ปรชญาปญญาไทย

บรรยายโดย ผชวยศาสตราจารย ดร.สชาต บษยชญานนท อาจารยประจ าสาขาวชาปรชญาและศาสนา

คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร

ววฒนาการความเปนมาของชนชาตไทย

กลมทเชอวาคนไทยมถนก าเนดในถนอนนอกจากดนแดนประเทศไทย (๑) คนไทยอพยพมาจาก บรเวณเทอกเขาอลไต (๒) มถนก าเนดอยทบรเวณมณฑลเสฉวน (๓) บรรพบรษชาวไทย มถนก าเนดกระจายอยทวไปในบรเวณทางตอนใตของจน ตอนเหนอของภาคพนเอเชยตะวนออกเฉยงใต และทบรเวณรฐอสสมของอนเดย (๔) ถนเดมอยทคาบสมทรมลายและหมเกาะตางๆในอนโดนเซย ไดอพยพขนมา

กลมทเชอวา คนไทยมถนก าเนดอยทดนแดนประเทศไทยนเอง อาณาจกรกอนและสมยสโขทย ประเทศไทย ตงอยในคาบสมทรอนโดจนและมหาสมทรอนเดยซงอยระหวางเสนทางของแหลงอารยธรรมของโลก อาณาจกรอยธยา เมอพระเจาอทองไดสถาปนาอาณาจกรทางตอนใตสโขทยและมก าลงขนมากยดครองสโขทย มศนยกลางอ านาจทกรงศรอยธยา และสบทอดความเจรญมาเปนเวลาไมนอยกวา ๔๐๐ ป ระบบการปกครองสงคมสมยอยธยา กษตรยทรงเปนเจาชวต เจาแผนดน อาณาจกรรตนโกสนทร หลงจากประเทศไทยไดเสยทแกพมา อยธยาลมสลาย พระเจาตากสนกอบกเอกราช ตงกรงธนบรเปนราชธาน แตอยไดไมนาน เจาพระยาจกรกปราบดาภเษก เปนปฐมกษตรย “พระพทธยอดฟาจฬาโลก” ยายเมองหลวงมาตงทฝงซายแมน าเจาพระยา บานบางกอก เรยกวา กรงเทพ

ความเชอดงเดมของชนชาตไทย

๑) ความเชอกอนการนบถอพระพทธศาสนา ชาวไทยมความเชอในเรองลกลบทมอาจพสจนใหเหนประจกษได และความเชอน เปนของดงเดมประจ าโลกและคมนษย คอ ความเชอเรอง “ภต ผ ปศาจ และ วญญาณ” และจากความเชอเรองผนเองจะโยงมาถง “ศาสนา” แมจะหาค าตอบมไดวา ผคออะไร แตกเชอวาผมจรง

๒) ความเชอเมอนบถอพระพทธศาสนา ชาวไทยไดรบเอาพระพทธศาสนาเปนศาสนาประจ าชาตมานาน กอนนนบถอพระพทธศาสนานกายมหายาน ตอมาในสมยพอขนรามค าแหงมหาราช นบถอนกายเถรวาท ไดนมนตพระสงฆจากเมองนครศรธรรมราชมาเปนประมขสงฆ การพระพทธศาสนาเจรญมาก ชาวเมองสโขทยนบถอศาสนากนอยางเครงครด ดงศลาจารกวา “ชาวสโขทย มศรทธาในพระพทธศาสนา มกท าทาน โอยทาน ... ทรงศลเมอพรรษาทกคน” พระพทธศาสนาเปนศาสนาแหงเหตผลและสตปญญา มหลกปรชญาทสอนใหปฏบตตามทางสายกลาง(มชฌมาปฏปทา) ใหมเมตตา มคณธรรมตอสงตางๆ ทเปนธรรมชาตรอบตว เมอชาวไทยรบเอาพระพทธศาสนา

แนวคดปรชญาไทย

ดานอภปรชญา ความคดเรองผ วญญาณ เทวดา ความเชอเรองโลกนโลกหนา การเวยนวายตายเกด การแสวงหาความจรงของสงตางๆ การอธบายจดก าเนดของสงตางๆ ในรปนยายพนบาน หรอวรรณกรรมศาสนา

