ทฤษฎและหลกการพฒนาสงคม

ชตพงศ คงสนเทยะ

ศศ.ม. (การพฒนาสงคม)

คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยราชภฏอดรธาน

2560

ค ำน ำ

ต ำรำเลมน ผเขยนไดจดท ำขนเพอใชส ำหรบประกอบกำรเรยนกำรสอนในรำยวชำทฤษฎและหลกกำรพฒนำสงคม (รหสวชำ SD55203 และ SD55104) ส ำหรบนกศกษำหลกสตรศลป-

ศำสตรบณฑต สำขำวชำกำรพฒนำสงคม คณะมนษยศำสตรและสงคมศำสตร มหำวทยำลยรำชภฏอดรธำน ทงยงเปนประโยชนเพอกำรคนควำส ำหรบผทสนใจทวไป โดยไดแบงเนอหำออกเปน 7 บท ซงประกอบไปดวยเนอหำทครอบคลมค ำอธบำยรำยวชำ ไดแก ควำมรเบองตนเกยวกบ “ทฤษฎ”, ก ำเนดทฤษฎกำรพฒนำสงคม, กลมทฤษฎ/หลกกำรวำดวยกำรสรำงควำมทนสมย, กลมทฤษฎ/หลกกำรวพำกษควำมทนสมย, กลมทฤษฎ/แนวคดเกยวกบกำรพงตนเอง, ขอวจำรณแนวคดเกยวกบกำรพงคนเอง และกลมทฤษฎ/หลกกำรทใหควำมส ำคญกบภำคประชำชน ซงเนอหำในเอกสำรประกอบกำรสอนน ผจดท ำไดคนควำ รวบรวม เรยบเรยง และจดท ำขนจำกกำรคนควำจำกเอกสำร ต ำรำ/หนงสอ งำนวจย รวมไปถงจำกบทควำมวชำกำรของนกสงคมศำสตรทมชอเสยงทงในประเทศและตำงประเทศ ผนวกกบประสบกำรณในกำรสอนและกำรท ำวจยของผจดท ำเอง ต ำรำ “ทฤษฎและหลกกำรพฒนำสงคม” เลมน ผเขยนไดใชเพอประกอบกำรเรยนกำรสอนในปกำรศกษำ 2560 เรอยมำ และไดมกำรปรบปรงเพมเตมในรำยละเอยดเรอยมำเพอใหเนอหำมควำมกระชบ ตกผลก และมควำมสมบรณทสดส ำหรบนกศกษำและผทสนใจทวไป ผ เขยนขอขอบพระคณผทเปนเจำของหนงสอ ต ำรำ งำนวจย เอกสำร รวมถงบทควำมวชำกำรตำงๆ ทผเขยนไดน ำขอมลมำประกอบกำรจดท ำ ขอขอบพระคณทำนรองศำสตรำจำรยประภำกร แกววรรณำ และ รองศำสตรำจำรยสรพงษ ลอทองจกร ทใหควำมกรณำตรวจสอบควำมถกตองเรยบรอยของเนอหำและรปเลม, รองศำสตรำจำรย ดร.จำมะร เชยงทอง ภำควชำสงคมวทยำและมำนษยวทยำ คณะสงคมศำสตร มหำวทยำลยเชยงใหม ทกรณำใหค ำปรกษำตลอดกำรจดท ำ และทำน ดร. ศลปชย เจรญ คณบดคณะมนษยศำสตรและสงคมศำสตร มหำวทยำลยรำชภฏอดรธำน ทไดอ ำนวยกำรในกำรจดท ำเอกสำรประกอบกำรสอนเลมนจนส ำเรจลลวงไปไดดวยด

ชตพงศ คงสนเทยะ

เมษำยน 2560

สารบญ

หนา

ค ำน ำ (1) สำรบญ (3) สำรบญรปภำพ (7) สำรบญตำรำง (13) บทท 1 ความรเบองตนเกยวกบ “ทฤษฎ” 1

ควำมหมำยของทฤษฎ 1 ลกษณะของทฤษฎ 3 ควำมส ำคญของทฤษฎ 5

องคประกอบของทฤษฎ 7 กำรสรำงทฤษฎ 13

สรป 25 ค ำถำมทำยบทท 1 26

บทท 2 ความเกยวของระหวาง “ทฤษฎ” กบ “การพฒนาสงคม” 27

พนฐำนปรชญำวำดวยกำรพฒนำ 27 ก ำเนดทฤษฎกำรพฒนำสงคม 39

กำรใชทฤษฎกบกำรพฒนำสงคม 46 สรป 47 ค ำถำมทำยบทท 2 48

บทท 3 กลมทฤษฎและหลกการวาดวยการสรางความทนสมย (Modernization Theories) 49

ค ำนยำมของควำมทนสมย (Modern) 49 กำรกลำยเปนอตสำหกรรม (Industrialization) 51 กำรกลำยเปนเมอง (Urbanization) 55

ทฤษฎควำมจ ำเรญเตบโต 5 ขนของรอสโทว (Rostow) 68

ทฤษฎระบบโลก(World System Theory) และ ทฤษฎพงพำ (Dependency Theory) 60 ทฤษฎหำนบน (Flying Gees Pattern) 64 ควำมเปนโลกำภวตน (Globalization) 66

สรป 73 ค ำถำมทำยบทท 3 73

สารบญ (ตอ)

หนา

บทท 4 กลมวพากษทฤษฎและหลกการวาดวยการสรางความทนสมย 75

ขอกงขำเกยวกบพษภยของควำมทนสมย 75 วำทกรรมกำรพฒนำ (Development Discourse) 89 ขอโตแยงของทฤษฎระบบโลกและทฤษฎพงพำ 96

ขอโจมตเกยวกบบทบำทของ “รฐ” ในกำรพฒนำ 99 ขอโตแยงเรองโลกำภวตนในทำงเศรษฐกจและกำรพฒนำ 105

สรป 112 ค ำถำมทำยบทท 4 113

บทท 5 กลมทฤษฎและหลกการวาดวยการพงตนเอง (Self Reliance) 115

แนวคดพนฐำนเรองกำรพงตนเอง 115 แนวคดเรองบทบำทชมชน 125 ควำมคดวำดวยกำรชนชมวฒนธรรมชมชนนยม 130

แนวคดเกยวกบกำรสรำงทองถนนยม 137

สรป 142 ค ำถำมทำยบทท 5 143

บทท 6 ขอถกเถยงเกยวกบแนวคดการพงตนเองและบทบาทชมชน 145

มำยำคตเกยวกบ “ควำมดงำม” ของชมชน 146 ขอวจำรณเรองกำรพงพงตนเอง 154

ขอวจำรณเรองบทบำทนกพฒนำในกำรสรำงภำพเกยวกบชมชน 163

สรป 172 ค ำถำมทำยบทท 6 173

บทท 7 กลมทฤษฎและหลกการพฒนาทใหความส าคญกบภาคประชาชน 175

กำรพฒนำทำงเลอก (Alternative Development) 178 แนวคดเกยวกบกำรพฒนำอยำงมสวนรวม 183

กำรเคลอนไหวของภำคประชำสงคม (Civil society movement) 189 กำรพฒนำอยำงยงยน (Sustainable Development) 197 กำรพฒนำในมตทำงวฒนธรรม 202

ขอเสนอเรองกำรทบทวนทศทำงและสถำนะของแนวคด “กำรพฒนำ” 205

สารบญ (ตอ)

หนา

สรป 208 ค ำถำมทำยบทท 7 209

บรรณำนกรม 211 ดชน 221

สารบญรปภาพ

ภาพท หนา

ภำพ 1.1 แสดงควำมสมพนธระหวำง “ขอเทจจรง/ปรำกฏกำรณ” ทเปนรปธรรมกบ “ทฤษฎ” 4 ภำพ 1.2 กำรเปรยบหนำทของ “ทฤษฎ” ในฐำนะ “เครองมอน ำทำง” เพอไปสจดมงหมำยของกำรศกษำทแทจรง 6 ภำพ 1.3 แสดงควำมเชอมโยงระหวำงองคประกอบของทฤษฎทง 3 สง อนไดแก “รปธรรม” “ค ำอธบำยรปธรรม” และ “ควำมคดรวบยอด” 8 ภำพ 1.4 แสดงองคประกอบของ “ทฤษฎ” ทเกดจำกกำรสรำงผำน

ควำมคดรวบยอดทมควำมเปนนำมธรรมระดบตำงๆ 9

ภำพ 1.5 แสดงลกษณะกำรยกระดบนำมธรรมหรอกระบวนกำรท ำให ควำมคดรวบยอดสำมำรถอธบำยไดโดยทวไป หรอ กำรสรำงสำมญกำร (Generalization) 11 ภำพ 1.6 ล ำดบขนตอนของกำรสรำงทฤษฎ 14 ภำพ 1.7 แสดงกำรเปรยบเทยบควำมแตกตำงระหวำงกำรสรำงทฤษฎแบบ “อปนย (Induction)” และแบบ “นรนย (Deduction) 14 ภำพ 2.1 รปภำพจ ำลองกำรก ำจดผทเหนตำงกบหลกค ำสอนและศำสนจกร ในชวงยคกลำงของยโรป ดวยวธกำรเผำทงเปนและกำรตรำขอหำ วำเปนแมมด-พอมด 28 ภำพ 2.2 นกกำรศำสนำคนส ำคญทเปนผน ำในกำรปฏรปศำสนำครสตให เกดนกำยโปรเตสแตนต 30 ภำพ 2.3 กำรปฏวตวทยำศำสตรในชวงศตวรรษท 16-17 ซงท ำใหเกด

ขอคนพบทฤษฎ/หลกกำรทอธบำยโลกใหมๆ รวมถงสงประดษฐ เพออ ำนวยควำมสะดวกมำกมำย 33

ภำพ 2.4 สภำพสงคมและผลตของยโรปในยคกำรปฏวตอตสำหกรรม 34 ภำพ 2.5 แผนทแสดงกำรตกเปนอำณำนคมของประเทศตำงๆ ในชวง ค.ศ. 1914 35

ภำพ 2.6 บรรยำกำศเหตกำรณกำรปฏวตฝรงเศสใน ค.ศ. 1789-1799 หรอในรชสมยของพระเจำหลยสท 16 และพระมเหสพระนำง

มำรองตวเนต 37

ภำพ 2.7 บรรยำกำศเหตกำรณกำรปฏวตรสเซย ในป ค.ศ.1917และ

บคคลส ำคญในเหตกำรณกำรปฏวตรสเซย 38

ภำพ 2.8 สภำพควำมเสยหำยจำกสงครำมโลกครงท 2 ณ เมองฮโรชมำ ประเทศญปน หลงจำกโดนทงระเบดปรมำณจำกฝำยสมพนธมตร

