาความสมพนธรปแบบระบบอปถมภทเจานายฝายในมตอ

ผคนภายใตสงกดยงคงด ารงอยสบตอมา

www.ssru.ac.th

24

3.สรป

งานวจยและเอกสารทกลาวถงขางตนเปนเรองราวกลาวถงภมหลงและวถชวตความ

เปนอยของผคนภายในราชส านก ซงใชเปนขอมลพนฐานในการพจารณาความสมพนธทเปน

ลกษณะเครอขายของสตรฝายในราชส านก และเนองจากเจานายฝายในเปนผถวายการรบใช

ใกลชดกบองคพระมหากษตรย จงอาจเชอมโยงระหวางพระมหากษตรยกบบคคลในครอบครวท

มกไดแกกลมขนนาง นอกเหนอจากความสมพนธดวยการอปการะขาราชบรพารทไดถวายตวรบ

ใชในแตละสงกด งานวจยนจงใชกรอบแนวคดเรองระบบอปถมภซงเปนแกนหลกของสงคมไทย

ตงแตสมยอยธยาและยงคงมบทบาทตอมาจนถงปจจบนในการพจารณาความสมพนธทม

ลกษณะการพงพาซงกนและกนของพระมหากษตรยกบขนนางโดยมเจานายฝายในเปนผประสาน

รวมถงแนวคดเรองทนทางสงคมเพอวเคราะหการถายทอดภมปญญาและขนบธรรมเนยมชาววง

อนเปนการวจยทแตกตางจากงานในอดตและยงเปนการขยายองคความรใหกวางขวางมากยงขน

www.ssru.ac.th

บทท 3

ขอมลพนฐาน

โครงสรางการเมองการปกครองไทยในอดตมศนยกลางทพระมหากษตรย ผทรงกาหนด

ความเปนไปทกสรรพสงทวราชอาณาจกร ผคนและระเบยบปฏบตเกยวกบพระองคจงมเพอเสรม

พระบารม รวมถงสตรทเปนสญลกษณเชงคณคาของพระมหากษตรยผทรงคณธรรมและอานาจ

ดวยเหตนสตรซงรบใชใกลชดเบองพระยคลบาท จงไมใชเพยงแตตองไดรบการคดสรรใหเหมาะสม

แตยงรวมถงจานวนทบงบอกถงพระราชอานาจของพระองค เนองจากการถวายตวเปนบาท

บรจารกานน แมวาจะมสวนตอการเลอนสถานะทางสงคมของสตรและบคคลในครอบครว แต

การถวายธดาแกพระมหากษตรย กยอมสะทอนถงการยอมรบพระราชอานาจทงทางใหคณหรอ

ใหโทษดวยเชนกน ความเชอมโยงระหวางพระราชอานาจกบการถวายธดาเปนบาทบรจารกา จะ

เหนไดอยางเดนชดในสมยรชกาลท 5 ซงเปนชวงเวลาทระบอบสมบรณาญาสทธราชยรงเรอง

สงสด กวาพระมหากษตรยพระองคใดในสมยรตนโกสนทร ขณะเดยวกนบาทบรจารกากม

จานวนมากทสดและมบทบาทยงกวาชวงเวลาใด อยางไรกตามรชสมยพระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหว นบเปนยคสดทายของการมเจานายและขาราชบรพารฝายในเปนจานวน

มาก เนองจากพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวและพระบาทสมเดจพระปกเกลา

เจาอยหวทรงมพระราชนยมแบบผชายตะวนตกคอการมคครองเพยงคนเดยว บทบาทของราช

สานกฝายในจงลดลงดวยเชนกน

การเรยกสตรในราชสานกวาเจานายฝายในและนางในนน เนองจากสถานทบคคลดงกลาว

ประทบหรอพานกอยคอ เขตพระราชฐานชนในของพระบรมมหาราชวง ซงเปนพนทสวนพระองค

ของพระมหากษตรย นอกจากนการเขาเฝาพระมหากษตรยในพระราชพธตาง ๆ กมการแบงแยก

พนทระหวางชายและหญง กลาวคอพระบรมวงศานวงศและขาราชบรพารชายเขาเฝาททองพระ

โรงสวนหนา ขณะทเจานายและขาราชบรพารหญงเขาเฝาแยกตางหากเปนอาคารสวนใน จงมคา

เรยกเจานายทเปนชายวาเจานายฝายหนาและเจานายทเปนหญงวาเจานายฝายใน เกยวกบราช

สานกฝายในสมยรชกาล 5 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงมพระราชนยมเชนเดยว

www.ssru.ac.th

26

กบบรพมหากษตรยคอทรงมบาทบรจารกาเปนจานวนมาก ทงนกสอดคลองกบสภาพสงคมไทย

ยคนนทใหการยอมรบชายมภรรยาไดหลายคน โดยเฉพา ะขนนางหรอคหบด ซงมฐานะทจะเลยง

ดภรรยาและบตรจานวนมากได ความยนยอมพรอมใจของสตรทจะเปนภรรยาของผมอานาจใน

สงคม แมวาจะเปนเพยงภรรยาอนดบรอง มใชเปนแตเพยงตวฝายหญงเทานน บดามารดากเปน

สวนสาคญตอการยกธดาใหกบขนนางหรอผรารวย เพอประโยชนจากการเลอนสถานะทางสงคม

ของธดาและตนเอง เชนเดยวกบการถวายใหเปนบาทบรจารกาของพระมหากษตรยกนบเปนการ

เชอมความสมพนธทางการเมองทงครอบครวของฝายสตรเพอยกสถานภาพตนเอง การทพระองค

รบธดาของพระบรมวงศานวงศหรอขนนางเปนเจาจอม กยอมเปนหนทางคาจนพระราชอานาจไว

ได ดงปรากฏวาพระบาสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงมเจาจอมมารดาและเจาจอม จาก

ราชสกลวงศและตระกลขนนางหลายทาน จากพระมเหส เจาจอมมารดา และเจาจอม ยอมขยาย

ไปสพระราชธดาและขาราชบรพารททวจานวนมากขน

เจานายฝายใน

ทมา : สานกจดหมายเหตแหงชาต

เพอเปนขอมลเบองตนตอการวเคราะหความสมพนธระหวางพระมหากษตรยกบ

ครอบครวของสตรทถวายตวเปนบาทบรจารกา ในทนจะกลาวถงราชสานกฝายในของรชกาลท 5

www.ssru.ac.th

27

จนถงรชกาลท 7 แยกระดบความเปนพระมเหส เจาจอมมารดา เจาจอมและพระราชธดา โดย

ระบพระนามและนามทบงบอกถงพนฐานดงเดมของครอบครว จานวนผเขารบราชการฝายในของ

แตละตระกล อนจะสะทอนออกถงบทบาทและความสาคญ ทงจากสถานะของครอบครวและเมอ

รบราชการฝายในแลว

3.1 พระมเหสในรชกาลท 5

การแบงสถานะและระดบชนของผคนยคอดต มปรากฏใหเหนทงภาพรวมในสงคม

ตลอดจนราชสานกฝายใน โดยการกาหนดระดบเจานายฝายในขนอยกบเชอสายดงเดมวา เปน

พระบรมวงศานวงศหรอสามญชน กลาวคอพระมเหสทรงไดรบการสถาปนาจากพระราชธดาหรอ

พระราชนดดาของพระมหากษตรยพระองคกอน เรยกวาชนลกหลวงหรอชนหลานหลวง

ตามลาดบ สวนเจาจอมมารดาและเจาจอมไดแกธดาของพระบรมวงศานวงศ ขนนาง สามญชน

ความแตกตางจากพนฐานครอบครวนกากบโดยกฎมณเฑยรบาลซงเปนโบราณราชประเพณท

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงยดปฏบต ดงไดทรงมพระราชอรรถาธบายในธรรม

เนยมราชตระกลกรงสยามวา “...จะวาดวยผหญงมศกด ตงแตพระอครมเหสจนถงนางหามเจา

ตางกรม ในเรองผหญงน เราไมใครจะไดนบยศผหญงตามสาม มกจะนบแตยศตามบดา...”

(พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, 2511: 54)

จากการจดลาดบชนตามสถานะของบดาขางตน พระมเหสทเปนพระราชธดาและพระ

ราชนดดาจงมการจดแบงตาแหนงแตกตางกน รวมถงพระมเหสในชนลกหลวงเองททรงดารง

สถานะแตกตางกน กอนสมยรชกาลท 5 การกาหนดชนของราชสานกฝายในยงไมชดเจน ดง

ขอความทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงอรรถาธบายวา

“...มาภายหลงเปนอครมเหสใหญ ราชมเหสขวา พระมเหสซาย ราชเทวก

ม แตบางทคนเดยวนนลางทเรยกวาพระราชเทว ไมรวา อยางไรจะเปนยศสงกวา

กน อยางไรเปน ยศกนแน เพราะไมไดจาฤกสพรรณบฏตงพระอครมเหสสกครง

หนง จะเทยบวาเหมอนกวนเมองประเทศนนไมได จะไปเทยบวาเปนอน ๆ

www.ssru.ac.th

28

นอกจากเปนกวนกเหนจะไปเทยบไมได เพราะความยกยองของไทยนนเขาใจ

อยางไพร ๆ วา เปนเมยของในหลวงแตไมมกาหนดวามเทาใด...”

(พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว , 2537 : 32 )

ดวยเหตดงกลาว พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวจงทรงโปรด ฯ ใหมการจดชน

พระอสรยยศของเจานายฝายในใหเปนระเบยบ โดยกาหนดเปนชนพระบรมราชนนาถ พระบรม

ราชเทว พระราชเทว พระอครชายาเธอและพระราชชายา ตาแหนงพระมเหสในสมยรชกาลท 5

จงประกอบดวยสมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถ สมเดจพระนางเจาสนนทา

กมารรตน พระบรมราชเทว สมเดจพระนางเจาสวางวฒนา พระบรมราชเทว พระนางเจา

สขมาลมารศร พระราชเทว สวนพระมเหสชนหลานหลวงทรงดารงตาแหนงพระอครชายาเธอ

ทงหมด ไดแกพระอครชายาเธอ พระองคเจาอบลรตนนารนาค พระอครชายาเธอ พระองคเจา

เสาวภาคนารรตน และพระอครชายาเธอ พระองคเจาสายสวลภรมย นอกจากนยงมพระธดา

ของพระเจาอนทวชยานนท เจาหลวงแหงนครเชยงใหม ททรงโปรดเกลาฯสถาปนาเปนพระมเหส

คอ พระราชชายา เจาดารารศม สวนทมไดมพระอสรยยศ ในตาแหนงพระมเหส คอพระเจาพนาง

เธอ พระองคเจาทกษณชา นราธราชบตร

3.1.1 พระบรมราชนนาถ

สมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถเปนพระราชธดาในพระบาทสมเดจ

พระจอมเกลาเจาอยหวและสมเดจพระปยมาวด(เจาจอมมารดาเปยม)ประสตเมอวนท 1 มกราคม

พ.ศ. 2406 ทรงมพระสกลยศเปนพระองคเจาหญงเสาวภาผองศร ในสมยรชกาลท5 ทรงไดรบการ

เฉลมพระอสรยยศขนเปนสมเดจ พระบรมราชนนาถ จากการทดารงตาแหนงผสาเรจราชการแทน

พระองค เมอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเสดจประพาสยโรปใน พ.ศ. 2440 ครนพระ

ราชโอรสทรงขนครองราชยเปนพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว จงทรงไดรบการเฉลมพระ

ปรมาภไธยเปน สมเดจพระศรพชรนทราบรมราชนนาถ พระบรมราชชนน พนปหลวงพระองคเสดจ

สวรรคตเมอวนท 20 ตลาคม พ.ศ. 2462 พระชนมาย 55 พรรษา

www.ssru.ac.th

29

สมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถ

ทมา : สานกจดหมายเหตแหงชาต

สมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถทรงมพระราชโอรสและพระราชธดา

ดงน

- สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาพหรดมณมย กรมพระเทพนารรตน

- สมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟามหาวชราวธ กรมขนเทพทวารวด

- สมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟาตรเพชรตมธารง

- สมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟาจกรพงษภวนาถ กรมหลวงพษณโลกประชานาถ

- สมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟาศรราชกกธภณฑ

- สมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟาอษฎางคเดชาวธ กรมหลวงนครราชสมา

- สมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟาจฑาธชธราดลก กรมขนเพชรบรณอนทราชย

- สมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟาประชาธปกศกดเดช กรมขนสโขทยธรรมราชา

3.1.2 พระบรมราชเทว

พระมเหสททรงมพระอสรยยศในตาแหนงสมเดจพระนางเธอ ฯ พระบรมราชเทวไดแกพระ

มเหสจากชนลกหลวงสองพระองค ประกอบดวย

www.ssru.ac.th

30

สมเดจพระนางเจาสนนทากมารรตน พระบรมราชเทว

ทมา : สานกจดหมายเหตแหงชาต

สมเดจพระนางเจาสนนทากมารรตน พระบรมราชเทว เปนพระราชธดาใน

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว และสมเดจพระปยมาวด (เจาจอมมารดาเปยม) ประสต

เมอวนท 10 พฤศจกายน พ.ศ.2403 ไดรบพระราชทานนามวาพระองคเจาหญงสนนทากมารรตน

ในสมยรชกาลท 5 เฉลมพระอสรยยศเปนสมเดจพระนางเจาสนนทากมารรตน พระบรมราชเทว

ภายหลงจากทพระองคสนพระชนมพรอมกบพระธดา คอสมเดจเจาฟาหญงกรรณาภรณเพชรรตน

และสมเดจเจาฟาในพระครรภ จากอบตเหตเรอพระประเทยบล มในวนท 31 พฤษภาคม พ.ศ.

2423

สมเดจพระนางเจาสวางวฒนา พระบรมราชเทว เปนพระราชธดาพระบาทสมเดจพระ

จอมเกลาเจาอยหว และสมเดจพระปยมาวด ( เจาจอมมารดาเปยม) ประสตเมอวนท 10

กนยายน พ.ศ. 2405 ไ ดรบพระราชทานนามวาพระองคเจาหญงสวางวฒนา ในสมยรชกาลท 5

เฉลมพระอสรยยศสมเดจพระนางเจาพระบรมราชเทว ตอมาในสมยรชกาลท 6 ไดรบการเฉลม

พระนามาภไธยเปนสมเดจพระมาตจฉาเจาสวางวฒนา พระบรมราชเทว สมยรชกาลท 7 ไดรบ

การเฉลมพระนามาภไธยเปน สมเดจพระศรสวรนทรา พระบรมราชเทว พระพนวสสามาตจฉาเจา

ในสมยรชกาลท 8 ไดรบการเฉลมพระนามาภไธยเปน สมเดจพระศรสวรนทรา พระบรมราชเทว

www.ssru.ac.th

31

พระพนวสสาอยยกาเจา พระองคเสดจสวรรคตเมอวนท 17 ธนวาคม พ.ศ.2498 พระชนมาย 93

พรรษา

สมเดจพระนางเจาสวางวฒนา พระบรมราชเทว

ทมา : สานกจดหมายเหตแหงชาต

สมเดจพระนางเจาสวางวฒนา พระบรมราชเทว ทรงมพระราชโอรสและพระราชธดารวม

พระองค คอ

- สมเดจพระบรมโอรสาธราช เจาฟามหาวชรณหศ สยามมกฎราชกมาร

- สมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟาอศรยาลงกรณ

- สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาวจตรจรประภา อดลยาดเรกรตนขตตยราชกมาร

- สมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟาสมมตวงศวโรทย กรมขนศรธรรมราชธารงฤทธ

- สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาวไลยอลงกรณ กรมหลวงเพชรบรราชสรนธร

- สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาศราภรณโสภณ พมลรตนวด

- สมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟามหดลอดยเดช กรมหลวงสงขลานครนทร

- สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาหญง สนพระชนมเมอพระชนษาได 3 วน

www.ssru.ac.th

32

3.1.3 พระราชเทว

พระนางเจาสขมาลมารศร พระราชเทว

ทมา : สานกจดหมายเหตแหงชาต

พระนางเจาสขมาลมารศร พระราชเทว เปนพระราชธดาในพระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหวและเจาคณจอมมารดาสาล ซงเปนธดาสมเดจเจาพระยาบรมมหาพชไชยญาต (ทต

บนนาค) ประสตเมอวนท 10 พฤษภาคม พ.ศ. 2404 มพระนามเดมวาพระองคเจาหญงสขมาล

มารศร ในสมยรชกาลท 5 ทรงไดรบการสถาปนาเปนพระนางเจา พระราชเทว ตอมาทรงไดรบการ

เฉลมพระนามาภไธยเปน สมเดจพระปตจฉาเจา สขมาลมารศร พระอครราชเทว ในรชกาลท 7

พระองคสนพระชนมเมอวนท 9 กรกฎาคม พ.ศ. 2470 พระชนษา 66 ป

พระนางเจาสขมาลมารศร พระราชเทว มพระราชโอรสและพระราชธดา 2 พระองค คอ

- สมเดจพระเจาลกเธอเจาฟาสทธาทพยรตน กรมหลวงศรรตนโกสนทร

- สมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟาบรพตรสขมพนธ กรมพระนครสวรรคพนต

3.1.4 พระอครชายาเธอ

พระมเหสทดารงพระอสรยยศในชนพระอครชายาเธอคอพระมเหสในชนหลานหลวงจาก

ราชสกลลดาวลย ซงสบเชอพระวงศจากพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว

www.ssru.ac.th

33

พระอครชายาเธอพระองคเจาอบลรตนนารนาค

ทมา : สานกจดหมายเหตแหงชาต

พระอครชายาเธอพระองคเจาอบลรตนนารนาค ทรงเปนพระธดาของพระองคเจาลดาวลย

กรมหมนภมนทรภกด พระราชโอรสในพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว กบเจาจอมมารดาจน

ประสตเมอวนท 28 พฤศจกายน พ.ศ. 2390 พระนามเดมคอหมอมเจาหญงบว ในรชกาลท 5 ทรง

ไดรบการสถาปนาเปน พระอครชายาเธอ พระองคเจาอบลรตนนารนาค กรมขนอครวรราชกลยา

พระองคสนพระชนมวนท 15 ตลาคม พ.ศ. 2444 พระชนษา 54 ป พระองคทรงมพระราชธดา

เพยงพระองคเดยวคอ สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาเยาวมาลนฤมล กรมขนสรรคโลกลกษณวด

พระมเหสทมพระอสรยยศเปนพระอครชายาเธออกพระองคหนงคอพระอครชายาเธอ

พระองคเจาเสาวภาคนารรตน พระองคทรงเปนพระธดาของพระองคเจาลดาวลย กรมหมนภม

นทรภกด พระราชโอรสในพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว กบเจาจอมมารดาจน ประสตเมอ

วนท 26 มกราคม พ.ศ. 2397 พระนามเดมคอ หมอมเจาหญงปว พระองคไดเขาถวายตวรบ

ราชการเปนฝายในและ ไดรบการสถาปนาเปน พระอครชายาเธอ พระองคเจาเสาวภาคยนารรตน

ภายหลงสนพระชนมเมอวนท 21 กรกฎาคม พ.ศ.2430 พระชนษา 33 ป พระองคทรงมพระราช

ธดาคอ สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาจนทราสรทวาร กรมขนพจตรเจษฎจนทร

www.ssru.ac.th

34

พระอครชายาเธอ พระองคเจาเสาวภาคนารรตน

ทมา : สานกจดหมายเหตแหงชาต

พระอครชายาเธอ พระองคเจาสายสวลภรมย

ทมา : สานกจดหมายเหตแหงชาต

พระอครชายาเธอ พระองคเจาสายสวลภรมย ทรงเปนพระธดาของพระองคเจาลดาวลย

กรมหมนภมนทรภกด พระราชโอรสในพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว กบเจาจอมมารดาจน

ประสตเมอวนท 4 กนยายน พ.ศ. 2406 พระนามเดมคอ หมอมเจาหญงสาย พระองคถวายตว

เขารบราชการเปนฝายใน ไดรบการสถาปนาเปน พระอครชายาเธอ พระองคเจาสายสวลภรมย

กรมขนสทธาสนนาฏ ในรชกาลท 7 พระองคทรงไดรบการสถาปนาเปนพระวมาดาเธอ พระองค

เจาสายสวลภรมย กรมพระสทธาสนนาฏ ปยมหาราชปดวรดา พระองคสนพระชนมเมอวนท 24

มถนายน พ.ศ. 2472 พระชนมาย 66 พรรษา

www.ssru.ac.th

35

พระอครชายาเธอ พระองคเจาสายสวลภรมย ทรงมพระราชโอรสและพระราชธดา 4

พระองค คอ

- สมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟายคลทฆมพร กรมหลวงลพบรราเมศวร

- สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟานภาจรจารสศร

- สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟามาลนนพดารา กรมขนศรสชนาลยสรกญญา

- สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟานภานภดล กรมขนอทองเขตขตตยนาร

3.1.5 พระราชชายา

พระราชชายา เจาดารารศม

ทมา : สานกจดหมายเหตแหงชาต

พระราชชายา เจาดารารศม เปนพระธดาของพระเจาอนทวชยานนท เจาเมอง

เชยงใหมกบแมเจาทพเกสร ประสตเมอวนท 26 สงหาคม พ.ศ. 2416 เมอพระองคทรงมพระ

ชนษา 13 ป พระบดาไดถวายเจาดารารศมไวรบราชการฝายในรชกาลท 5 ระยะแรกพระองคทรง

อยภายใตพระอปการะของสมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถในฐานะเจาจอม

ตอมาจงไดรบการสถาปนาพระอสรยยศเปนพระราชชายา เมอสนรชกาลรชกาลท 5พระองคเสดจ

กลบไปประทบทเมองเชยงใหมจนกระทงสนพระชนมเมอวนท 9 ธนวาคม พ.ศ. 2476 พระชนษา

60 ป พระองคทรงมพระราชธดา 1 พระองค คอ พระองคเจาหญงวมลนาคนพส ซงสนพระชนม

เมอพระชนษาเพยง 3 ป

www.ssru.ac.th

36

3.1.6 พระเจาพนางเธอ

พระเจาพนางเธอพระองคเจาทกษณชา นราธราชบตร

ทมา : สานกจดหมายเหตแหงชาต

พระเจาพนางเธอ พระองคเจาทกษณชา นราธราชบตรทรงเปนพระราชธดาใน

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวและเจาจอมมารดาจนทร ประสตเมอวนท 18 กนยายน

พ.ศ. 2395 ดารงพระสกลยศเปนพระองคเจาหญง ทรงเขารบราชการฝายในรชกาลท 5 และ

ไดรบการสถาปนาเปน พระเจาพนางเธอ พระองคเจาทกษณชา นราธราชบตร พระองค

สนพระชนมเมอวนท13 กนยายนพ.ศ. 2449 พระชนษา 54 พรรษา

พระเจาพนางเธอ พระองคเจาทกษณชา นราธราชบตร มพระราชโอรส 1 พระองค แต

สนพระชนมเมอแรกประสต เปนสาเหตใหโศกเศราเสยพระทยจนเสยพระจรต

3.2 พระมเหสในรชกาลท 6

พระมเหสในพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว ทรงดารงพระอสรยยศแตกตาง

จากรชกาลกอน กลาวคอมเพยงพระนางเจา พระวรราชเทว สมเดจพระนางเจา พระวรราชชายา

และพระนางเจา ดงน

www.ssru.ac.th

37

พระนางเจาสวนทนา พระวรราชเทว

ทมา : wikipedia.org

พระนางเจาสวนทนา พระวรราชเทว ประสตเมอวนท 15 เมษายน พ.ศ . 2558 มพระนาม

เดมวาเครอแกว เปนธดาของ เจาพระยาอภยภเบศ ร (เลอม อภยวงศ) พระองค ทรงมพระราชธดา

เพยงพระองค เดยว คอสมเดจพระ ลกเธอ เจาฟา หญง เพชรรตนราชสดา สรโสภาพณณวด

พระองคสนพระชนมเมอวนท 10 ตลาคม พ.ศ. 2528 พระชนมาย 80 พรรษา

สมเดจพระนางเจาอนทรศกดศจ พระวรราชชายา

ทมา : wikipedia.org

สมเดจพระนางเจาอนทรศกดศจ พระวรราชชายาประสตเมอวนท 10 มถนายน พ.ศ.