ดานญาณวทยา ความคดในดานการแสวงหาความร หรอทฤษฎเกยวกบความร ชาวไทยสมยกอนมความคด เรยนรจากสงเกตธรรมชาต สงแวดลอม แหลงความร ต ารบต ารา ขยายถงความรทเกดจากกระบวนการศกษาเลาเรยน ฝกฝนอบรม จากคร อาจารย

ดานจรยศาสตร ในค าสอนของชาวไทยตามวรรณคดตางๆ สวนใหญจะปลกฝงคานยมทางดานศลธรรม และจรยธรรม สอนเรองความด ความชว บาปบญ คณโทษ เนนความถกตองและความเปนธรรมในสงคมและสวนตว มการสอนเรองความออนนอมถอมตน การเคารพเชอฟงผใหญ

ปรชญาผญาอสาน

สงคมทองถนอสานเปนดนแดนทราบสงแถบตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทยเรยกตนเองวา ภาคอสาน ทองถนอสานถอวาเปนดนแดนแหงอารยะธรรมอนล าคามมาแตโบราณแหงหนงของไทย ภาคอสานจะมอตลกษณเดนเฉพาะตน ซงมภมปญญาทางดานภาษา วฒนธรรม วรรณคดและขนมธรรมเนยมประเพณ โดยเฉพาะ ค าวา “ผญา” เปนค าภาษาอสานทมความหมายตรงกบค าวา “ปรชญา ในภาษาสนสกฤต และค าวา “ปญญา” ในภาษาบาล ดงนน “ผญา” จงแปลวา ปญญาหรอความร “ผญา” ถอวาเปนวฒนธรรมภาษาทมเอกลกษณเฉพาะของชาวอสานและเปนมรดกทางปญญาอนล าคาทชาวอสานไดสบทอกกนมาแตโบราณ ตามความเขาใจของชาวอสานนน “ผญา” หมายถงค าพดทเตมไปดวยถอยค าเชงอปมาอปไมยตางๆ เปนบทรอยกรองสน ๆ อาศยเสยงหนกเบาหรอการเลนอกษร

• อายคนทกขยากแคน ขาดแคลนไปทกอยาง เฮอนทอยกะฮางบงลมฟาบอยเลย สาวทเคยเปนคซอนหนน าบาวผรวยหล า เขาบทนอยน าหยอนทกขแคนแฟนปาถมบตาวมา นางเอย ""มาเดอไผสทนความจนได มาอยกบชายคนบ

หลอ

ผญา คออะไร

ผญา เปนค าพดทชาวไทยอสาน ใชพดกนเพอแสดงถงภมปญญาของผพด นกวชาการและผรไดใหทศนะเกยวกบความหมายของ ผญา ไวดงน "ผญา" หมายถง ปญญา, ปรชญา, ความฉลาด, ค าภาษตทมความหมาย ลกซง ผญา คอ ค าคม สภาษต หรอค าพดทเปนปรศนา คอฟงแลวตองน ามาคด มาวเคราะห เพอคนหาค าตอบทเปนจรงและชดเจนวา หมายถงอะไร ผญา เปนค าพดทคลองจองกน ซงไมจ าเปนจะตองมสมผสเสมอไป แตเวลาพดจะ ไพเราะสละสลวย และในการพดนนจะขนอยกบจงหวะหนกเบาดวย ผญา เปนการพดทตองใชไหวพรบ สตปญญา มเชาวน มอารมณคมคาย พดสนแตกน ใจความมาก