จนตองประเทศยอมแพสงครำม 41

สารบญรปภาพ (ตอ) ภาพท หนา

ภำพ 2.9 กำรแขงขนเพอกำรประกำศควำมเปนเลศดำน เทคโนโลยอวกำศระหวำง“สหรฐอเมรกำ” และ “สหภำพโซเวยต” ในยคสงครำมเยน 43 ภำพ 2.10 แสดงล ำดบขนตอนกำรเปลยนแปลงในภำคพนยโรป หลงจำกกำรเกดขนของ “ปรชญำประจกษนยม (Empiricism)” สกำรเกดขนของทฤษฎกำรพฒนำกลมแรกหรอกลมทฤษฎ วำดวยกำรสรำงควำมทนสมย (Modernization) 45 ภำพ 3.1 ตวอยำงกจกรรมทำงเศรษฐกจทเกดกำรหมนวนของ กำรกระจำยรำยได (Tickle-down effect) 53 ภำพ 3.2 วงจรกจกรรมทำงเศรษฐกจทกอใหเกดควำมชะงกงน

ทำงเศรษฐกจ ซงขดขวำงตอกำรพฒนำอตสำหกรรม

และควำมทนสมย 54

ภำพ 3.3 ทฤษฎกำรกำรกระจำยของประชำกรในพนทตำงๆ ของเมอง

ของนกทฤษฎส ำนกชคำโก 57 ภำพ 3.4 พฒนำกำรของสงคมตำมแนวทำงของทฤษฎควำมจ ำเรญเตบโต 5 ขนโดยรอสโทว 60 ภำพ 3.5 กำรแบงกลมประเทศออกเปน “ประเทศมหำอ ำนำจ หรอประเทศศนยกลำง (Core)”“ประเทศก ำลงพฒนำ หรอ ประเทศกงชำยขอบ (Semi-periphery)” และ “ประเทศดอยพฒนำ หรอ ประเทศชำยขอบ (Periphery)” 63 ภำพ 3.6 ลกษณะกำรพงพำกนของกลมประเทศตำงๆ ตำมเนอหำ ของทฤษฎพงพำ (Independent Theory) และทฤษฎระบบโลก (World System Theory) 63 ภำพ 3.7 แบบจ ำลองกำรเปรยบเทยบระดบกำรพฒนำของประเทศ ตำงๆ ในเอเชย โดยเรยงล ำดบจำกหำนรนท 1 ไปสรนท 2, 3 และ 4 ตำมทฤษฎหำนบนของอะคะมตส (Akamutsu) 65 ภำพ 3.8 โลกำภวตนคอกำรเปลยนแปลงทท ำใหพนทของสถำนท (Space of Place) กลำยมำเปนพนทของกระแส (Space of Flow) 68 ภำพ 3.9 กำรเปรยบเทยบกำรศกษำโลกภวตนไดกบนกปรำชญตำบอด ทก ำลงคล ำชำง และก ำลงอธบำย “ชำง” หรอ “โลกำภวตน” บนฐำนควำมรทตวเองถนดหรอสมผสได 69

สารบญรปภาพ (ตอ) ภาพท หนา

ภำพ 3.10 “เสนทำงสำยไหม(Silk Road)” เปนประจกษพยำนเรอง ควำมเปนโลกำภวตนทไดด ำเนนมำแตเมอครงโบรำณ 70 ภำพ 4.1 แสดงผลของภำวะเรอนกระจก (Greenhouse Effect) ทเปนผลมำจำกกจกรรมอตสำหกรรมของมนษย 80 ภำพ 4.2 แสดงอณหภมเปรยบเทยบระหวำง “เกำะแหงควำมรอน” หรอพนทในเขตใจกลำงเมอง (Downtown) กบชมชนเขต ชำนเมอง (Suburban) และเขตชนบท (Rural) 81 ภำพ 4.3 อำกำรของโรคอบตใหมทมผลมำจำกสำรเคมทใชในอตสำหกรรม 83 ภำพ 4.4 ควำมตงเครยดในคำบสมทรเกำหล (ค.ศ.2017) คอตวอยำง ควำมขดแยงระหวำงประเทศอนม “สหรฐอเมรกำ” เปน ผอยเบองหลง 85 ภำพ 4.5 แสดงครอบครวเดยวแบบแหวงกลำง ทปกบยำอยกบ หลำนตวนอย ณ หมบำนแหงหนงในจงหวดขอนแกน เนองจำกพอแมยำยถนฐำนไปท ำงำนในเมองใหญ 89 ภำพ 4.6 ผลกระทบของกำรถกครอบง ำดวย “วำทกรรมควำมงำม” จนท ำใหรำงกำยเขำสภำวะ Anorexia Nervosa 92 ภำพ 4.7 ประธำนำธบดแฮรร เอส ทรแมน ประธำนำธบดสหรฐอเมรกำ ชวงป ค.ศ. 1945 – 1953เจำของวำทะทรแมน อนเปนทมำของ “วำทกรรมกำรพฒนำ” 94 ภำพ 4.8 แสดงกำรขดรดของ “ประเทศมหำอ ำนำจ” ทมตอ “ประเทศก ำลงพฒนำ” และ “ประเทศดอยพฒนำ” ใน แบบจ ำลองของทฤษฎพงพำและทฤษฎระบบโลก 98 ภำพ 4.9 แสดงควำมกำวหนำทำงกำรพฒนำทไมเทำเทยมระหวำง “ประเทศมหำอ ำนำจ” “ประเทศก ำลงพฒนำ” และ “ประเทศดอยพฒนำ” ทเปนไปในลกษณะ “ปลำใหญกนปลำเลก” 99 ภำพ 4.10 แบบลอเลยนบทบำทกำรพฒนำประเทศของรฐใน ประเทศโลกทสำมในเรองกำรกระจำยงบประมำณและ สวสดกำรสงคม 102 ภำพ 4.11 แบบจ ำลองบทบำทรฐชำตในบรบทสงคมโลกปจจบน 104 ภำพ 4.12 ผลกระทบของโลกำภวตนดำนลบ 108

สารบญรปภาพ (ตอ) ภาพท หนา

ภำพ 4.13 แสดงภำพถำยดำวเทยมของโลกในชวงกลำงคน ซงขนำดของเมองวดไดจำกควำมสวำงในแตละจดทมไมเทำกน สะทอนใหเหนควำมไมเทำเทยมทำงของโลกำภวตนกำรพฒนำ ซงเปรยบเทยบไดกบ “ลำยจดบนหนงเสอดำว (Leopard spot pattern)” 111 ภำพ 5.1 มหำตมำ คำนธ รฐบรษคนส ำคญของอนเดย และ ผทบทบำทในกำรเรยกรองเอกรำชจำกเจำอำณำนคม องกฤษดวยวธ “อหงสำ (Ahimsa)” และ “สตยำเครำะห (Satyagraha)” 117 ภำพ 5.2 คม อล ซง ประธำนำธบดคนแรกของประเทศเกำหลเหนอ ผใหก ำเนดปรชญำกำรพงตนเองจเช (Juche) และอนสำวรย 120 ภำพ 5.3 อดตประธำนำธบดจเลยส อนเยเรเร (Julius Nyerere) ของแทนซำเนยและอนสำวรยค ำประกำศ Arusha Declaration อนเปนทมำของ “หลกกำรพงตนเอง” ตำมแนวคดหมบำน Ujamaa 122 ภำพ 5.4 พธกรรมบวชปำในภำคเหนอของไทย เปนพธกรรม ทดเหมอนงมงำยเมอมองในมมวทยำศำสตร แตเบองลก กลบแฝงดวยนยเรองกำรอนรกษปำไมและกำรรกษำพนทตนน ำ 128 ภำพ 5.5 ปำชมชนทถกบรหำรจดกำรดวยกลไกของคนในชมชน บำนทงยำว ต ำบลศรบวบำน อ ำเภอเมองล ำพน จงหวดล ำพน 129 ภำพ 5.6 สอในยคแรกๆ ของไทยทมสวนตอกำรสรำงแนวคดกำร ชนชมวฒนธรรมชมชน 132 ภำพ 5.7 ตวอยำงงำนเขยนของนกวชำกำรฝำยซำย ซงพยำยำม ท ำใหเหนถงควำมเลวรำยของ “จกรวรรดนยมตะวนตก” ทมตอชนบทไทย 134 ภำพ 5.8 โปสเตอรภำพยนตรทมสวนสนบสนนตอกำรสรำงภำพลกษณ ในกำรชนชมวฒนธรรมชมชนในสวนภมภำคของไทย 134 ภำพ 5.9 ภำพของ “ชนบท” ในอดมคตตำมแนวคดกำรชนชมวฒนธรรมชมชน ยคสำยลมแสงแดด 135 ภำพ 5.10 ตวอยำงงำนศกษำทไดรบอทธพลควำมคดแบบวฒนธรรมชมชน 136 ภำพ 5.11 แสดงกลไกกำรเกดขนของกระแสทองถนนยม อนเกดขน จำกกำรททองถนพยำยำมดดตวออกมำเพอนยำมตวเอง “ใหม” จำกกระแสโลกำภวตนทพยำยำมจะขยำยตวครอบง ำ 140

สารบญรปภาพ (ตอ) ภาพท หนา

ภำพ 5.12 กำรเคลอนไหวของกลมทองถนนยมในตอตำนกำรสรำง โรงไฟฟำถำนหนบอนอก-หนกรด อ ำเภอเมองประจวบครขนธ จงหวดประจวบครขนธ ทกระท ำเรอยมำตงแตป พ.ศ. 2543 141 ภำพ 6.1 สภำพปญหำขยะ ชมชนแออด และสงแวดลอมของชมชน “เมอง” ในกรงเทพมหำนครทรอกำรแกไขไมแพกบปญหำ

ทเกดในชมชน “ชนบท” 147

ภำพ 6.2 หนำปกหนงสอ “อานวฒนธรรมชมชน: วาทศลปและการเมอง ของชาตพนธแนววฒนธรรมชมชน” โดย ยกต มกดำวจตร โดยชใหเหนเชงสญลกษณวำแนวคดวฒนธรรมชมชนคอกำร “เลอก” เรองบำงเรองซงเปนภำพเพยงบำงสวนของชมชนแลวน ำมำขยำย ใหดเหมอนเปน “ภำพตวแทน” ทงหมด 150

ภำพ 6.3 “เพลนวาน” หนงในตวอยำงสถำนททองเทยวในลกษณะ หวนหำอดตซงตอบสนองควำมตองกำรของนกทองเทยวทตองกำร ยอนเวลำไปเหนสภำพสงคมกอนกำรเขำมำของ “ควำมทนสมย” 152 ภำพ 6.4 ปญหำของชนบทสมยใหม ทเมอสนใจเพยงแค “ควำมดงำม” อำจจะมองไมเหนสงเหลำน 153

ภำพ 6.5 ลกษณะกำรท ำเกษตรกรรมในอนำคตทจะกลำยเปน “เกษตรอตสำหกรรม” ในจตนำกำรของเดวส เมลตซำร (Davis Maltzar) 158 ภำพ 6.6 แสดงควำมสมพนธของเกษตรกรขำวโพดเลยงสตวในบรบท

โลกทนนยมสมยใหมทตอใหอยในพนทชำยแดนหำงไกลกยงม กำรสมพนธสถำบนเศรษฐกจภำยนอกชมชนทใหญกวำ 160

