2

ปท 22 ฉบบท 4 ประจ�ำเดอน ตลำคม - ธนวำคม 2558 องคการเภสชกรรมGPO R&D NEWSLETTER

การควบคมคณภาพของผลตภณฑสมนไพร

ผลตภณฑสมนไพร

สารสกดสมนไพร/ สารสกดสมนไพรกงบรสทธ

วตถดบสมนไพร ตรวจสอบเอกลกษณ

- ลกษณะทางมหภาค

- ลกษณะทางจลภาค

- เอกลกษณทางเคม

- ตรวจสอบสารปนเปอน/ โลหะหนก/เชอจลนทรย

• ตรวจสอบเอกลกษณ

• ควบคมคณภาพ

- เชงคณภาพ

- เชงปรมาณ

• สารส�าคญ/ สารออกฤทธ

• ตรวจสอบตวท�าละลายตกคาง

• ตรวจสอบสารปนเปอน/ โลหะหนก/ เชอจลนทรย • ทดสอบความคงตว

• ควบคมคณภาพ

- เชงคณภาพ

- เชงปรมาณ

• สารส�าคญ/ สารออกฤทธ

• ตรวจสอบสารปนเปอน/ โลหะหนก/ เชอจลนทรย

ผลตภณฑสมนไพร

พรมมแคปซลสารสกดขมนชน

-การผนแปรของน�าหนก

-เวลาทใชในการกระจายตว

-ความแขงและความกรอนของเมดยา

-ความเปนกรด-ดาง

-ชนดและปรมาณแอลกอฮอล

-ปรมาตรบรรจ

-ลกษณะความเปนเนอเดยวกน

-ความเปนกรด-ดาง

-น�าหนกบรรจทนอยทสด

-ความหนด

ครมบวบก

ยาแคปซลยาเมด ยาน�า ครม

ยาน�ามะขามปอม

รปท 1ลกษณะทางมหภาคของขมนชน

ดร.ภญ.ปยพร พยฆพรม กลมวจยผลตภณฑธรรมชาต

ารผลตยาจากสมนไพรเพอใหมคณภาพและประสทธผลการรกษา

ตรงตามทระบ จ�าเปนตองมการควบคมคณภาพ ตงแต วตถดบ กระบวนการผลตสารสกด จนกระทงไดเปนผลตภณฑส�าเรจรปทเรยกวาผลตภณฑสมนไพร การควบคมคณภาพเพอใหวตถดบทกรนการผลตถกตอง และผลตภณฑสมนไพรทผลตขน มความสม�าเสมอของตวยาและสารส�าคญ นอกจากน ต องไมมวตถดบหรอสวนของพชทไม ต องการ ปนปลอม หรอไมมสารอนตรายตกคาง

การควบคมคณภาพของ ผลตภณฑ

3

ปท 22 ฉบบท 4 ประจ�ำเดอน ตลำคม - ธนวำคม 2558 องคการเภสชกรรมGPOR&D NEWSLETTER

การควบคมคณภาพสามารถแบงไดเปน4สวนคอ

1. วตถดบสมนไพร

2. สารสกดสมนไพร

3. การควบคมคณภาพระหวางการผลต

4. ผลตภณฑสมนไพร

การควบคมคณภาพของวตถดบสมนไพรตองมการก �าหนด

มาตรฐานของวตถดบสมนไพรทน�ามาใชเปนตวยาส�าคญและตวยาชวย

ถาเปนวตถดบสมนไพรตามขอก �าหนดของต�ารายาทรฐมนตรประกาศ

ใหอางองขอก�าหนดนนๆแตถาเปนวตถดบสมนไพรทไมเปนไปตาม

ข อก�าหนดของต�ารายาให ใช ข อก�าหนดมาตรฐานทจดท �าขน

โดยผผลตนนหรอโดยองคการอนามยโลกและเภสชต�ารบของประเทศ

สหรฐอเมรกาซงขอก�าหนดทวไปในการควบคมคณภาพวตถดบมดงน

1. ชอสมนไพร วตถดบสมนไพรต องก�าหนดเป นชอ

วทยาศาสตรตวอยางเชนขมนชนCurcuma longa L.