2445 พระนามเดมคอประไพ เปนธดาของเจาพระยาสธรรมมนตร (ปลม สจรตกล) พระองคทรง

ไดรบการสถาปนาพระอสรยยศสงสดท สมเดจพระนางเจา พระบรมราชน ตอมาพระบาทสมเดจ

พระมงกฎเกลาเจาอยหวมพระบรมราชโองการใหออกการออกพระนามวา สมเดจพระนางเจา

อนทรศกดศจ พระวรราชชายาแทน พระองคสนพระชนม เมอวนท 30 พฤศจกายน พ.ศ. 2518

พระชนมาย 73 พรรษา

www.ssru.ac.th

38

พระนางเธอลกษมลาวณ

ทมา : wikipedia.org

พระนางเธอลกษมลาวณ ประสตเมอวนท 3 กรกฎาคม พ.ศ. 2442 พระนามเดมวา

หมอมเจาหญงวรรณพมล เปนพระธดาของพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระนราธปประพนธพงศ

พระองคทรงไดรบการสถาปนาเปนพระนางเธอ แตเนองจากมไดมรชทายาทตามพระราช

ประสงคของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว จงมไดอภเษกสมรสกน และทรงตดสน

พระราชหฤทยแยกกน พระองค สนพระชนมเมอวนท 29 สงหาคม พ.ศ.2504 พระชนมาย 62

ชนษา

3.3 พระมเหสในรชกาลท 7

สมเดจพระนางเจาราไพพรรณ พระบรมราชน

ทมา : สานกจดหมายเหตแหงชาต

สมเดจพระนางเจาราไพพรรณ พระบรมราชน พระมเหสในพระบาทสมเดจพระปกเกลา

www.ssru.ac.th

39

เจาอยหว ประสตเมอวนท 20 ธนวาคม พ.ศ. 2447 พระสกลยศเดมคอหมอมเจาหญงจากราช

สกลสวสดวฒน ดวยพระบดาของพระองคคอ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาสวสด

โสภณ กรมพระสวสดวดนวศษฎ พระราชโอรสในพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว และ

สมเดจพระปยมาวด (เจาจอมมารดาเปยม) เนองจากพระบดาเปนพระอนชาของพระมเหสใน

รชกาลท 5 ชนลกหลวง เมอทรงพระเยาวจงอยในพระอปการะสมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร

พระบรมราชนนาถ พระองคสนพระชนมเมอวนท 22 พฤษภาคม พ.ศ.2527 พระชนมายได

79 พรรษา

3.4 เจาจอมมารดาและเจาจอมในรชกาลท 5

การกาหนดยศผหญงตามบดาซงถอปฏบตตามโบราณราชประเพณ ปรากฎใหเหนเดนชด

ในสวนของพระมเหสซงเปนพระราชธดาและพระราชนดดาเทานน แตในกลมเจาจอมมารดาและ

เจาจอม ซงเปนธดาของพระบรมวงศานวงศ ขนนางและสามญชน มไดมการแบงเดนชดวาธดา

พระบรมวงศานวงศมลาดบชนใดหรอธดาสามญชนมลาดบอยางไร คงถอตามหนาท จานวนปท

รบราชการ และการทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงโปรด ปรานเปนสาคญ ภาระขนพนฐาน

เมอแรกถวายตวเปนเจาจอม คอการปฏบตหนาทในพระตาหนกพระมเหส หรอเรอนเจาจอม ซง

อาจไดแกสถานทเดมเมอแรกเขารบการฝกอบรมในพระบรมมหาราชวง ทงนเนองจากในอดต

ขณะทฝายชายไดรบการศกษาจากพระสงฆในวด แหลงการศกษาอบรมอนควรคกบคณสมบต

การเปนกลสตรทดทสดคอวง บดามารดาหรอเครอญาต ซงมสายสมพนธกบเจานายฝายในจงมก

ฝากธดาใหไดรบการอบรมในราชสานกฝายในตงแตเยาววย อนเปนชองทางสาคญใหไดถวายตว

เปนเจาจอมในเวลาตอมา จงปรากฏวาผทไดรบโปรดเกลาฯ แตงตงเปนเจาจอม ไดแกธดาของ

พระบรมวงศานวงศและขนนางเปนสวนใหญ เจาจอมเหลานจะไดรบการเลอนชน กตอเมอไดรบ

หนาทปฏบตงานใกลชดพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เชนการถวายเครองพระสาอางเมอทรงตน

บรรทม การถวายงานนวด การแตงพระองคเปนตน หากเจาจอมมพระราชโอรสหรอพระราชธดา

ซงเรยกขานวาเจาจอมมารดา กไดรบโปรดเกลา ฯ ใหเลอนชนขน ทงนการแบงระดบของพระ

มเหส เจาจอมมารดา และเจาจอมมเครองยศกาหนดในแตละชนคอหบหมาก ตงแตชนสงสด

www.ssru.ac.th

40

สาหรบพระมเหส คอหบและพานหมากเสวยทาดวยทองคาลงราชาวด จนกระทงชนตาสดคอ หบ

เงนกะไหลทอง

- หบหมากทองคาลงราชาวด สาหรบพระมเหส เจาจอมมารดา และเจาจอมททรงพระ

เมตตายกยองแตทงนพระมเหสจะทรงไดรบพระราชทานพานหมากเสวยทองคาลงราชาวดดวย

- หบหมากลงยา เครองในทาดวยทองคาสาหรบพระสนมเอก

- หบหมากทองคา สาหรบเจาจอม

- หบหมากกะไหลทองคา สาหรบนางกานล ซงทรงโปรดฯใหปฏบตงานพระราชมณเฑยร

3.4.1 ราชสกลวงศ

บคคลจากราชสกลทถวายตวเปนบาทบรจารกาในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหว มทงผสบสกลจากราชกาลท 1 รชกาลท 2 และรชกาลท 3 เจาจอมซงสบสกลจาก

รชกาลท 1 คอ พระธดาจากราชสกลพงบญ สวนผทมาจากราชสกลในรชกาลท 2 คอ เจาจอมใน

ราชสกลกบตถา ราชสกลมาลากล ราชสกลปราโมช และราชสกลสนทวงศ เจาจอมทสบสกลจาก

รชกาลท 3 คอ ราชสกลลดาวลย และ ราชสกลสงหรา

1) พงบญ

เจาจอมมารดาหมอมราชวงศแข ธดาของหมอมเจานก โอรสกรมหลวงรกษ

รณเรศร (พระองคเจาไกรสร) ในพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ทานเปนพระพ

เลยงของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเมอยงทรงพระเยาว มพระราชธดา 1 พระองค

คอพระองคเจาหญงผอง ประสตเมอ พ.ศ.2510 ในรชกาลท 4

2) กปตถา

- เจาจอมมารดาหมอมราชวงศจว เปนธดาหมอมเจาวฒนากปตถา โอรสของ

พระเจาบรมวงศเธอกรมหมนภบาลบรรกษในพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย

3) มาลากล

- เจาจอมหมอมราชวงศแปน

- เจาจอมหมอมราชวงศปม

- เจาจอมหมอมราชวงศแปม

www.ssru.ac.th

41

- เจาจอมหมอมราชวงศแปว

เจาจอมทงสทานขางตนเปนธดาพระองคเจาจรสวงษ กรมหมนปราบปรบกษ ใน

พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย เจาจอมหมอมราชวงศปม เจาจอมหมอมราชวงศแปม

และเจาจอมหมอมราชวงศแปว ไดรบโปรดเกลา ฯ แตงตงเปนทาววรคณานนท ในรชกาลท 6 และ

รชกาลท 9 ตามลาดบ

4) ปราโมช

- เจาจอมหมอมราชวงศจรวย ธดาหมอมจารญ โอรสพระเจาบรมวงศเธอ กรม

ขนวรจกรธรานภาพ ในพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย

5) สนทวงศ

เจาจอมจากราชสกลสนทวงศม 3 ทาน เปนธดาของพระวรวงศเธอ พระองคเจา

สายสนทวงศ พระโอรสพระเจาบรมวงศเธอ กรมหลวงวงศาธราชสนท ในพระบาทสมเดจพระพทธ

เลศหลานภาลย

- เจาจอมหมอมราชวงศเนอง (พ.ศ. 2407-2428) มพระราชธดา และ พระราช

โอรสคอ พระองคเจาหญงเยาวภาพงศสนท และ พระองคเจาชายรงสตประยรศกด ( พระเจาบรม

วงศเธอ กรมพระยาชยนาทนเรนทร )ตนสกลรงสต

- เจาจอมหมอมราชวงศขอ (พ.ศ. 2410-2475) พระ ธดา ของ พระวรวงศเธอ

พระองคเจาสายสนทวงศ พระโอรสพระเจาบรมวงศเธอ กรมหลวงวงศาธราชสนท

- เจาจอมมารดาหมอมราชวงศเกสร (พ.ศ. - 2411) ธดาของหมอมเจาสวาสด

ในกรมหลวงวงศาธราชสนท มพระราชโอรส 2 พระองคคอ พระองคเจาชายอศรยาภรณ และ

พระองคเจาชายอนสรสรประสาธน

6) ลดาวลย

- เจาจอมหมอมราชวงศสดบ ธดาของหมอมเจาเพม ซงเปนพระโอรสกรมหมน

ภมนทรภกดในพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว

- เจาจอมหมอมราชวงศเฉยด ธดาหมอมเจาฉาย พระโอรสกรมหมนภมนทรภกด

ในพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว

www.ssru.ac.th

42

เจาจอมทงสองทานนมฐานะเปนพระนดดาของพระอครชายาเธอ พระองคเจา สายสวล

ภรมยจงอยภายใตพระอปการะของพระองค

7) สงหรา

- เจาจอมหมอมราชวงศละมาย ธดาหมอมเจารพพงษ ซงสบเชอสายมาจาก

พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว

3.4.2 ราชตระกล

เจาจอมในกลมนหมายถงผสบเชอสายจากพระบรมวงศานวงศในพระบาทสมเดจพระ

พทธยอดฟาจฬาโลก ทงนเมอพระองคปราบดาภเษกเปนปฐมกษตรยแหงราชวงศจกร กไดทรง

โปรดฯ สถาปนาพระญาตพระวงศเปนเจานายดวย เจาจอมจากราชตระกลไดแก

1) ณ บางชาง

- เจาจอมเปลยน ธดาพระยามหศรราชสมพนธ (กญ)

2) เทพหสดน

- เจาจอมหมอมราชวงศถนอม (พ.ศ. 2397-2473) ธดาของพระยาราชภกดศร

รตนราชสมบต (หมอมราชวงศชาง)

ธดาพระยาไชยสรนทร (หมอมหลวงเจยม) ไดแก

- เจาจอมกลบ

- เจาจอมลนจ

- เจาจอมฟกเหลอง (พ.ศ. 2410-2448)

3) ปาลกะวงศ

- เจาจอมทพย ธดาพระยาเพชรพไชย (หมอมหลวงผง)

4) อศรางกร

- เจาจอมมารดาหมอมราชวงศยอย (พ.ศ. 2398-2439) ธดาของหมอมเจา

โสภณ ทานเปนพระมารดาของพระองคเจาหญงอรพนทเพญภาค

- เจาจอมหมอมราชวงศมณ

www.ssru.ac.th

43

3.4.3 ตระกลขนนาง

จากการทเจาจอมมารดาและเจาจอม คอผเชอมความสมพนธระหวางพระมหากษตรย

กบขนนาง จงมสตรผสบเชอสายจากกลมตระกลขนนางจานวน 82 ทานถวายตวเปนบาท

บรจารกาตอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทงนรวมถงผมเชอสายจากขนนางทเปน

เจาเมองและชาวตางชาตทรบราชการ โดยจะกลาวตอเนองกนไป

สตรจากตระกลขนนางทถวายตวเปนบาทบรจารกาในรชกาลท 5 จานวนมากทส ดไดแก

เจาจอมมารดาและเจาจอมตระกลบนนาค เนองจากขนนางในตระกลดงกลาวมบทบาทสาคญ

ตอราชสานกและการบรหารบานเมองในชวงรชกาลท 3-5 การกระชบความสมพนธกบตระกล

ดงกลาวจงมความจาเปนอยางยง ดงจะเหนไดจากการทพระองคทรงรบพระนางเจาสขมาล

มารศร พระราชเทว พระนองนางเธอทประสตจากเจาจอมมารดาสาล ผสบเชอสายจากตระกล

บนนาคเปนพระมเหส รวมถงเจาจอมมารดาและเจาจอมอก 20 ทาน เจานายฝายในจาก

ตระกลบนนาคจงมบทบาทสาคญ ในฐานะผประสานความสมพนธระหวาพระบาทสมเดจพระ

เจาอยหวกบขนนางในครอบครวเดมของตน นอกจากนสตรในกลมนหลายทานยงเปนททรง

โปรดปราน ไดถวายการรบใชใกลชดตลอดรชกาล

1) บนนาค

ขนนางตระกลบนนาค ซงถวายธดาตอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวท

สาคญคอเจาพระยาสรพนธพสทธ(เทศ)บตรชายของสมเดจเจาพระยาบรมมหาประยรวงศ (ดศ)

และพระสจจาภรมย (แถบ)บตรชายของเจาพระยาสรพนธพสทธ

ผทสบสกลจากเจาพระยาสรพนธพสทธมจานวน 8 ทาน กลมนมบคคลสาคญ

เนองจากเปนททรงโปรดปรานของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท 5 ประกอบดวย

-เจาจอมมารดาออน (พ.ศ. 2410 – 2512) ทานมพระราชธดา 2 พระองคคอ

พระองคเจาหญงอรประพนธราไพและพระองคเจาหญงอดสยสรยาภา

- เจาจอมเอยม (พ.ศ. 2416 – 2495)

- เจาจอมเอบ (พ.ศ.2422– 2487)

- เจาจอมอาบ (พ.ศ. 2424 – 2504)

- เจาจอมเออน (พ.ศ. 2430 -2470)

www.ssru.ac.th

44

เจาจอมมารดาและเจาจอมทง 5 ทานขางตนเรยกรวมวาเจาจอมกกออ หรอพงศออ เปน

ธดาของเจาพระยาสรพนธพสทธ และทานผหญงอ นอกจากนยงมนองสาวตางมารดาซงถวายตว

ดวยอก 2 ทานคอเจาจอมแกวและเจาจอมแส ( พ.ศ. 2435 -2521 )

เจาจอมกกออและพระราชธดา

ทมา : สานกจดหมายเหตแหงชาต

เจาจอมกกออเปนกลมบคคลทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงโปรดปราน

โดยมหลกฐานทกลาวถงเปนลายลกษณอกษร และการทพระองคพระราชทานสงของใหอยเสมอ

ดงเชนเมอเสดจประพาสยโรปกทรงซอกลองพระราชทานแกเจาจอมเอบและเจาจอมเออน ตาม

หลกฐานทพระองคทรงมพระราชหตถเลขาถงสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชาน

ภาพความวา “...บดนไดสงกลองนนมา 6 กลอง คอของเธอ 1 กลอง ของหญงกลาง 1 กลอง

หญงนอย 1 กลอง นางเอบ1 กลอง นางเออน 1 กลอง นางสดบ 1 กลอง...” (ลาวณห โชตามระ,

ม.ป.ป :130 ) ผทไดรบพระราชทานกลองไดแกสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงรา

ชานภาพ สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟามาลนนพดารา สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟานภานภดล

เจาจอมเอบ เจาจอมเออน และเจาจอมหมอมราชวงศสดบ ทงนปรากฏวาเจาจอมเอบสามารถ

ฝกฝนจนมความชานาญดานการถายภาพลางและอดฟลมภาพ

www.ssru.ac.th

45

เจาจอมเอบถายรปเจาพระยาสรพนธพสทธ ( บดา )

ทมา : สานกจดหมายเหตแหงชาต

- เจาจอมพศ (พ.ศ. 2413 – 250 ) ธดาของเจาพระยาภาสกรวงศ (พร) บตรชาย

สมเดจเจาพระยาบรมมหาประยรวงศ

-เจาจอมแถม (พ.ศ. 2434 - 2493) ธดาของพระสจจาภรมย (แถบ) บตรชาย

เจาพระยาสรพนธพสทธ

เจาจอมมารดาจากตระกลบนนาคซงมบทบาทสาคญและเปนทเคารพนบถอของ

ขาราชสานกฝายในคอเจาคณจอมมารดาแพ ธดาของเจาพระยาสรวงศไวยวฒน (วร) ซงเปนบตร

ของสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ (ชวง) โดยมนองเปนบาทรจารกาอก 3 ทาน เจานาย

ฝายในกลมนประกอบดวย

- เจาคณจอมมารดาแพ (พ.ศ. 2437 – 2486) ทานถวายตวพระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหวตงแตกอนทพระองคจะทรงครองราชย มพระราชธดา 3 พระองค คอ

พระองคเจาหญงศรวไลยพรรณ กรมขนสพรรณภาควด พระองคเจาหญงสวพกตรวไลยพรรณ

และ พระองคเจาหญงบณฑรวรรณวโรภาษ ตอมาทานไดรบการโปรดเกลา ฯ เปนเจาคณพระ

ประยรวงศ

www.ssru.ac.th

46

เจาคณจอมมารดาแพ

ทมา : สานกจดหมายเหตแหงชาต

-เจาจอมมารดาโหมด (พ.ศ. 2405 –2475)พระมารดาของพระองคเจาชายอาภากร

เกยรตวงศ กรมหลวงชมพรเขตอดมศกด ตนสกลอาภากร พระองคเจาหญงอรองคอรรคยพา

และพระองคเจาชายสรยงประยรพนธ กรมหมนไชยาสรโยภาส ตนสกลสรยง

- เจาจอมเหลยน

- เจาจอมอน

- เจาจอมเชย ธดาพระยาประภากรวงศ (ชาย)บตรชายเจาพระยาสรวงศไวยวฒน

- เจาจอมเลยม(พ.ศ. 2434 –2493) ธดาเจาพระยาสรวงศวฒนศกด (โต )

บตรชายเจาพระยาสรวงศไวยวฒน

- เจาจอมอบธดาพระยาประภากรวงศ (วอง) บตรชายของพระยาประภากรวงศ

สายสมเดจเจาพระยาบรมมหาพไชยญาต (ฑต) หรอสมเดจเจาพระยาองคนอยมผ

ถวายตวตอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว 4 ทานคอ

-เจาจอมปก ธดาเจาพระยาศรพพฒน (แพ ) บตรสมเดจเจาพระยาบรมมหาพไชย

ญาต (ฑต)

ธดา ของเจาพระยาวรพงศพพฒน (แยม)บตรสมเดจเจาพระยาบรมมหาพไชย

ญาตถวายตวเปนบาทบรจารกาในรชกาลท 5 รวม 3 ทานคอ

-เจาจอมเยอน

www.ssru.ac.th

47

-เจาจอมวอน

-เจาจอมจน

2) กลยาณมตร

เจาจอมมารดาแสง (พ.ศ. 2397-2411) ธดาพระยาไชยวชต (ชวง) พระมารดาของ

พระองคเจาชายอศรวงศวรราชกมาร พระองคเจานภางคนพทธพงศ พระองคเจาหญงบเอตรศ

ภทรายวด และ พระองคเจาหญงเจรญศรชนมาย

- เจาจอมมารดาแชม (พ.ศ. 2399-2452) ธดาของพระยามหาอามาตย (ชน) พระ

มารดาของพระองคเจาชายประวตรวฒโนดม กรมหลวงปราจณกตบด ตนราชสกล ประวตร

3) กสาลกษณ

- เจาจอมสวาสด ธดาพระยาสนทรโวหาร (ฟก)

4) กสมลจนทร

- เจาจอมมารดาสด (พ.ศ. 2394-2455) ธดาพระยาสรนทรราชเสน (จน) เปนพระ

มารดาของ พระองคเจาหญงวรลกษณาวด

-เจาจอมมารดาสาย ( พ.ศ... -2460 ) ธดาพระยาสรนทรราชเสน (จน)

-เจาจอมมารดาจนทร (พ.ศ. 2405-2554) ธดาพระยาราชสมภารากร ทานเปน

พระมารดาของพระองคเจาหญงศศพงษประไพ

5) เกตทต

- เจาจอมมารดาตลบ (พ.ศ. 2395-2471) ธดาพระยาเวยงในนฤบาล (หรง) เปน

พระมารดาของพระองคเจาหญงอจฉรพรรณรชกญญา และ พระองคเจาชายรพพฒนศกด กรม

หลวงราชบรดเรกฤทธ ตนราชสกลรพพฒน

6) ตระกลไกรฤกษ

- เจาจอมมารดาชม (พ.ศ. 2412-2454) ธดาพระมงคลรตนราชมนตร มพระราช

ธดา 2 พระองคคอ พระองคเจาหญงอาทรทพยนภา และ พระองคเจาหญงสจตราภรณ

-เจาจอมแจม ( พ.ศ. 2399-2466 ) ธดาพระยาศรสงหเทพ

7) จารจนดา

-เจาจอมลนจ ธดาพระยาพพฒโกษา (ตาบ)

www.ssru.ac.th

48

-เจาจอมลกจนทร ธดาเจาพระยาเพชรพไชย (ทองจน)

8) ครกล

-เจาจอมอา ธดาพระมหาราชครพธ (อม)

-เจาจอมอม ธดาพระมหาราชครพธ (อาจ)

9) โชตกเสถยร

- เจาจอมนอย (พ.ศ.2433-2509) ธดาพระยาจรรยานกลมนตร (ทองด)

- เจาจอมเยยม (พ.ศ. 2416-2433) ธดาจมนเสมอใจราช (จ)

- เจาจอมกมเหรยญ ธดาพระยาโชฎกราชเศรษฐ (เถยน)

- เจาจอมอม ธดาพระยาโชฎกราชเศรษฐ (ทองจน)

- เจาจอมเจยน ธดาของนายโกย

เจาจอมจากตระกลโชตกเสถยรมทงธดาและขนนาง ธดาของคนเชอสายจนทไดรบ

แตงตงใหเปนพระยาโชฎกราชเศรษฐดแลดานการคาระหวางประเทศ รวมทงสามญชนคอธดา

ของนายโกย แตทงนเนองจากมสตรในตระกลเดยวกนทไดถวายตวเปนบาทบรจารกาดวย

10) โชตกสวสด

- เจาจอมจาเรญ ธดาพระยาโชฎกราชเศรษฐ (ฟก)

11) ทนตานนท

- เจาจอมผาด ธดาพระยาพชย (ตาย)

12) นยะวานนท

- เจาจอมมารดาเลอน (พ.ศ. 2418-2490) ธดาพระนรนทราภรณ พระมารดาของ

พระองคเจาหญงลวาดวรองค และพระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาชายอรพงศรชสมโภช

13) บณยรตพนธ

- เจาจอมใย (พ.ศ. 2406-2459) ธดาเจาพระยาภธราภย (นช)

- เจาจอมสวน ธดาเจาพระยาภธราภย (นช)

- เจาจอมเนอง (พ.ศ. 2400-2465) ธดาพระยาสหราชฤทธไกร (แยม)

- เจาจอมสาอาง ธดาเจาพระยานครศรธรรมราช (เวท)

www.ssru.ac.th

49

14) พศลยบตร

ธดาของพระยาพสณฑสมบตบรบรณ (ยม) ถวายตวเปนบาทบรจารกาใน

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว 3 ทานคอ

- เจาจอมมารดาอวม (พ.ศ. 2399-2420) ทานมพระราชโอรสคอ พระองคเจาชาย

กตยากรวรลกษณ กรมพระจนทบรนฤนาถตนราชสกล กตยากร

- เจาจอมเอม

- เจาจอมชวง

15) เพญกล

- เจาจอมมารดามรกต (พ.ศ. 2398-2458) ธดาของเจาพระยามหนทรศกดธารง

(เพง) ทานมพระราชธดาและพระราชโอรสคอ พระองคเจาหญงจฑารตนราชกมาร และพระองค

เจาเพญพฒนพงศ กรมหมนพไชยมหนทโรดม ตนราชสกล เพญพฒน

16) ภทรนาวก

- เจาจอมถนอม (พ.ศ. 2414-2459) ธดานายบนเฮยง หลานสาวพระยาภกด

(เกงชว)

17) โรจนดศ

- เจาจอมมารดาทบทม (พ.ศ. 2400-2481) ธดาของพระยาอพภนตรกามาตย

(ดศ) พระมารดาของพระองคเจาชายจรประวตวรเดช กรมหลวงนครไชยศรสรเดช ตนราชสกล

จระประวต พระองคเจาชายประเวศวรสมย และพระองคเจาชายวฒไชยเฉลมลาภ กรมหลวง

สงหวกรมเกรยงไกร ตนราชสกล วฒไชย

- เจาจอมมารดาแส (พ.ศ. 2411-2468) นองเจาจอมมารดาทบทม ทานมพระราช

ธดาและพระราชโอรส 3 พระองคคอพระองคเจาหญงอพภนตรปชา พระองคเจาชายขจรจร

ประดษฐ และ พระองคเจาหญงทพยาลงการ

18) ศรเพญ

- เจาจอมเจม ธดาพระยามหาอามาตย (หรน)

- เจาจอมสาล นองของเจาจอมเจม

- เจาจอมสน ธดาพระยาพชยสงคราม (นก)

www.ssru.ac.th

50

19) สกณะสงห

- เจาจอมทพย ธดาพระยาเพชรพไชย (สงโต)

20) สจรตกล

- เจาจอมเพม (พ.ศ. 2417-2477) ธดาของพระยาราชภกด (โค)

21) สนทรศารทล

-เจาจอมมารดาเรอง (พ.ศ. 2408-2465) ธดาของพระยาสนทรบรศรพชยสงคราม

(สวาง) พระมารดาของ พระองคเจาหญงพสมยพมลสตย

22) สวรรณทต

- เจาจอมละมาย (พ.ศ. 2399-2476) ธดาพระยาอนชตชาญไชย (พง)