ภำพ 6.7 แสดงควำมสมพนธของเกษตรกรปลกถวแระในชนบทชำยแดน ทเปนลกไรของบรษทธรกจขนำดใหญตำงประเทศ 160 ภำพ 6.8 สภำพโรงงำนล ำไยอบแหงหลงระเบดเมอวนท 19 กนยำยน พ.ศ. 2542 ทต ำบลบำนกลำง อ ำเภอสนปำตอง จงหวดเชยงใหม 161 ภำพ 6.9 แสดงสถำนะของ “ชนบท/ชมชน” ในบรบทควำมทนสมยและ

โลกำภวตนทไมไดปดกนตนเองออกจำกพลงทใหญกวำ แตจะอยในลกษณะ “หยงขำสองฝง” 162 ภำพ 6.10 ววำทะเกยวกบโครงกำรสรำง “เขอนแมวงก” ทจงหวด นครสวรรค ชวงป พ.ศ. 2554-2556 168

สารบญรปภาพ (ตอ) ภาพท หนา

ภำพ 6.11 สภำพสงคมชนบทของประเทศเลโซโท ซงหำกมองดวย “วำทกรรมกำรพฒนำ” กจะดเหมอนสงคมดอยพฒนำ แตแททจรงแลวกลบมรำยไดจำกหลำยทำง 169 ภำพ 6.12 ภำพเสยดสบทบำทของนกพฒนำ/นกวจยทพยำยำม “เขยน” ปญหำของชมชนโดยใชมมมองของ “คนนอก” และนงหนหลงโดยไมสนใจมมมองของ “คนใน” ชมชน 171 ภำพ 7.1 แสดงกำรเปลยนกระบวนทศนกำรพฒนำใหม จำกกำรพฒนำแบบเดมทเปนแบบ “บนลงลำง (Top-Down Model)” ทใหควำมส ำคญกบ “ภำครฐ” เปนหลก ส กำรพฒนำแบบใหม ทเปนแบบ “ลำงขนบน (Bottom-Up Model)” ทใหควำมส ำคญ กบ “ภำคประชำชน” เปนหลก 177 ภำพ 7.2 ประเดนเกยวกบ “มนษย” ทแนวคดกำรพฒนำทำงเลอกสนใจ 181 ภำพ 7.3 แสดงระดบตำงๆ ของกำรพฒนำตำมแนวคดกำรมสวนรวม 187 ภำพ 7.4 แบบจ ำลองกำรมสวนรวมตำมแนวคดกำรพฒนำอยำงมสวนรวม โดยททกภำคสวนทเขำมำเกยวของในโครงกำรกำรพฒนำตำงกม ควำมเปน “เจำของ” ทงตวโครงกำรและผลทจะเกดขน 188 ภำพ 7.5 แสดงแบบจ ำลองบทบำทและหนำทของ “ภำคประชำสงคม” ในกำรเคลอนไหวเพอยกระดบบทบำทและควำมส ำคญของ “ภำคประชำชน” โดยเชอมรอยสะทอนส “ภำครฐ” 191 ภำพ 7.6 ตวอยำงโปสเตอรกำรเคลอนไหวเพอสนบสนน “พระรำชบญญต เชยงใหมจดกำรตนเอง” ของภำคประชำชนและภำคประชำสงคม ในจงหวดเชยงใหม ชวง พ.ศ. 2555 194 ภำพ 7.7 ตวอยำงของ “ภำคประชำสงคม” ในภำคตะวนออกเฉยงเหนอ ของไทยทออกมำเคลอนไหวเพอเรยกรองควำมเปนธรรมจำก โครงกำรกำรพฒนำภำครฐทกระทบตอสงแวดลอมและสทธชมชน ทจงหวดขอนแกน 195 ภำพ 7.8 เรอ Rainbow Warrior หรอ “เรอสำยรง”เปนสญลกษณ กำรเคลอนไหวของกลมประชำสงคมทำงสงแวดลอมระดบโลก หรอ“กรนพซ(Greenpeace)” 196 ภำพ 7.9 แนวทำงกำรพฒนำอยำงยงยนทตองชงน ำหนกควำมส ำคญ ทงดำนสงคม เศรษฐกจ และสงแวดลอม ใหมควำม “สมดล” กน 201

สารบญรปภาพ (ตอ) ภาพท หนา

ภำพ 7.10 แสดงแบบจ ำลองของแนวทำงกำรพฒนำทค ำนงถงควำมหลำกหลำย ของอตลกษณวฒนธรรมทองถน โดยหนำทของ “กลมอ ำนำจ” คอ ตองเปดโอกำสและหำหนทำงเพอสรำงพลงใหกบทองถน แลวใหทองถน เหลำนนสะทอนควำมตองกำรและแนวทำงกำรพฒนำทสอดรบตอ กำรคงอยของวฒนธรรมตนเองเพอเปนกำรเคำรพตอควำมหลำยหลำย และสรำงควำมเทำเทยมระหวำงผคน 204 ภำพ 7.11 แสดงแบบจ ำลองของควำมจ ำเปนทตองมกำรทบทวนสถำนะ และทศทำงของทฤษฎและหลกกำรกำรพฒนำอยเสมอ ทงน เปนบรบทของสงคมอนเปนตวก ำหนดทฤษฎนนม “พลวต” อยเสมอ เมอสงคมเปลยนไป ทฤษฎหรอหลกกำรเดมอำจจะใชไมได จงตองมกำรปรบปรงใหมเพอใหสอดคลองกบบรบทใหมไปเรอยๆ 207

สารบญตาราง

ตารางท หนา

ตำรำง 1.1 แสดงกำรเปรยบเทยบ “ควำมเหมอน” และ “ควำมตำง”

ของทฤษฎทำงวทยำศำสตรและทฤษฎทำงสงคมศำสตร 3

ตำรำง 1.2 แสดงกำรเปรยบเทยบ “ควำมเหมอน” และ “ควำมตำง” ของกำรสรำงทฤษฎแบบ “อปนย (Induction)” และแบบ “นรนย (Deduction) 24 ตำรำง 3.1 กำรเปรยบเทยบกำรเปลยนผำนในมตตำงๆ สสภำพสงคม แบบควำมทนสมย (Modern) 51 ตำรำง 4.1 แสดง 10 ประเทศทปลอยกำชเรอนกระจก (กำชคำรบอนไดออกไซด) มำกทสดในป ค.ศ. 2004 80

ตำรำง 4.2 ควำมเหลอมล ำของรปแบบกำรบรโภคประจ ำป (ตอประชำกร 1 คน) ในป ค.ศ. 2001 ของประเทศพฒนำแลว (สหรฐอเมรกำ และญปน) กบประเทศก ำลงพฒนำและดอยพฒนำ (โปแลนด จน และแซมเบย) 87 ตำรำง 6.1 แสดงปฏทนและสดสวนโครงสรำงอำชพของประชำชนทมทง “อำชพนอกภำคเกษตรกรรม” และ “อำชพในภำคเกษตรกรรม” ในหนงรอบปของบำนหนองบ หมท 14 ต ำบลสำมพรำว

อ ำเภอเมองอดรธำน จงหวดอดรธำน ซงเปนชมชนกงเมอง

กงชนบท 156

ตำรำง 7.1 กำรจ ำแนกควำมแตกตำงระหวำง “กำรพฒนำกระแสหลก” และ “กำรพฒนำทำงเลอก” ในทศนะของ Friedmann 182

บทท 1 ความรเบองตนเกยวกบ “ทฤษฎ”

ความหมายของ “ทฤษฎ” การทองคความรของแตละแขนงวชานนจะกอรางสรางตวขนมาเปน “ศาสตร” เพอใหเปนทยอมรบได จ าเปนอยางยงทตองมการจดระเบยบใหกบขอมลหรอตวองคความรของแขนงวชานนๆ ใหเปนหมวดหม มระบบ หรอมแบบแผนเพอใหเปนแนวทางทชดเจนส าหรบทศทางการศกษาหรอการน าไปใชประโยชน แบบแผนหรอกรอบทศทางทเปรยบเสมอนสะพานเชอมระหวางผศกษาไปยงประเดนศกษาของศาสตรแตละศาสตรน อาจอยรปแบบของหลกการ แนวคด (Thought) มมมอง (Perspective) วธคด วธวทยา (Methodology) หรออาจยกระดบเปน “ทฤษฎ” ทสามารถใชทาบเพออธบายปรากฏการณไดโดยทวไป อนทจรง ความหมายของ “ทฤษฎ (Theory)” นน ถกนยามกนไวแตกตางหลากหลายตามฐานคดและแขนงวชาทช านาญของนกวชาการแตละศาสตร ซงในทนพอจะรวบรวมมาเพอใหเหนภาพรวมของความหมายโดยสงเขป นนคอ

“ทฤษฎ” คอ ลกษณะทประกอบกนหลายอยาง ทงทเปนแนวความคด ความหมาย ค านยาม และขอเสนอตางๆ ซงท าหนาทถายทอดทศนะเกยวกบปรากฏการณอยางเปนระบบแบบแผน โดยเนนใหเหนถงความสมพนธของตวแปร ในอนทจะท าการอธบายและท านายปรากฏการณนน (Kerlinger, 1993: 9 อางใน ไชยวฒน รงเรองศร, 2550: 11)

“ทฤษฎ” ในความเขาใจของนกวทยาศาสตร หมายถง ค าอธบายตามหลกเหตผลและแสดงความสมพนธระหวางสวนตาง ๆ ของเรองนนอยางมระบบ ในลกษณะ “ตวแปร” จนสามารถพยากรณเรองนนหรอสงนนในอนาคตได และมงสาระการศกษาไปยงสงแวดลอมและปรากฏการณธรรมชาต (พชราภรณ พสวต, 2522: 3)

“ทฤษฎ” คอ ผลรวมของความคดรวบยอดตางๆ ทมลกษณะเปนนามธรรม ซงอยในรปของประโยคทแสดงความเปนเหตเปนผลและเกดจากกระบวนการวทยาศาสตร (Scientific Process) หรอกระบวนการในการใชเหตผล เพอสรางขนมาอธบาย ท านาย และกอใหเกดความรสกในปรากฏการณทเกดขน (ภชชงค กณฑลบตร, 2528: 17)

“ทฤษฎ” คอ “ภาพสราง” ทมการยกระดบการอธบายจากขอเทจจรงทรวบรวมและสงเกตได ดงนน “ทฤษฎ” จงมใชเปนการกลาวอางอยางเลอนลอย โดยปรากฏการณทเกดขนนนอาจอยในรปแบบของปรากฏการณทางธรรมชาต ซงเปนเปาหมายการอธบายในทางวทยาศาสตร และปรากฏการณทเกยวกบพฤตกรรมของมนษย เชน การยายถน การเพมของประชากร การรวมกลม

2

การพฒนา พฤตกรรมเบยงเบน เปนตน ทงนการอธบายดงกลาวตองมลกษณะทท าใหเหนเหตและผลดวย (ไชยวฒน รงเรองศร, 2550: 11-12)