2. สวนทใชวตถดบสมนไพรตองระบสวนทใชประโยชนเชน

ใบดอกรากผลเหงาหรอทงตน

3. ลกษณะของตวอยาง การตรวจสอบลกษณะของตวอยาง

จะชวยในการพจารณาวามสมนไพรชนดอนปนปลอมมาหรอมการ

ปนปลอมของสวนอนของสมนไพรนนๆหรอไม

3.1 การตรวจสอบเอกลกษณทางเภสชเวทคอ

3.1.1 ลกษณะทางมหภาคคอลกษณะภายนอกของ

วตถดบสมนไพรเชนรปรางขนาดลกษณะผวนอกรอยหกรอยยน

สเนอในของสมนไพร ตรวจสอบโดยดลกษณะภายนอกทเหนดวย

ตาเปลาหรอการใชแวนขยายและโดยการใชสมผสทง5ไดแกการดส

ทงภายในและภายนอก การดมกลน การชมรส การฟงเสยงหกหรอ

แตกการสมผส(รปท1)

รปท 1ลกษณะทางมหภาคของขมนชน

รปท 2ลกษณะทางจลภาคของขมนชน

เครอง HPTLC

รปท 3เครองHPTLCพรอมทงลายพมพนวมอของเครองHPTLC(HPTLCfingerprint

HPTLCfingerprinting

3.1.2 ลกษณะทางจลภาค คอ ลกษณะเซลลและ

เนอเยอทเหนภายใตกลองจลทรรศน เชน การเรยงตวของเนอเยอ

ตาง ๆ ลกษณะเซลลและสวนประกอบภายในเซลล การตรวจสอบ

โดยการตดชนสวนของสมนไพรใหบางมาก ๆ โดยอาจตดตามขวาง

หรอตามยาว ตรวจสอบลกษณะผงยาเพอดคณลกษณะจ�าเพาะ

เพราะสมนไพรบางชนดเมอถกบดเปนผงแลวจะยงคงลกษณะของเซลล

หรอสวนประกอบภายในเซลลทสามารถระบไดวาเปนสมนไพรชนดใด

(รปท2)

3.2 เอกลกษณทางเคม เทคนค chromatography

ทนยมใชคอHighPerformanceThin LayerChromatography

(HPTLC)และHighPerformanceLiquidChromatography(HPLC)

โดยเปนการตรวจสอบเบองตนเพอหากล มสารส �าคญในสมนไพร

โดยอาศยหลกการทวาไมมพชสมนไพรใดทมองคประกอบและปรมาณสาร

ทเหมอนกนทกอยาง ผลการตรวจสอบจะเปนลกษณะเฉพาะตว

เปรยบเสมอนลายพมพนวมอ(Fingerprint)ของสมนไพรนนๆ (รปท3และ4)

4

ปท 22 ฉบบท 4 ประจ�ำเดอน ตลำคม - ธนวำคม 2558 องคการเภสชกรรมGPO R&D NEWSLETTER

HPLC Spectrophotometry

- วธHPLC ในการวเคราะหสาร triterpene saponins

glycosides ในวตถดบพรมม สารสกดพรมม และผลตภณฑ

เสรมอาหารพรมมชนดเมด(รปท6)

4. ปรมาณสารส�าคญ หรอปรมาณสารออกฤทธ การหา

ปรมาณสารส�าคญหรอสารออกฤทธในสมนไพรททราบชนดของสาร

ส�าคญหรอสารออกฤทธสามารถใชวธเฉพาะในการตรวจหาปรมาณ

ของสารส�าคญไดเชนวธHPLCและSpectrophotometry

-วธHPLCและSpectrophotometryในการวเคราะหสาร

curcuminoids ในวตถดบขมนชนสารสกดขมนชนแคปซลวตถดบ

ขมนชน แคปซลสารสกดขมนชน และผลตภณฑสมนไพรทม

สวนประกอบของขมนชนSpectrophotometry(รปท5)

เครอง HPLC

HPLC fingerprinting

รปท 4 เครองHPLCพรอมทงลายพมพนวมอของเครองHPLC

(HPLCfingerprint

รปท 5HPLCChromatogramจากวธHPLCและspectrophotometryจากวธspectrophotometryของการวเคราะหสารcurcuminoids