- เจาจอมจาเรญ นองของเจาจอมละมาย

23) แสง-ชโต

- เจาจอมเยอน ธดาพระยาสรศกดมนตร (แสง)

- เจาจอมถนอม ธดาพระยาสรศกดมนตร (แสง)

24) อมาตยกล

- เจาจอมมารดาเหม (พ.ศ. 2407-2474) ธดาพระยาธรรมสารนตวชตภกด (พล) ม

พระราชธดาคอ พระองคเจาหญงเหมวด

- เจาจอมประคอง (พ.ศ. 2408-2494)ธดาพระยาธรรมสารนตพพธภกด ( ตาด )

- เจาจอมสงวาล (พ.ศ. 2409-2476) ธดาพระยากระสาปนกจโกศล (โหมด)

- เจาจอมประยงค ธดาพระยาอภรกษราชอทยาน

25) เอยมอกษร

- เจาจอมเนย ธดาขนพรหมอกษร

26) เอมะศร

- เจาจอมลกจนทร ธดาพระยาสนทรสงคราม (สวาง)

27) แซตน

- เจาจอมกมเนยว หลานสาวพระยาอนกลกจ (ตนกมเจง)

www.ssru.ac.th

51

3.4.4 เจาเมอง

นอกจากขนนางตระกลตางๆ ดงกลาวขางตน ผถวายธดาตอพระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหวยงรวมถงเจาเมองดวย โดยไดกลาวแยกตางหากเพอเนนถงการสราง

ความสมพนธระหวางพระมหากษตรยกบเจาเมอง โดยเฉพาะเมองประเทศราชผานสตร ทงนจะ

เหนไดจากการทเจาเมองเชยงใหมถวายพระราชธด คอพระราชชายา เจาดารารศมตอ

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว

1) เมองเชยงใหม

- เจาจอมมารดาทพเกสร ธดาเจาสรยะ ณ เชยงใหม มพระราชโอรสคอ พระองค

เจาชายดลกนพรฐ กรมหมนสรรควสยนรบด

2) เมองนครศรธรรมราช

เจาจอมกลมนมาจากตระกล ณ นคร มทงธดาเจาเมองนครศรธรรมราช และ ขน

นางในตระกลดงกลาว การเชอมความสมพนธระหวางเจาเมองนครศรธรรมราชกบ

พระมหากษตรยแหงกรงรตนโกสนทร ดวยการถวายธดาเปนเจาจอมมตอเนองมาตลอดตงแต

รชกาลท 1 สวนเจาจอมในรชกาลท 5 จากตระกลดงกลาวไดแก

- เจาจอมนวล (พ.ศ. 2396-2421) ธดาพระยาเสนานชต (นด)

- เจาจอมสวาง(พ.ศ. 2399-2485) ธดาเจาพระยานครศรธรรมราช (นอยกลาง)

- เจาจอมเพม (พ.ศ. 2402-2459) ธดาเจาอศราธไชย (กลน)

- เจาจอมพน ธดาพระศรสพรรณดษฐ

- เจาจอมบวย ธดาพระภกดภทรากร

- เจาจอมสวรรณ ธดาพระยากาญจนดษฐบด (พม)

3.4.5 สามญชน

เจาจอมในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว บางสวนมาจากครอบครวสามญ

ชน ตามทมหลกฐานปรากฏไดแก

www.ssru.ac.th

52

1) จาตรงคกล

- เจาจอมม ธดานายสนทยสถาน (พรอม)

2) บรรจงเจรญ

- เจาจอม ซงเปนธดาของสงวน (ไมสามารถสบคนชอได)

3) มนประเสรฐ

- เจาจอมสมบรณ (พ.ศ. 2420-2511) ธดาของนายซย

4) สนสข

- เจาจอมเงน

นอกจากเจาจอมจากตระกลทงหลายทกลาวมาแลวขางตน ยงมบางสวนทไมอาจ

สบคนสายตระกลได ดงน

- เจาจอมมารดาวาด ธดานายเสถยรรกษา (เนยง) ปลดวงซายในกรมวง และพระ

นมปรก ซงเปนพระนมของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทานมพระราชโอรส คอ

พระองคเจาชายบรฉตรไชยากร กรมพระกาแพงเพชรอครโยธน ตนราชสกลฉตรชย

- เจาจอมเขยน พสาวของเจาจอมมารดาวาด ทานถวายตวเปนพระสนมของ

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวตงแตมไดทรงครองราชย

- เจาจอมมารดาถาวร (พ.ศ.2385-2467) ธดาของพระยาอครราชนาถภกด (เนตร)

ทานเปนพระมารดาของพระองคเจาหญงโกมลเสาวมาล

- เจาจอมเพม (พ.ศ. 2400-2494) ธดาขนสมทรสาคร

- เจาจอมอบ ธดาพระยาประภากรวงศวรวฒภคด

- เจาจอมแชม ธดาพระยามหาอามาตย (ชน)

- เจาจอมมารดาพรอม ธดาพระยาพษณกาธบด (บว)

- เจาจอมลนจ ธดาพระยาพพฒโกษา (ตาบ)

- เจาจอมกอนแกว ธดาพระยาธรรมจารยานกลมนตร (เจรญ)

- เจาจอมสวาง ธดาหลวงมหามณเฑยร (จย)

- เจาจอมจาเรญ ธดาพระยาอนชตชาญชย (พง)

- เจาจอมจาเรญ ธดาพระยาปรชาชพบรบาล (เหมอน )

www.ssru.ac.th

53

- เจาจอมจน หลานสาวของพระยาอภยวาชา

- เจาจอมเจม ธดาพระยาวเศษสจธาดา (จบ)

- เจาจอมเจม ธดาพระยาสจรตรกษา (อวม)

นอกจากนยงมเจาจอมอกบางสวนทไมอาจสบคนสายตระกลหรอชอบดาได

ประกอบดวย เจาจอมมารดาบว เจาจอมจน เจาจอมเจรญ เจาจอมหมอมราชวงศเยอน เจา

จอมอม เจาจอมเชอ เจาจอมทบทม เจาจอมแฉง เจาจอมชวง เจาจอมพพฒน เจาจอมเจยวง

จาจอมจว เจาจอมทพมณฑา เจาจอมกลน เจาจอม ลมาย เจาจอมมอญ เจาจอมเงก เจาจอม

นอย เจาจอมนวม เจาจอมพลบ เจาจอมเปรม เจาจอมปย เจาจอมสาย เจาจอมสงหรา เจาจอม

นอม เจาจอมวง ( วรรณพร บญญาสถตย ,2549 : 301-315 )

3.5 พระสนมในรชกาลท 6

พระสจรตสดา

ทมา : สานกจดหมายเหตแหงชาต

พระสจรตสดา พระสนมในพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว เกดเมอวนท 13

พฤศจกายน พ.ศ. 2438 มชอเดมวาเปรอง สจรตกล ธดาของเจาพระยาสธรรมมนตร (ปลม

สจรตกล) กบทานผหญงสธรรมมนตร (กมไล สจรตกล) ซงเปนพสาวของสมเดจพระนางเจาอนทร

ศกดศจ พระวรราชชายา ทานถงแกอนจกรรมเมอวนท 9 มนาคม พ.ศ. 2524 อาย 85 ป

www.ssru.ac.th

54

3.6 พระราชธดาในรชกาลท 5

การทเจานายฝายในตามหวขอขางตนมการแบงลาดบชนเปนพระมเหส เจาจอมมารดา

และเจาจอม พระราชธดาในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวจงมการแบงลาดบชนตาม

พระมารดาดวย จากจานวนพระราชธดาททรงเจรญพระชนมกวา 10 ชนษาขนไปมทงหมด 29

พระองค * ประกอบดวยสมเดจพระเจาลกเธอทประสตจากพระมเหสชนลกหลวง 2 พระองค

จากพระมเหสชนหลานหลวง 4 พระองค ซงเจาฟาหญงทประสตจากพระอครชายาเธอ ทรง

เปนเจาฟาชนโทหรอเจาฟาโดยการสถาปนา สวนพระราชธดาซงมพระมารดาเปนเจาจอมมารดา

ทรงดารงพระสกลยศชนพระองคเจา

พระราชธดาทประสตจากพระมเหสชนลกหลวง นบเปนพระเจาลกเธอชนลกหลวงเอก สวน

พระราชธดาทประสตจากพระมเหสชนหลานหลวงนบเปนพระเจาลกเธอชนลกหลวงโท สวนพระองคท

ประสตจากเจาจอมมารดากทรงมลาดบยศตาลงไปกวาสองชน ดงนนพระราชธดาแตละลาดบชนจะ

ไดรบการปฏบตทแตกตางกนไปทงการเสดจพระราชดาเนน การแสดงความเคารพ ตามลาดบ

อสรยยศ ดงความวา

... วาแตดวยลกหลวง พระเยาวราชตองถวายบงคมพระเจาลกเธอทงสามชน

ซงวามากอนพระเจาลกเธอทงสามชนนน กถวายบงคมกนเปนลาดบไปตามยศ ถงจะ

แกออนกวากนอยางไร ไมไดกาหนดดวยอาย กาหนดเอายศเปนประมาณ ถาลกเธอ

มยศมาก จะเปนผนอยเดกทเดยว ทมยศนอยจะเปนผใหญแกกวากนมาก ถงจะเปน

พ ปา นา อา ประการใดกตองไหว ตองเดนตามหลงผทมยศ มาก...

( พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว , 2511 : 4 - 5 )

เนองจากหลายพระองคสนพระชนมตงแตยงทรงพระเยาว

www.ssru.ac.th

55

พระราชธดาในรชกาลท 5

ทมา : สานกจดหมายเหตแหงชาต

3.6.1 พระราชธดาชนลกหลวงเอก

พระมเหสชนลกหลวงมพระราชธดาททรงเปนพระราชธดาชนลกหลวงเอก เรยงลาดบตาม

พระชนมายดงน (ราชสกลวงศ, 2540 : 58-77)

- สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาหญงสทธาทพรตน สขมขตตยยาวด (สมเดจพระเจาบรม

วงศเธอ กรมหลวงศรรตนโกสนทร , พ.ศ. 2420-2465 ) ในพระนางเจาสขมาลมารศร พระราชเทว

- สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาหญงกรรณาภรณเพชรรตน (สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ

เจาฟากรรณาภรณเพชรรตน , พ.ศ.2421-2423) ในสมเดจพระนางเจาสนนทากมารรตน พระบรม

ราชเทว

- สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาหญงพาหรดมณมย (สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรม

พระเทพนารรตน , พ.ศ.2421-2430) ในสมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถ

- สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาหญงวจตรจรประภา (สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟา

วจตรจรประภ ,พ.ศ.2424) ในสมเดจพระนางเจาสวางวฒนา พระบรมราชเทว สนพระชนมเมอ 4

ชนษา

www.ssru.ac.th

56

- สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาหญง (สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟา , พ.ศ. 2430 ) ใน

สมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถ สนพระชนมในวนประสต

- สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาหญงศราภรณโสภณ พมลรตนวด (สมเดจพระเจาบรม

วงศเธอ เจาฟาศรภรณโสภณ , พ.ศ. 2431-2441 ) ในสมเดจพระนางเจาสวางวฒนา พระบรมราช

เทว สนพระชนมเมอมพระชนษา 11 ป

- สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาหญง (สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟา , พ.ศ. 2436 )

ในสมเดจพระนางเจาสวางวฒนา พระบรมราชเทว สนพระชนมในวนประสต

3.6.2 พระราชธดาชนลกหลวงโท

พระมเหสชนหลานหลวงและพระราชธดาแหงเมองเชยงใหมทรงมพระราชธดาในชน

ลกหลวงโท เมอแรกประสตทกพระองคทรงมพระสกลยศชนพระองคเจาหญง ตอมาจงทรงไดรบ

การเฉลมพระยศเปนสมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาในรชกาลท 5 และสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ

ในรชกาลตอมา

- สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาจนทราสรทวาร (สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมขนพจตร

เจษฏจนทร , พ.ศ.2416-2447) ในพระอครชายาเธอ พระองคเจาเสาวภาคยนารรตน

- สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาเยาวมาลยนฤมล (สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมขน

สวรรคโลกลกษณวด , พ.ศ.2416-2452 ) ในพระอครชายาเธอ พระองคเจาอบลรตนนารนาค

- สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟานภาจรจารสศร (พระเจาบรมวงศเธอ เจาฟานภาจรจารส

ศร , พ.ศ. 2427-2432 ) ในพระอครชายาเธอ พระองคเจาสายสวลภรมย สนพระชนมเมอพระ

ชนษา 6 ป

- สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟามาลนนพดารา (สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมขนศรสช

นาลยสรกญญา , พ.ศ.2428-2467) ในพระอครชายาเธอ พระองคเจาสายสวลภรมย

- สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟานภานภดล (สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมขนอทอง

เขตขตตยนาร , พ.ศ.2429-2478) ในพระอครชายาเธอ พระองคเจาสายสวลภรมณ

- พระองคเจาหญงวมลนาคนพส (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาวมลนาคพส , พ.ศ.

2432-243 ) ในพระราชชายา เจาดารารศม สนพระชนมเมอพระชนษา 4 ป

www.ssru.ac.th

57

3.6.3 พระราชธดาชนพระองคเจา

เจาจอมมารดาทมชาตตระกลแตกตางกนทงจากราชสกล ครอบครวขนนาง คหบด พอคา

หรอสามญชน เมอมพระราชธดากทรงอยในลาดบชนเดยวกน คอการมพระสกลยศชนพระองคเจา

ประกอบดวย

- พระองคเจาหญงผอง (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาผอง , พ.ศ. 2460-2485) ในเจา

จอมมารดาแข ประสตกอนรชกาลท 5 ทรงครองราชย

- พระองคเจาหญงศรวลยลกษณ สนทรศกดกลยาวด (พระเจาบรมวงศเธอ กรมขน

สพรรณภาควด , พ.ศ.2411-2446 ) ประสตในรชกาลท 4 พระมารดาคอเจาคณจอมมารดาแพ

- พระองคเจาหญงวรลกษณาวด (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาลกษณาวด , พ.ศ.

2415-24691) ในเจาจอมมารดาสด

- พระองคเจาหญงอจฉรพรรณรชกญญา ( พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาอจฉรพรรณ

รชกญญา, พ.ศ. 2415-2453 ) ในเจาจอมมารดาตลบ

- พระองคเจาหญงจฑารตนราชกมาร (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาจฑารตนราช

กมาร , พ.ศ. 2415-2473 ) ในเจาจอมมารดามรกฏ

- พระองคเจาหญงอรพนทเพญภาค (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาอรพนทเพญภาค ,

พ.ศ. 2416-2478 ) ในเจาจอมมารดา หมอมราชวงศยอย

- พระองคเจาหญงสวพกตรวไลยพรรณ ( พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาสวพกตรวไล

พรรณ , พ.ศ. 2416-2473 ) ในเจาคณจอมมารดาแพ

- พระองคเจาหญงบณฑรวรรณวโรภาส (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาบณฑร

วรรณวโรภาส , พ.ศ.2418-2434 ) ในเจาคณจอมมารดาแพ

- พระองคเจาหญงบเอตรศภทรายวด (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาบเอตรศภทรา

ยวด , พ.ศ. 2419-2456 ) ในเจาจอมมารดาแสง

- พระองคเจาหญงเจรญศรชนมาย (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาเจรญศรชนมาย ,

พ.ศ. 2421-2459) ในเจาจอมมารดาแสง

- พระองคเจาหญง (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจา , พ.ศ. 2422) ในเจาจอมมารดาบว

www.ssru.ac.th

58

- พระองคเจาหญงประเวศวรสมย (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาประเวศวรสมย ,

พ.ศ.2422-2487 ) ในเจาจอมมารดาทบทม

- พระองคเจาหญงศศพงศประไพ (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาศศพงศประไพ ,

พ.ศ.2424-2477) ในเจาจอมมารดาจนทร

- พระองคเจาหญง (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจา,พ.ศ. 2424) ในเจาจอมมารดาสาย

- พระองคเจาหญงพสมยพมลสตย (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาพศมยพมลสตย ,

พ.ศ. 2424-2479 ) ในเจาจอมมารดาเรอน

- พระองคเจาหญงอรองคอรรคยพา ( พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาอรรคยพา , พ.ศ.

2425 ) ในเจาจอมมารดาโหมด สนพระชนมเมอพระชนษา 5 เดอน

- พระองคเจาหญงเยาวภาพงศสนท ( พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาเยาวภาพงศ

สนท , พ.ศ. 2427-2477 ) ในเจาจอมมารดา หมอมราชวงศเนอง

- พระองคเจาหญงอรประพนธราไพ (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาอรประพนธราไพ ,

พ.ศ. 2428-2476 ) ในเจาจอมมารดาออน

- พระองคเจาหญง ประภาพรรณพไลย ( พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาประภาพรรณ

พไลย , พ.ศ. 2428-2491 ) ในเจาจอมมารดาพรอม

- พระองคเจาหญง ประไพพรรณพลาศ ( พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาประไพพรรณ

พลาศ , พ.ศ. 2428-2429 ) ในเจาจอมมารดาพรอม

- พระองคเจาหญงโกมลเสาวมาล ( พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาโกมลเสาวมาล ,

พ.ศ. 2430-2433 ) ในเจาจอมมารดาวง

- พระองคเจาหญงอาทรทพยนภา (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาอาทรทพยนภา ,

พ.ศ. 2432-2501) ในเจาจอมมารดาชม

- พระองคเจาหญงอพภนตรปชา (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาอพภนตรปชา , พ.ศ.

2432-2477) ในเจาจอมมารดาแส

- พระองคเจาหญงอดศยสรยาภา (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาอดศยสรยาภา ,

พ.ศ. 2432-2506) ในเจาจอมมารดาออน

www.ssru.ac.th

59

- พระองคเจาหญงทพยาลงการ (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาทพยาลงการ , พ.ศ.

2433-2475) ในเจาจอมมารดาแส

- พระองคเจาหญงสจตราภรณ (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาสจตราภรณ , พ.ศ.

2433-2461) ในเจาจอมมารดาชม

- พระองคเจาหญงวาปบษบากร (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาวาปบษบากร , พ.ศ.

2434-2525) ในเจาจอมมารดาพรอม

- พระองคเจาหญงลวาดวรองค (พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาลวาดวรองค , พ.ศ.

2434-243 ) ในเจาจอมมารดาเลอน

- พระองคเจาหญง พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจา , พ.ศ. 2435) ในเจาจอมมารดา

หมอมราชวงศจว สนพระชนมขณะมพระชนษาเพยงเดอนเศษ

- พระองคเจาหญงเหมวด ( พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาเหมวด , พ.ศ. 2435-2525 )

ในเจาจอมมารดาเหม

สมยรชกาลท 5 พระราชธดาสวนใหญยงคงประทบรวมกบพระมารดา พระกรณยกจใน

การอปถมภพระบรมวงศานวงศหรอขาหลวงในสงกดจงยงไมปรากฏเดนชด ครนถงยครชกาลท 6

และรชกาลท 7 เจานายฝายในทรงยายจากพระบรมมหาราชวงหรอตาหนกในพระราชวงดสต

เพอประทบทสวนสนนทา อนเปนราชสานกฝายในทใหญทสด พระราชธดาหลายพระองคไดรบ

พระราชทานตาหนกใหประทบเปนการสวนพระองคหรอมเจาจอมมารดาพกพงดวย พระองค

ทรงมขาหลวงเพอทรงใชสอย ความสมพนธแบบอปถมภระหวางเจานายฝายในกบผคนในสงกด

จงยงคงสบทอดตอมา

3.7 พระราชธดาในรชกาลท 6

สมเดจเจาฟาหญงเพชรรตนราชสดา สรโสภาพรรณวด (สมเดจพระภคนเธอ เจาฟา

เพชรรตนราชสดา สรโสภาพรรณวด) ประสตเมอวนท 24 พฤศจกายน พ.ศ. 2468 กอนทพระ

ราชบดาคอพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวจะสวรรคตเพยง 1 วน ในรชกาลท 8 คานา

www.ssru.ac.th

60

พระนามของพระองคคอสมเดจพระภคนเธอ พระองคสนพระชนมเมอวนท 27 กรกฎาคม พ.ศ.

2554 พระชนษา 86 พรรษา

สมเดจเจาฟาหญงเพชรรตนราชสดา สรโสภาพรรณวด

ทมา : wikipedia.org

จากขอมลเกยวกบเจานายฝายในขางตน แสดงใหเหนวาหลกฐานของแตละพระองคม

ความสมบรณมากหรอนอยแตกตางกน นน ยอมขนอยกบพระอสรยยศ บทบาทในราชสานกฝาย

ใน และทสาคญการเปนททรงโปรดปรานในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ดงปรากฏวาผทม

คณสมบตพเศษสามารถถวายการรบใชเปนทพอพระราชหฤทย กจะ เปนททรงโปรดปรานและมก

ทรงพระราชทานสงของให โดยเฉพาะกลมทเรยกวา “สทนายพล” เชนเมอพระองคเสดจพระราช

ดาเนนกลบการประพาสประเทศในยโรป เมอพ.ศ 2450 กไดพระราชทานสรอยคอเพชรแผงใหญ

ซงเมอกระดกกลบขนแลวใชเปนกระบงหนาแกเจานายฝายในกลมดงกลาว ซงประกอบดวย

...พระนางเจาสขมาลมารศรฯ สมเดจเจาฟาหญงสทธาทพยรตนฯ พระ

อรรคชายาเธอ กรมขนสทธาสนนาฏ สมเดจเจาฟาหญงมาลนนภดารา สมเดจ

เจาฟาหญงนภานภดล พระองคเจาหญงอรประพนธราไพ พระองคเจาหญง

อดศยสรยาภา เจาจอมมารดาออน เจาจอมเอยม เจาจอมเอบ เจาจอมอาบ

เจาจอมเออน เจาจอมหมอมราชวงศสดบ เจาจอมแกว เจาจอมแส และเจา

www.ssru.ac.th

61

จอมแถม ในงานฤดหนาววดเบญจมบพตรในสมยนน ขบวน”สทนายพล” ตาม

เสดจฯ ผานไปทางไหนจะมองเหนแสงเพชรจากเทยราหรอกระบงหนา รวมทง

เครองเพชรทเปนเครองประดบอนๆ ของ “สทนายพล” พรางพราวสวางไสวไป

ทว…

( ทระลกในงานพระราชทานเพลงศพ พระยาอศราพงศพพฒน , 2532 : 4 )

สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาสทธาทพยรตนฯ ทรงสวมเทยราแบบกระบงหนา

เจาจอมหมอมราชวงศสดบสวมเปนแบบสรอยคอ

ทมา : สานกจดหมายเหตแหงชาต

3.8 สรป

ราชสานกฝายในคอสตรทรบใชใกลชดองคพระมหากษตรย จงตองดารงตนใหเหมาะสม

กบพระเกยรตยศและสถานะของตนเอง ดวยการประพฤตภายใตกฎเกณฑขอบงคบทเขมงวด

ตามกรอบจารตสาหรบปฏบตตน มผลทาใหเกดคณลกษณะเฉพาะชาววงเปนแบบอยางเดยวกน

จากการแตงกายดวยสทกาหนดในแตละวน การอบรารางกายใหมกลนหอม กรยามารยาทอน

นมนวล แตโดยสวนตวแลวสตรกลมดงกลาวกลบมความแตกตางกนทงฐานนดร ชาตตระกล

ภาระหนาทความรบผดชอบ ความตองการดารงฐานะการเปนชนชนสงและการเลอนลาดบชน

www.ssru.ac.th

62

บทบาทและศกดศรจากเดมทตองถวายการรบใชใหถกพระราชหฤทยพระบาทสมเดจพระ

เจาอยหว รวมทงการแสดงออกถงคณสมบตสวนตวทโดดเดน นาไปสการสรางเครอขายของราช

สานกฝายใน ดวยการมขาหลวงบาวไพรเปนจานวนมากในแตละตาหนก นอกเหนอจากการ

เชอมความสมพนธระหวางพระมหากษตรยกบบคลในครอบครวตน เจานายฝายในจงมบทบาท

การเมองจากการเสรมพระราชอานาจพระมหากษตรย และความกาวหนาของเครอญาตแหงวงศ

ตระกลพรอมไปกบการดารงอยทามกลางการเมองของราชสานกฝายใน

www.ssru.ac.th

บทท 4 ผลการวจย

ภายใตการปกครองระบอบสมบรณาญาสทธราชยพระมหากษตรยทรงเปนศนยกลางของ

สรรพสงความเปนไปในราชอาณาจกร พระองคทรงไวซงพระราชอานาจ เทวสทธ ทจะดลบนดาล

ความมนคง สมบรณหรอความทกขเขญใหกบประชาชนในราชอาณาจกร นบเปนแรงดงดดให

ผคนตองการแวดลอม ใกลชด เพอยงความพอพระราชหฤทยแกพระองค ดวยการถวาย การรบใช

ถวายสงของ รวมถงการถวายธดาเปนบาทบรจารกา ซงนบเปนจารตทปฏบตสบกนมาตงแตอดต

จนถงรชกาลท 5 อนเปนชวงเวลาทเจานายฝายในม จานวนมากทสด ทงนอาจกลาวไดวาเปนการ

สรางความสมพนธกบพระมหากษตรยโดยผานบาทบรจารกา นอกจากเพอ การเลอนสถานภาพ

และเออประโยชน ตอเครอญาตฝายหญงแลว ความสมพนธดงกลาว ยงเปนการเสรมเสถยรภาพ

ราชบลลงกใหมนคง จากการสนบสนนของพระบรมวงศานวงศและขนนางทเปนเครอญาตของขา

ราชสานกฝายใน

4.1 สภาพการเมองไทยตนรชกาลท 5

การเมองไทยสมยรชกาลท 3 ถงตนรชกาลท 5 เปนชวงเวลาทสถาบนขนนางมอานาจ

อยางมาก โดยเฉพาะกลมตระกล บนนาคซงมบทบาทใกลชดกบราชสานกตงแตตนรต นโกสนทร

จากการท เจาคณหญงนวล พระขนษฐาของกรมสมเดจพระอมรนทรามาตย พระมเหสใน

พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก สมรสกบเจาพระยาอรรคมหาเสนา ตนตระกลบญนาค