“ทฤษฎ” คอ การรวบรวมขอความจรงขนสงสด ดวยการรวมหลกการตางๆ เพอใชอธบายวาความจรงทพบและหลกตางๆ ทสบเนองมานนเกยวของกนอยางไร “ทฤษฎ” เปนประโยคชดหนงทแสดงความสมพนธอยางมแบบแผน เชน ทฤษฎสมพนธภาพ ทกลาวถงความสมพนธระหวางแสง เวลา ความเรว และการเปลยนของมวลสาร หรอทฤษฎพฒนาการดานการรคดหรอสตปญญาทกลาววา พฒนาการดานการรคดของเดกเกดจากการปฏสมพนธระหวางลกษณะทางพนธกรรมกบสงแวดลอมทางสงคม (งามตา วนนทานนท, 2535: 33)

ดงนน ความหมายโดยสรป “ทฤษฎ (Theory)” คอ ชดของค าอธบายทถกเรยงรอยใหเปนเหตและผล โดยมการยกระดบการอธบายจากขอเทจจรง (Facts) ทเกดขน จนเปนความคดรวบยอด (Concept) หลกการ ค านยาม วธวทยา ขอเสนอ หรอค าอธบายทมลกษณะเปนนามธรรม(Abstract) เพอใหสามารถใชเปนแนวทางอธบายปรากฏการณตางๆ ไดโดยครอบคลมและเพอใหเกดการยอมรบ ซงในขณะเดยวกน “ทฤษฎ” กมลกษณะทแตกตางกนไปตามขอบเขตการศกษาหรอประเดนสนใจในแตละศาสตร โดยในทนพอจะสรปใหเหนเปนหมวดหมใหญอย 2 ประเภท อนไดแก (1) ทฤษฎทางวทยาศาสตร (Scientific Theories) หมายถง ทฤษฎหรอค าอธบายทถกสรางจากขอเทจจรงหรอปรากฏการณทเกยวกบ “ธรรมชาต (Natural)” โดยใชกระบวนการทางวทยาศาสตร (สงเกต ตงสมมตฐาน ทดลอง วเคราะห สรปผล) โดยสวนใหญทฤษฎทางวทยาศาสตรมกจะมความถาวร แมนย า และคงทน นนเปนเพราะวา ขอเทจจรงทเปนปรากฏการณธรรมชาตนนมการเปลยนแปลงคอนขางชา(จนดเหมอนวาไมเปลยนแปลงเลย) เชน ทฤษฎการหมนรอบตวเองของโลก ทฤษฎแรงโนมถวง ทฤษฎววฒนาการ (The Evolution Theory) ทฤษฎเกยวกบเซลล (Cell Theory) เปนตน ดวยเหตน ทฤษฎทางวทยาศาสตรจงสามารถอางความเปนสามญการ (Generalization) ไดหนกแนนกวา กลาวอกนยหนงกเปรยบเสมอน “แวนใส” ทชวยใหอานปรากฏการณไดชดเจนขน หากแตความเหนพองกยงคงเปนไปในทศทางเดยวกบทฤษฎมากกวาทฤษฎในทางสงคมศาสตร (2) ทฤษฎทางสงคมศาสตร (Social Sciences Theories) หมายถง ทฤษฎหรอค าอธบายทถกสรางจากขอเทจจรงหรอปรากฏการณท เกยวกบ “พฤตกรรมมนษย (Human Behavior)” โดยสวนใหญทฤษฎในทางสงคมศาสตรจะมความสมพนธกบบรบทเชงพนท (Space) และเวลา (Time) ทก ากบพฤตกรรมมนษย จงเปนเหตใหมพลวต (Dynamic) หรอลนไหลไดงายกวาทฤษฎในทางวทยาศาสตร เชน ทฤษฎทางจตวทยา ทฤษฎทางรฐศาสตร ทฤษฎทางเศรษฐศาสตร ทฤษฎทางสงคมวทยาและมานษยวทยา ทฤษฎการกลายเปนเมอง ทฤษฎการพฒนา ทฤษฎการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม เปนตน ดงนน เราจงพบเหนการถกเถยงในทฤษฎทางสงคมศาสตรไดแพรหลายมากกวาทฤษฎในทางวทยาศาสตร ซงทฤษฎทางสงคมศาสตรกเปรยบไดกบ “แวนส” ทถงแมจะชวยท าใหเขาใจปรากฏการณไดชดเจนขน หากแตเมอมองปรากฏการณเดยวกน อาจจะแตกตางกนในเรองทศนะ การวเคราะห หรอการใหเหตผล ซงกเกดจากความเชยวชาญหรอความสนใจเฉพาะประเดนของนกสงคมศาสตรแตละแขนงนนเอง

3

แมวาทงทฤษฎทางวทยาศาสตรและทฤษฎทางสงคมศาสตร จะไดชอวา “ทฤษฎ” เหมอนกน แตในกระบวนการไดมาและการใชทฤษฎนน กลบมเนอหาทแตกตางกนชดเจน ดงนน เพอใหเหนภาพ “ความเหมอน” และ “ความตาง” ระหวางทฤษฎทง 2 ประเภทขางตนไดอยางชดเจน จะขอสรปเปนตารางเปรยบเทยบไดดงน

ตาราง 1.1 แสดงการเปรยบเทยบ “ความเหมอน” และ “ความตาง” ของทฤษฎทางวทยาศาสตรและทฤษฎทางสงคมศาสตร (ทมา: ผเขยน)

ลกษณะของ “ทฤษฎ” สงทจะเรยกวา “ทฤษฎ” ไดนน ตองมลกษณะเบองตนดงตอไปน คอ 1. “ทฤษฎ” ตองสรางขนจาก “ขอเทจจรง” ทเกดขนอยางสมาเสมอ หรอสงเกดขนอยางเปนปกตวสย กลาวคอ “ทฤษฎ” จะเกดจากการรวมรวบขอมลของปรากฏการณทเกดซ าๆ หลายๆ ครง จนสามารถสรปแนชดและสรางเปนค าอธบายในลกษณะ “กฎ (Law)” เพอน าไปใชอธบายปรากฏการณทจะเกดขนในครงตอๆ ไปได ตวอยางเชน การสรางทฤษฎววฒนาการของชารล ดารวน ทเกบขอมลจากพฒนาการของสงมชวตทอาศยอยในธรรมชาตจรง หรอกฎแรงโนมถวงของนวตน (Newton) ทพฒนามาจากการไดพบเหนผลไมตกลงสพน แลวจงคนควาและยกระดบเปนกฎ/ทฤษฎในทสด ดวยเหตน เมอ “ทฤษฎ” สรางขนจากขอเทจจรงเชงประจกษ ดงนน “ทฤษฎ” จงตอง

4

สามารถน ากลบมาพสจนใหเหนในกบ “ขอเทจจรง” ชดอนๆ ไดดวย เพราะมเชนนนกอาจจะถกโจมตไดวา เปนทฤษฎแบบ “หอคอยงาชาง” หรอเปนทฤษฎทสรางดวยการทกทกเอาเอง และไมสามารถหาขอเทจจรงเชงประจกษมารองรบได

ภาพ 1.1 แสดงความสมพนธระหวาง “ขอเทจจรง/ปรากฏการณ” ทเปนรปธรรมกบ “ทฤษฎ” (ทมา: ผเขยน)

2. “ทฤษฎ” มลกษณะเปน “ความคดรวบยอด (Concept)” ทมความหมายระดบ “นามธรรม (Abstract)” สง ทงนกเพอท าใหทฤษฎนนสามารถมพลงการอธบายไดกวางขวางมากขน ยงทฤษฎไหนมการใชค าหรอความคดรวมยอดทมระดบนามธรรมสงเทาไหร ยงท าใหทฤษฎนนสามารถอธบายปรากฏการณไดครอบคลมมากขน ซงในทฤษฎหนงๆ อาจมการรอยเรยงเอาความคดรวบยอดหลายๆ ค ามาเชอมโยงกนใหกลายเปนทฤษฎทซบซอนและลกซงขนไปอก 3. “ทฤษฎ” ตองมความสามารถในการอธบายปรากฏการณไดโดยทวไป หรอสรางสามญการ (Generalization) ยงทฤษฎอธบายไดครอบคลมมากเทาใด กยงท าใหทฤษฎนนมความนาเชอถอมากขน หรอกลาวใหเขาใจกคอ สงทจะถกเรยกวา “ทฤษฎ” ไดนน ตองสามารถใชอธบายไดแมวาจะเกดปรากฏการณเชนนนทไหน เมอไหร กตองเปนไปตามค าอธบายในทฤษฎ ตวอยางเชน กฎของแรงโนมถวง (Law of Gravitation) กฎการโคจรรอบตวเองของดวงอาทตยและโลก(ซงท าใหเกดพระอาทตยขน-ตก หรอเกดกลางวน-กลางคน) ฯลฯ แตถงกระนนกตาม “ทฤษฎในทางสงคมศาสตร” มกจะเกดปญหาในเรองนเมอเทยบกบ “ทฤษฎทางวทยาศาสตร” กลาวคอ ดวยความทพนฐานขอเทจจรงในการสรางทฤษฎทางสงคมศาสตร เปน “พฤตกรรมมนษย” ทมการเปลยนแปลงไดรวดเรวกวาธรรมชาต (ซงเปนพนฐานขอเทจจรงของทฤษฎทางวทยาศาสตร) ดงนน การอางหรอพลงในการอธบายครอบคลมปรากฏการณโดยทวไปของทฤษฎทางสงคมศาสตรจงท าไดจ ากดกวา

ขอเทจจรง/ปรากฏการณ 1

ขอเทจจรง/ปรากฏการณ 2

ขอเทจจรง/ปรากฏการณ ...