ในวตถดบสารสกดและผลตภณฑสมนไพรทมสวนประกอบของขมนชน

รปท 6HPLCChromatogramจากวธHPLCของการวเคราะหสาร

triterpenesaponinglycosideในวตถดบสารสกดและผลตภณฑ

เสรมอาหารพรมมชนดเมด

triterpene saponins glycosides

5. สงแปลกปลอมการตรวจสอบสงแปลกปลอมในวตถดบ

สมนไพรเปนการตรวจหาสวนของวตถดบสมนไพรทเภสชต �ารบไมได

ระบไว เชน เชอราแมลง ฝนหนดนทรายหรอสงสกปรกอนๆ

ซงสามารถท�าไดโดยการสมตวอยางจ�านวน100-500กรมน�ามาเกลย

บนภาชนะแบนราบ คดแยกสงแปลกปลอมออกดวยมอ โดยดดวย

ตาเปลาหรอแวนขยาย ชงน�าหนกสงแปลกปลอม และค�านวณหา

น�าหนกรอยละของสงแปลกปลอมในตวอยาง โดยทวไปไมควรม

สงแปลกปลอมเกนรอยละ2

6. ปรมาณเถาการตรวจหาปรมาณเถาเปนการหาสงทคงเหลอ

อย หลงจากการเผาสมนไพรทอณหภมทก �าหนด โดยสวนมาก

สารประกอบอนนทรยทมอยในสมนไพรตามธรรมชาตและทตดมา

รวมถงสารประกอบอนทรยทเตมลงไปเพอวตถประสงคของการ

ปนปลอมดวยการหาปรมาณเถาชนดตางๆในสมนไพรจะเปนเครอง

บงชคณภาพและความสะอาดของสมนไพร โดยสมนไพรแตละชนด

กจะมปรมาณเถาชนดตางๆแตกตางกน

5

ปท 22 ฉบบท 4 ประจ�ำเดอน ตลำคม - ธนวำคม 2558 องคการเภสชกรรมGPOR&D NEWSLETTER

- การตรวจหาปรมาณเถาทงหมด คอการเผาสมนไพร

จนกระทงไมมคารบอนหลงเหลออยทอณหภมไมเกน450องศาเซลเซยส

เปนปรมาณเถาทงหมดทเกดจากเนอเยอวตถดบสมนไพรและอาจเกด

จากสงปนปลอมอนๆเชนดนทรายเปนตน

- การตรวจหาปรมาณเถาทไมละลายในกรด คอการ

ตมเถาทงหมดกบกรดเกลอเจอจาง กรองและเกบสวนทไมละลาย

มาเผาท550-700องศาเซลเซยสจนน�าหนกคงทหากมปรมาณเถาท

ไมละลายในกรดสง เปนเครองบงชวาในสมนไพรนนมหนดนทราย

ปะปนมากเนองจากเถาทไมละลายในกรดโดยสวนมากประกอบดวย

ซลกา

7. ปรมาณความชนการก�าหนดปรมาณน�าทอนญาตใหมได

ในสมนไพรโดยทวไปก�าหนดใหมปรมาณน�าหรอความชนไมเกน8%

หากมปรมาณมากกวาทก�าหนด สมนไพรอาจเกดการเปลยนแปลง

ทางกายภาพทางเคมหรอเกดการสลายตวไดซงปจจบนสามารถตรวจ

หาปรมาณความชนในสมนไพรโดยการใชเครองวดความชนอตโนมต

ทเรยกวาเครองMoistureandashanalyzer(รปท7)