ประวตความเปนมาของผญา

ผญา ไมปรากฏหลกฐานวามมาตงแตสมยใด แตวาผญามก าเนดมาจากพระราชวงหลวงพระบางเมอสมยหลายรอยปมาแลว ทานเลาตอวาทาวปางค า นกปราชญใหญเมองเขมราฐ เปนนกแตงโคลง ฉนท กาพย กลอน และนทานวรรณคดตาง ๆ ของภาคอสาน ทานไดรบเชญใหไปเปนปราชญหลวงประจ าราชส านกหลวงพระบาง และไดแตงหนงสอใสใบลานมากมาย ในสมยเดยวกน ไดมเซยงนอยคนหนงชอไมปรากฏ เปนคนทมแววฉลาดตงแตบวชเปนสามเณร พอลาสกขาออกมาเลยไดไปท างานในราชส านกหลวงพระบางอก เลากนวา เซยงนอยคนนเปนนกปราชญรวมสมยเดยวกนกบทาวปางค า เซยงนอย คนนจะมองเหนอะไรเลาเปนกลอน

ผญา เกดจากอะไร วรรณกรรมมขปาฐะ ประเภทผญาหรอ ค าคม ภาษตทองถนอสานน มความ

เปนมาอยางไรหรอใครเปนผใหก าเนด ยากทจะตดสนไดวามาจากไหน ใครเปนผใหก าเนดหรอรเรม แตอยางไรกตาม มผรและนกวชาการ ทท าการศกษาคนควา วจย เกยวกบเรองผญา หรอภาษตอสาน ไดสนนษฐานหรอใหทศนะเกยวกบทมาของผญาพอสรปไดดงน

• ใหเจาตนแตเชา นงขาวเปาไฟ ใหคอยหมนเอาไว เลยงชพของตน สทกจนเดนาง คนบฟงค าตาน ใหสบสานเอาไว วถทางคองเกา หยาลมฮตหมเจา คองเคาเกาเดม

1. ผญา เกดจาก ค าสงสอนและศาสนา โดยหมายเอา ค าสอนของผใหญทมตอเดก ครบาอาจารยทมตอศษย พอแมทมตอลกหลาน ทงนกสบเนองจากค าสอนของศาสนาโดยเฉพาะพระพทธศาสนา

2. ผญา เกดจากขนบธรรมเนยมประเพณ โดยหมายเอาขอปฏบตทคนในสงคมอสานปฏบตตอกนในวถชวต

3. ผญา เกดจากการเกยวพาราสของหนมสาว อาจหมายเอาแรงบนดาลใจหรอความรสกภายในทอยากจะบอกตอกนและกน จงกลาวออกมาดวยค าคมเชงโวหารภาพพจนตาง ๆ แลวเกดการโตตอบถอยค าแกกนและกน

4. ผญา เกดจากการเลนของเดก โดยหมายเอา การเลนกนระหวางเดกแลวมการตงค าถามอยางเชน ปรศนาค าทาย แตแทนทจะถามโดยตรงกบสรางเปนถอยค าทคลองจองกน

5. ผญา เกดจากสภาพแวดลอมหรอเหตการณอน ๆ ในวถชวต โดยหมายเอาสภาพการณทเกดขนในชวตแลวเกดแรงบนดาลใจใหเกดถอยค าในใจและมการกลาวถอยค าทคลองจองแกกนและกน ในโอกาศทเดนทางไปมาคาขาย หรอกจกรรมอน ๆ (อดศร เพยงเกษ, ๒๕๔๔: ๙๖) จากการสนนษฐานทมาของการเกดขนของผญา จะเหนวาผญานนมความหมายตอชาวอสาน ไมวาชาวอสานอาศยอยสถานทใด เมอมกจกรรมใด ๆ รวมกน หรอสนทนากนในกลม จะมการกลาว ผญาสอดแทรกขนมาเสมอ ดวยเหตผลดงกลาว ท าใหผญามบทบาทหนาทและมความส าคญตอสงคมชไทยอสานตงแตอตดจนถงปจจบน อาจแบงเปนประเภทตางๆ แลวแตโอกาสทจะน าไปใชในกจกรรมนน ๆ