นบจากนนบคคลในตระกลดงกลาวกมบทบาทในทางการเมองและเศรษฐกจของประเท ศมาอยาง

ตอเนอง รวมถงการสนบสนนการครองราชยของพระมหากษตรย 3 พระองค ตงแตรชกาลท 3

ถงรชกาลท 5

การสบทอดราชสมบตของพระมหากษตรยไทยในระยะดงกลาวมลกษณะเปนอเนกนกร

สโมสรสมมตกลาวคอการครองราช ยทไดรบความเหนชอบ จากทประชมพระบรมวงศานวงศและ

www.ssru.ac.th

64

ขนนางโดยคานงถงความเหมาะสม ของบคคลมใชการสบสนตตวงศตามกฎมณ เฑยรบาลดงเชน

สมยตอมา ดงนน ขนนาง กลมตระกลบนนาคท ดารง ตาแหนงสาคญ ชวงเวลานน จงมบทบาท

อยางยงในการคดสรรผคควรกบราชบลลงก การยอมรบอทธพลของขนนางทมตอการ

สบราชสมบตจะเหนไดจากตอนปลายสมยรชกาลท 4ซงพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวได

ทรงปรกษากบขนนาง 2 ทาน คอ เจาพระยาศรสรยวงศ (ชวง บนนาค) และเจาพระยาสรวงศ

ไวยวฒน (วร บนนาค) ทตางกใหการสนบสนนแก สมเดจ พระเจาลกยาเธอ สมเดจเจาฟา

จฬาลงกรณ กรมขนพนจประชานารถในการครองราชยสบตอมา

สมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ (ชวง บนนาค)

ทมา : wigipedia.org

น อกจากความสาคญของสถาบนดงกลาวแลว การทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจา

อยหวทรงครองราชสมบต เมอมพระชนมายเพยง 15 พรรษา จงยงไมอาจใชพระราชอานาจ

ฐานะองคอธปตยไดอยางเตมท ทงนพระบรมวงศานวงศและขนนาง ไดลงความเห นสมควรให

แตงตงเจาพระยาศรสรยวงศ ซงตอมาดารงตาแหนงสมเดจ เจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศเปน

ผสาเรจราชการแทนพระองค สถานภาพของพระองคชวงเวลาดง กลาว ปรากฏตามพระ

ราชหตถเลขาทพระราชทานแก สมเดจพระบรมโอรสาธราช เจาฟามหาวชรณหศ เมอวนท 13

พฤษภาคม พ.ศ. 2437 ความวา “...เมอพอไดรบราชสมบตในเวลาเพยงอาย 15 ปเทานน

เหมอนตะเกยงรบหรจวนจะดบ อาศยดวยป ฏบตอธษฐานนาใจความสตยธรรม มไดววา มและ

มไดอาฆาตปองรายผใด จงไดมความเจรญรงเรองมาจนถงเพยงน... ” (ชยอนนต สมทวณช

และ ขตตยา กรรณสตร (บรรณาธการ) ,2518 : 130 ) และตอมาในวนท 8 กรกฎาคม 2537

www.ssru.ac.th

65

ไดมพระราชหตถเลขาอกฉบบทวา

“...ในเวลานนอายพอเพยง 15 ปกบ 10 วน ไมมมารดา มแตญาต

ฝายมารดาทลวนแตโลเลเหลวไหล หรอไมโลเลเหลวไหลกมไดตงอยในตาแหนง

ราชการอนใดเปนหลกฐาน ฝายญาตขางพอคอเจานายทงปวง กตกอยในอานาจ

ของเจาพระยาฯ และตองรกษาชวตอยดวยกนทกพระองค ทไม เออเฟอตอการอน

ใดกมมาก...ยงซาถกอนตรายอนใหญ คอทลกระหมอมเสดจสวรรคต ในขณะนน

เปรยบเหมอนคนศรษะขาดแลว จบเอาแตรางกายขนตงไวในทสมมตกษตรย

เหลอทจะพรรณนาถงความทกขอนตองเปนกาพราในอายเพยงเทานน และความ

หนกของมงกฎอนเหลอทตนจะทนไวได ทงมศตรทมงหมายอยโดยเปดเผยรอบ

ขาง ทงภายในและภายนอก...”

(ชยอนนต สมทวณช และ ขตตยา กรรณสตร (บรรณาธการ) ,2518 : 131)

ขอความตามพระราชหตถเลขาทวา“ฝายญาตขางพอคอเจานายทงปวงกตกอยในอานาจ

ของเจาพระยาฯ” และ“มศตรทมงหมายอยโดยเปดเผยรอบขาง” สะทอนถงสภาวะการเมองยคนน

ดงทนกวชาการชาวตางประเทศคอเดวด วยอาท ( David Wyatt) ไดแบงผนาเปน 3 กลม (David

K.Wyatt ,2512 : 45)

1) กลมสยามหนม (Young Siam) ประกอบดวยผทตองการปฏรปสงคมใหมความ

เจรญทดเทยมกบนานาอารยประเทศ โดยไดรบอทธพลทางความคดจากประเทศตะวนตก

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงเปนผนาของกลมสมาชก จากพระบรมวงศานวงศ

และขนนางรนหนม ดงเชนเจาพระยาภาสกรวงศ (พร บนนาค) นองชายสมเดจเจาพระยา บรม

มหาศรสรยวงศ

2) กลมสยามอนรกษ(Conservative Siam)คอกลมขนนางชนผใหญทไมตองการใหเกด

การเปลยนแปลงรนแรงหรอรวดเรว ใหมการปรบเฉพาะเทาทจาเปนดวยการรกษาสภาพเดมของ

www.ssru.ac.th

66

จารตประเพณไวใหมากทสดจงมลกษณะนกปฏบตนยม (pragmatist) กลมนมสมเดจเจาพระยา

บรมมหาศรสรยวงศเปนผนา มสมาชกเปนขนนางผใหญรวมทงกลมตระกลบนนาค

เจาพระยาภาสกรวงศ (พร บนนาค)

ทมา : wigipedia.org

3) กลมสยามเกา (Old Siam) ไดแกกลมขนนางชนผใหญทตอตานการเปลยนแปลง

ทางการเมอง เนองเกรงวาจะมผลกระทบตอสถานภาพของตน ผนากลมคอกรมพระราชวงบวร

วไชยชาญ ซงทรงดารงตาแหนงกรมพระราชวงบวรสถานมงคลหรอวงหนา พระองคทรงเปนพระ

ราชโอรสของพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว

จากการทผนาทางการเมองแบงแยกเปน 3 กลมดงกลาวขางตน ยอมแสดงถงการขา ด

พระราชอานาจเดดขาดของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทงนนอกจากอทธพลของ

สมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ ยงมกรมพระราชวงบวรวไชยชาญทดารงตาแหนงวงหนา

จากการเสนอขอ งผสาเรจราชการแทนพระองค แมทประชมซงประกอบดวยพระบรมวงศานวงศ

และขนนาง มบางสวนทไมเหนชอบแตกไมสาม ารถขดขวางได ดงปรากฏวาพระ เจาบรมวงศเธอ

พระองคเจาปราโม ช กรมขนวรจกรธรานภา พทรงเสนอวา ผดารงตาแหนงกรมพระราช วงบวร

สถานมงคลควรเปนพระ บรมราชโองการโปรดเกลาฯแตงตง มใชกจของทประชม แตเมอผสาเรจ

ราชการทลถามวา “ทไมยอมนน อยากจะเปนเองหรอ“ พระองคจงทรงรบสงวา “ถาจะใหยอมก

ตองยอม” (จดหมายเหตพระราชกจรายวน ในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา เจาอยหว ภาคท

230,250:20)

www.ssru.ac.th

67

ดวยเหตทกรมพระราชวงบวรวไชยชาญมใชพระราชโอรส ของพระบาทสมเดจพระจอม

เกลาเจาอยหว พระชนมายมากกวาพระบาทสมเดจพระ จลจอม เจาอยหว และขนนาง ในกลม

บนนาคกมความสมพนธใกลชดกบพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวตงแตปลาย รชกาลท 3

จงเปนโอกาสใหกรมพระราชวงบวรวไชยชาญทรงสงสมอานาจใหทดเทยมกบวงหลวง การท

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวมไดทรงมพระราชอานาจเดดขาดดงเชนบรพมหา

กษตรยนน พระองคไดมพระราชดารสตอบความเหนผจะใหเปลยนแปลงการปกครองแผนดน

ร.ศ.103 ความวา

...กเปนเวลาเคราะหรายทตวเราเปนเดกเปนโอกาสทยงใหญทจะถอน

อานาจเจาแผนดนไดหมด เหมอนวาวทปลอยจนหมดสายปานไมมเหลอเลย ยง

เหลอแตธระทเราจะทาอย เพยงจะชงกาลงตววา เมอเราเปนเดกอยมกาลงเพยง

เทานนจะรงวาวนนไมใหหกลม ฤาจะปลอยใหวาวหลดลอยเสยแตเปนเดชะบญท

เราเปนเดกกาลงเดยวเทานนไดอาศยเอาปานพนหลกคอยๆ สาวเขามาจนไมม

อนตรายหลดลอยไปได...เมอผใดไดรการเกา ผนนจะเหนไดวาความยากลาบาก

ของเราเปนประการใด ถาผทไดเหนแตการภายหลงกจะเขาใจวา เราไดนงขเกยจ

ฤาโงเซอะมาเปนเวลา 17-18 ป...”

(สานกจดหมายเหตแหงชาต เอกสารรชกาลท 5 บ.4/16)

ในการสรางฐานอานาจทางการเมองเสมอน“สาวปานวาวเขากบหลก” ตามพระราชดารส

นน พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงดา เนนพระบรม ราโชบายดวยการรวมอานาจ

ดานการเมองการปกครอง การบรหารอานาจการคลง การยกเลกไพรซงเปนฐานกาลงของขนนาง

ทในยามออกศกตองออกรบและยามสงบเปนผสงผลผลตทางเศรษฐกจ จงนบเปนการลดรอน

อานาจของขนนาง รวมทงการสรางเครอขายความสมพนธกบพระบรมวงศานวงศและขนนางดวย

การรบธดาของกลมบคลดงกลาวเปนบาทบรจารกา ทงนกสอดคลองกบวตถประสงคของผ

ตองการแสวงหาทพงพงยดเหนยว เพอรกษาสถานภาพและความเตบโตในวงราชการ

www.ssru.ac.th

68

4.2 ความสมพนธระหวางพระมหากษตรยกบตระกลของเจานายฝายใน

ขอมลเกยวกบพนฐานครอบครวเดมของเจานายฝายในเทาทมหลกฐานตามบทขางตน

สะทอนวาผทมาจากตระกลขนนางมจานวนมากทสด โดยเฉพาะตระกลบนนาคซงมบทบาท

สาคญทงการเมองและเศรษฐกจของประเทศ ยคดงกลาว ความสมพนธระหวางพระบาทสมเดจ

พระจลจอมเกลาเจาอยหวกบขนนางตระกลบนนาคผานเจานายฝายใน มทงเพอประโยชนทาง

การเมองและความพอพระราชหฤทยสวนพระองค ในแงเสถยรภาพทางการเมองนนจะเหนไดวา

ขนนางตระกลบนนาคทงสองสายคอ สายสมเดจเจาพระยาบรมมหาประยรวงศ (ดศ)หรอสมเดจ

เจาพระยาพระองคใหญ และสายสมเดจเจาพระยาบรมมหาพไชยญาต (ฑต) หรอสมเดจ

เจาพระยาพระองคนอย ตางกเปนเ จานายฝายใน ในราชสานกของ พระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหว โดยสตรสายสมเดจเจาพระยาองคใหญถวายตวตอพระองค 16 ทาน สวน

สายสมเดจเจาพระยาพระองคนอยทดารงตาแหนงพระมเหสคอพระนางเจาสขมาลมารศร พระ

ราชเทว เนองพระองคทรงเปนพระราชธดาในพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวกบเจาจอม

มารดาสาลจากตระกลบนนาค และมเจาจอมอก 4 ทาน

ความสมพนธระหวาง พระบาท สมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว กบขนนาง ในตระกล

บนนาคโดยผานเจานายฝายในนน อาจสนนฐานไดวามสวนสาคญ ตอการเสรมเสถยรภาพทาง

การเมองระยะตนรชกาล ดงจะเหนไดจากเจาคณจอมมารดาแพธดา ของเจาพระยาสรวงศ

ไวยวฒน (วร) ผเปนบตรของสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ ไดถวายตวรบราชการเปนฝาย

ในตงแตกอนทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวจะทรงครองราชย ทานเปนผทาหนาท

เชอมความสมพนธระหวางราชสานก กบบคคลทเปนขนนางในครอบครวไดเปนอยางด ดงพระ

ราชหตถเลขาในรชกาลท 5 วา “...เรองนนไดขาวจาก คณแพ แตจะเอาเปนแนทเดยวไมได...”

และ “...ไดขาววาประชมปรกษากนสามคน ( สนนษฐานวาเปนกรมพระราชวงบวรวไชยชาญ

สมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ และเจาพระยาสรวงศไวยวฒน ) แลวสงคณแพใหมาบอก

วามาแลวจะใหหาเมอไร..” (พรศร บรณเขตต, 2540 : 87 )

www.ssru.ac.th

69

แมวาการรบสตรจากตระกลบนนาคจะมวตถประสงคสวนหนงเพอความมนคงของ

สถาบนพระมหากษตรย แตพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวกมไดทรงวางพระราช

หฤทยตออทธพลของขนนางตระกลบนนาค ดงกรณของพระนางจาสขมาลมารศร พระราชเทว

ซงเปนพระมเหสทไดรบโปรดเกลาฯ สถาปนาเปนพระราชเทวกอนพระมเหสองคอน แตกลบมได

รบพระราชทานพระอสรยยศเปนสมเดจ อนเปนการหมดโอกาสสาหรบพระราชโอรสทม เชอสาย

ตระกลบนนาคจะไดสบราชสมบต ทงนพระนางเจาสขมาลมารศร พระราชเทวเองกตรงตระหนก

ดวาความสมพนธทางเครอญาตกบขนนางตระกลบนนาค ซงเรยกโดยทวไปในยคนนวา “ชาว

ฝากขางโนน” เปนสาเหตสาคญ ปรากฏตามพระราชหตถเลขาทพระองคพระราชทานยงพระราช

โอรสคอสมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาบรพตรสขมพนธ กรมพระนครสวรรควรพนต ความวา

“...เรองทเจานายเสมอใจเขาสอนใหรกใครทลหมอมโตนน เพราะ แมสง

เขาไปดวย เพราะแมรอยเตมใจวาชาวฝากขางโนนนนเปนทรงเกยจของเจานาย

เปนอนมาก เพราะผใหญบางคนทายงเหยงไว ความชวจงเลยมาแปดเปอนแก

ลกหลานตอมา แลพวกนนกองพนโตหนกดวยประการหนงตวของลกกไมใชเปน

อยางเจานายสามญ ความรแวงสงไสยมนอาจตองเกดขนเพราะเปนเจาฟา

ปญญาด และญาตขางแมมมาก...”

(พระราชหตถเลขาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวและลายพระหตถ

สมเดจพระปตฉาเจาสขมาลมารศร พระอรรคราชเทว, 2493 :125)

การรบสตรจากตระกลบนนาคเปนบาทบรจารกา มไดมแตเฉพาะชวงตนรชกาลเพอเสรม

ความมนคงของราชบลลงกเทานน แตยงคงตอเนองมาเกอบตลอดรชสมยดวยเหตผลทแตกตาง

กน สวนใหญกเปนไปตามจารตปฏบตทขนนาง และคหบดมกถวายธดาแกพระมหากษตรยเพอ

แสดงความจงรกภกดและประสานประโยชน ทงตวของสตรทจะไดรบการอบรมตามขนบชาววง

สถานภาพความเปนอยดขน หากสตรผนนเปนททรงโปรดปรานดวยรปสมบตหรอคณสมบตสวน

ตน สามารถรบราชการสนองพระราชประสงคไดอยางใกลชด กอาจเปนตวแทนหรอตวกลางของ

www.ssru.ac.th

70

ตระกล ทจะไดรบทราบขาวสารความเคลอนไหวพระราชอธยาศยนบเปนชองทางให ม

ความกาวหนาในวงราชการมากกวาขนนางทานอน

ชวงเวลาทพระบาทสมเดจพระ จลจอมเกลา เจาอยหวทรงมพระราชอานาจเดดขาด คอ

ภายหลงการอสญกรรมของสมเดจเจาพระยาบรม มหาศรสรยวงศเมอ พ.ศ. 2425 และการทวงคต

ของกรมพระราชวงบวรวไชยชาญเมอ พ.ศ. 2428 แตเหตการณหลงไมมผลตอราชบลลงกเทาใด

นก เนองจากระยะหลงกาลงของฝายวงหนาลดลงจากเหตการณไฟไหมพระคลงแสงใน

พระบรมมหาราชวงเมอป 2417 นาไปสกรณความขดแยงระหวางวงหลวงกบวงหนา วงหลวง

ระแวงวาวงหนาตองการยดอานาจ ขณะทวงหนาเกรงวาเปนแผนการจบกมกรมพระราชวงบวร

วไชยชาญ จงมการระดมพลเพอตอสและเสดจหนไปประทบทสถานกงสลองกฤษ หลงจากนนก

ถกลดรอนอานาจเรอยมาจนกระทงทวงคต และมประกาศยกเลกตาแหนงกรมพระราชวงบวร

สถานมงคล

ดวยความมนคงของราชบลลงกในชวงกลางรชกาลเปนตนมา การรบสตรจากตระกล

บนนาคเปน ขา ราชสานกฝายใน จงมใชพระราชประสงคของพระมหากษตรยทจะเชอม

ความสมพนธเพอความคงอยของพระราชอานาจ แตเปนความตองการของขนนางทจะถวาย

ความจงรกภ กดดงเชนธรรมเนยมปฏบตในอดต ดงตวอยางจากธดาของพระยาสรพนธพสทธ

(เทศ) ซงถวายธดา 7 ทาน และหลานอก 1 ทานเปนบาทบรจารกา กล มสตรทเปนเจานายฝาย

ในดงกลาว รจกกนในนามกกออหรอพงศออ ประกอบดวยเจาจอมมารดาออน เจาจอมเอยม

เจาจอมเอบ เจาจอมอาบ และเจาจอมเออน ทงหมดเปนธดาทเกดจากคณหญงอ อก 2 ทานคอ

เจาจอมแสและเจาจอมแกวเปนนองตางมารดาของเจาจอมมารดาและเจาจอมทงหาขางตน สวน

หลานไดแกเจาจอมพศ

การถวายตวเปนขาราชสานกฝายในของเจาจอมกกออ เรมจากเจาจอมมารดาออนเมอ

พ.ศ.2427 อาย 17 ป เจาจอมเอยมเมอ พ.ศ. 2431 อาย 13 ป เจาจอมเอบเมอ พ.ศ. 2434 อาย

12 ป เจาจอมอาบเมอ พ.ศ.2438 อาย 14 ป สวนทานสดทายคอเจาจอมเออน เมอ พ.ศ.2448

อาย 18 ป จากขอมลอายของเจาจอมก กออ เจาจอมเออนถวายตวตอพระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหวเมอมอายมากกวาพสาวทงสทาน เนองจากเจาพระยาสรพนธพสทธตงใจ

จะใหอยใกลชดดแลบดามารดา แตเมอพระบาทสมเดจพระ จลจอมเกลาเจาอยหวเสดจประพาส

www.ssru.ac.th

71

เมองเพชรบร และไดทรงแวะประทบพกทบานของเจาพระยาสรพนธพสทธ ทอดพระเนตรเหนเจา

จอมเออ นและมความพอพระราชหฤทย จงไดตรสวาพระยาสรพนธพสทธยงมอะไรดเกบไวอย

ทานจงไดถวายธดาตอพระองคเพอรบใชในราชการฝายในตอไป

ความพอพระราชหฤทยตอสตรตระกลบนนาคทสงผลใหมการถวายตวเวลาตอมายง

รวมถงเจาจอมแส ธดาของเจาพระยาสรพนธพสทธกบหมอมทรพย ทานอยภายใตการอปการะ

ของเจาจอมเอบ ขณะทพานก ณ สวนดอกพดตาน พระราชวงดสต พระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหวทอดพระเนตรเหน จงตรสขอตอเจาจอมเอบ

เจาจอมแส

ทมา : สานกจดหมายเหตแหงชาต

เจาจอมแสถวายตวตอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเมอ พ.ศ. 2451 ขณะม

อาย 16 ป ทงนการทสตรภายใตการดแลของเจาจอมไดถวายตวตอพระมหากษตรย กนบวา

เปนการสรางความสมพนธระหวางพระมหากษตรยกบจานายฝายในทเปนเจาสานกไดอกทาง

หนง นอกเหนอจากความสมพนธระหวางพระมหากษตรยกบขนนาง ดงปรากฏวามเจานายฝาย

ในหลายทานถวายผอยใตอปการะใหเปนบาทบรจารกาของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหว ดงจะไดกลาวถงในรายละเอยดตอไป

พระมหากรณาธคณทมตอเจาจอมมารดากกออนน นอกจาก พระบาทสมเดจพระ

เจาอยหวจะทรงโปรด ฯ ให ถวายการรบใชใกลชด ดงเชนเจาจอมเอยมถวายงานนวดเวลาเขาท

www.ssru.ac.th

72

พระบรรทม เจาจอมเอบถวายการแตงพระองค การพระราชทานสงของเปนเนองนจ

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวยงทรงหวงใยความเปนอยของเจาจอมกกอออกดวย

ตามหลกฐานพระราชดารในการกอสรางพระราชวงบานปน พระองคทรงม พระราชหตถเลขาเปน

การลบเฉพาะถงสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ ความวา

...เจาจอมเปนคนโปรดปรานของฉน มลกหมดทกคน การภายนาของ

คนเหลานนคดจะประกอบกนกบลก กพอเหนทางทจะทาไปไมยาก แตมาไมมลก

อย ๒ คน คอนางเอยมกบนางเอบ ถาจะคดไปตามพระราชประเพณกไมควรจะ

เปนหวงอนใด ถาลวงแผนดนไปแลว เขากทาราชการตอไป เปนเจาจอมหรอ

พนกงาน ถาไมทาราชการกออกไปมลกมผวชางเขา...

แตกลบคดทางหนงเลาวา นางเอยมอยกบฉนถง ๒๐ ป ถาอก ๑๔ ป

ขางหนาฉนตายอายเขาถง ๔๖ ออกจะพนไปมากแลว นางเอบอยมา ๑๒ ป

แลว ถาอก ๑๔ ปฉนตายอายก ๓๙ ป อยขางจะเกนควรอยบาง ถาทอดธระ

เสยวาเขาคงหาผวได ถาเขาหาไมไดฤาเขาไมหา เปนอนเราทาความลาบากให

เขาเมอภายแก เพราะไมคดอานหาทนรอนทอยใหเขาเลย

ถาจนลงตอ งตอยตองไปเทยวเปนขาเจานาย เขาใชเลวๆกเปนทนา

สงสาร ใจหายเตมท นบวาเปนการเสยพระเกยรตยศดวย...

ครนเกดคดทาบานตนขนคราวน จงนกวาถาหาบานตนไวทเพชรบรสก

แหงหนงกจะด เอาเลกขนาดบานคนธรรมดาทไมสนาอาย เหมอนก อสรางตกรา

มอไรไวในบางกอกใหคนไปตามกนสๆซาๆ ไปตามกนบานนอก ขอกนาจะเสย

เกยรตยศนอยลง ถาเขาซอตรงอยกเปนอน ไดบาเหนจรางวลเลยงตลอดชวต

สมควรรกใคร เมอเขาอยไมไดเขาจะยายมาบางกอกกยาย เปนอนไดใหแลว...