8. ปรมาณของสารสกด การตรวจหาปรมาณสารสกด

ดวยตวท�าละลายทก�าหนด โดยวดปรมาณขององคประกอบบางกลม

ทมอยในสมนไพรโดยประมาณใชในการควบคมคณภาพของสมนไพร

ขนตน ในกรณทหาวธเฉพาะไมได ซงท�าโดยการสกดสมนไพรดวย

ตวท�าละลายทก�าหนดจนกระทงการสกดสมบรณน�าสารสกดทไดมา

ระเหยตวท �าละลายออกมาจนน�าหนกคงทเชนการหาปรมาณสารสกด

ทละลายในน�าการหาปรมาณสารสกดทละลายในแอลกอฮอล

9. การปนเปอนเชอจลนทรยเนองจากสมนไพรมอาหารสะสม

อยมาก และสามารถดดความชนเขาไปได จงมกพบเชอจลนทรย

โดยเฉพาะเชอราซงตองระวงเปนพเศษตามขอก�าหนดของUnitedState

Pharmacopoeia36ในหวขอ<2023>MicrobiologicalAttributes

ofNonsterileNutritionalandDietarySupplementsก�าหนด

เกยวกบวตถดบสมนไพรดงน

-Totalaerobicmicrobialcountไมมากกวา105 cfu/g

หรอ/ml

-Totalcombinedyeasts/moldscountไมมากกวา

103cfu/gหรอ/ml

- Bile-tolerantgramnegativebacteriaไมมากกวา

103cfu/gหรอ/ml

-ตองไมมE. coliและSalmonellaspp.ใน10gหรอ

10ml

10. การปนเปอนโลหะหนก โลหะหนกทปนเปอนมากบ

สงแวดลอม หรอเกดจากสารเคมทใช ก�าจดศตรพชในระหวาง

การเพาะปลกจะเปนอนตรายตอผบรโภค จงมการก �าหนดมาตรฐาน

การปนเปอนสารพษโดยใชวธatomicabsorptionspectrophotometry

(AAS)

11. การปนเปอนสารก�าจดศตรพชการตรวจหาการปนเปอน

สารพษตกคางซงสารพษตกคางทส�าคญม4ประเภทคอสารประกอบ

คลอรนสารประกอบฟอสเฟตสารคารบาเมทและสารไพรทรอยด

โดยใชวธGasChromatrographyซงในThaiHerbalPharmaco-

poeiasupplement2004มการก�าหนดวธวเคราะหและขอก�าหนด

ชนดและปรมาณสารก �าจดศตรพชทสามารถพบไดหรอใชชดทดสอบ

หาการปนเปอนยาฆาแมลงของกรมวทยาศาสตรการแพทยกระทรวง

สาธารณสข เพอเปนการตรวจหาเบองตนกได เชน ชดทดสอบ

เอมเจพเค(MJPKTestKit)ตรวจหายาฆาแมลงตกคางกลมยบยง

เอนไซมโคลนเอสเตอเรส (กลมยาฆาแมลงออรกาโนฟอสเฟสและ

คารบาเมท)ชดตรวจชนดเคมก�าจดแมลง4กลม(TLCMedSciPest

Kit)และชดตรวจคดกรองสารเคมก�าจดแมลง(2กลม)(GPO-MKit)

การควบคมคณภาพของสารสกดสมนไพร การควบคม

คณภาพขนอยกบชนดของสมนไพรชนดของตวท�าละลายกระบวนการ

สกดและแหลงทมาของสมนไพรซงในปจจบนในประเทศไทยยงไมม

การก�าหนดมาตรฐานของสารสกดสมนไพร แตโดยปกตจะควบคม

คณภาพในหวขอดงน ปรมาณสารส�าคญ ปรมาณตวท�าละลาย

ทคงเหลออยการปนเปอนจากจลนทรย

1. ปรมาณสารส�าคญเชนเดยวกบกรณวตถดบสมนไพร

2. ปรมาณตวท�าละลายทคงเหลออย ในกรณทมการสกด

สมนไพรดวยตวท�าละลายอนทไมใชแอลกอฮอล น�าหรอสวนผสมของ

น�าและแอลกอฮอลควรมการวเคราะหปรมาณตวท �าละลายทคงเหลอ

อยดวยตามมาตรฐานของUSP36,<467>ResidualSolvents.