ขอเทจจรง/ปรากฏการณ n

“ทฤษฎ”

รวบรวม/สรป/สรางกฎ

น าไปอธบายปรากฏการณในครงตอไปได

ขอเทจจรง/ปรากฏการณท

รองรบคาอธบายของทฤษฎ

5

4. “ทฤษฎ” ตองเปนทยอมรบโดยทวไป หรอยอมรบในฐานะสงทสามารถใชอธบายได หากไมถกยอมรบกจะท าใหมผลตอความนาเชอถอ และกจะไมสามารถอางพลงในการอธบายปรากฏการณตอไปไดอก แตในกรณของทฤษฎทางสงคมศาสตรทมพลวต ไปตามบรบทสงคมและเวลานน การยอมรบทฤษฎในทางสงคมศาสตรนนอาจจะไดจ ากดกวาทฤษฎทางวทยาศาสตร เพราะอาจจะเกดขอโตแยงเกดขนไดงายกวา ดงนน แมจะไมมการยอมรบอยางนจนรนดรหรอแพรหลายทวทงโลก หากแตเพยงขอใหยอมรบ ณ บรบทเวลาและพนทนนๆ กถอวาเพยงพอแลว

ความสาคญของ “ทฤษฎ” ความส าคญรวมถงประโยชนของ “ทฤษฎ” ทมตอการศกษาใน “ศาสตร” หรอวชาแตละแขนง คอ 1. “ทฤษฎ” คอ “อปกรณทางความคด” “ทฤษฎ” คอ “อปกรณทางความคด” ของสาขาวชาแตละแขนงจะใชเพออธบาย ควบคม สรางความเขาใจตอปรากฏการณทเกดขน ตลอดจนเพอขบคดใหเหนประเดน “ปญหา” ทเกดขน อนจะน าไปสหนทางส าหรบสรางแนวทางการแกปญหานนตอไป ยกตวอยางเชน ทฤษฎเกยวกบการพฒนาตางๆ ทมขนเพออธบายปรากฏการณเกยวกบการพฒนา ทตางกชใหเหนถงปญหา ตนตอของปญหา และเปาหมายของการพฒนา ซงกเพอการวางกรอบแนวทางแกไขในสงทเรยกวา “ไมพฒนา” นนเอง 2. “ทฤษฎ” เปรยบเสมอน “หลกหมด” ทใชเพอ “ยด” “ทฤษฎ” เปรยบเสมอน “หลกหมด” ทใชเพอ “ยด(แตไมใชตรง)” ในการใชอธบายปรากฏการณตางๆ เพอปองกนมใหเกดการกลาวอางอยางลอยๆ แบบตขลม หรอไมมหลกตรรกะและเหตผล ทงนเพราะการกลาวอางหรออธบายสงใดๆ กตามโดยปราศจากหลกการและเหตผล กจะพลอยท าใหสงทอธบายไปนนขาดความนาเชอถอ 3. “ทฤษฎ” เปรยบเสมอน “เครองมอนาทาง” หรอ “เขมทศ” “ทฤษฎ” เปรยบเสมอน “เครองมอนาทาง” หรอ “เขมทศ” ในการสรางความเขาใจเกยวกบปรากฏการณตางๆ กลาวคอ “ทฤษฎ” สามารถสรางกรอบแนวทางทชดเจนส าหรบการอธบายปรากฏการณตางๆ ใหเกดการวเคราะหทกระจางชดไปเปนเรองๆ เหนปญหาและทางออกของปญหาเปนรายประเดนไป ท าใหการวเคราะหมความแหลมคม ไมเฉไฉไปมา ไมสะเปะสะปะหรอปะปนกนจนไมรเรอง ดวยเหตน ขอควรระวงอยางหนงส าหรบการใชทฤษฎ นนคอ “ทฤษฎ” ยงไมใช “ค าตอบส าเรจรป” ทจะยดถอมาใชได หากแต “ทฤษฎ” เปนเพยง “กรอบลทาง” ทจะท าใหเราเดนทางไปส “ค าตอบ/ทางออก” นนไดอยางไมหลงทาง

6

ภาพ 1.2 การเปรยบหนาทของ “ทฤษฎ” ในฐานะ “เครองมอน าทาง”

เพอไปสจดมงหมายของการศกษาทแทจรง (ทมา: ผเขยน) 4. “ทฤษฎ” เปน “ตวฉายภาพ” อนาคต “ทฤษฎ” เปน “ตวฉายภาพ” ซงท าใหเหนปรากฏการณทจะเกดขนในอนาคตได กลาวคอ ท าใหกรอบทฤษฎชวยพยากรณหรอวเคราะหใหเหนความเปนไปได เมอตองน าไปใชอธบายปรากฏการณลกษณะเดยวกนในครงแตไป ตวอยางเชน การใชทฤษฎการหมนรอบตวเองของโลกมาอธบายปรากฏการณกลางวน-กลางคน ซงจากขอมลทผานมาในวนกอนๆ และวนนพบวา พระอาทตยโผลพนขอบฟาในทางทศตะวนออก และหายไปในทศตะวนตก เมอเหนความแนนอนแลว กสามารถอธบายไดวา “ในวนพรงน” พระอาทตยก “ตอง” ขนทางทศตะวนออก แลวลบขอบฟาไปในทศตะวนตกเชนเดยวกบวนนหรอวนกอนๆ เปนตน แตส าหรบในทางสงคมศาสตร ทฤษฎแมจะไมไดเปนตวฉายภาพปรากฏการณในอนาคตทแนนอนแบบทฤษฎทางวทยาศาสตร และกสามารถวเคราะหใหเหนแนวโนม “ความนาจะเปน (Probability)” ไดเชนเดยวกน หากแตทายทสดแลว ผลลพธอาจจะไมเปนเชนวเคราะหไวกได ยกตวอยางเชน ทฤษฎเรองการกระจายตวของเมองรปวงกลมทมจดศนยกลางเดยวจะถกยอมรบในสงคมอเมรกาวาเปนรปแบบผงเมองทกระจายความเจรญไดดทสด (Burgess, 1925) แตพอน าผงเมองดงกลาวมาปรบใชกบอกสงคมหนงทไมใชสหรฐอเมรกา อาจจะไมใหผลลพธดงทสรปในทฤษฎกอนหนานกได 5. “ทฤษฎ” เปนหนทางสการสราง “องคความรใหม” “ทฤษฎ” เปนสงปทางทจะน าไปสการสรางขอถกเถยง โตแยง รวมไปถงการพอกพนเพอสรางสรรค “องคความรใหม” ใหเกดขน ซงกระบวนการดงกลาวจะเหนไดชดกตอเมอมการน า

เปาหมายการศกษา, การแกปญหา/ทางออก

ประเดนอนๆ ทอยนอกเหนอจาก

เปาหมายการศกษา

สถานะของผศกษา

กรอบแนวทางตามทฤษฎ

7

ทฤษฎหรอหลกการเดมทมอยแลว มาท าการพสจนใหม โดยตงสมมตฐานวาผลท จะไดนนจะสอดคลองกบทฤษฎเดมอยหรอไม (ยกตวอยางเชน การวจยเชงคณภาพ (Qualitative Research) ทมกจะพบเหนการน าเอาทฤษฎมาพสจนใหม) กลาวคอ หากการพสจนนนสอดคลองกบทฤษฎเดมทเคยเสนอไวกอนหนาน แสดงวาพลงการอธบายของทฤษฎนนยงคงใชการไดอย แตหากไดพสจนมาแลวและไดขอคนพบทผดแผกแตกตางไปจากเนอหาทฤษฎทเคยมกอนหนาน กจะท าใหเกดการโตแยงกบทฤษฎเดม หรอพอกพนใหทฤษฎเดมนนมก าลงในการอธบายเพมขน/ครอบคลมขนไปอก ในแงนจงถอเปนคณประโยชนของทฤษฎเดมทเปนฐานรากใหน าไปสการสรางและพฒนาทฤษฎใหมๆ ขนมา องคประกอบของทฤษฎ สงทประกอบกนขนเปน “ทฤษฎ” อยางนอยทสดตองมองคประกอบ 3 สงดวยกน ไดแก (1) “รปธรรม” คอ สงทเกดขนหรอขอเทจจรงทรบรไดในเชงประจกษ(รบรไดโดยประสาทสมผสทง 5) ซงเปนพนฐานทสดของการสรางค าอธบายหรอทฤษฎตางๆ โดยจะขาดเสยไมได (2) “คาอธบาย” หรอ “ขอเสนอ” คอ รายละเอยดทพรรณนาเปนขอมลโดย “ถอด” มาจากคณลกษณะของสงทเปนรปธรรมหรอขอเทจจรงทเกดขนทงหมด (3) ความคดรวบยอด (Concept) คอ ค าทเปนสงกปซงมลกษณะเปนนามธรรม โดยเปนการรวบหรอ “ยกระดบ” อธบายค าอธบายยอยๆ ของรปธรรมใหเปนค าหรอกลมค าทแทนลกษณะทงหมดของสงใดสงหนง/ปรากฏการณใดปรากฏการณหนง ซงใน 1 ทฤษฎ จะมมากกวา 1 ความคดรวบยอดรอยรดประกอบกนอย ทงน เพอความเขาใจในความสมพนธระหวางองคประกอบของทฤษฎทง 3 สงขางตน จงจะขอน าเสนอผานแผนภาพดงตอไปน

8

ภาพ 1.3 แสดงความเชอมโยงระหวางองคประกอบของทฤษฎทง 3 สง อนไดแก “รปธรรม” “ค าอธบายรปธรรม” และ “ความคดรวบยอด”

(ทมา: ผเขยน) จากแผนภาพ 1.3 จะเหนวา ค าวา “แมว” เปนความคดรวบยอด (Concept) ทถกยกระดบเพอรวบรวมโดยถอดเอาลกษณะค าอธบายรปธรรมตางๆ ทสอถง “รปธรรม” สงหนง แลวแทนทดวยค าหรอความคดรวบยอดค าหนงค าเดยวเพอใชแทนค าอธบายลกษณะยอยๆ ทละค าทงหมด ดวยเหตนจงเหนไดวา “ความคดรวบยอด” มลกษณะเปนสญลกษณทมความเปนนามธรรม ซงใชเปนตวแทนในการเรยกหรอบงชถงสงตางๆ ไมวาจะเปนสงของ บคคล สตว ปฏสมพนธ เหตการณ หรอปรากฏการณตางๆ ทมนษยตองการจะสรางค าอธบาย และตวอยางของความคดรวบยอดทใกลตวมนษยมากทสดกคอ “ภาษา (Language)” ทใชกนในชวตประจ าวนนนเอง แตกระนนเองกตาม แมการสรางความคดรวบยอดจะเปนค านามธรรมทเกดจากการขมวดรวมเอาค าอธบายรปธรรมตางๆ ทถอดจากรปธรรมทเกดขนเปนประจกษ แตระดบนามธรรมดงกลาวกไมไดอาจหยดอยเพยงค าหรอความคดรวบยอดทใชแทนรปธรรมโดยทนทเทานน (เชน แมว ดงตวอยาง) แตอาจมการยกระดบความคดรวบยอดใหมความเปนนามธรรมไปเรอยๆ เพอใหสามารถสรางความคดรวบยอด “ใหม” ทมพลงการอธบายครอบคลมปรากฏการณไดกวางขวางกวาเดม ซงท าไดโดยการสรางความคดรวบยอดใหมหรอการผกโยงเอาความคดรวบยอด (ทมนามธรรมระดบสง)หลายๆ ความคดรวบยอดมาเรยงรอยตอกนไปเรอยๆ ในลกษณะ “ตวแปร (Variables)” หรอ “ประโยค (Statements)” ทแสดงความเปนเหตเปนผลตอกน จนกลายเปนค าอธบายในลกษณะ “ทฤษฎ” ระดบตางๆ ซงเราเรยกกระบวนการยกระดบนามธรรมนวา กระบวนการทาใหความคดรวบยอดสามารถอธบายไดโดยทวไป หรอ กระบวนการสรางสามญการ (Generalization)

รปธรรม

- มสขา - มสขาว-เทา-ด า

- มหนวด

- มหาง

- ขนนม

- รองเหมยวๆ

- ชอบกนปลาท - ขออน

- ขเกยจ

- ชอบนอน

คาอธบายรปธรรม ความคดรวบยอด

“แมว”