(กณฑาทพย สงหะเนต, 2549 : 128-129)

ความเอาพระทยใสเรองทอยอาศยนน พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงม

ตอเจาพระยาสรพนธพสทธดวย ทงนนอกจากทานจะมความกาวหนาในหนาทราชการเปนลาดบ

www.ssru.ac.th

73

จากเดมทดารงตาแหนงเจาเมองเพชรบร ในพ.ศ. 2432 ทานไดรบโปรดเกลาฯ ใหเปนขาหลวง

มณฑลเทศาภบาลราชบร กากบดแล 6 เมองโดยบตรชายของทาน 2 คน กไดดารงตาแหนง

เจาเมองเพชรบรตอมาตามลาดบ การทเจาพระยาสรพนธพสทธไดรบการเลอนตาแหนงหนาท

ราชการดงกลาว เนองจากความสามารถสวนตว การเปนขนนางจากตระกลบนนาค ความไววาง

พระราชหฤทยของพระองค เหตผลในขอหลงนน เจาจอมมารดและเจาจอมทเปนธดาของทานก

นบวามสวนสาคญอยางยง ความสมพนธระหวางพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวกบ

เจาพระยาสรพนธพสทธ จะเหนไดจากการทพระองคเสดจไปยงบานของทานหลายครงและยง

พระราชทานทดนและบานใหเปนทพกอาศย หลงจากเกษยณจากตาแหนงสมหเทศาภบาล

(กณฑาทพย สงหะเนต, 2549 : 38-41)

พระเมตตาทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงมตอครอบครวเจาจอมกกออ

ยงรวมถงพชายของทานทไดรบแตงตงใหเปนเจาเมองเพชรบร โดย มราชทนนามลาสดในสมย

รชกาลท 5 คอ พระยาสรนทรฤาไชย (เนยม) ดงปรากฏวาพระองคไดเสดจไปยงบานทานหลาย

ครงเชนกน อนแสดงถงความไววางพระราชหฤทยในฐานะขนนางผใกลชด ตามหลกฐานวา

“๑๓ กนยายน บาย ๔ โมง...เสดจกลบลงมาทางถนนบานหมอ เลย วขามสะพานไปยงบาน

พระยาสรนทรฤาไชย วดโพธาราม แลวเสดจกลบทประทบ” (กณฑาทพย สงหะเนต, 2549 :

49)

จากขอมลทงหลายขางตนสะทอนใหเหนวา แมวาวตถประสงคของการถวายตวเปนบาท

บรจารกา จะดวยเหตผลทางการเมองของพระมหากษตรยหรอบคคลในครอบครว ความมงหวง

การเลอนสถานภาพของสตรจากการไดรบการอบรมตามขนบชาววง แตการทประสบผลสาเรจใน

ฐานะเจาจอมททรงโปรดปราน และเออประโยชนตอบคคลในครอบครวดวยนนยอมขนอยกบ

คณสมบตของเจาจอมแตละทานทจะถวายตวรบใชไดดงพระราชประสงค

บทบาทของเจานายฝายในฐานะผเชอมความสมพนธทางการเมองทสาคญอกกลมหนง

คอธดาเจาเมอง ทง นมหลายทานทถวายตวเปนบาทบรจารกา เชนจากเมองเชยงใหม เมอง

นครศรธรรมราช เมองนาน พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงใหความสาคญกบ

พระธดาเจาเมองเชยงใหมมากทสด ดงเหนไดจากการทพระองคพระราชทานพระอสรยยศ ใหเปน

พระราชชายาอนเปนตาแหนงพระมเหส เชนเดยวกบพระองคทเปนชนลกหลวง และหลานหลวง

www.ssru.ac.th

74

แหงราชวงศจกร อน อาจเนองมาจากเมองเชยงใหมอยหางไกลราชธานและมเขตแดนใกลกบ

ประเทศพมา ซงขณะนนเปนอาณานคมขององกฤษและผปกครองเมองเชยงใหมกเปนผสบ

ราชวงศตดตอกนมา การรบพระธดาจากเมองเชยงใหมเปนเจานายฝายในกเปนการสอดคลองกบ

นโยบายการรวมอานาจเขาสสวนกลาง (centralization)

การรบ พระราชชายา เจาดารารศม เปนบาทบรจารกาแตกตางไปจากทานอนกลาวคอ

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงเรมจากการทาบทามในเบองตนดวยการ

พระราชทานพระกณฑลและพระธามรงคเพชรเพอเปนการหมนหมาย (แสงดาว ณ เชยงใหม ,

2517 : 64) ในเวลาตอมาเมอพระเจาอนทวชยานนทเจาเมองเชยงใหมเสดจเขารวมพระราชพธ ลง

สรงสมเดจพระบรมโอรสาธราช เมอป 2429 เจาดารารศมซงตามเสดจมาดวยกไดถวายตวรบ

ราชการฝายใน ระยะแรกพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงโปรด ฯ ใหอยภายใตพระ

อปถมภของสมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถ ระยะหนง เมอมตาหนกของ

พระองคเองกทรงยายไปประทบโดยอสระ ชาววงโดยทวไปเรยกตาหนกของพระองควา ตาหนก

เจาลาว เนองจากมพระญาตวงศและขาราชบรพารจากเมองเชยงใหมอาศยอยหลายคน และยง

รกษาขนบธรรมเนยมชาวเหนอ ทงดานการแตงกาย อาหาร ภาษาพด กจกรรมนนทนาการ

เมอเปรยบเทยบพระราชชายา เจาดารารศมกบเจานายฝายในทานอน จะเหนไดวาแม

จะมไดรบความเกรงพระ ราชหฤทยจากพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ดงเชนทพระองคทรงมตอ

สมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถและเจาคณจอมมารดาแพ หรอมใชผททรง

โปรดปรานดงเชนเจาจอมกกออ เจาจอมหมอมราชวงศสดบ แตพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหวกทรงแสดงถงความเอาพระทยใสในเรองตางๆ ดงตวอยางจากการทพระองคทรงมพระ

ราชหตเลขาพระราชทานพระราชชายา เจาดารารศม เมอประทบทเมองเชยงใหม ทรงบอกเลา

เกยวกบการแตงกาย ของขาราชสานก ฝายใน รวมถงพระราชทาน ถงเทายาว ซงเปนทนยมใน

ขณะนน ดงความวา

…ของแฟแชนเนเบอลในวงเดยวนมอยางหนงคอถงตนส แฟแชนอนนได

เกดขนตงแตกลบจากยโรป ใสถงตนสและเกอกหนงส กมความปรารถนาทจะใส

กนขนมาบาง จนความรวรกนไปถงอายพวกหางสงมาขาย เกอกนนมาประเดยว

www.ssru.ac.th

75

เดยวหมดไมทนร แตถงรกไมรจกขนาดตนไมกลาสง จงไดถงตนสสงขนมาสละค

ทเขาใชกนอยเวลาน แฟแชนอนยงไมสเดน...

(นงเยาว กาญจนจาร , 2541 : 215)

ความสาคญของพระราชชายา เจาดารารศมคอการเชอมความสมพนธระหวางราชธาน

กบเมองประเทศราช ทงดวยพระอธยาศยของพระองคเอง และพระบรมราโชบายของ

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ในสวนของพระอธยาศยของพระราชชายา เจาดารา

รศมนนสะทอนไดจากเรองทรงเลาของหมอมเจาพนพศมย ดศกล ความวา

...ทรงสามารถแยกกาลเทศะไดเปนยอดเยยม พระราชชายาฯใน

พระบรมมหาราชวงไมทรงมยศมศกด ไมมความสาคญอนใด สมกบคาทพวกเจา

จอมดวยกนเรยกวาเจานอย เจานอยไมมความรอะไร เจานอยนงนงๆ อมยมใน

สงทไมมสาระรอบๆตวเองไดอยางสบาย ทกคนในทนนกไมมใครรจกพระองค

ทานไดนอกจากคาวาเจานอย แตถาผใดไดไปเฝาทเมองเชยงใหม ผนนจะไดเฝา

เจาหญงผเปนหลกของบานเมอง ประทบอยในระหวางขาราชการฝายใตและเหนอ

เวลาตรสกบพวกใตกตดภาษาใตอยางชดเจน ถาหนไปตดทางฝายเหนอกชดเปน

ฝายเหนอไมมแปรง...

(ธงทอง จนทรางศ , 2550 : 70)

จากหลกฐานเกยวกบพระอธยาศยของพระราชชายา เจาดารารศมขางตน หากพจารณา

กบชวงเวลาทพระองคประทบ ณ เมองเชยงใหม อาจสนนษฐานไดวาความแตกตางเมอประทบ

ในพระบรมมหาราชวงกบเมองเชยงใหมนน เนองมาจากความเปลยนแปลงของพระชนมาย ทงน

พระองคถวายตวตอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวตงแตพระชนษา 14 ป ประทบท

กรงเทพฯจน 36 พรรษาจงกลบไปทเชยงใหมระยะหนง และประทบเปนการถาวรเมอสนรชกาลท

5 ดงนนการวางพระองคในฐานะหลกของบานเมองเชยงใหมแตเสมอนไมมความสาคญแตอยาง

ใดเมอประทบในพระบรมมหาราชวงตามคาบอกเลาขางตน ยอมเกดจากเมอประทบทกรงเทพนน

www.ssru.ac.th

76

ยงทรงพระเยาว และตองปรบพระองคตอบรบทแวดลอม ขณะทเมอทรงกลบไปเชยงใหม

พระองคทรงมพระชนษาและประสบการณมากขน รวมทงทรงอยทามกลางสงทคนเคยแตอดต

จงทรงมนพระทยทจะทรงแสดงความคดเหนได อยางไรกตาม เมอพจารณาประกอบกบหลกฐาน

อน กยอมกลาวไดวาทรงวางพระองคเปนกนเอง ทรงสนทสนมคนเคยกบเจาจอมมารดาและเจา

จอมทงหลาย ไมถอพระองควาดารงพระสกลยศในเมองเชยงใหม จงนบเปนแนวทางเชอม

ประสานระหวางราชสานกฝายในไดอกทางหนงดวย

พระบรมราโชบายของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวดวยการรวบรวมประเทศ

ไทยใหเปนปกแผน เพอปองกนภยจากประเทศมหาอานาจ ซงรกคบเขาครอบครองดนแดนเพอน

บานโดยรอบนน สาหรบเมองเชยงใหมแลว แมวาจะรอดพนจากภยของพมาเนองจากตกเปน

อาณานคมขององกฤษ แตภยจากองกฤษกอาจรกลาเขามาได โดยเฉพาะอยางยงหากองกฤษ

สามารถประสานสมพนธกบเจาเมองเชยงใหมได ดงหลกฐานจากเจาแสงดาว ณ เชยงใหม

ระบวาพระราชชายาเจาดารารศมทรงเลาอยางไมเปนทางการวา

...ในป 2425 ซงเปนรชสมยของสมเดจพระนางเจาวคตอเรย

พระบรมราชนนาถแหงองกฤษ ไดมทตจากพมาตอนใตมาเจรจาทาบทามพระเจา

อนทวชยานนทวา สมเดจพระบรมราชนนาถแหงองกฤษมพระราชประสงคจะ

ขอรบเอาพระธดานอยทประสตจากแมเจาเทพไกรสร ไวพระบรมราชนปถมภ...

(แสงดาว ณ เชยงใหม, 2517 : 63-64)

เมอเหตการณดงกลาวเกดขนในป 2425 การทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหวพระราชทานกณฑลและพระธามรงคเพชร เพอทรงพระกรณาโปรดเกลาหมนหมายในป

2456 ขณะทพระราชชายาเจาดารารศมยงทรงอยในวยทจะเขาพธโสกนต คอ 12 พรรษา ยอม

แสดงถงพระราโชบายของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวตอการผกสมพนธกบเมอง

เชยงใหมกอนการดาเนนการขององกฤษ แตทงนไมมหลกฐานปรากฏวาทางราชสานกไทยไดสบ

ทราบแนวคดขององกฤษทจะผกมตรกบเมองเชยงใหมหรอไม อยางไรกตามการทเจาเมอง

เชยงใหมซงยงคงอยในฐานะประเทศราชถวายพระธดาใหกบพระมหากษตรยทางกรงเทพฯ ยอม

www.ssru.ac.th

77

แสดงถงความสมพนธอนดทมตอกน และสบเนองมาโดยอาศยพระราชชายา เจาดารารศมเปน

องคเชอมประสาน

4.3 การสรางความสมพนธของราชส านกฝายใน

ภาระหลกของเจานายฝายในคอถวายงานตอพระบาทสมเดจพระเจาอยหว แตกลม

บคคลดงกลาวยอมตองอาศยขาราชบรพารปรนนบตรบใชอกทอดหนง อนเปนการสอดคลองกบ

ความนยมในยคนน ทตองการใหธดาไดพานกอาศยอยในวง เพอใหไดรบการอบรมกรยา

มารยาท การหดอานเขยนหนงสอ และฝกคณสมบตอนควรคกบกลสตร ผทสามารถสงธดาใหได

เรยนรขนบธรรมเนยมชาววงได กมกจากดในแวดวงพระบรมวงศานวงศและขนนาง เนองจาก

ตองอาศยความรจกมกคนกบขาราชสานกฝายใน พอทจะมลทางไดฝากธดาใหอยภายใตการ

อปถมภของเจานายฝายในระดบสง ดงนนตาหนกของพระมเหสจงมขาราชบรพารจากราชสกล

วงศและตระกลขนนางเปนจานวนมาก สวนเรอนของเจาจอมกมกมญาตมาพานกอยรวมดวยดง

จะกลาวถงการอปถมภของเจานายฝายในทมตอขาราชบรพารในสงกด แตเฉพาะทมบทบาท

สาคญดงตอไปน

4.3.1 สมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถ

ทประทบของสมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถ คอพระทนงศทธาศร

อภรมยอนเปนสวนหนงของพระทนงจกรมหาปราสารท พระองคจงไดรบพระสมญานามวา

“เสดจทบน” เนองจากพระองคเปนพระมเหสทดารงตาแหนงอสรยยศสงสด จงมผถวายตวเปน

ขาราชบรพารมากทสด ทงจากกลมพระบรมวงศานวงศและตระกลขนนาง ในกลมพระบรมวงศา

นวงศนน มพระราชธดาในพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวหลายพระองค ดงเชนพระองค

เจาศรนาคสวาสด พระองคเจาแขไขดวง พระองคเจาพวงสรอยสอางค ทงสามพระองคเปน

พระราชธดาในรชกาลท 4 และเจาจอมมารดาเทยงซงเปนธดาของพระยาอพภนตรกามาตย (ดศ

โรจนดศ) เจาจอมมารดาเทยงเปนททรงโปรดปรานและไววางพระราชหฤทยของพระบาทสมเดจ

www.ssru.ac.th

78

พระจอมเกลาเจาอยหว จนไดเปนผเฝากราบทลพระราชธระจากรชกาลท 4 ถงฝายหนา นบวา

เปนผมอานาจและไดความเคารพยาเกรง จนกระทงนางแอนนา เลยวโนเวนส พระอาจารยถวาย

การสอนภาษาองกฤษพระราชโอรส และพระราชธดาในรชกาลท 4 เขาใจผดคดวาเปนพระมเหส

(พรศร บรณเขตต , 2540 : 51) พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวกทรงยกยองเจาจอม

มารดาเทยง และทรงโปรดฯ ใหพระราชธดาองคโตคอพระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาโสมาวด

กรมหลวงสมรรตนสรเชษฐ ทรงทาหนาทอธบดกรมโขลน ปฏบตหนาทควบคมงานฝายใน จงทา

ใหผคนในตระกลโรจนดศ ไดรบราชการฝายในสมยรชกาลท 4 หลายทาน

นอกจากพระบรมวงศานวงศทเจรญพระชนษามาดวยกนไดถวายตวเปนขาราชบรพาร ผ

ทสงกดในสานกสมเดจทบนยงมเจาจอมอกหลายทาน เชนพระราชชายา เจาดารารศม เมอครง

ยงมไดทรงรบพระราชทานพระอสรยยศในฐานะพระมเหส และยงมไดทรงมตาหนกของพระองค

เอง เจาจอมในราชสกล เชนเจาจอมหมอมราชวงศแปน เจาจอมหมอมราชวงศปม เจาจอม

หมอมราชวงศแปม และเจาจอมหมอมราชวงศแปว จากราชสกลมาลากล ทงสทานเปนพระธดา

ของพระวรวงศเธอ เจาฟาขจรจรสวงษ กรมหมนปราบปรปกษ นบเปนขาหลวงทสมเดจพระนาง

เจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถทรงโปรดปรานและไววางพระราชหฤทยใหเปน

นางสนองพระโอษฐ กากบดแลผคนทงหมดในสงกดของพระองค(อทมพร วระไวทยะ , 2551 : 31)

รวมทงเจาจอมมารดาเลอน เจาจอมมารดาชม เจาจอมมารดาแส เจาจอมศรพรหมา ซงใน

จานวนดงกลาวมหลายทานทสมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถ ทรงนาถวาย

ตวเปนบาทบรจารกาในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทเรยกกนวาเจาของทาน

ยกขนถวาย (พรศร บรณเขตต, 2540:47) การประสานงานทโยงใยกจกรรมหรอความชวยเหลอ

ของกลมบคคลเพอสนองตอบความตองการ รวมกบการทเจานายฝายในมเจาจอมมารดาและเจา

จอมในสงกด ยอมเปนการเชอมความสมพนธกบพระบาทสมเดจพระเจาอยหวใหใกลชดมาก

ยงขน ขณะเดยวกนกเปนการเพมพระบารมทมผอยใตการอปการะหลายคน โดยเฉพาะเมอเจา

จอมมารดามพระราชธดากจะเพมจานวนขาราชบรพารในสงกดมากขน

พระราชธดาภายใตพระอปถมภ ของสมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร

พระบรมราชนนาถ ททรงเปนพระราชธดาบตรธรรมม 3 พระองค ไดแกสมเดจพระเจาลกเธอ

เจาฟาวไลยอลงกรณ ซงเปนพระราชธดาของสมเดจพระนางเจาสวางวฒนา พระบรมราชเทว

www.ssru.ac.th

79

พระองคเจาหญงอาทรทพยนภาและพระองคเจาหญงสจตราภรณ พระราชธดาของเจาจอม

มารดาชม ซงเปนขาราชบรพารของพระองคกอนจะถวายตวตอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหว นอกจากนยงมพระธดาของพระบรมวงศานวงศอกหลายทานทถวายตวในสงกด

สมเดจทบน เชน หมอมเจาหญงอาภาพรรณ พระธดาของพระบรมวงศเธอ กรมหลวงพชตปรชา

การ หมอมเจาหญงจรสโฉม พระธดาของกรมหลวงพรหมวรานรกษณ หมอมเจาหญงมนส

สวาสด พระธดาของพระเจาบรมวงศเธอกรมหลวง อดศรอดมเดช หมอมเจาหญงบวรสารสนท

หมอมเจาหญงทพยรตนประภา พระธดาของพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาเทวะวงศวโรปการ

หมอมเจาหญงมาลากนก พระธดาของพระเจาบรมวงศเธอ กรมหลวงประจกษศลปาคม

(อทมพร วระไวทยะ, 2551 : 35)นอกจากนยงรวมถงขาหลวงจากตระกลขนนาง เชน ตระกล ณ

ระนอง ณ นคร บญยรตพนธ เปนตน

สมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถทรงมขาราชบรพารในสงกดจานวน

มากทสด ทงชวงเวลาทพระองคทรงดารงตาแหนงพระมเหสอนดบหนง และเวลาตอมาเมอมพระ

อสรยยศเปนพระบรมราชชนน พนปหลวง จากการทพระราชโอรสครองราชยสบตอมาเปนรชกาล

ท 6 ดงปรากฏตามขอเขยนของ อทมพร วระไวทยะ อดตขาหลวงในพระองค ทกลาววา “....จง

ปรากฏวาใคร ๆ กปรารถนาจะใครไดเขามาถวายตวอยในราชสานก “ทบน” อนรงเรองยงในยค

นน” (อทมพร วระไวทยะ, 2551 : 32) เชนเดยวกบสมยรชกาลท 6 ซงระบวา

...ในพระราชสานกสมเดจพระบรมราชนนาถ พระบรมราชชนน พนป

หลวงนนมกลบตรกลธดาจากตระกลตางๆลวนแตบดาเปนขาราชบรพารผมเกยรต

แลตาแหนงหนาทสาคญตางๆมใชนอย... ในลกษณะททรงโปรดปรานชบเลยงบตร

ธดาแหงบคคลนนๆ มการพระราชทานเครองอาภรณกดหรอพระราชทานความ

โปรดปรานเอนดเปนพเศษ ใหไดเขาเฝาแหนใกลชดเนอง ๆกดยอมบนดาลใหทรง

มพระคณเหนอจตใจบรรดาพระประยรญาตวงศ หรอไพรฟาขาแผนดนทงปกษใต

ฝายเหนอใหบงเกดความจงรกภกดแนบแนนในพระองคอยางยงยนนานโดยทวกน

(อทมพร วระไวทยะ, 2551 : 252)

www.ssru.ac.th

80

4.3.2 สมเดจพระนางเจาสวางวฒนา พระบรมราชเทว

ตาหนกทประทบของสมเดจพระนางเจาสวางวฒนา พระบรมราชเทวเปนตาหนก

ประธานขนาดใหญ ราชบรพารฝายในยคนนจงขนานพระนามวา“สมเดจตาหนก” ซงพระองคกม

พระบรมวงศานวงศและขาราชบรพารททรงชบเลยงหลายคน เมอยงประทบใน

พระบรมมหาราชวง พระราชวงดสต และวงสระประทม พระบรมวงศานวงศทพระองคทรง

อปการะมมาจากสกลวงศใกลชด คอเทวกลและสวสดวฒน ดงเชนหมอมเจาพจตรจราภา

พระธดาในสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาเทววงศวโรปการ พระเชษฐา โดยทรงรบเปน

พระธดาบญธรรม ภายหลงทสมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาวจตรประภา พระราชธดาของพระองค

สนพระชนมเมอแรกประสต ตอมาหมอมเจาหญงพจตรจราภาไดทาหนาทถวายพระอกษรแกพระ

ราชธดาและพระบรมวงศานวงศ ในสงกดสมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถ

เอกสารบางแหงจงระบวาทานอยภายใตพระอปการะของสมเดจทบนดวย นอกจากนยงมหมอม

เจาหญงนราวด พระธดาของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาเทววงศวโรปการ สวนสตร

จากราชสกลสวสดวฒนทถวายตวอยในพระอปการะของพระองค ไดแก หมอมเจาหญงอษารด

พระธดาของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอกรมพระสวสดวฒนวศษฎ พระอนชาในพระองค โดย

ระยะแรกพระองคประทานใหอยภายใตพระอปการะของพระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาประภา

พรรณพไลย ชวงรชกาลท 6 เปนตนมาจงไดถวายการรบใชทวงสระประทม

นอกจากสตรจากราชสกลดงกลาวแลว สมเดจพระนางเจาสวางวฒนา พระบรมราชเทว

ยงทรงรบอปการะพระราชโอรสและพระราชธดาอก 4 พระองค คอ พระองคเจาเยาวภาพงศ

สนทและพระองคเจารงสตประยรศกด ประสตแตเจาจอมมารดาหมอมราชวงศเนอง พระองคเจา

ประภาพรรณพไลยและพระองคเจาวาปบษกร ประสตแตเจาจอมมารดาพรอม เนองจากเจาจอม

มารดาทงสองถงแกอนจกรรมขณะททงสพระองคยงทรงพระเยาว

ขาราชบรพารของสมเดจพระนางเจาสวางวฒนา พระบรมราชเทวนน นอกจากเปนผ

ถวายการรบใชในสวนพระองคแลว ยงมหนาทในกจกรรมการทอผา การตดเยบผา ซงพระองคม

ความสนพระทยเปนพเศษ กลมบคลดงกลาวไดแก หมอมเจาหญงไขศร ปราโมช พระธดาใน

พระเจาบรมวงศเธอ กรมขนจกรานภาพ ผทาหนาทควบคมการตดเยบเสอผาซงรบจางจากราช

www.ssru.ac.th

81

สานกฝายใน (สมภพ จนทรประภา, 2530 : 88) ทองพน ปญญาเทวะ ผสอนการทอผา เจรญ

โชตกสวสด ผควบคมการทอผา

4.3.3 พระนางเจาสขมมาลมารศร พระราชเทว

เนองจากพระองคทรงสบเชอสายจากตระกลบนนาค ทางสายสมเดจเจาพระยาบรม

มหาพไชยญาต (ทต) จงมขาราชบรพารจากตระกลบนนาคเปนสวนใหญ ดงปรากฏวาเมอ

สมเดจพระนางเจาสวางวฒนา พระบรมราชเทวทรงโปรดใหจดหาราชนกลชโต มาเปนพระพเลยง

สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาวไลยอลงกรณ พระองคทรงมพระดารวา “...ในการจดหาพวกพองไว

เปนการสนบสนน เชนเดยวกบตาหนกพระนางเจาสขมมาลมารศร พระราชเทวซงมขาหลวง

เปนพระญาตทางจาคณจอมมารดาสาล คอพวกฝากขางโนน(บนนาค) อยมากมาย...” (พรศร

บรณเขตต , 2540 : 76)