ประเภทของผญา

ประเภทของผญา

ประเภท

ค ำสอน

ประเภท

อวยพร

ประเภทปรศนา-

ปญหาภาษต

ประเภท

เกยวพำ

รำศ

๑. ประเภทค าสอน

ผญา ค าสอนหรอผญาภาษต คอ การใชถอยค าทกลาวเปนรอยกรองสน ๆ แฝงไวดวยคตธรรม ค าเตอนใจ หรออนยหนงคอ ขอความทเปนอปมาอปมย ใหผฟงไดคดตความสามารถน าไปประพฤตปฏบตในทางทดงามถกตอง

ตวอยาง

“คนเจาไดขซางกงฮมเปนพระยา อยาไดลมคนทกขผขควายคอนกลา”

“คนเจาไดขซางกงฮมสปทน อยาไดลมคนจนผแหน าตน ซาง”

ความหมาย : ถาไดดหรอไดเปนใหญแลวกอยาไดลมผคนรอบขางหรอเบองหลง

๒. ประเภทอวยพร ผญาอวยพร คอ การใชถอยค าทใชพดอวย

พรในโอกาสตาง ๆ สวนใหญมกจะเปนค าพดทผสงอายหรอคนทเคารพนบถอ พดเพอใหเปนสรมงคลแกผฟงหรอผรบพร อาจแบงเปนประเภทตาง ๆ ดงน

๒.๑ อวยพรทวไป

“ คอยอยดส าบายมนเสมอมนเครอเกา เดอ ใหเจาอยดมแฮงความเจบอยาใหไดความไข

อยาใหม ใหไปดมาดผอยใหมชยผไปใหมโชค โชคมาอยเทงอาน อยเทง เครองอลงการส ารบ นอนหลบใหเจาไดเงนพน นอนฝนใหเจาไดเงนหมน นอนตนใหเจาไดเงนแสน แบมอไปใหไดแกวมณโชต โทษฮายอยามาพาน มารฮายอยามาผา ใหเจามอาย วรรณง สขง พลง เดอ ”

ความหมาย : ใหอยสขสบาย ความเจบไขอยาไดม ไปดมาด ผอยขอใหมชย ผไปขอ ใหมโชค อยบนเครองส ารบอนอลงการ นอนหลบขอใหไดเงนพนนอนฝนขอใหไดเงนหมน นอนตนขนมาขอใหไดเงนแสน แบมอไปใหไดแกวมณโชต โทษรายอยามาพานพบ มารรายอยามากล ากลาย ใหมอายวรรณะ สขะ พละ

๒.๒ อวยพรคบาวสาว

“ ใหเจาเปนคแกวคขวญ ใหเจาฮกกนบมเปด ลกแกวเกดหญงชาย สขส าบายจนแกเฒา สมบตหลงเขาเนองนอง เงนทองมมากลนเทอญ”

ความหมาย : ขอใหคบาวสาวจงมความรกตอกนอยาไดเสอมกน ใหไดลกหญงลกชายใหมความสขในครอบครวจนแกเฒาชรา มทรพยสมบตแกวแหวนเงนทองมากมายอยาขาดมอ

๒.๓ อวยพรพธสขวญ

“ผกเบองซายใหขวญเจามา ผกเบองขวาใหพระเจาอย ฝายเสนนมค าแถน น ามาผกแขน ผอวนเจา อยามศรเศราตวเจาอยางหมองหมน คณพระพทธ พระ ธรรมมากลนไหลตอตนประสงค เจานอนหลบใหไดเงนหมน เจานอนตนใหไดเงนแสน แปนมอไปใหไดแกวมณโชต โทษรายอยาพานมารรายอยาเบยด”

ความหมาย : ผกแขนซายขอใหขวญมาอยกบเนอกบตว ผกแขนขวาขอใหคณพระคณเจาอยคมครอง ฝายผกแขนเสนมค าพรจากเทวดาใหน ามาผกแขนเจา อยาใหมความเศราหมองอยในตว ดวยคณพระรตนตรยมมากลนขอใหเจาไดทกสงสมประสงค เมอเจานอนหลบขอใหไดเงนหมน นอนตนขอใหไดเงนแสน ยนมอออกไปขอใหไดแกวแหวนเงนทอง ภยรายทงปวงอยาไดมาเบยดเบยน