9

กระบวนการท าใหความคดรวบยอดสามารถอธบายไดโดยทวไป หรอ การสรางสามญการ ดงกลาว เปนการยกระดบนามธรรมของความคดรวบยอดใหมระดบสงขนไปเรอยๆ โดยเปนกระบวนการทไมมทสนสด ซงจดประสงคหลกของกระบวนการนกเพอใหเกดการสรางความคดรวบยอดหรอทฤษฎทมระดบนามธรรมทสง อนจะท าใหความคดรวบยอดหรอทฤษฎนนๆ มพลงหรอสามารถอธบายครอบคลมปรากฏการณตางๆ ไดอยางถวนทวมากขน และการททฤษฎใดๆ มความสามารถในการอธบายไดอยางครอบคลมกวางขวางนเอง ยอมจะสงผลตอความนยมหรอการยอมรบในทฤษฎนนๆ อยางแพรหลายไดดวยเชนกน ดงนน แนวโนมในการสรางทฤษฎของนกทฤษฎแขนงวชาตางๆ กคอความมงหมายทจะท าใหทฤษฎของตนนนเกดการยอมรบและถกอางถงอยางกวางขวางโดยการพยายามสรางทฤษฎทมระดบนามธรรมขนสงๆ หรอพฒนาใหเกดทฤษฎระดบกลาง (Middle Rang Theory or Meso-Theory) และทฤษฎระดบใหญ (Grand Theory) ยกตวอยางเชน ทฤษฎโครงสราง-หนาทนยม (The Structure-Functionalism Theory) ทฤษฎความขดแยง (Conflict Theory) ทฤษฎววฒนาการของสงคม (The Social Evolution Theory) ของเฮอเบอรต สเปนเซอร (ภชชงค กณฑลบตร, 2528: 51-58) เปนตน

ภาพ 1.4 แสดงองคประกอบของ “ทฤษฎ” ทเกดจากการสรางผานความคดรวบยอด ทมความเปนนามธรรมระดบตางๆ (ทมา: ผเขยน)

ดงนน หากจะกลาวโดยสรปกคอ ของกระบวนการท าใหความคดรวบยอดสามารถอธบายไดโดยทวไป หรอ การสรางสามญการ (Generalization) กคอความพยายามของการสรางสาระของทฤษฎหรอความคดรวบยอดใดๆ ใหมระดบนามธรรมทสงขนไป เพอสามารถอธบายไดครอบคลมจ านวนปรากฏการณ (ทขอบเขตความคดรวบยอดหรอทฤษฎนนสนใจ) ใหไดจ านวนมากทสดเทาทจะ

10

มากได ซงกระบวนการดงกลาวจดไดวาเปนวตถประสงคแกนกลางของการสรางทฤษฎไมวาจะในศาสตรความรแขนงไหนกมความจ าเปนทตองสรางระดบนามธรรมทหลากหลายเชนน เพอใหสอดคลองกบการศกษาในขอบเขตทสนใจขนาดตางๆ (เชน ความคดรวบยอดทมนามธรรมระดบเจาะจงเพอการศกษาทมขอบเขตระดบเลก หรอทฤษฎทมขนาดใหญเพอสามารถใชอธบายปรากฏการณไดในวงกวาง) ทงนเพอใหเกดความเขาใจในสาระของกระบวนการดงกลาวมากขน จะขอยกตวอยางผานความคดรวบยอดอยางงายทพบเจอในชวตประจ าวน ดงน ตวอยางท 1 การยกระดบนามธรรมจากความคดรวบยอด “แมว” สค าวา “สงมชวต”

ค าวา “แมว” เปนความคดรวบยอดทถอดจากรปธรรมทนท ดงนนจงท าใหค าวา “แมว” มระดบนามธรรมทต า ซงเมอเทยบกบค าวา “สตวเลยง” จะพบวามระดบนามธรรมทสงกวาค าวา “แมว” เนองจากครอบคลมตวอยางไดกวางกวา(ครอบคลมสตวเลยงประเภทอนๆ เชน สนข กระตาย เปนตน) และเมอเทยบกบค าวา “สงมชวต” กจะพบวา ทกความคดรวบยอดท เรยงมานน มระดบนามธรรมทต ากวาค าวา “สงมชวต” เพราะค าวา “สงมชวต” ไดรวบรวมจ านวนตวอยางทมากชนดทสด ดงนน จงถอไดวา ความคดรวบยอด “สงมชวต” เปนค าทมระดบนามธรรมทสงทสดและครอบคลมตวอยางมากทสด(โดยยกระดบนามธรรมจากความคดรวบยอด “แมว”) และเมอสงเกตใหดจะพบวา หากความคดรวบยอดใดมระดบนามธรรมทต า ความคดรวบยอดนนจะมความเปนรปธรรมสง หรอมความเฉพาะเจาะจงถงรปธรรมทชดเจนกวา และในขณะเดยวกน หากความคดรวบยอดใดมระดบนามธรรมทสง ความคดรวบยอดนนจะมความเปนรปธรรมต า หรอมความคลมเครอ ไมชดเจน และมพลงในการอธบายไดกวางขวางมากกวา ดวยเหตน จะเหนไดวา - แมว หมายถง แมว (แคชนดเดยว) - สตวเลยง หมายถง แมว, สนข, กระตาย ฯลฯ - สตวบก หมายถง แมว, สนข, กระตาย, สงโต, เสอ ฯลฯ - สตวเลยงลกดวยนม หมายถง แมว, สนข, กระตาย, สงโต, เสอ, โลมา, วาฬ ฯลฯ - สตว หมายถง แมว, สนข, กระตาย, สงโต, เสอ, โลมา, วาฬ, ป, นก

ฯลฯ

นามธรรมระดบตา

= รปธรรมระดบสง

นามธรรมระดบสง

= รปธรรมระดบตา

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

แมว สตวเลยง สตวเลยงลกดวยนม

สตวบก สตว สงมชวต

11

- สงมชวต หมายถง แมว, สนข, กระตาย, สงโต, เสอ, โลมา, วาฬ, ป, นก, ผก, ผลไม, สตวเซลเดยว, พยาธ ฯลฯ

ภาพ 1.5 แสดงลกษณะการยกระดบนามธรรมหรอกระบวนการท าใหความคดรวบยอด สามารถอธบายไดโดยทวไป หรอ การสรางสามญการ (Generalization) (ทมา: ผเขยน)

ตวอยางท 2 การยกระดบนามธรรมจากความคดรวบยอด “ถนน” สค าวา “การพฒนาสงคม”

จะเหนไดวา ความคดรวบยอด “ถนน” นน เปนค าจ ากดความทใชแทนการอธบายสงทเอาไวใชเปนเสนทางสญจรคมนาคมทางบก หรอเอาไวใหรถประเภทต างๆ วงผานได ซงลกษณะ

ถนน โครงสรางพนฐาน

การพฒนาสงคม

การสรางความทนสมย

นามธรรมระดบตา

= รปธรรมระดบสง

นามธรรมระดบสง

= รปธรรมระดบตา

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

12

อาจจะมความแตกตางกนไป (เชน ท าจากคอนกรต ท าจากดนลกรง หรอบดอดยางมะตอย) แตกเรยกรวมวา “ถนน” และหากเมอเทยบกบค าวา “โครงสรางพนฐาน” จะพบวา ความคดรวบยอด “โครงสรางพนฐาน” มความหมายทครอบคลมตวอยางทกวางกวาค าวา “ถนน” เพราะอาจหมายความรวมถงสงทไมใช “ถนน” อยางเดยวดวย (เชน น าประปา ไฟฟา เสาสญญาณโทรศพท เปนตน) ซงนนแปลวา ความคดรวบยอด “โครงสรางพนฐาน” มระดบนามธรรมทขยบสงกวาความคดรวบยอด “ถนน” นนเอง และหากเมอเทยบกบความคดรวบยอด “การสรางความทนสมย” หรอความคดรวบยอด “การพฒนาสงคม” กจะพบวายงมระดบนามธรรมทสงขนไปอก เพราะสามารถครอบคลมตวอยางการอธบายทกวางขวางกวานนเอง ซงสามารถชแจงให เหนภาพอยางชดเจนไดดงน - ถนน หมายถง เสนทางสญจรคมนาคมทางบก (เชน ทางลกรง

ทางคอนกรต หรอทางบดอดยางมะตอย เปนตน)

- โครงสรางพนฐาน หมายถง ถนน, ไฟฟา, น าประปา, เสาสญญาณโทรศพท ฯลฯ

- การสรางความทนสมย หมายถง การสรางโครงสรางพนฐานตางๆ, การท าใหเกดวถการผลตแบบอตสาหกรรม, การกลายเปนเมอง ฯลฯ

- การพฒนาสงคม หมายถง แนวทางการพฒนาในรปแบบตางๆ, การสรางความทนสมย, การพฒนาเมอง, การพฒนาชนบท, การสงเสรมการขยายตวทางเศรษฐกจ, การพฒนาแบบยงยน, การพฒนาทางเลอก(Alternative Development), การพฒนาแบบสงเสรมการมสวนรวมของภาคประชาชน ฯลฯ

นอกจากน หากวเคราะหลกษณะความเปนรปธรรมและนามธรรมของความคดรวบยอด/ทฤษฎแลว จะพบวา ในทฤษฎหรอความคดรวบยอดใดหากมศกยภาพในการอธบายไดกวางขวางกวา ทฤษฎหรอความคดรวบยอดนนจะมระดบรปธรรมทพราเลอนหรอไมชดเจน และหากความคดรวบยอดหรอทฤษฎใดมความเฉพาะเจาะจงกวา จะท าใหเหนความหมายหรอตวอยางทเฉพาะชดเจนตามไปดวย ดวยเหตนจงสามารถสรปไดวา ระดบความเปนนามธรรมและรปธรรมของความคดรวบยอด หรอทฤษฎมการแปรผกผนหรอเปนไปในทศทางตรงกนขามกนเสมอ