นอกจากเครอญาตจากตระกลบนนาคแลว พระองคยงทรงอปการะพระธดาจากราชสกล

บางทาน เชนหมอมเจาหญงจงจตรถนอม ดศกล หมอมเจาหญงมาตรกญญา ดศกล พระธดา

ในสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ ตอมาเมอพระองคประทบทวงบางขน

พรหม ชวงสมยรชกาลท 6 กยงทรงอปการะสตรเชอพระวงศอกหลายทาน อาทหมอมเจาหญง

องสมาล เกษมสนต หมอมเจาหญงนรามณ กมลาศน หมอมเจาหญงวลาสกญญา ทววงศ

ชวงเวลาทประทบ ณ วงบางขนพรหม พระองคทรงมขาราชบรพารอกหลายทานทงท

เคยพานกในพระบรมมหาราชวง พระราชวงดสต มากอน และผถวายตวเมอพระองคประทบท วง

บางขนพรหมในสมยรชกาลท 6 และสมยรชกาลท 7 เชนหมอมเจาหญงทพยสมพนธ ภาณพนธ

หมอมเจาหญงวงศแข เกษมศร ดวยเหตทมธดาของพระบรมวงศานวงศถวายการอยรบใช

ดวยกนเปนจานวนมาก พระนางเจาสขมาลมารศร พระราชเทวซงในสมยรชกาลท 7 ดารงพระ

อสรยยศเปนสมเดจพระปตจฉาเจาสขมาลมารศร พระอครราชเทว กโปรดใหมการสอนหนงสอ

ในวงบางขนพรหม โดยเนนดานภาษาไทย ภาษาองกฤษ และภาษาฝรงเศ ส รปแบบการศกษา

ดงกลาวเปนทรจกกนในหมเจานายวาบางขนพรหมยนเวอรซต

www.ssru.ac.th

82

4.3.4 พระอครชายาเธอ พระองคเจาสายสวลภรมย

เนองจากพระพระอครชายาเธอ พระองคเจาสายสวลภรมยทรงเปนพระมเหสราชสกล

ลดาวลยทพระชนมายนอยทสด ตาหนกของพระองคจงไดรบการขนานนามวาสานกทานองคเลก

ขาราชบรพารของตาหนกนมจานวนนอยกวาสานกทงสามขางตน โดยเฉพาะ จากกลมราชสกล

นนจะมแตเพยงททรงสมพนธใกลชด อนไดแกพระราชธดาของพระองค คอสมเดจพระเจาลกเธอ

เจาฟานภาจรจารสศร (สนพระชนม เมอ 6 ชนษา)สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟามาลนนพดารา

สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟา นภานภดล และไดทรงอปการะสมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาเยาว

มาลยนฤมล สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาจนทราสรทวโรฬาร พระ ราชธดาในพระอครชายาเธอ

พระองคเจาอบลรตนนารนาค และพระอครชายาเธอ พระองคเจาเสาวภาคนารรตน ตามลาดบ

จากการทพระภคนทงสองพระองคสนพระชนมตงแตพระราชธดายงทรงพระเยาว

เจาจอมทสงกดสานกทานองคเลกไดแก เจาจอมหมอมราชวง ศสดบ เจาจอมหมอม

ราชวงศเฉยด จากราชสกลลดาวลย หากพจารณาการถวายตวเปนบา ทบรจารกาของเจาจอม

หมอมราชวงศสดบแลว อาจกลาวไดวาแตกตางจากเจาจอมทานอนซงมลกษณะเจาของทานยก

ถวาย เนองจากพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงเอยพระโอษฐขอเจาจอมหมอม

ราชวงศสดบจากพระอครชายาเธอ พระองคเจาสายสวลภรมย โดยมเรองบอกเลาวาในงานวด

เบญจมบพตร ทานจบฉลากไดผาของพระบา ทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เมอเขารบ

พระราชทานสงของจากพระบาทสมเดจพระเจาอยหว พระองคตรสใหทานสวมชดทตดจากผาท

ไดรบพระราชทานในวนนน ซงกเปนไปตามพระราชประสงคในวนททานถวายตว (สมภาษณ)

เมอสนรชกาลท 5 พระอครชายาเธอ พระองคเจาสายสวลภรมย ซงประทบ ณ

ตาหนกในสวนสนนทา เจาจอมหมอมราชวง ศสดบและเจาจอมหมอมราชวง ศเฉยด พระนดดาก

ยงถวายการรบใชแกพระองคตอมา รวมถงสตรจากราชสกลและตระกลขนนางอกหลายทาน ขา

ราชบรพารดงกลาวถวายการรบใช แกเจานายฝายในทง 3 พระองค ซงตางไดรบโปรดเกลา ฯ

พระราชทานพระอสรยยศเปน พระวมาดาเธอ กรมพระสทธาสนนาฏ ปยมหาราชปด วรดา

สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟามาลนนพดารา กรมขนศรสชนาลย และสมเดจพระเจาบรมวงศ

เธอ เจาฟานภานภดล กรมขนอทองเขตขตยนาร จากการทมขาราชบรพาร จานวนมากจงมการ

www.ssru.ac.th

83

จดตงโรงเรยนนภาคารขน เพอสอนวชาสายสามญใหแก บรรดาพระบรมวงศานวงศและขาหลวง

ในสวนสนนทา อนเปนผลใหตาหนกของพระองคมผถวายตวมากขน ดงเชนหมอมเจาหญงคนธ

รสรงส รพพฒน หมอมราชวงศฟผล ชมพนท หมอมราชวง ศนนทสวสด ชมพนท หมอมราชวง ศ

เนอง นลรตน (เรองเลาชาววง, ม.ป.ป: 67)

4.3.5 พระราชชายา เจาดารารศม

จากการทพระราชชายา เจาดารารศม ทรงเปนพระธดาของเจาเมองเชยงใหมและโปรดท

จะแตงพระองค เสวยพระกายาหารตามแบบระบบชาวเหนอ ตาหนกของพระองคจงไดรบการ

ขนานนามวาตาหนกเจาลาว ขาราชบรพารทงหมดของตาหนกนเปนญาตจากเมองเชยงใหม

นอกจากนยงมเจาจอมมารดาททรงสน ทสนมพานกอยดวยอก 2 ทาน ไดแกเจาจอมมารดาอาด

และเจาจอมมารดาเหม (พรศร บรณเขตต, 2540 : 78)

4.3.6 เจาคณจอมมารดาแพ

เนองจากเจาคณจอมมารดาแพมเชอสายดงเดมจากตระกลบนนาคสายสมเดจเจาพระยา

บรมมหาประยรวงศ (ดศ) หรอสมเดจเจาพระยาพระองคใหญ ผทสงกดในตาหนกนหรอทไดรบ

การขนานนามวาสานกคณจอมแพ จงไดแกเจาจอมมารดาและเจาจอมจากตระกลบนนาคสาย

สมเดจเจาพระยาองคใหญทมจานวนอก 15 ทาน บคคลสาคญในกลมนคอเจาจอมกกออ

ประกอบดวยเจาจอมมารดาออน เจาจอมมารดาเอยม เจาจอมเอบ เจาจอมอาบ และเจาจอม

เออน ซงเปนนางในทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงโปรดปรานเปนพเศษ

ขาราชบรพารฝายในทกลาวถงขางตนม ความแตกตางมใชแตเพยงเจานายทสงกด แต

บคลกภาพกผดแผกกนไปดวย ปรากฏตามหลกฐานของจมนมานตย (เฉลม เศวตนนท) ซงเปน

บคคลรวมสมยและเคยอยในราชสานกรชกาลท 5 ไดรบรเกยวกบเรองราวราชสานกฝายใน

บนทกไววา

www.ssru.ac.th

84

...จะรไดวาคนไหนมาจากสานกหรอตาหนกไหน ดวยการแตงกา ย

มารยาท และความร เชนขาหลวงสมเดจทบน มกจะภมฐาน ใหญโต แตงตว

ยงใหญกวา ขาหลวงตาหนกอน คอทงโกและเก และมกเปนลกผดชนหนง

มารยาทเขาระ เบยบแบบแผน ความรทางการงานสง เพราะเปนสถานทชนสง

แตวากนวามกหยงยโสคอไวเนอไวตวสงสงากวาคนอน ตอไปคอสานกหรอ

ตาหนกของสมเดจตาหน กขาหลวงนเครงครด คมสน หนกแนน ความร

ปราดเปรองในเรองการงาน เมอมเรอนออกไปกละมายคลายกบขาหลวงสมเดจท

บน แตเครงครดมากกวา

ตาหนกสมเดจพระนางเจาสขมมาลมารศร พระราชเทว ขาหลวงตาหนก

นวากนวาเกยงนก แตงตวฉดฉาดบาดตว แตมเสนห พดเกง กลาหาญ วองไว

ความรหนกไปทางรอบตว เมอออกไปมเรอน โดยมากเปนขาราชการฝายทหาร

ตอไปกถงตาหนกของพระอครชายาเธอ คอ พระองคเจาสายสวลภรม ย ซงเปน

เจาของโรงเลยงเดกทตาบลพลบพลาชย ขาหลวงตาหนกนโดยมาถนดทางบรการ

ทากบขาวเกง จดครอบครวด เลยงลกด มความร พนๆ แตงตวเรยบ ๆ เสงยม

เจยมตว ชานาญการขบรองดนตร

สวนตาหน กเจาจอมมารดาแพ ทานเจายศเจาอยาง ทานเกงในทาง

สมาคม ชอบเลยงนก เลนตนไม และหรหรา ขาหลวงจงเกงกลาสามารถตาม

นายเรยกกนวาเจาช แตงตวฉดฉาด ไวผมทดยาว ชอบทดดอกไมหรอหอย

ดอกไม เชน จาปา มะล มดเปนชอ ทานเองกชอบหรอโปรดปรานอยางนน...

(จมนมานตยนเรศ อางถงใน ลาวณย โชตามระ, 2529 : 144)

การสรางเครอขายความสมพนธเชงอปถมภของสตรภายในราชสานกฝายในรชกาลท 5

ดงกลาวขางตนอาจแยกพจารณาไดเปน 4 กลมดงน

www.ssru.ac.th

85

1) พระมหากษตรยกบเจานายฝายใน

การทเจาจอมมารดาและเจาจอมบางทานถวายตวเปนบาทบรจารกาในลกษณะเจาของ

ทานยกขนถวาย ซงหมายถงผทเคยสงกดเจานายฝายในมากอนนน ยอมแสดงถงวธการสราง

สมพนธภาพกบพระมหากษตรยใหใกลชดมากขน โดยผานเจาจอมซงเปนบคลในสงกดทงน

เนองจากเมอถวายตวแลวกยงคงอยในสงกดเดมตอไป อนนบเปนการเพมความสาคญใหแก

ตนเองจากการทมผอยใตอปการะเปนเจาจอม สานกของเจานายฝายในจงนบเปนแหลงสาคญใน

การสงเสรมใหบคลเปนนางในดงขอความทวา “…บรรดาสตรในสกลบนนาคทบดามารดามความ

ประสงคจะถวายตวใหรบราชการเปนเจาจอมกจะสงเขามาอยทสานกเจาคณจอมมารดาแพเพอ

ฝกฝนกรยามารยาทขนบธรรมเนยมชาววงเสยกอนทเจาคณจอมมารดาแพทานจะนาขนถวาย …”

(นดดา อสรเสนา, 2532 : 41)

2) เจานายฝายในกบพระบรมวงศานวงศและขนนาง

เนองจากการศกษาในอดตเปดโอกาสใหเฉพาะผชายเรยนกบพระภกษตามวด ดงนนการ

ฝกของผหญงจงเปนเพยงการอบรมคณสมบตอนควรคกบกลสตร ทงนแหลงอบรมทดทสดกคอ

ราชสานกฝายใน จงปรากฏวามธดาของพระบรมวงศานวงศและขนนางเปนขาราชบรพารในสานก

ของเจานายฝายในหลายทานเชนธดาของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ

นน มทงทเปนขาราชบรพารของสมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศรพระบรมราชนนาถ และสมเดจ

พระนางเจาสวางวฒนา พระบรมราชเทว การรบอปการะสตรจากราชนกลยอมเปนการสราง

ความสมพนธอนดของเจานายฝายในตอพระบรมวงศานวงศเชนเดยวกบกลมขนนางมกหาลทาง

ทจะทาใหธดาของตนไดเปนขาราชบรพารของเจานายฝายในเพอความกาวหนาทงฝายสตรและ

ตนเอง

3) กลมเจานายฝายใน

คานยมของชายไทยในอดตทมภรรยาไดหลายคน สงผลใหภรรยาทงหลายเกดการ

ยอมรบซงกนและกน โดยเฉพาะพระมหากษตรยซงเปนเจาชวตของผคนทงมวลดงนนการถวาย

ตวเปนบาทบรจารกาในรชกาลท 5 เจาจอมมารดาหรอเจาจอมกยอมตระหนกสถานะของตนเอง

และยอมรบความสาคญเหนอกวาของพระมเหส หรอการทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

www.ssru.ac.th

86

เจาอยหวทรงโปรดงานเจาจอมเพยงบางทาน รวมทงวธการทเจาจอมแตละทานพยายามทาตนให

เปนทโปรดปรานเปนพเศษ

เนองจากเจานายฝายในสมยรชกาลท 5 มเปนจานวนมากจงมทงผมความสมพนธอนด

และผทมปญหาขดเคองระหวางกน แตประเดนหลงไมมหลกฐานทปรากฏเดนชดทงนอาจ

เนองจากการยอมรบสถานภาพของตนเองดงกลาวขางตน ในดานมตรไมตรตอกนนนจะเหนไดวา

มลกษณะการเกาะกลมของความเปนพนองเครอญาตและการสงกดสานกเดยวกน การเปนพนอง

กนนนมทงกลมพระมเหสและเจาจอม เชนพระมเหสกลมลกหลวง 3 พระองคซงเปนพระราชธดา

ในรชกาลท 4 และเจาจอมมารดาเปยม พระมเหสกลมหลานหลวง 3 พระองคซงเปนธดาของ

พระองคเจา ลดาวลยกรมหมนภมนทรภกด ธดาจากกลมตระกลบนนาคทมทงพระมเหสเจาจอม

มารดาและเจาจอม สวนเจาจอมทสงกดสานกเจานายฝายในไดแกเจาจอมจากราชสกลมาลากล

4 ทาน เจาจอมมารดาและเจาจอมบางทานซงเปนลกษณะเจาของทานยกถวายในสงกดสมเดจ

พระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถ ความสมพนธทมพนฐานจากการรวมตระกลหรอ

การเปนเครอญาต การอยในพระอปการะของเจานายฝายในองคเดยวกนกยอมมความผกพน

ใกลชดกน ทงนรวมถงพระราชธดาเจาจอมมารดาและเจาจอมซงตองอธยาศยซงกนและกน

สวนความบาดหมางหรอระแวงสงสยทมตอกนนน ปรากฏใหเหนบางตามลกษณะทวไป

ของผทอยรวมกนเปนจานวนมาก เทาทมหลกฐานปรากฏคอการตรวจสอบขาวสารและการรกษา

สถานภาพของตนเอง ดงเชนสมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถทรงปฏบตตอ

สมเดจพระนางเจาสขมาลมารศร พระราชเทว และพระอครชายาเธอ พระองคเจาสายสวลภรมย

อนไดแกสมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถทรงอานพระอกษรทสมเดจพระนาง

เจาสขมาลมารศรทรงมถงพระราชโอรส ขณะททรงศกษาอยตางประเทศ ดงไดมพระหตถเลขา

กลาวไววา“...เพราะทานบอกเปนอยางขออานตรงๆจะไมถวายกดเหมอน รงเกยจรงกลเหลอเกน

นกและเกรงจะเปนกอใหเกดความราวฉานขน...” (พระราชหตถเลขาพระบาทสมเดจพระจลจอม

เกลาเจาอยหว และลายพระหตถสมเดจพระปตจฉาเจา สขมาลมารศร พระอรรคราชเทว ,

2493 :127)

สวนทเกยวกบพระอครชายาเธอ พระองคเจาสายสวลภรมยนน เนองจากพระองคไดทรง

ฉายพระรปคกบพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เมอสมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร

www.ssru.ac.th

87

พระบรมราชนนาถทรงทอดพระเนตรเหน กไดกราบทลวาไมสมควรจะฉายพระบรมฉายาลกษณค

กบพระมเหสอน ขอใหทรงเรยกคนเพอทาลายใหหมด เมอพระอครชายาเธอพระองคเจาสายสวล

ภรมยทรงทราบกไดทรงดาเนนตามพระราชประสงค (ศรตานสรณ, 2526 : 157)

การดารงสถานภาพทเหนอกวาเจานายฝายในพระองคอน ของสมเดจพระนางเจาเสาวภา

ผองศร พระบรมราชนนาถอกกรณหนง เกยวเนองกบเจาจอมกกออซงเปนบคลททรงโปรดปราน

ของรชกาลท 5 เมอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงมพระราชปรารภทจะเสดจไป

ประทบทจงหวดเพชรบรตามคากราบบงคมทลของเจาจอมกกออ และไดทรงชกชวนใหสมเดจ

พระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถเสดจดวย พระองคกทรงบายเบยงโดยไดทรงให

เหตผลกบพระราชโอรสวา “...เพราะทรงขวาง “กกออ” ...ครงฉนยงทลยนยนวาเสดจดกวา ,ทาน

กลบกรวอาวาฉนเปนผชาย ,นกอยางผชายทไมรจกนาใจผหญงจงเขากบพระบดา , “จะใหแมไป

ประจบเมยนองของปตรงคนนเหลอกาลงละ ”ฉนกตองจาใจตองนง... ” (พระบาทสมเดจพระ

มงกฎเกลาเจาอยหว, 2546 : 14-16)

4) เจานายฝายในกบขาราชบรพาร

ตามประเพณไทยแตโบราณมกนยมสงบตรหญงเขาวง เพอฝกฝนอบรมใหมคณสมบต

ของสตร ราชสานกฝายในของไทยจงมกลสตรซงเปนลกหลานของผสงศกด ทงราชสกลวงศและ

ขนนางมาถวายตวเพอรบการศกษาอบรมสรรพวชา อนควรแกการเรยนรของสตรยคสมยนนทง

การอานเขยน กรยามารยาท การประกอบอาหารคาวหวาน การเยบปกถกรอย ฯลฯราชสานก

ฝายในจงกลายเปนศนยกลางของการสบทอดวฒนธรรมประเพณ เปนสถาบนการอบรมกลสตร

ใหถงพรอมดวยคณลกษณะและความสามารถอนคควรแกการยกยอง ทงงานดานอาหารและดาน

ศลปะประดษฐ จงนบเปนบทบาททสาคญอกประการหนงของเจานายฝายใน ทไดทรงถายทอด

และฝกฝนใหขาราชบรพารมความชานาญและยงคงสบทอดตอกนมาไดจนถงปจจบน ดงเชน

ตาหนกพระอครชายาเธอ พระองคเจาสายสวลภรมย ซงตอมาทรงไดรบโปรดเกลาฯเฉลมพระ

อสรยยศเปนพระวมาดาเธอ กรมพระสทธาสนนาฎ ปยมหาราชปดวรดา พระองคทรงมพระปรชา

สามารถในดานการประกอบอาหาร จงทรงไดรบความไววางพระราชหฤทยใหกากบดแลหอง

เครองตนตลอดรชกาลท 5 ชวงรชกาลท 6และรชกาลท 7พระองคประทบทสวนสนนทา กไดทรง

www.ssru.ac.th

88

ถายทอดและฝกฝนใหขาราชบรพาร มความชานาญดานอาหารและงานประดษฐอน ๆ ทกลสตร

พงกระทาไดในยคสมยนน ตาหนกพระวมาดาเธอ กรมพระสทธาสนนาฏ ฯ จงเปนแหลงรวมของ

การฝกฝนคณสมบต อนคควรแกกลสตร ทงนอาจสรปไดจากบทความตอนหนงของหมอม

ราชวงศแสงสรย ลดาวลยทกลาวไววา

...จนเปนทเลองลอในยคนนวา กลธดาทไดผานเขามาในสานกพระวมาดาเธอฯ

แลวเปนตองไดรบการอบรมใหเปนผเพยบพรอม ดวยคณสมบตสมแกความเปนกลสตร

ทกประการโดยเหตนบรรดาพระบรมวงศานวงศ ขาราชการชนผใหญ และมผศกดมสกล

ทงปวงในยคนนจงนยมสงธดาเขาไปถวายตวใหทรงชชบอปถมภเปนจานวนมาก แมพระ

บรมวงศานวงศซงดารงพระเกยรตอนสงสง เชนสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยา

ดารงราชานภาพกไดสงพระธดาไปถวายใหพระวมาดาเธอฯทรงอปถมภบารงและอบรม

สงสอนถง๒พระองค...

(หมอมราชวงศแสงสรยลดาวลย, 2505 : 9)

การสบทอดวฒนธรรมดานอาหารนน นอกจากจะผานการสาธตการฝกปฏบตใหมความ

ชานาญ ยงเผยแพรดวยการจดพมพเปนหนงสอตารบอาหาร ดงเชนเจาจอมหมอมราชวงศสดบได

จดพมพหนงสอชอตารบขาวไทยเฉพาะเครองจมและขาวปรงตางๆของสานกพระวมาดาเธอ โดย

ไดใหเหตผลวา ”…มพวกพองหลายคนมาขอตาราไปปรงอาหารสาหรบตนเองและภายใน

ครอบครวบางมาขอใหจดพมพเปนเลมบาง ...” (เจาจอมหมอมราชวงศสดบในรชกาลท 5, 2526 :