3. การปนเปอนเชอจลนทรย ตามขอก�าหนดของUnited

StatePharmacopoeia 36 ในหวขอ<2023>Microbiological

AttributesofNonsterileNutritionalandDietarySupplements

ก�าหนดเกยวกบสารสกดสมนไพรดงน

-Totalaerobicmicrobialcountไมมากกวา104 cfu/g

หรอ/ml

รปท 7เครองMoistureandashanalyzerส�าหรบวดความชนและปรมาณเถา

6

ปท 22 ฉบบท 4 ประจ�ำเดอน ตลำคม - ธนวำคม 2558 องคการเภสชกรรมGPO R&D NEWSLETTER

-Totalcombinedyeasts/moldscountไมมากกวา

103cfu/gหรอ/ml

-ตองไมมE. coliและSalmonellaspp.ใน10gหรอ

10ml

การควบคมคณภาพระหวางกระบวนการผลต สามารถท �า

โดยการสมเกบตวอยางยาระหวางผลต น�าไปตรวจสอบมาตรฐาน

เปนระยะ เมอตรวจสอบแลวไดมาตรฐาน จงน�าไปบรรจในภาชนะ

ปดฉลาก ความถในการสมตวอยางเพอประเมนผลระหวางการผลต

ขนกบประสทธภาพของการผลตของแตละบรษทผลตหากพบวา

ไมเปนไปตามมาตรฐานทก �าหนดจะตองด�าเนนการแกไขอยางทนทวงท

การตรวจสอบระหวางการผลตจะเลอกวธทตรวจสอบไดสะดวกรวดเรว

และทราบผลในระยะเวลาสนๆระหวางการผลตดงน

1. ยาเมด

- การผนแปรของน�าหนกยาเมดตอหนวยโดยใชเครองชง

(รปท8)

- ความแขงและความกรอนของเมดยา (รปท11)

รปท 8เครองชง

รปท 9เครองทดสอบการกระจายตว

รปท 12เครองวดความเปนกรดดาง

รปท 10 เครองทดสอบการละลาย รปท 13เครองวดความหนด

รปท 11 เครองวดความแขงและความกรอนของเมดยา

- เวลาในการกระจายตวโดยใชเครองทดสอบการกระจายตว

(รปท9)

- เวลาทใชในการละลายโดยใชเครองทดสอบการละลาย

(รปท10)

2. ยาแคปซล

- การผนแปรของน�าหนกยาเมดตอหนวยโดยใชเครองชง

- เวลาในการกระจายตวโดยใชเครองทดสอบการกระจายตว

- เวลาทใชในการละลายโดยใชเครองทดสอบการละลาย

3. ยาน�า

- ความเปนกรด-ดาง โดยใชเครองวดความเปนกรดดาง

(รปท12)

- ชนดและปรมาณแอลกอฮอล (กรณมแอลกอฮอลเปน

สวนประกอบ)

- ปรมาตรบรรจตอหนวย

4. ยาครม

- ลกษณะความเปนเนอเดยวกน

- ความเปนกรด-ดาง

- น�าหนกบรรจตอหนวย

- ความหนดโดยใชเครองวดความหนด(รปท13)

7

ปท 22 ฉบบท 4 ประจ�ำเดอน ตลำคม - ธนวำคม 2558 องคการเภสชกรรมGPOR&D NEWSLETTER

การควบคมคณภาพของผลตภณฑสมนไพร การควบคมคณภาพของผลตภณฑ ตองตรวจสอบวาผลตภณฑมสารส�าคญในปรมาณทคงทและเมอเกบไวทอณหภมหองตองไมมการเปลยนแปลงทงปรมาณและคณภาพ โดยขอก�าหนดของผลตภณฑสมนไพรขนอยกบรปแบบของยาส �าเรจรปจากสมนไพร ตามขอก�าหนดของต �ารายาทรฐมนตรประกาศหรอตามทส�านกงานคณะกรรมการอาหารและยาก�าหนด 1. ปรมาณสารส�าคญหากสามารถระบไดหรอปรมาณสารเทยบ 2. รปรางและลกษณะ 3. การตรวจพสจนเอกลกษณทางเคม 4. การตรวจสอบปรมาณน�า 5. การตรวจความสม�าเสมอของน�าหนก หรอการผนแปร ของน�าหนกยา 6. การตรวจสอบขนาดผงยา 7. การตรวจสอบการแตกกระจายตว 8. การตรวจสอบการละลาย 9. การตรวจสอบน�าหนกตอปรมาตรหรอความหนาแนน สมพทธ 10. การตรวจสอบน�าหนกหรอปรมาตรบรรจนอยสด 11. การตรวจสอบน�าหนกบรรจทงหมด 12. ความเปนกรด-ดาง 13. การตรวจสอบชนดและปรมาณของเอทานอล 14. การตรวจสอบชนดและปรมาณสารกนเสย 15. การตรวจสอบสารตกคางจากสารก�าจดศตรพช 16. การตรวจสอบการปนเปอนจากโลหะหนกทมพษ ตามประกาศส�านกงานคณะกรรมการอาหารและยา