13

การสรางทฤษฎ ในกระบวนการทวไปของการสรางทฤษฎนน (ไมวาจะในศาสตรความรแขนงๆ ไหนกตาม) สามารถจ าแนกวธการสรางทฤษฎออกเปนวธการหลก 2 วธการใหญๆ นนคอ (1) วธการสรางทฤษฎแบบอปนย (Induction) คอ วธการสรางทฤษฎโดยกระบวนการมงก าหนดหรอสรางเปน “ชดกฎเกณฑ” หรอ “หลกการทวไป” ขนมา เพอใหสามารถน าไปใชอธบายขอเทจจรงหรอปรากฏการณในลกษณะเดยวกนไดอยางกวางขวาง ซงมขนตอนเรมตนจากการเกบรวบรวมขอมลปรากฏการณจ านวนมากเพอหาความเทยงตรงและแมนย า อาจจะท าไดโดยวธการสงเกต การส ารวจ หรอการบนทกขอมล จากนนจงน ามาสรปผลและยกระดบนามธรรมรวบยอดขนเปน “ทฤษฎ” หรอสรปใหเขาใจกคอ วธการสรางทฤษฎแบบอปนย กคอ การรวบรวม “เหต (อนหมายถงขอเทจจรง)” แลวนาไปส “ผล (อนหมายถงทฤษฎ)” นนเอง (2) วธการสรางทฤษฎแบบนรนย (Deduction) คอ วธการสรางทฤษฎโดยอาศยชดความรหรอทฤษฎเดมทมอยแลว มาท าการทบทวนหรอพสจนซ าใหมอกรอบ ในเหตการณหรอขอเทจจรงชดใหม เพอทดสอบศกยภาพของทฤษฎทเคยเสนอไวแตเดมนนวายงใชการไดตอไปหรอไม ซงจะตองมการก าหนดสมมตฐาน (Hypothesis)1 แลวน าไปตรวจสอบกบเหตการณหรอขอเทจจรงชดใหมอกครง วธการสรางทฤษฎในแบบนรนยนจะเปนวธการทไดมาซงทฤษฎใหม “โดยออม” กลาวคอ วธการนจะท าใหไดทฤษฎหรอขอคนพบใหมกตอเมอ ขอเทจจรงหรอเหตการณทมการตรวจสอบใหมนน “ไมเปนไปตาม” ทฤษฎทเคยกลาวไวในตอนแรก จงท าใหได “องคความรใหม” หรอขอถกเถยง/ขอโตแยงใหม ทจะมาพอกพนหรอหกลางทฤษฎเดม หรอถาจะสรปใหเขาใจงายๆ เลยกคอ กระบวนการสรางทฤษฎทมลกษณะ “ยอนกลบ” วธการแบบอปนยขางตน โดยคอการพสจนจาก “ผล(อนหมายถงทฤษฎ)” ทนามาตรวจซาสอบกบ “เหต (อนหมายถงขอเทจจรง)” ใหมอกรอบ ทงน เพอใหเกดความกระจางในการจ าแนกความแตกตางระหวาง “วธการสรางทฤษฎแบบอปนย (Induction)” กบ “วธการสรางทฤษฎแบบนรนย (Deduction)” มากขน จะขออธบายประกอบกบล าดบขนตอนของการสรางทฤษฎ (ซงองกบขนตอนตามกระบวนการทางวทยาศาสตรไดดงแผนภาพตอไปน

1 ลกษณะของสมมตฐาน (Hypothesis) หากจะพดใหเขาใจ กคอ การสรางชดกรอบแนวทางเพอการศกษาหรอการ

ตรวจสอบทฤษฎทตองการอยากจะทบทวนหรอท าความเขาใจใหม สวนใหญกคอ การคาดการณค าตอบหรอกรอบแนวทางลวงหนาวาการพสจนทก าลงจะเกดขนตอไปนนจะ “เปน” หรอ “ไมเปน” ไปตามทฤษฎทเคยกลาวไวกอนหนานหรอไม? (ในลกษณะ H0 = ขอเทจจรงใหมสอดคลองกบทฤษฎเดม และ H1 = ขอเทจจรงใหมไมสอดคลอง/แตกตางไปจากทฤษฎเดม)

14

ภาพ 1.6 ล าดบขนตอนของการสรางทฤษฎ

(ทมา: ดดแปลงจาก Herman W. Smith, 1981: 33.)

ภาพ 1.7 แสดงการเปรยบเทยบความแตกตางระหวางการสรางทฤษฎ

แบบ “อปนย (Induction)” และแบบ “นรนย (Deduction) (ทมา: ผเขยน)

ทฤษฎ (Theory)

การศกษาสงเกต (Observation)

สมมตฐาน (Hypothesis)

การสรางกฎเกณฑจากขอเทจจรง

แบบอปนย

Induction

แบบนรนย

Deduction

วธการแบบอปนย

การศกษาสงเกต + เกบรวบรวมขอมล

สรางเปนกฎ

สรปเปนทฤษฎ

ตงประเดนคาถามกบทฤษฎ/สมมตฐาน

พสจนทฤษฎ

สรป (ทฤษฎเดมยงใชได หรอ ไดทฤษฎใหมทแยงทฤษฎเดม)

วธการแบบนรนย

15

1. วธการสรางทฤษฎแบบอปนย (Induction) 1.1 ขนตอนการสรางทฤษฎแบบอปนย ก. การรวบรวมขอมล(ดบ) จากเหตการณหรอปรากฏการณเชงประจกษทเกดขน หรอรวบรวมขอมลจาก “ขอเทจจรง (Facts)” ซงท าไดโดยวธการสงเกต (Observation) การส ารวจ (Survey) และการบนทกขอมล (Record Data) และในกระบวนการนนเองทจ าเปนตองอาศยขอเทจจรงจ านวนมาก ทงนกเพอประโยชนในการยนยนหลกการหรอทฤษฎทมความเทยงตรงและนาเชอถอนนเอง ข. การพยายามหากฎเกณฑหรอหลกการทวไปจากลกษณะของขอเทจจรงทเกดขนซ าๆ หรอเปนไปในลกษณะเดยวกนอยางสม าเสมอ ตวอยางเชน การพยายามหาหลกการทวไปของ “แรงโนมถวง” โดยการเกบขอมลจากการโยนสงของตางๆ ทตกลงสพนในลกษณะเดยวกน เปนตน ค. การยกระดบค าอธบายจากทเปนกฎเกณฑหรอหลกการทวไปทคนพบดงกลาว เปน “ทฤษฎ” ทมเนอหาทเปนนามธรรม โดยการผกรอยเนอหาใหเปนตวแปรและล าดบของเหตและผล เพอการน าไปใชอธบายขอเทจจรงชดอนๆ ตอไป ตวอยางเชน การสรปหลกการของการตกของวตถทวไปลงสพนโลก ใหยกระดบกลายเปนทฤษฎแรงโนมถวง ทประกอบไปดวยเนอหาทเปนสตรการค านวณแรงโนมถวง หรอความสมพนธระหวางตวแปรตนและตวแปรตาม (เชน ตวแปรตนคอ การปลอยวตถจากทสง ตวแปรตาม คอ การตกของสงของ ดงนนจะสรปเปนความสมพนธระหวางตวแปรตนและตวแปรตามไดวา “เมอเกดการปลอยสงของจากในระยะทสงจากพนโลก สงของกจะตกลงสพน ตามหลกการ/กฎของแรงโนมถวง”) เปนตน เพอใหเกดความเขาใจในสาระของกระบวนการแบบอปนยดงกลาวใหมากขน จะขออธบายผานในตวอยางไดดงตอไปน ตวอยางท 1 การสรางทฤษฎแบบอปนย (รวบรวมขอมลแลวสรางเปนกฎหรอหลกการทวไป) จากโจทย ก าหนดใหหาคาของ X1, X2, X3, X4, X5, และ X6 โดยมฐานของขอมลตวเลขในลกษณะพระมดลดหลนกนมาเรอยๆ ซงถาหากโจทยตองการแกโจทยดวยวธการแบบอปนย ในล าดบแรกกตองเรมตนดวยการ “สงเกต” เพอรวบรวมขอมล และหากม “การสงเกต” แลวจะพบวามจ านวนของตวเลขเพมขนในแตละบรรทดเรอยๆ บรรทดละหนงจ านวน ทงยงมระยะหาง

1 1 4

1 5 9 1 6 11 16

1 7 13 19 25 X1 X2 X3 X4 X5 X6

จงหา X1 X2 X3 X4 X5 X6 ?

16

ระหวางจ านวนเพมขนอยางมนยส าคญ ซงความเปลยนแปลงตรงนนเองทจะเชอมโยงสการสรางทฤษฎในขนตอนตอไป ล าดบตอมา เมอสามารถรวบรวมขอมลไดแลววาตวเลขในแตละบรรทดมการเปลยนแปลงมาเรอยๆ แลว กน าขอมลดงกลาวเขาสขนตอนของ “การพยายามหากฎเกณฑ” หรอ “หลกการ” เพออธบายการเปลยนแปลงเหลานนอนจะน าไปสการแกโจทย ซงในขนตอนนนกทฤษฎอาจจะใชวธทหลากหลายเพอการสงเคราะหหาหลกการดงกลาว ไมวาจะเปนการลองผดลองถก การอนมาน การคาดการณ หรอแมกระทงการใชสตรทางคณตศาสตร ซงอาจจะพบกฎเกณฑมากกวาหนงชดทสามารถอธบายการเปลยนแปลงของตวเลขดงกลาวได ยกตวอยางเชน การเทยบระยะหางของตวเลขระหวางบรรทด การเทยบระยะหางตามแนวลาดเอยงของตวเลขระหวางบรรทด หรอการบวกกนของตวเลขในแนวทแยงตว Y (เชน 1 + 4 ในบรรทด 2 เทากบ 5 ในบรรทด 3) เปนตน แตอยางไรกตาม กตองพงตระหนกดวยวา “หลกการ” หรอ “กฎเกณฑ” ทจะสงเคราะหขนในขนตอนนตองเปนหลกการทใชไดโดยกบขอมลการเปลยนแปลงทงหมด หรอเกดขนอยางสม าเสมอ เพราะหากไมสามารถอธบายครอบคลมการเปลยนแปลงไดทงหมด กจะถกโตแยงและไมเปนทยอมรบ ทงจะท าใหการแกโจทยปญหาดงกลาวด าเนนไปในทางทไมถกตอง ดวยเหตนจงถอวาขนตอนนเปนขนตอนทส าคญมากส าหรบการสรางทฤษฎแบบอปนย ดงนน เมอกลบมาทโจทยค าถาม จะพบวาการเปลยนแปลงของชดตวเลขในแตละบรรทด (ทง 5 บรรทด) ม “หลกการ” ทสามารถอธบายการเปลยนแปลงดงกลาวไดอยางครอบคลม นนคอ ในทกๆ บรรทดทมจ านวนตวเลขเพมขน คาของตวเลขจะมระยะหางท เ พมขนตาม ตวอยางเชน ในบรรทดท 2 มตวเลข 1 กบ 4 ระยะหางจะอยท “2” และในบรรทดท 3 มตวเลข 1, 5 และ 9 ระยะหางของตวเลขจะอยท “3” ซงเพมขนจากบรรทดเดม “1” หนวย และหากเมอเทยบกบบรรทดท 4 กจะเปนเชนเดมไปเรอยๆ (กลาวคอ 1, 6, 11 และ 16 มระยะหางอยท 4 หนวย ซงเพมขนจากบรรทดกอนหนาน 1 หนวย) ดงนน เมอเปนเชนนไปทกๆ เราจงสามารถอธบายของการเปลยนแปลงของชดตวเลขในขอมลน และน าไปสการแกปญหาในโจทยนไดดงตอไปน ระยะหางของตวเลขอยท 2 หนวย เพมขน 1 หนวย ระยะหางของตวเลขอยท 3 หนวย เพมขน 1 หนวย ระยะหางของตวเลขอยท 4 หนวย เพมขน 1 หนวย ระยะหางของตวเลขอยท 5 หนวย เพมขน 1 หนวย ระยะหางของตวเลขอยท 6 หนวย

1 (ไมมคาเปรยบเทยบ)

1 4 (2)

1 5 9 (3) (3)

1 6 11 16 (4) (4) (4)