68) ทงนนบเปนประโยชนอยางยงตอผทตองการเรยนรวธการปรงอาหารดวยตนเอง เชนเดยวกบ

หมอมหลวงเนอง นลรตนซงเปนขาหลวงในพระวมาดาเธอกรมพระสทธาสนนาฏ ฯ ทมความรอบ

รเกยวกบอาหารชาววงและถายทอดใหอนชนรนหลงดวยการเปดสอนการทาอาหารชาววง ท

สาคญคอการเขยนเลาเรองชวตความเปนอยเมอครงยงอาศยในสวนสนนทาเรองชวตในวง

เนอความหลายสวนสอดแทรกเรองอาหารรวมถงเครองปรงและวธการทาในทายแตละตอนจง

นบเปนการอนรกษและสบทอดงานดานศลปะประดษฐและอาหารชาววงใหแกอนชนรนหลง โดย

www.ssru.ac.th

89

ผานขาราชบรพารภายใตพระอปการะของเจานายฝายใน วฒนธรรมดงกลาวจงยงคงดารงตอมา

ไดจนถงปจจบน

4.4. สรป

เจานายฝายในคอกลมสตรชนสงของสงคมไทยสมยการปกครองระบอบ

สมบรณาญาสทธราชยทมหนาทถวายการรบใชพระมหากษตรย หากพจารณาบทบาทของสตร

กลมดงกลาว นบตงแตสมยรชกาลท 5 ซงเปนยคทราชสานกฝายในรงเรองสงสดจนหมด

ความสาคญลงจากการเปลยนแปลงการปกครองเมอป 2475 จะเหนไดวามสวนเกยวของกบ

ความสมพนธระบบอปถมภอนเปนแกนหลกของสงคมไทย ทงความสมพนธระหวาง

พระมหากษตรยกบขนนางผานสตร ทการถวายตวเปนบาทบรจารกาเพอความกาวหนาของ

ตนเองและบคคลในครอบครว ขณะทพระมหากษตรยกทรงมพระราชประสงคจะรกษาเสถยรภาพ

ทางการเมองของพระองค ดวยความสนบสนนจากขนนางผานสตรฝายใน ความสมพนธทเปน

เครอขายของเจานายฝายในดวยกนเอง และการอปถมภขาราชบรพารเพอเสรมบารม รวมถงการ

ยกบคคลในสงกดถวายแกพระมหากษตรยเปนบาทบรจารกายอมกระชบความสมพนธกบ

พระองคไดมากยงขน การสรางเครอขายเชอมโยงความสมพนธของเจานายฝายในกบทกระดบ

ทงทเหนอกวาระนาบเดยวกนและระดบตากวาเปนรปแบบของการอปถมภทปรากฏใหเหนอยาง

เดนชด ทงนแมวาระบบอปถมภจะมขอดอยในแงของพงพาผอน อนมผลใหขาดความเปนตวตน

และยดตวบคคลมากกวากฎเกณฑ แตกยงแสดงถงความชวยเหลอเกอกลทมตอกนในสงคมรวม

ทงยงเปนการเออใหมการสบทอดศลปวฒนธรรมจากเจานายฝายในสขาราชบรพาร อนทาให

จารกแหงอดตยงคงดารงอยไดตอมา

www.ssru.ac.th

บทท 5

สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ

งานวจยเรองการสรางเครอขายของสตรฝายในสมยรชกาลท 5 ถงรชกาลท 7 เปน

การศกษาบทบาทสตรชนสงในสงคมไทย ตามกรอบแนวคดเรองระบบอปถมภจากความสมพนธ

ระหวางพระมหากษตรยกบขนนาง และความสมพนธระหวางเจานายฝายในกบขาราชบรพาร

ทงนการพงพากนระหวางพระมหากษตรยกบขนนางนบเปนรปแบบสงคมจารตของไทย ทระบบ

ศกดนาเปนโครงสรางจดระเบยบชนชนโดยลดหลนจากพระมหากษตรย ขนนา งและไพร อยางไร

กตามรปแบบความสมพนธดงกลาวมไดมแตเฉพาะทเปนไปตามขอบงคบก าหนดกฎหมาย แต

เปนไปอยางกวางขวางทวทกภาคสวนของสงคมไทย รวมถงราชส านกฝายในทสตรมบทบาทใน

การเชอมประสานความสมพนธของการเปนผใหและผรบระหวางพระมหากษตรยกบขนนาง

ขณะทเจานายฝายในกมบทบาทในการอปการะขาราชบรพารในสงกด ซงไดแกผถวายตวตอราช

ส านกฝายในดวยจดประสงคทจะไดรบการถายทอดความรและการอบรมคณสมบตของสตร อน

เปนทนทางสงคมทมผลใหวฒนธรรมไทยยงคงสบทอดตอมา

5.1 สรปผลการวจย

จดประสงคของงานวจยนคอการศกษาความสมพนธทมลกษณะเปนเครอขายระหวาง

พระมหากษตรยกบขนนาง และเจานายฝายในกบขาราชบรพารในสงกด ชวงเวลาตงแตรชกาลท

5 ถงรชกาลท 7 ดงนนการน าเสนอผลการวจยในทนจะล าดบตามหวขอตอไปน

1) ศกษาพนฐานทางครอบครว ของสตรฝายในสมยรชกาลท 5 ถงรชกาลท 7 ซงสงผล

ตอสถานภาพและบทบาทในราชส านกฝายใน

2) วเคราะหบทบาทของสตรฝายในสมยรชกาลท 5 ถงรชกาลท 7 ฐานะสอกลาง

ความสมพนธระหวางพระมหากษตรยกบขนนางในการรกษาอ านาจทางการเมอง

www.ssru.ac.th

91

3) วเคราะหการสรางเครอขายความสมพนธของสตรฝายในตามระบบอปถมภและระบบ

เครอญาตทมตอการถายทอดวถวฒนธรรมและภมปญญา

5.1.1 ศกษาพนฐานทางครอบครวของสตรฝายในสมยรชกาลท 5 ถงสมยรชกาล

ท 7 ซงสงผลตอสถานภาพและบทบาทในราชส านกฝายใน

โครงสรางสงคมไทยสมยการปกครองระบ อบสมบรณาญาสทธราชยมจดรวมสงสดทองค

พระมหากษตรย ผทรงบนดาลสขทกขและความเปนไปทงหมดของอาณาประชาราษฎร การถวาย

การรบใชเพอใหพระองคทรงพอพระราชหฤทย จงเปนการแสดงความจงรกภกดและยงเปดโอกาส

ใหมความเจรญกาวหนาตอไปในอนาคต วธการหนงทถอปฏบตเปนจารตคอการถวายธดาหรอ

หลานสาวเปนบาทบรจารกาของพระมหากษตรย ทงนนอกจากจะเพอใหสตรไดเรยนรและรบการ

อบรมตามคณสมบตอนเหมาะสมแลว ยงเปนลทางใหบคคลในครอบครวสรางความสมพนธกบ

ราชส านกดวย ผถวายตวเปนสตรฝายในทงระดบเจานายและขาราชบรพาร จงมทมาจากชนชน

หลากหลาย ระด บ ทงราชสกล ราชนกล ตระกลขนนาง เจาเมอง คหบด และสามญชน ดง

พจารณาไดจากราชส านกฝา ยในสมยรชกาลท 5 ซงเปนชวงเวลาทมความรนเรองสงสดและม

ความรนเรองมากทสด

เจานายฝายในสมยรชกาลท 5 ซงด ารงสถานะสงสดคอพระมเหส ไดแก พระราชธดา

และพระราชนดดาของบรพมหากษตรย ในราชวงศจกร รวมทงพระธดาเจาเมองประเทศราช

เนองจากพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยทรงมพระมเหส 9 พระองค จงทรงโปรดฯ ให

แบงระดบอยางชดเจนเปนพระบรมราชนนาถ พระบรมราชเทว พระราชเทว พระอครชายาเธอ

พระราชชายา โดยสองระดบแรกเปนพระราชธดาในพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว แตม

พระอสร ยยศแตก ตางกน คอ สมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร พระบรมราชนนาถทรงมพระ

สถานะสงสด จากการทพระราชโอรสทรงด ารงต าแหนงมก ฎราชกมาร รองลงมาคอสมเดจพระ

นางเจาสนนทากมา รรตน พระบรมราชเทว ซงทวงคตกอนไดรบการเฉลมพระ อสรยยศต าแหนง

ดงกลาว และสมเดจพระนางเจาสวางวฒนา พระบรมราชเทว สวนต าแหนงพระราชเ ทวคอพระ

นางเจาสขมาลมารศร พระราชเทว พระราชธดาของเจาจอมมารดาส าลจากตระกลบนนาค จง

เปนทสนนฐานวาการทพระองคมไดทรงมพระอสร ยยศในระดบสมเดจพระนางเจา ทงทเปนพระ

www.ssru.ac.th

92

เจานองนางเธอเชนเดยวกบพระมเหสสายเจาจอ มมารดาเปยมทง สามพระองคขางตน และทรง

ด ารงต าแหนงพระราชเทวกอนพระองคนน เนองจากสาเหตทางการเมอง กลาวคอการตดโอกาส

ไมใหพระราชโอรสของพระองคททรงมเชอสายของตระกลบนนาคมสทธในราชบลลงก

การทพระนางเจาสขมาลมารศร พระราชเทวทรงมพระสถานะเพยงพระราชเทวนน นาจะ

เปนสาเหตส าคญทใหพระองค ทรงตระหนก ถงความแตกตางและ ทรงเปนทกขทตองประสบ ดง

หลกฐานจากลายพระหตถเลขาททรงมถงสมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟาบรพตรสข มพนธ พระ

ราชโอรสวา “…แมขอบอกแกพอผเปนทรกและทหวง ความสขของแมใหทราบวา ตวแมนเปน

มนษยผอาภพ มกจะไดรบความทกขอยเปนเนองนตย แมมไดมอนใดเปนเครองเจรญ ตาเจรญใจ

อนจะดบทกขไดนอกจากลก...” (เสงยม คมพวาส ,2512 : 92)

พระมเหสทมพระอสร ยยศล าดบชนพระอครชา ยาเธอคอพระเจาหลานเธอในรชกาลท 3

ประกอบดวยพระอครชายาเธอ พระองคเจาอบลรตนนารนาค พระอครชายาเธอ พระองคเจา

เสาวภาคนารรตน พระอครชายาเธอ พระองคเจาสายสวลภรมย สวนล าดบชนพระราชชายา

คอพระราชชายา เจาดารารศม พระธดาเจาเมองเชยงใหม พระมเหสทมไดมพร ะอสรยยศ

ตามล าดบชนขางตนคอ พระเจาพนางเ ธอ พระองคเจาทกษณชา นราราชบร ซงเสยพระจรตจาก

การทพระราชโอรสสนพระชนมเมอแรกประสต

ส าหรบบาทบรจารกาทมาจากราชสกล วงศ ตระกลขนนางหรอสามญชน เมอแรกถวาย

ตวกไดรบโปรดเกลา ฯ ใหเปนเจาจอมปฏบตหนาทในต าแหนงตางๆ ตอเมอมพระราชโอรสหรอ

พระราชธดากเลอนสถานะเปนเจาจอมมารดา แตมกยงปฏบตหนาทถวายการรบใชตามต าแหนง

เดม เมอเปรยบเทยบพนฐานครอบครวของเจาจอมมารดาหรอเจาจอมทงหมด อาจกลาวไดวาผ

มาจากตระกลขนนางมจ านวนมากทสด โดยเฉพาะจากตระกลบนนาคทมถง 20 ทาน สวนใหญ

เปนบคคลทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงโปรดปรานและทรงโปรด ฯ ใหถวาย

การรบใชใกลชด นบไดวาเปนผทมบทบาทในราชส านกฝายในจงมบรวารในสงกดของตนเอง

เชนเดยวกบส านกของพระมเหส ดงเชนเจาคณจอมมารดาแพ

สวนขาราชบรพารของเจานายฝายใน ทง ทอยภายใตการอปถมภของพระมเหส เจาจอม

มารดาหรอเจาจอม กมพนฐานครอบครวทงจากราชสกล ราชนกล ตระกลขนนางและสามญชน

โดยผทมาจากตระกลขนนางมมากทสด เนองจากผรบราชการเปนขนนางมมากกวากลมพระบรม

www.ssru.ac.th

93

วงศานวงศ บตรธดาจงมจ านวนมากดวย ประกอบกบการเปนขาราชบรพารของพระธดาจากราช

สกลจ ากดเฉพาะส านกของพระมเหส ขณะทขาราชบรพารจากกลมขนนางอาจอยภายใตการ

อปการะของพระมเหส เจาจอมมารดา หรอเจาจอม สวนบตรสาวของสามญชนนนมโอกาสเพยง

นอยนดทจะไดเขารบราชการในส านก ฝายใน ได ทงนการถวายตวอยภายใตการอปการะของ

เจานายฝายในรชกาลท 5 ยงคงสบเนองตอมาสมยรชกาลท 6 และรชกาลท 7 ดงจะเหนไดจาก

ยงคงมขาหลวงรนใหมถวายตวตอเจานายฝายใน ณ วงพญาไท วงสระประทม วงบางขนพรหม

ต าหนกในวงสวนสนนทา ซงเปนทประทบของพระมเหสในพระบา ทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหวเมอสนราชกาลของพระองค จงอาจกลาวไดวาบทบา ทการอปถมภระหวางเจานายฝาย

ในกบขาราชบรพาร ยงด ารงอยตอมาในรชกาลท 6 และรชกาลท 7 โดยทไมปรากฏจากเจานาย

ฝายในของพระมหากษตรยของทงสองรชกาล เนองจากเจานายฝายในของพระบา ทสมเดจ

พระมงก ฎเกลาเจาอยหวมจ านวนนอยและเรมสถาปนาเมอครองราชยแลว 10 ป สวน

พระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหวมพระมเหสเพยงพระองคเดยว ราชส านกฝายในยคหลงจง

ไมอาจเทยบเทาในสมยรชกาลท 5

จากการศกษาภมหลงของสตรฝายใน อาจกลาวไดวาพนฐานครอบครวเปนสวนส าคญให

ไดถวายตวเปนบาทบรจารกาหรอขาราชส านกฝายใน นบตงแตระดบพระมเหสซงจ ากดเฉพาะผ

สบเชอสายราชสกลวงศและเจาเมองประเทศราช อยางไรกตามเปนทนาสงเกตวาการถวายตว

ของพระมเหสชนหลานหลวงกตองผานสอกลางในการเชอมโยงไปยงพระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหวดวย เนองดวยพระอครชายาเธอทง 3 พระองคเคยอยใตการอปการะของ

สมเดจพระสดารตนราชประยร พระราชธดาในพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ผทรง

อภบาลพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเมอทรงพระเยาว จงอาจสนนษฐานไดวา

ความสมพนธของกรมสมเดจพระสดารต นราชประยรกบพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหวเปนชองทางใหหมอมเจาหญงจากราชสกลสายรชกาลท 3 ถวายตวเปนบาทบรจารกา

และไดรบโปรดเกลาฯ เปนพระมเหสชนพระอครชายาเธอ พระองคเจา

เจาจอมมารดาและเจาจอมซงเปนขาราชส านกฝายในกอนจะไดถวายตวตอ

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทส าคญคอเจา คณจอมมารดาแพ จากตระกลบนนาค

ผอยใตการอปการะของเจาจอมมารดาเนองในพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว และได

www.ssru.ac.th

94

ถวายตวตอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว กอนทพระองคจะทรงครองราชย บคคลใน

กลมนมทงทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงพอพระ ราชหฤทยจงตรสขอตอเจาส านก และผท

เจาส านกถวายแกพระองค ผทพระองคทรงตรสขอตอเจาส านกไดแก เจาคณจอมมารดาแพ เจา

จอมหมอมราชวงศสดบ เจาจอมแ ส สวนผทเคยเปนขาราชบรพารของเจาส านกฝายในและเจา

ส านกถวายตอพระบาทสมเดจพระเจาอยหวมจ านวนมากกวากลมแรกเทาทปรากฏหลกฐานวาม

จ านวนมากทส ดคอผทอยภายใตพระอ ปก าระของสมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร

พระบรมราชนน าถ เชนเจาจอมหมอมราชวงศแปน เจาจอมหมอมราชวงศปม เจาจอมหมอม

ราชวงศแปม เจาจอมหมอมราชวงศแปว แหงราชสกลมาลากล เจาจอมมารดาเลอน เจาจอม

มารดาชม

แมวาขาราชบรพารของเจานายฝายในอาจไดเ ลอนสถานะใหรบราชการฝายในตอ

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว แตครอบครวของผทส งธดาใหเขาสงกดเจานายฝาย

ในไดกมกมาจาก กลมราชสกลวงศ และตระก ลขนนางเปนสวนใหญ จงอาจกลาวไดโดยสรปวา

พนฐานดงเดมของครอบครวมสวนส าคญใหไดเขารบราชการในราชส านกฝายใน อยางไรกตาม

การมสถานภาพและบทบาทส าคญในราชส านกฝายในนน มไดมาจากภมหล งของครอบครว แต

เนองจากรปสมบตและคณสมบตสวนต วของเจานายฝายในแตละทาน ดงเชนเจาจอมหมอม

ราชวงศสดบทมความงดงาม น าเสยงไพเราะ จงเปนททรงโปรดปรา นในพระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหว พระนางเจาสขมาลมารศร พระราชเทว ทรงเชยวชาญดานอกษรศาสตร

จงไดรบโปรดเกลา ฯ เปนราชเลขานการในพระองค พระอครชายาเธอ พระองคเจาสายสวลภรม ย

ทรงมความสาม ารถดานการปรงอาหาร จงไดทรง ก ากบดแลหองเครองตน เจาจอมเอยมถวาย

การนวดเปนตน

ขอมลเกยวกบพนฐานของราชส านกฝายในดงกลาวขางตน หากพจารณาในแงของระบบ

อปถมภอาจ กลาวไดวา แมระบบนจะเปนความสมพนธครอบคลมทกระดบชนในสงคมไทย แต

ระดบบนนนผทจะมสวนเกยวของไดยอมจ ากดเฉพาะ บางกลมชนชน ดงเชนความสมพนธกบ

พระมหากษตรยกบเจานายฝายในกมไดแตเฉพาะพระบรมวงศานวงศและข นนางเทานน อนเปน

การสอดคลองกบแนวคดของเจมส ซ.สกอตต (James C.Scott ) ทกลาวถงระบบอปถมภแงการ

พงพากนระหวางผอปถมภกบผรบการอปถมภตามรปแบบ ปรามด ทมการขยายจ านวนตอลงไป

www.ssru.ac.th

95

อกระดบและยงคงมศนยกลางหนงเดยวเชนเดม ซงศนยกลางตามงานวจยนคอพระบาทสมเดจ

พระจลจอมเกลาเจาอยหว ระดบทต าลงไปคอเจานายฝายในซงเปนผอปถมภขาราชบรพารใน

สงกดอกทอดหนง ลเซยน เอม .แฮงค (Lucien M. Hanks) เรยกกลมนวากลมบรวาร โดย

ครอบคลมถงระบบเครอญาตตามความสมพนธพนฐานในสงคมไทย ตามแนวคดดงกลาว

บรเวณทครอบคลมถงความเปนเครอญาตในทนอาจหมายถงพระบรมวงศานวงศและตระกลขน

นางทมเชอสายความสมพนธกบขาราชส านกฝายใน จงมชองทางใหสงธดาเขารบราชการในราช

ส านกได รปแบบความสมพนธนยงคงสบเนองตอมาในสมยรชกาลท 6 และรชกาลท 7 เมอ

เจานายฝายในเสดจไปประทบนอกพระราชวงแลว ดงนนอาจกลาวไดโดยสรปวาพนฐาน

ครอบครวของสตรฝายในสมยรชกาลท 5 ถงรชกาลท 7 จ ากดอยในเฉพาะกลมราชวงศและขน

นางซงเปนชนชนสงของสงคมไทย

5.1.2 วเคราะหบทบาทสตรฝายในสมยรชกาลท 5 ถงรชกาลท 7 ฐานะสอกลาง

ความสมพนธระหวางพระมหากษตรยกบขนนางในการรกษาอ านาจทางการเมอง

สถาบนขนนางมบทบาทในสงคมไทยอยางเหนไดเดนชดชวงรชกาลท 3 ถงตนรชกาลท

5 โดยเฉพาะขนนางตระกลบนนาค ซงสะสมอ านาจไดจากการมสายสมพนธกบราชวงศจกร

จากการทผเปน ตนตระกลแตงงานกบนองสาวของพระมเหสในรชกาลท 1 การสรางสมความมง

คงจากการคาเรอส าเภากบตางประเทศ และการมไพรพลภายใตสงกดเปนจ านวนมาก ความ

รงเรองสงสดของสถาบนดงกลาวคอตอนตนรชกาลท 5 เมอสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ

ด ารงต าแหนงผส าเรจราชการแทนพระองค พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวจงตองทรง

ด าเนนวเทโศบายตาง ๆ เพอดงอ านาจกลบสพระองค ทงการสนบสนนใหพระบรมวงศานวงศได

เขามามบทบาทในการบรหารราชการแผนดนมากขน การยกเลกฐานนดรไพร ซงเปนฐานอ านาจ

ทางดานการเมองและเศรษฐกจของขนนาง และการสรางความสมพนธกบราชสกล วงศและ

ตระกลขนนางโดยผานเจานายฝายใน ซงกสอดคลองกบความนยมของยคสมยนนทมกสงธดา

หรอหลานสาวเขารบราชการในราชส านก ฝายในเพอความกาวหนาของตว สตรเองและบคคลใน

ครอบครว

www.ssru.ac.th

96

การรกษาเสถยรภาพทางการเมองของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวและขน

นางทจะกลาวถงในทนจะแยกออกเปน 2 สวน โดยจะกลาวถงพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหวในเบองตน เพอใหสอดคลองกบระ ยะเวลาทางประวตศาสตร เนองจากความจ าเปนท

ตองรกษาสถานภาพของพระองคมขนชวงตนรชกาลคอระหวาง พ.ศ. 2411 ทพระองคทรงขน

ครองราชย จนเมอผส าเรจราชการแทนพระองค ถงแก อสญกรรมเมอ พ.ศ. 2425 และกรม

พระราชวงบวรวไชยชาญพราลยใน พ.ศ. 2528 ระยะเวลา 17 ปทพระองคตองทรงรกษาพระราช

อ านาจไวใหไดนน สะทอนใหเหนจากการพระราชด ารสตอบความเหนผเสนอใหมการ

เปลยนแปลงราชการแผนดน ร.ศ.103 ทวา “...ตวเราเปนเดกเปนโอกาสทยงใหญทถอนอ านาจ

เจาแผนดนใหหมด...เมอผใดไดรการเกา ผนนจะเหนไดวาความยากล าบากของเราเปนประการ

ใดผไดเหนการภายหลงกเขาใจวาเราไดนงขเกยจ ฤาโงเซอะมาเปนเวลา 17-18 ป (ส านก

จดหมายเหตแหงชาต เอกสารรชกาลท 5 บ.4/16)

ชวงเวลา 17 ป ดงกลาวขางตน พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไดทรงสราง

สมพนธภาพกบขนนาง ผานเจานาย ฝายใน ดวยการรบธดาของขนนางตระกลตางๆมาเปนบาท

บรจารกาหลายทาน ดงเชนสตรจากตระกลบนนาค มบคคลทส าคญคอเจาคณจอมมารดาแพ

และพระนางเจาสขมาลมารศร พระราชเทว ทานแรกถวายตวตอพระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหวกอนทพระองคจะทรงครองราชย แมวาหลกฐานระบวาพระองคทรงพอพระ

ราชหฤทยเจาคณจอมมารดาแพ แตการเปนหลานสาวของสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ

แหงตระกลบนนาคทมบทบาทมากทสดในชวงเวลานน กเปนการเชอมความสมพนธระหวาง

พระองคกบขนนางคนส าคญไดเปนอยางด โดยเฉพาะ ชวงตนรชกาลเมอสมเดจเจาพระยาบรม

มหาศรสรวงศเปนผส าเรจราชการแทนพระองค อ านาจการบรหารราชการแผนดนอยทท านเกอบ

ทงสน ปรากฏดงพระราชด ารสของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทไดกลาวถงแลวใน

ตอนตน

สวนพระนางสขมาลมารศร พระราชเทวไดรบโปรดเกลาฯ เปนพระมเหสเมอ

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงครองราชย แลว การสถาปนาพระนางซงมเชอสาย

สกลบนนาคเปนพระมเหสนน นบเปนการพระราชทานความส าคญให กบขนนางตระกลบนนาค

ทงสองสายคอ เจาคณจอมมารดาแพสบเชอสายจากสมเดจเจาพระยาบรมมหาประยรวงศหรอ

www.ssru.ac.th

97

สมเดจเจาพระยาองคใหญ และพระนางเจาสขมาลมารศร พระราชเทวททรงเปนพระราชธดา

ของเจาจอมมารดาส าล ทมเชอสายสมเดจเจาพระยาบรมมหาพไชยญาตหรอสมเดจเจาพระยา

องคนอย เวลาตอมากมสตรจากตระกลบนนาคถวายตวตอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหวอกหลายทาน ดงเชนเจาจอมมารดาโหมดนองสาวเจาคณจอมมารดาแพ ซงถวายตว

ตอนตนรชกาลเชนกน

นอกจากขนนางตระกลบนนาคแลว ยงมสตรจาก ตระกล ขนนางอนทถวายตวเปนบาท

บรจารกาตอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวชวงตนรชกาล เชนเจาจอมมารดาสดและ

เจาจอมมารดาสาย จากตระกลกสมลจนทร เจาจอมมารดาแสงจากตระกลกลย ณมตร ขนนาง

ทงสองตระกลนรบราชการตอเนองกนมาตงแตตนกรงรตนโกสนทร เจาจอมมารดาทบทมและเจา

จอมมารดาจนทรจากตระกลโรจนดศ เจาจอมมารดามรกฎจากตระกลเพญกล ขนนางทงสอง

ตระกลดงกลาวรบใชใกลชดพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวตลอดรชกาล นอกจากนยงม

เจาจอมจากตระกลขนนางอนอกหลายทาน การทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรง

กระจายความสมพนธไปยงขนนางอกหลายทานผานทางเจานายฝายในกเปนหนทางหนงในการ

คานอ านาจกบตระกลบนนาค

ชวงเวลาตงแตพ.ศ. 2428 จนถงสนรชกาลเปนระยะทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหวทรงมพระราชอ านาจเดดขาด การถวายตวของธดากลมตระกลขนนางกยงคงเปนไป

อยางตอเนองและกวางขวางทงในสวนกลางและสวนภมภาค ทงนหากพจารณาตาม

แนวความคดเรองระบบอปถมภกจะเหนความสมพนธระหวาง 2 ฝาย คอพระมหากษตรยกบ

ขนนางทสบเนองกนมาตงแตสมยอยธยาในฐานะทพระมหากษตรยทรงเปนองคอปถมภ พระองค

ทรงไวซงพระราชอ านาจทพระราชทานต าแหนงหนาท ทางการเมอง ความมงคงทางเศรษฐกจ

สถานภาพสงคมชนสงใหแกขนนาง ขณะทขนนางกถวายการรบใชและความพงพอพระราชหฤทย

ใหแกพระองคเปนการตอบแทน ดวยเหตทพระมหากษตรยทรงมพระราชอ านาจสงสดใน

ราชอาณาจกร จงตองทรงอปถมภขนนางเปนจ านวนมาก ขณะทขนนางเหลานนกลบตองพงพง

พระองคทเปนจดสงสดเพยงพระองคเดยว ล กษณะความสมพนธดงกลาวน ธรยทธ บญมกลาว

วาเปนความสมพนธระบบอปถมภทไมสมดล จงเหนไดวาขนนางจ าเปนตอง กระท าทกวถทาง

เพอใหพระมหากษตรยทรงพอพระราชหฤทย

www.ssru.ac.th

98

วธการถวายความจงรกภ กดตอพระมหากษตรยแบบหนงทขนนางนยม คอการถวายธดา

หรอหลานสาวเปนบาทบรจารกา อนเปนการแตกตางจากการถวายวตถสงของ เนองจากการ

ถวายบคคลใหรบใชใกลชดยอมเปนการสรางปฏสมพนธไดมากกวา รวมทงไดมโอกาสทราบถง

พระรา ชอธยาศยและความเปนไปในราชส านกอยางตอเนอง การทขนนางรบสนองพระราช

ประสงคของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทกวถทาง จะเหนไดจากกรณเจาพระยาสรพนธพสทธ

ซงแตเดมถวายธดาตอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว 4 ทาน โดยธดาคนเลกสดนน

ทานมงหวงใหอยดแลรบใชตวทานและภรรยา แตเมอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว

ไดทอดพระเนตรเหนธดาทยงคงพ านกอยกบทาน จงทรงตรสวาเจาพระยาสรพนธพสทธยงมอะไร

ดๆ เกบไวอย ทานจงถวายธดา ซงตอมาคอเจาจอมเออนตอพระองค (กณฑาทพย สงหะเนต ,

2549:328) การทเจาพระยาสรพนธพสทธแสดงความจงรกภ กดตอพระบาทสมเดจพระเจาอยหว

ประกอบกบธดาของทานคอเจาจอมกกออเปนททรงโปรดปราน กสงผล ใหเจาพระยาสรพนธ

พสทธมความกาวหนาในราชการหรออกนยหนงคอความมนคงและอ านาจหนาทการบรหาร

บานเมอง

ความสมพนธระหวางเจานายฝายในกบขาราชบรพารกนบเปนสวนหนงของระบบอปถมภ

ระหวางพระมห ากษตรยกบขนนาง เนองจากขาราชการในราชส านกฝายในสวนใหญมาจาก

ครอบครวตระกลขนนาง การทไดถวายตวใกลชดเจานายฝาย ในนอกจากจะเปนโอกาสใหได

เรยนรขนบจารตของคนชนสงแลว ยงเปนโอกาสใหไดสนบสนนความกาวหนาในต าแหนงการงาน

ของบคคลในครอบครว ปรากฏตามหลก ฐานของชาวตางประเทศทไดบนทกเกยวกบสตรฝายใน

สมยรชกาลท 4 ความตอนหนงวา

“… สงคมของสตรในเขตพระราชฐานชนในมกจะมการเปลยนแปลงอยเสมอ คอมสตร

เขามาอยใหมเปนประจ า แล ะมผลาออกไปแตงงานหรอไปหาอาชพอนกมอยเสมอ

โดยเฉพาะชนผนอย พวกทเขามาอยใหมบางคนนน เปนผทบดามารดาหรอญาต พนอง

น ามาทลเกลาฯ ถวายพระบาทสมเดจพระเจาอยหว หรอเจานายฝายใน ถาหากนางสตร

ผนนเปนทโปรดปราน ครอบครวเธอกพลอยไดดบไดดไปดวย...”