เรองหลกเกณฑการพจารณาขนทะเบยนต�ารบยาแผนโบราณเกยวกบมาตรฐานการปนเปอนเชอจลนทรยและโลหะหนก เมอวนท 25 มนาคม พ.ศ. 2547ระบในขอ 2 วามาตรฐานยาแผนโบราณตองไมมการปนเปอนของโลหะหนกดงน

สารหน(Arsenic)ไมเกน4สวนในลานสวน แคดเมยม(Cadmium)ไมเกน0.3สวนในลานสวน ตะกว(Lead)ไมเกน10สวนในลานสวน 17. การตรวจสอบการปนเปอนของจลนทรย ตามประกาศส�านกงานคณะกรรมการอาหารและยา

เรองหลกเกณฑการพจารณาขนทะเบยนต�ารบยา

แผนโบราณเกยวกบมาตรฐานการปนเปอนเชอจลนทรยและโลหะหนก เมอวนท 25มนาคมพ.ศ. 2547 ระบในขอ1วามาตรฐานยาแผนโบราณตองไมมการปนเปอนเชอจลนทรยทอาจกอใหเกดโรคตามมาตรฐานทระบในThaiHerbalPharmacopoeiaดงน

Staphylococcus aureusตอยา1กรมหรอ1มลลลตร Clostridiumspp.ตอยา10กรมหรอ10มลลลตร Salmonellaspp.ตอยา10กรมหรอ10มลลลตร 18. การศกษาความคงสภาพของยาส �าเรจรปจากสมนไพร

ตามขอแนะน�าขององคการอนามยโลกWHOTechnicalReportSeries,No.953,2009Annex2StabilityTesting of Active Ingredients and FinishedPharmaceutical Productsมการระบวาประเทศไทยควรมผลการศกษาความคงตวระยะยาวท 30 องศาเซลเซยส±2องศาเซลเซยส/75%RH±5%RHและผลการศกษาความคงตวในสภาวะเรงท 45 องศาเซลเซยส±2องศาเซลเซยส/75%RH±5%RHโดยผลตภณฑสมนไพรดงกลาว จะถกเกบไวในตศกษาความคงตว(รปท14)ตามอณหภมทก�าหนด

รปท 14ตศกษาความคงตว

การควบคมคณภาพของสมนไพรเปนสงทมความจ �าเปนอยางยง ผผลตควรใสใจและตระหนกถงความส �าคญของการควบคมคณภาพสมนไพรเพอใหผลตภณฑสมนไพรมคณภาพและไดมาตรฐานสม�าเสมอผบรโภคกจะไดรบสมนไพรทไดคณภาพและมความปลอดภยดวย

เอกสารอางอง 1. คมอการผลตและประกนคณภาพเภสชต�ารบโรงพยาบาล จากสมนไพรในบญชยาหลกแหงชาตพ.ศ. 2555,คณะอนกรรมการพฒนาบญชยาหลก

แหงชาต,ส�านกยาส�านกงานคณะกรรมการอาหารและยากระทรวงสาธารณสขจ�านวน164หนา 2. Thai Herbal Pharmacopoeia.Volume1,1998,KHAMINCHAN,page38-44. 3. Supplement to Thai Herbal Pharmacopoeia.2004,KHAMINCHANCAPSULES,page31-32and7.22HPesticideResidues,page

41-47. 4. ประกาศส�านกงานคณะกรรมการอาหารและยา เรองหลกเกณฑการพจารณาขนทะเบยนต �ารบยาแผนโบราณ เกยวกบมาตรฐานการปนเปอน

เชอจลนทรยและโลหะหนกเมอวนท25มนาคม2547 5. UnitedStatePharmacopoeia36,<467>ResidualSolvents,<565>BotanicalExtractsand<2023>MicrobiologicalAttributesof

NonsterileNutritionalandDietarysupplements. 6. Thai Pharmacopoeia supplement.2010,10.4MicrobiologicalAttributesofNon-sterilePharmaceuticalproducts. 7. หนงสอชดทดสอบและผลตภณฑศนยชดทดสอบและผลตภณฑกรมวทยาศาสตรการแพทยกระทรวงสาธารณสขจ�านวน83หนา 8. WHOTechnicalReportSeries,No.953,2009Annex2StabilityTestingofActiveIngredientsandFinishedPharmaceuticalProducts.