๓. ผญาประเภทปรศนา-ปญหาภาษต

ผญาปรศนา-ปญหาภาษต คอ การใชถอยค าทแทรกขอคด ปรชญา คตชวต ในเชงเปรยบเทยบในถอยค า ท าใหผฟงตองน าไปขบคดและตความเอาเอง

ตวอยาง “อศจรรยใจแข หางยาว ๆ สงบไดฮองนง บาดกระตายหางแป ๆ กระตายหางกอม ๆ สงมาไดนงฮอง” ความหมาย : อศจรรยใจ ทผมความรมามาก ๆ ไมสามารถชวยเหลอตวเองได แต

ผร าเรยนมานอยกลบมความสามารถประกอบอาชพการงานไดส าเรจและมนคงในชวต “อศจรรยใจโอ โอทองสงมาแตก บาดวากะโปะหมากพราว สงมามนกวาโอ” ความหมาย : อศจรรยใจ ผทมเชอสายจากสกลใหญโต มเกยรตยศชอเสยง ท าไมจง

แตกแยกขดแยงกนได แตท าไมผอยในตระกลธรรมดาสามญชนทวไป กลบมความกลมเกลยวมความสามคคกนด

๔. ผญาประเภทเกยวพาราส

ผญา ประเภทนมชอเรยกทแตกตางกนออกไปวา ผญาเครอ, ผญายอยหรอผญาโตตอบ คอการใชถอยค าพดโตตอบกนเชงเกยวพาราส ทกทายปราศย สรรเสรญเยนยอ หรอความอาลย

“สบปกะสถาซาวพรรษากะสอย คนบไดเปนคเหนแตอแองน ากะปานไดนงเทยม”

ความหมาย : สบป ยสบปกจะรอนองอย ถงไมไดเคยงคนองมองเหนแคตมใสน ากเหมอนไดนงเคยง

ผญาเกยวพาราสโตตอบหนมสาว

ตวอยาง (ชาย) .... สขซ าบายหมนเสมอมนเครอเกาบนอ เทงพอแมพนองซ าบายถวนอยสคน บเด

(สขสบายเหมอนเดมหรอเปลา ทงพอแมพนองมความสขถวนหนากนไหม)

(หญง) .... นองน สขซ าบายหมน เสมอมนเครอเกาอยดอกอาย เทงพอแมพนองซ าบายพรอมสคน

(นองน สขสบายดเหมอนเดม พอแมพนองกสบายดกนทกคน)

ความส าคญของผญาทมตอสงคมชาวอสาน

เมอพจารณาจาก ตวอยางผญา อนเปนวรรณกรรมมขปาฐะชาวอสานแลว นบวาผญา มบทบาทตอสงคมอสานทสบทอดมาแตอดตจนถงปจจบนอยไมนอย ซงมกจะแสดงออกมาในลกษณะตอไปน

๑. ผญามบทบาทตอการสงสอน

การถายทอดความรและสงสอนแกลกหลาน ลกศษย ประชาชน ของพอแม ครบาอาจารย และพระสงฆ นอกจากการถายทอดโดยตรงแลวยงการถายทอดทางออมดวยการสงเกตความประพฤตของบคคลแวดลอมดวยการปฏบตในกจกรรมตาง ๆ เชน การบอกเลา การประกอบพธกรรม การแสดงมหรสพ โดยใชถอยค าทเปนภาษตหรอ ผญา เปนสอน ามาสอน เพราะ ผญา เปนถอยค าทแฝงไวดวยคตธรรมและมความไพเราะสละสลวยรดกม ท าใหผฟงสามารถน าไปประพฤตปฏบตในทางทดงามทถกทควรได

๒. ผญามบทบาทตอความบนเทง

คนอสานมกจะกจกรรมการเลนและมหรสพประจ า ทองถนอสานชนดหนง คอ หมอล า เมอคนอสานมงานประจ าปหรองานบญงานกศลตาง ๆ มกจะมหมอล าซงถอวาเปนศลปะการแสดงทเปนภมปญญาคมากบคนอสาน และในค ารองของหมอล าทแสดงนน ลวนแตเปนถอยค าทเปนผญาแทบทงสน นอกจากผญาทเปนค ารอง(หมอล า)แลว กยงมการกลาวผญาโตตอบระหวางกนและกน เรยกวา การจายผญา หรอแกผญา พดผญา