(แอบบอต โลว มอฟแฟท , 2520 : 181)

www.ssru.ac.th

99

5.1.3 วเคราะหเครอขายความสมพนธของสตรฝายในตามระบบอปถมภและ

ระบบเครอญาตทมตอการถายทอดวถวฒนธรรมและภมปญญา

ความสมพนธระหวางเจานายฝายในกบขาราชบรพารภาย ใตสงกด มลกษณะของระบบ

อปถมภทตางตองพงพาอาศยซงกนและกน กลาวคอเจานายฝายในตองการผปรนนบตรบใชและ

เสรมบารม ขณะทขาราชบรพารกมโอกาสเรยนรฝกขนบธรรมเนยม จรรยามารยาท วชาความร

ส าหรบกลสตร อกทงยงเออประโยชนตอบคคลในครอบครว จากการท "...ยอมเปนทางชวยชกจง

สนบสนนใหบดามารดาญาตพนองรวมสกลไดมเกยรตมศกดข น ...(อทมพร วระไวทยะ ,2551 :

45)

การฝกอบรมขาราชบรพารทต าหนกเจานายฝายในมกเปนไป สองแนวทาง คอการฝก

ปฏบตตามประเพณนยมและการเรยนรดานอกษรศาสตร สวนแรกนบเปนภารกจหลกของแต ละ

ส านก คอการประกอบอาหารคาวหวาน งานประดษฐมาลยดอกไมสด การเยบปกถกรอย การตด

เยบ ซงลวนแตประณตงดงามตามรปแบบชาววง ขาราชบรพารแตละคนจงไดรบการฝกฝนทกษะ

จนมความช านาญ สวนการศกษาเชงอก ษรศาสตรนน ชวงรชกาลท 5 การเรยนรเปนเพยง

พนฐานใหอานออกเขยนไดเปนส าคญ สมยตอมา เมอ เจานายฝายในเสดจไปประทบนอก

พระบรมมหาราชวงและพระราชวงดสตแลว สตรฝายในกไดรบการศกษาระดบสงขน ดงเชนพระ

บรมวงศานวงศและธดาของขนนางทไดรบการศกษาทวงบางขนพรหมตามไดรบขนานนามวาบาง

ขนพรหมยนเวอรซต และการตงโรงเรยนนภาคารในสวนสนนทา เพอใหการศกษาแกขาราชบรพาร

ตามระบบการศกษาสายสามญของกระทรวงธรรมการ

อยางไรกตามเมอเปรยบเทยบกนระหวางการศกษาทงสองแนวทางขางตน อาจกลาวไดวา

การฝกฝนอบรมดานวฒนธรรมตามแนวจารตไดรบการใหความส าคญมากกวาดานอก ขรวธ ดง

จะเหนไดวาแมจะมการจดรปแบบการศกษาตามระบบกระทรวงธรรมการ แตนกเรยนของ

โรงเรยนนภาคารในสวนสนนทายงคงตองฝกปฏบตงานครวเรอนทงในและนอกเวลาเรยน เปน

การเรยนจากสภาพความเปนจรงแตกตางจากโรงเรยนทวไป วธการถายทอดมรดกทางวฒนธรรม

ของราชส านกฝายในคอกระบวนการสงตอยงคนรนหล ง (transmission) ดวยการสงสอน การ

สาธต การฝกฝนทกษะจนช านาญการ

www.ssru.ac.th

100

การถายทอดภมปญญาตามขนบ ธรรมเนยม ชาววง ดานกรยามารยาท งาน

ศลปวฒนธรรม จากเจานายฝายในสขาราชบรพาร นบเปนทนทางสงคมทท า ใหรปลกษณความ

งามแบบไทยยงคงด ารงตอมาเปนวฒนธรรมประจ าชาต ทงนนกวชาการหลายทานไดให

ความหมายของค าวาทนทางสงคมใกลเคยงกบระบบอปถมภ ในแงการจดระบบทางสงคมดวย

ความชวยเหลอเกอกลซงกนและกน โดยปแอร บรดเยอ กลาวถงทนทางวฒนธรรมควบคไปกบ

ทนทางสงคม หากพจารณาค าทงสามสมพนธกบงานวจยนอาจกลาวไดวาการทเจานายฝา ยใน

อปการะขาราชบรพาร ดวยการใหปจจยสซงจ าเปนตอการด ารงชวต การสงสอนอบรม

คณลกษณะอนดงามของสตร นบเปนทนทางสงคมทผอาวโสแสดงความเมตตากร ณาใหความ

ชวยเหลอแกผนอย เปนคณคารอยรด ใหสงคมด ารงอยไดจากความเอออาทรตอกน สวนเรองทน

ทางวฒนธรรมกบความแตกตางระหวางชนชนนน ปแอร บรดเยอ กลาววาผคนแตละชนชนมทน

ทางวฒนธรรมผดแผกจากกนท าใหฐานะแตกตางกนดวย ดงนนชนชนปกครองทมวฒนธรรม

หลวงจงเปนกลมทมสถานภาพสงกวาสามญชนทวไป สตรทงหลายจงตองการเรยนรวฒนธรรม

ชาววงหรอคานยมหลกของชนชนสง เพอเลอ นสถานะ ทนทางวฒนธรรมของตนเอง ดงเปนท

ประจกษวาผทสามารถประกอบอาหารแบบชาววงหรองานศลปะประดษฐตามแบบชาววงกมก

ไดรบการยกยองมากกวาความรพนฐานทวไป วฒนธรรมแบบชาววงดงกลาวจงไดรบการสบทอด

ตอกนมาจากขาราชบรพารทงทลาออกจากการรบราชการฝายใน หรอภายหลงการเปลยนแปลง

การปกครอง ทานเหลานน กไดท าหนาทเผยแพรความรใหแกบคคลในครอบครวและผสน ใจวชา

ความรทไดรบการยกยองวาเปนของประณต งดงาม มคณคามากกวารปแบบสามญทวไป

นอกจากนการทขาราชบรพารแตละส านกมกสบเชอสายรวมสกลกบเจาส านก ระบบเครอ

ญาตซงเปนอกหนงแกนหลกของความสมพนธในสงคมไทย จงเปนสวนหนงของระบบอปถมภ

ระหวางเจานายฝายในกบผอยใตการอปการะ ทงสมเดจพระนางเจาเสาวภาผองศร

พระบรมราชนนาถ และสมเดจพระนางเจาสวางวฒนา พระบรมราชเทวททรงอปถมภพระธดา

จากราชสกลเทวกล ซงพระเชษฐา ทรงเปนตนราชสกล และพระธดาจากราชสกลสวสดวฒน ทม

พระอนชาทรงเปนตนราชสกล สวนพระอครชายาเธอ พระองคเจาสายสวลภรมยทรงอปการะผมา

จากราชสกลลดาวลย ขณะทเจาค ณจอมมารดาแพและเจาจอมกกออใหการเลยงดแกญาต

ตระกลบนนาค ดงนนทงระบบอปถมภและระบบเครอญาตจงเปนสวนส าคญของการถายทอด

www.ssru.ac.th

101

วฒนธรรมและภมปญญา ทงนหากพจารณาตามขอเสนอของคณะกรรมการพฒนาเศรษฐกจ

และสงคมแหงชาต ( 2551)ทกลาวถงองคประกอบเชอมโยงใหเกดทนทางสงคมคอ คน สถาบน

วฒนธรรมและองคความรนน กอาจกลาวไดวาระบบอป ถมภในราชส านกฝาย ในมสวนส าคญตอ

การพฒนาบคคลใหเปนผมคณลกษณะทดทงกรยา มารยาททแสดงและจตใจแหงความ

จงรกภกด ความกตญญกตเวท การเสรมเสถยรภาพของสถาบนพระมหากษตรย จากการเปน

สอกลางระหวางพระมหากษตรย ผานทาง เจานายฝาย ในกบบคคลในครอบครว การสบทอดวถ

วฒนธรรมอนงดงามตามจารตประเพณชาววง รวมทงองคความรทเปนภมปญญาจาก

ประสบการณทสงสมสบทอดกนมาจากรนสรน

5.1.4 สรป

การศกษาเกยวกบราชส านกฝายในซงมลกษณะเปนเครอขายระหวางพระมหากษตรยกบ

ขนนางโดยเจานายฝายในเปนผเชอมประสาน การตดตอกนภายในกลมเจานายฝายในและ

เจานายฝายในกบขาราชบรพาร แสดงใหเหนวาระบบอปถมภมบทบาทส าคญในทกภาคสวนของ

สงคมไทย แตความสมพนธระหวางผอปถมภกบผรบอปถมภทศกษาครงนจ ากดเฉพาะชนชนน า

หรอผใกลชดเพยงพอทจะมชองทางเขาไปมสวนเกยวของดวยได ดงจะเหนไดวาผทเขารบราชการ

ฝายในหรอถวายตวเปนบาทบรจารกาได กคอผสบเชอสายราชสกลวงศหรอมาจากตระกลขนนาง

เปนสวนใหญ อยางไรกตามอาจกลาวไดวาความชวยเหลอเกอกลกนระหวางพระมหากษตรยกบ

ขนนางนบเปนสงจ าเปนในยคสมยนน จากปญหาความแตกแยกเปนกลมการเมองชวงตนรชกาล

และภยคกคามจากลทธจกรวรรดทมตลอดชวงเวลาครองราชย ความสมพนธระบบอปถมภเปน

ปจจยหนงทชวยค าจนสถาบนพระมหากษตรย ใหมอ านาจมนคง นอกจากนการ ใหอปการะแก

สตรของเจานายฝายในแตละส านกกเปนโอกาสใหไดรบการอบรมฝกฝนทงดานจารตประเพณ

และดานอกษรศาสตร ขณะทไมอาจศกษาหาความรจากพระสงฆไดดงบรษ ประเดนส าคญคอ

ความสมพนธดงกลาวนบเปนทนทางสงคมทมการถายทอดขนบธรรมเนยมชาววงดานระเบยบ

ปฏบต กรยามารยาท อาหาร ศลปะประดษฐ อนเปนการสบตอองคความรและภมปญญาให

คงอยในสงคมไทย

www.ssru.ac.th

102

2. ขอเสนอแนะ

ชวงเวลาทผานมาการศกษาเกยวกบระบบอปถมภในสงคมไทยมกเนนความสมพนธทเปน

ทางการระหวางนายกบ บาว เจากบขา ตามระบบศกดนาทมการบญญตใชในสมยอยธยาและ

สบเนองตอมาจนถงสมยรชกาลท 5 ขณะเดยวกนการพจารณาถงความเปลยนแปลงของระบบ

ดงกลาวกเนนการขยายตวทางเศรษฐกจจากการคาทงภายในประเทศและระหวางประเทศ ทมผ ล

ท าใหการพงพงกนปรบเปลยนเปนระหวางขนนางหรอขารา ชการกบพอคา ลกษณะการศกษา

ดงกลาวมกรอบความคดของระบบอปถมภแงการพงพาผอนและการแลกเปลยนผลประโยชน

อนมผลท าใหขาดการเปนตวตน ไมกลาตดสนใจ การใชระบบเสนสายและชองทางการฉอราษฎร

บงหลวง

หากน าแนวคดเรองระบบอปถมภเปนกรอบพจารณาขอมลในบรบทแตกตางจากทเคยศกษากนมา ดงเชนเรองเจานายฝายในซงสมพนธกบพระมหากษตรย ขนนางและขาราชบรพารกจะไดผลแตกตางไป กลาวคอเปนวธการรกษาพระราชอ านาจของพระมหากษตรย การถวายความจงรกภกดของขนนาง หนทางสความกาวหนาของขนนางและสตร รวมทงยงเปนผลใหศลปวฒนธรรมตามจารตชาววงด ารงอย จากการถายทอดของ เจานายฝายในแตละส านก ดงนนการวจยเรองราวของสงคมทมความซบซอนทงเนอหาและเงอนไขเวลาอนแตกตางกน ควรเรมจากรวมรวมหลกฐานขอมลทผานการวพากษและตความแลว จากนนจงน าทฤษฎหรอแนวคดเกยวของมาอธบายขอมล แทนการยดทฤษฎเปนหลกในการแสวงหาขอมลและสรปผลตามแนวคดเดยวกนทงหมด ซงอาจเปนผลใหเกดการบดเบอนขอมลหรอละเลยสวนทไมสมพนธกบทฤษฎ ขอเทจจรงทไดกจะไมตรงกบความเปนจรงทเกดขนในอดต

www.ssru.ac.th

บรรณานกรม

หนงสอ

กณฑาทพย สงหะเนต. 2549. ยอนรอยเจาจอมกกออ. กรงเทพฯ : เมองโบราณ.

กลยา เกอตระกล. 2552. ตนตระกลขนนางไทย. กรงเทพฯ : ยปซ.

จรวฒน อตมะกล.2550. พระภรรยาเจาและสมเดจเจาฟาในรชกาลท5. กรงเทพฯ : มตชน.

จลจอมเกลาเจาอยหว,พระบาทสมเดจพระ.จดหมายเหตพระราชกจรายวนในพระบาท

สมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว. 2512. กรงเทพฯ : โรงพมพทาพระจนทร.

เจาจอมหมอมราชวงศสดบในรชกาลท ๕. พมพเนองในงานพระราชทานเพลงศพเจาจอม

หมอมราชวงศสดบในรชกาลท 5. ณ เมรหลวงหนาพลบพลาอศรยาภรณ วด

เทพศรทราวาส. วนท 24 ธนวาคม พ.ศ. 2526.

ชยอนนต สมทวณช. 2520. การเมอง-การเปลยนแปลงทางการเมองไทย พ.ศ.2411-2475.

กรงเทพฯ : สมาคมสงคมศาสตรแหงประเทศไทย.

ด ารงราชานภาพ, สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยา. 2525. พระสนมเอก. กรงเทพฯ :

รวมสาสน

ธงทอง จนทรางศ. 2550. ในก าแพงแกว. กรงเทพฯ : เอส.ซ. พรนตแอนดแพค.

ธรยทธ บญม. 2553. “ระบบอปถมภในสงคมไทย” เอกสารการสอนชดวชาสงคมและ

วฒนธรรมไทย. กรงเทพฯ : มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช.

นงเยาว กาญจนจาร.2541. ดารารศม: พระราชประวตพระชายา เจาดารารศม. เชยงใหม :

สรยวงศบคเซนเตอร.

นดดา อสรเสนา ณ อยธยา. 2532. ทระลกในงานพระราชทานเพลงศพพระยาอสรพงศ

พพฒน(ม.ล. สร อสรเสนา) ณ เมรวดมกฏกษตรยาราม. วนท 24 ธนวาคม 2532.

นธ เอยวศรวงศ. 2541. ชมชนเขมแขง ทนทางสงคมไทย. กรงเทพฯ : ส านกงานกองทนเพอ

สงคม.

เนอง นลรตน,ม.ล. 2544. ชวตในวง. กรงเทพฯ : โรงพมพกรงเทพ.

www.ssru.ac.th

ประเวศ วะส. 2541. ชมชนเขมแขง ทนทางสงคมของไทย :หนงสอชมชนเขมแขง ชดท 7.

กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตงแอนดพบลซชง.

พระราชหตถเลขาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวและลายพระหตถสมเดจ

พระปจตฉาเจาสขมาลมารศร พระอรรคราชเทว. 2493. พมพเนองในงานพระ

เมรจอมพลสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาสขมพนธ กรมพระนครสวรรควรพนต

ณ ทองสนามหลวง. วนท 10 เมษายน พ.ศ. 2493.

มงกฎเกลาเจาอยหว,พระบาทสมเดจพระ. 2546. ประวตตนรชกาลท 6. กรงเทพฯ : มตชน.

มอฟแฟก,แอบบอต โลว. แผนดนพระจอมเกลา. 2521. แปลโดยนจ ทองโสภต. พระนคร :

สมาคมสงคมสาสตรแหงประเทศไทย .

ราชสกลวงศ. (ฉบบแกไขเพมเตม). พมพเนองในงานพระราชทานเพลงศพนายสนท มากรกษา.

ณ เมรวดออมใหญ. วนท 12 มกราคม 2540.

ลาวลย โชตามระ. ม.ป.ป. ชวตชาววง. กรงเทพฯ. บงกช.

. 2519. พระมเหสเทว. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร.

วรวฒ โรมรตนพนธ,2548. ทนทางสงคม. กรงเทพฯ : โครงการเสรมสรางการเรยนรเพอชมชน

เปนสข.

ศรตานสรณ. พมพเนองในงานพระราชทานเพลงศพเจาจอมหมอมราชวงศสดบ ในรชกาลท 5

ณ เมรหลวงหนาพลบพลาอศรยาภรณ วดเทพศรทราวาส วนท 24 ธนวาคม 2526.

สมภพ จนทรประภา. 2551. สมเดจพระศรสวรนทราฯ : กรงเทพฯ : ศ ยาม.

สวนสนนทา,วทยาลยคร. ม.ป.ป. เรองเลาชาววง. กรงเทพฯ : แสงอรณการพมพ.

สลกษณ ศวรกษ. 2555. สมภาษณ ม.จ.จงจตรถนอม ดศกล(ฉบบปรบปรง). กรงเทพฯ :

ศยาม.

เสงยม คมพวาส. 2512. ราชประดพนธในสมเดจพระปยมหาราช. พระนคร : เสรมวทย

บรรณาการ.

เสร พงศพศ. 2551. แนวคดแนวปฏบต ยทธศาสตรพฒนาทองถน. กรงเทพฯ : พลงปญญา.

แสงดาว ณ เชยงใหม. 2517. พระประวตพระราชชายา เจาดารารศม. เชยงใหม : โรงพมพ

กลางเวยง.

www.ssru.ac.th

อคน รพพฒน,ม.ร.ว. 2521. สงคมไทยสมยตนรตโกสนทร พ.ศ.2325-2416. แปลโดย ม.ร.ว.

ประกายทอง สรสข และพรรณ สรงบญม.กรงเทพฯ:มลนธโครงการต าราสงคมศาสตร

และมนษยศาสตร.

อนสรณ ศกรทศน. 2511. พมพเนองในงานพระราชทานเพลงศพเสวกโทจมนมานตยนเรศ(เฉลม

เศวตนนท). มกราคม 2511.

อมรา พงศาพชญ. 2545. ระบบอปถมภ. กรงเทพ ฯ : โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย.

อมรา พงศาพชญและปรชา ควนทรพนธ (บรรณาธการ). 2539. ระบบอปถมภ. กรงเทพ ฯ : โรง

พมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย.

อานนท กาญจนพนธ. 2544. มตชมชน : วธคดทองถนวาดวยสทธ อ านาจและการจดการ

ทรพยากร. กรงเทพ ฯ : ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย.

. 2544. วธคดเชงซอนในการวจยชมชน : พลวตและศกยภาพของชมชนในการ

พฒนา. กรงเทพ ฯ : ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย.

อทมพร วระไวทยะ. 2551. สมเดจพระศรพชรนทราบรมราชนนาถ พระบรมราชชนน พน

ปหลวง. กรงเทพ ฯ : สรางสรรคบคส.

เอนก นาคะบตร. 2545. ทนทางสงคมและประชาสงคมในเมองไทย. กรงเทพ ฯ : ส านกงาน

กองทนเพอสงคม.

Brummelhuis,Han and Kemp,Jeremy H.1984. Strategies and Structures in Thai

Society. Amsterdam.University of Amsterdam.

Field,John. 2003. Social Capital. London. Routledge.

Wyatt,David k. 2512. The political of reform in Thailand. Bangkok. Thaiwattana

panich.

งานวจย

ดารณ ศรหทย. 2551. สมเดจรเยนต. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต. สาขาวชาสตรศกษา

มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

พรศร บรณเขตต. 2540.นางใน : ชวตทางสงคมและบทบาทในสงคมไทยสมยรชกาลท 5.

วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชามานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

www.ssru.ac.th

วรรณพร บญญาสถตย. 2548.การตอบโตและตอบสนองตอกระบวนการเปลยนแปลงแบบ

ตะวนตกของเจานายฝายใน ในรชกาลพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว

ถงรชกาลพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว (พ.ศ.2394-พ.ศ.2468).

วทยานพนธปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต. มหาวทยาลยเชยงใหม.

สาระ มผลกจ. 2542. สตรในราชส านกสยามตงแตรชกาลพระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหวถงรชกาลพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว พ.ศ.2394-2468.

วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต. มหาวทยาลยศลปากร.

สอสารสนเทศ

www.maxist.org

www.oxfordjournal.arg

www.ratchakitcha.soc.go.th

www.ssru.ac.th

ประวตนกวจย

ชอ-นามสกล รองศาสตราจารยวณา เอยมประไพ

ประวตการศกษา

- ระดบปรญญาโท อกษรศาสตรมหาบณฑต จฬาลงกรณมหาวทยาลย - ระดบปรญญาตร อกษรศาสตรบณฑต (เกยรตนยม) จฬาลงกรณมหาวทยาลย ต าแหนงและสถานทท างานปจจบน

รองศาสตราจารย คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร

ประสบการณ ผลงานทางวชาการ รางวล

ต ารา

1. ความขดแยงภายในคณะราษฎร

2. ประวตศาสตรการเมองการปกครองไทย

3. ประวตศาสตรยโรปครสตวรรษท 19

4. หลกฐานทางประวตศาสตร

5. เหตการณโลกปจจบน

6. มหาอ านาจยโรปครสตในศตวรรษท 19 - 20

บทความ

พระบาทสมเดจพระเจาอยหวอดลยเดชกบกระบวนการยตธรรมบทความไดรบ

รางวลชนะเลศ รางวล 300,000 บาท (สามแสนบาทถวน)

“การใชหลกฐานของนกประวตศาสตรไทย” วารสารธรรมศาสตร 20, 3 (กนยายน –

ธนวาคม 2537)

ผลงานวจย

- ประเพณเกยวกบพทธศาสนาในจงหวดนครปฐม

- การส ารวจภาวะเศรษฐกจสงคมครวเรอนและแรงงานเกษตรกร ปเพาะปลก

2547/48

- การวจยและพฒนาเพอฟนฟต ารบอาหารวงสนนทาสวฒนธรรมรวมสมย

www.ssru.ac.th

- พลวตทางสงคมของชมชนบรเวณปอมปราการในเกาะรตนโกสนทร

- วถชวตชมชนคลองบางกอกนอย

- ภาพลกษณสวนสนนทา : วาทกรรมเกยวกบสถาบนพระมหากษตรย

- พนทถนนราชด าเนนในมตวฒนธรรม

- วฒนธรรมจารตของชาววงสวนสนนทาในบรบทการเปลยนแปลงแบบตะวนตก

- การพฒนาศกยภาพเสนทาง R 3 / A และผลกรทบตอประเทศไทย

www.ssru.ac.th