เรยกอกอยางหนงวา ล ำผญำญอย ลกษณะของการจายผญาคอ หมอล าหรอผเลนจะนงเปนวง สวนผฟงอน ๆ กจะนงเปนวงลอมรอบ แลวมการจายผญากนและกน และจะมหมอแคนเปาใหจงหวะไปดวย บางครงการจายผญากมในกจกรรมอน ๆ เชน เขนฝายหรอปนฝาย ฝายชายกจะล าเกยวฝายหญง สวนฝายหญงกจะเขนฝายไปดวยจายผญาไปดวย นบวาเปนการสรางความสนกสนานใหกบคนอสานเปนอยางมากโดยเฉพาะหนมสาวอสาน

๓. มบทบาทตอการอนรกษวรรณกรรมทองถนอสาน

คนอสานเมอไปอยในทใด ๆ ถาไดมการจดกจกรรมรวมกนหรอแมกระทงคยกนในกลมของคนอสานแลว สงทจะขาดไมไดกคอการพดผญา สอดแทรกขนมาในระหวางการสนทนาเสมอ จงเปนการอนรกษวรรณกรรมประเภทมขปาฐะของทองถนอสานโดยทางออม ทงเพราะผญา เปนวรรณกรรมประเภทมขปาฐะหนงใน ๖ ของวรรณกรรมมขปาฐะถนอสาน ไดแก การเลาเรองต านานและนทาน การสวดสรภญญ การอานหนงสอผก การแสดงหมอล า เพลงเดก ผญา

ว น ม า ฆ บ ช า

เปลวไฟลนเลยหมอกนด าพอปานถาน ด าใหด าแตนอกทางในนนใหผองใส ใจทถกกเลสไหมลนลามเผาจ ด าขหลฮายกวาหมอด าฮายกวาถานไฟ มนขจดลางใหใจเฮาใสผอง ลางบมวางเวนหมอด าฮายกะเลาขาว เอาศลขดปญญาลางใหใจขาวผอง ขมนหมอกเลสฮายหลดลวงออกจากใจ

ฮ ก แ พ ง แ บ ง ป น สะออนทงกวงพอปานหวใจคนอสานบานเฮา มฮอดแนวกนยามมอเซาหอบลกเตาออกไปหา กนขดนพลกขควยกะพอพอไดแลวงายดอกคอวา อยกนตามประสาสขลน คน..สวรรคดอกบานนา

ไปอยไสบคอบาน อสานเฮาเมองเกา คดฮอดซมผเฒา ผคอยถาอยคอง กบทงพวกพนอง อาวอาพอแม ไกลยอนทกขยากแท กเลยรางหางมา

อายคนทกขยากแคน ขาดแคลนไปทกอยาง เฮอนทอยกะฮางบงลมฟาบอยเลย สาวทเคยเปนคซอนหนน าบาวผรวยหล า เขาบทนอยน าหยอนทกขแคนแฟนปาถมบตาวมา นางเอย ""มาเดอไผสทนความจนได มาอยกบชายคนบหลอ

สรป ผญา จงเปนวรรณกรรมมขปาฐะทมบทบาทตอสงคมคนอสานมาก ทงยงเปนเครองมอใหการศกษาแกคนในกลมและสถาบนพนฐานทางสงคมม ครอบครว เปนตน นอกจากนยงสรางความเพลดเพลน กระตนความเปนอนหนงอนเดยวกนและคงความเปนอกลกษณทางภาษาแกคนอสานไวไมใหเสอมสญไป เรยกไดวา ผญา หรอค าคม ภาษตอสาน เปนวรรณกรรมทองถนทมบทบาหนาท ทส าคญตอคนอสานตงแตอดตจนตราบเทาปจจบนทกวนน.