1 7 13 19 25 (5) (5) (5) (5) X1 X2 X3 X4 X5 X6

17

ดงนน จะไดคาของ X1, X2, X3, X4, X5 และ X6 จงเทากบ 1, 8, 15, 22, 29 และ 36 ตามลาดบ

แตอยางทไดกลาวไปแลววา หนาทของทฤษฎนนไมใชค าตอบส าเรจรป ทฤษฎหรอหลกการเปนเพยงทางเชอมทจะไปสค าตอบของปรากฏการณเทานน ดงนนค าตอบของ X1, X2, X3, X4, X5 และ X6 จงไมใช “ทฤษฎ” แตอยางใด แตกลบไปอยท “หลกการ” หรอ “กฎเกณฑ” ทรองรบการเปลยนแปลงของชดตวเลขในแตละบรรทดตางหาก ดงนน ในล าดบสดทายของการสรางทฤษฎแบบอปนย กคอการยกระดบใหชดกฎเกณฑหรอหลกการดงกลาวใหกลายเปนความคดรวบยอดทแสดงความรอยเรยงระหวางตวแปรอยางเปนเหตเปนผล เพราะฉะนน จงสรปไดวา หลกการหรอทฤษฎทใชอธบายชดขอมลนกคอ “ในทกๆ บรรทดทมการเพมของจ านวนตวเลข ระยะหางของจ านวนตวเลขจะเพมขน 1 หนวยเสมอ” ตวอยางท 2 การสรางทฤษฎแบบอปนย (รวบรวมขอมลแลวสรางเปนกฎหรอหลกการทวไป) จากการเปลยนแปลงของรป ก. , ข., และ ค., จงหา ง. ? ตวเลอกคาตอบ จากโจทย ก าหนดใหหารป ง. โดยมค าตอบใหเลอกนนคอรป 1., 2., 3., และ 4. ซงถาหากโจทยตองการแกโจทยดวยวธการแบบอปนย ในล าดบแรกกตองเรมตนดวยการ “สงเกต” เพอรวบรวมขอมล และหากม “การสงเกต” แลวจะพบวา จากรป ก. ไปหารป ข. และ ค. มการเปลยนแปลงของรปภาพไปเรอยๆ ดงนนจงสนนษฐานไวกอนลวงหนาไดวา รป ง. ตองมการเปลยนไปจากรป ค. แนนอน ในล าดบตอมา กเขาสขนตอนของ “การพยายามหากฎเกณฑ” หรอ “หลกการ” เพออธบายการเปลยนแปลงของรปเหลานน ซงอยางทไดกลาวไปแลววา ในวธการสรางทฤษฎแบบอปนย หลกการหรอกฎเกณฑทเกดขนตองสามารถอธบายการเปลยนแปลงหรอปรากฏการณดงกลาวไดอยางครอบคลม แมนย า และแนนอนอยางสม าเสมอ นนอาจจะหมายความวาหลกการหรอ

18

กฎเกณฑทจะไดอาจจะมเพยงหลกการเดยวกได ดงเชนตวอยางท 2 นกจะพบวา การเปลยนแปลงของรปภาพเปนไปไดแคทศทางเดยว กลาวคอ รปเรขาคณตทอยกรอบขางนอกสด จะยายเขาไปวางเรยงยงดานในสดของรปภาพทอยถดไป ตวอยางเชน ในรปภาพ ก. มรปหกเหลยมเปนรปเรขาคณตทอยกรอบดานนอกสด แตพอเปลยนมาเปนรปภาพ ข. รปหกเหลยมจะยายไปอยขางในสด โดยทรปเรขาคณตอนยงคงเรยงตวกนเปนล าดบปกต รปภาพ ข. จงมรปวงกลมกลายเปนกรอบนอกสด และเปลยนมาเปนรป ค. รปวงกลมกไดยายไปอยขางในสด โดยทรปเลขาอนยงคงเรยงตวกนเปนล าดบปกตเชนเดม และจะเปนเชนนไปเรอยๆ ดงจะสามารถอธบายเปนล าดบความคดใหเหนไดดงตอไปน

ดงนน รปภาพ ง. ตองเปนการเรยงตวกนของรปเรขาคณตจากนอกสดไปในสดได “สามเหลยม หกเหลยม วงกลม สเหลยม”

ดงนน เมอน าผลของการวเคราะหตามหลกการดงกลาว มาเทยบกบตวเลอกรปภาพค าตอบทมอย จะไดวา รปภาพ ง. กคอ “ตวเลอกท 3.” หรอเปนค าตอบท(นาจะ)ถกตองทสด เพราะสอดคลองตามหลกการหรอกฎเกณฑทคนพบทกประการ ดงนน ในล าดบสดทายน เราจงสามารถสรป “ทฤษฎ” หรอหลกการทอยเบองหลงการเปลยนแปลงของรปภาพในโจทยขอนไดวา “ในการเปลยนแปลงของรปภาพแตละลาดบนน รปเรขาคณตทอยกรอบขางนอกสดของรปภาพปจจบน จะกลายไปเปนรปเรขาคณตทอยขางในสดของรปภาพถดไปเสมอ” 1.2 ขอดของวธการสรางทฤษฎแบบอปนย (1) “ทฤษฎ” หรอหลกการทไดจากวธการสรางทฤษฎแบบอปนยมกจะไดทฤษฎทมศกยภาพในการอธบายคอนขางสง นนคอมศกยภาพในการอธบายปรากฏการณไดคอนขางสง กวางขวาง หรอสามารถครอบคลมปรากฏการณไดมากกวา นนเปนเพราะวาในกระบวนการสรางทฤษฎนนจะรวบรวมขอมลจากตวอยางหรอขอเทจจรงทเกดขนอยางสม าเสมอจ านวนมาก จงเปนสงทประกนไดวาทฤษฎทเกดขนสามารถน าไปใชอธบายปรากฏการณในลกษณะเดยวกนไดโดยทวไป (2) สบเนองจากการทเปนทฤษฎทใชตวอยางจ านวนมากในการพฒนาหรอยกระดบทฤษฎ จงมความเทยงตรง แนนอน และคอนขางแมนย าสงหากน าไปในวเคราะหหรออธบาย

- สามเหลยม - หกเหลยม - วงกลม - สเหลยม

- หกเหลยม - วงกลม -สเหลยม

- สามเหลยม

นอกสด - วงกลม -สเหลยม ในสด

- วงกลม -สเหลยม

- สามเหลยม - หกเหลยม

-สเหลยม - สามเหลยม - หกเหลยม - วงกลม

19

ชดขอมลทเกดขนในลกษณะเดยวกน และโดยเฉพาะในการศกษาในแขนงวชาทางวทยาศาสตร กระบวนนมกถกน าไปใชในการสรางทฤษฎหรอหลกการอยเสมอ ตวอยางเชน ทฤษฎแรงโนมถวง ทฤษฎววฒนาการของสงมชวต ทฤษฎการหมนรอบตวเองของโลก(ทท าใหเกดกลางวน-กลางคน) หรอแมแตหลกการฟสกสและกลศาสตรทงหลาย เปนตน 1.3 ขอจากดและปญหาของวธการสรางทฤษฎแบบอปนย แมการสรางทฤษฎแบบอปนยจะเปนทยอมรบกนอยางกวางขวางและดเหมอนจะสอดคลองดวยหลกการและเหตผล แตในขณะเดยวกนวธการดงกลาวกลบพบขอจ ากดทควรระวงและตระหนกถง โดยเฉพาะการน ามาปรบใชในทาง “สงคมศาสตร (Social Sciences)” อนไดแก (1) วธการสรางทฤษฎแบบอปนยมกใชไดดกบขอมลประเภทปรากฏการณธรรมชาต แตหากเมอน ามาใชวเคราะหสงคมแลว มกไมสามารถเจาะรายละเอยดในระดบทซบซอน(หรอเชงพรรณนา)ได ทฤษฎทางสงคมศาสตรทสรางขนดวยวธการแบบอปนยจงเปนทฤษฎทมเนอหาเปนเชง “ตวเลข” หรอ “โครงสรางโดยภาพรวม” เปนหลก ซงจะเหนไดชดเจนโดยเฉพาะในการวจยเชงปรมาณ (Quantitative Research) ยกตวอยางเชน ทฤษฎทางสงคมศาสตรในยคบกเบกอยางทฤษฎโครงสราง-หนาทนยม ทฤษฎความขดแยงทางสงคม ทฤษฎววฒนาการ/การเปลยนแปลงทางสงคม ทฤษฎทางประชากรศาสตร ฯลฯ ดวยเหตน จงพบวาในยคหลงๆ ไดเกดทฤษฎทางสงคมศาสตรทพยายามจะแกไขจดออนตรงนเพมขน โดยเฉพาะทฤษฎตระกลหลงสมยใหมนยม (Post-modernism) ทมงสนใจรายละเอยดทซบซอนและเนนการน าเสนอขอมลเชงพรรณนา (2) ขอควรระวงทส าคญเมอปรบใชวธการสรางทฤษฎแบบอปนยในทางสงคมศาสตร กคอ ธรรมชาตของขอมลทางสงคมศาสตรจะเกยวของกบพฤตกรรมมนษย ซงมพลวต (dynamic) หรอเกดความเปลยนแปลงอยเสมอ ไมวาจะเปนความเปลยนแปลงในทางเวลา (time) หรอบรบทพนท (space) จงท าใหวธการสรางทฤษฎแบบอปนยทจ าเปนตองใชขอมลทเทยงตรง/แมนย านนเกดขนไดยาก หรออกความหมายกคอ ทฤษฎทสรางขนในแบบอปนยไมสามารถใชอธบายการเปลยนแปลงทางสงคมไดอยางสมบรณรอยเปอรเซนต(หรอไดไมแนนอนเทากบทฤษฎทางวทยาศาสตร) ยกตวอยางเชน ตามทฤษฎความขดแยงทางสงคมของ (Karl Marx) ไดวเคราะหไววา ในทายสดของสงคมทเตมไปดวยความขดแยงเชงชนชน (เชนในระบบทนนยมทขดแยงระหวางนายจางกบกรรมกร) จะเดนทางไปส การปฏวตเชงชนชน หรอกลายเปนการปกครองระบอบคอมมวนสต (Communism) ทงหมด แมค าอธบายดงกลาวจะสามารถใชอธบายในยคทสหภาพ โซเวยตสถาปนาระบอบคอมมวนสตในตอนตนศตวรรษท 20 ได แตประเทศอนๆ ทมความขดแยงในแบบเดยวกน กไมไดเปลยนแปลงการปกครองไปเปนแบบคอมมวนสตดงทมารกซเคยกลาวไว (แมกระทงสหภาพโซเวยตกลมสลายในป พ.ศ. 2534 และเปดรบระบบทนนยมอยางเตมรปแบบ) เปนตน ดวยเหตน หากจะใชทฤษฎทางสงคมศาสตรทสรางบนพนฐานวธการแบบอปนยเพออธบาย จ าเปนตองตระหนกถงจดนดวยวา สงทจะเกดขนตอไปเปนเพยง “การวเคราะหแนวโนม” หรอ “พยากรณ” บนพนฐาน “ความนาจะเปน (Probability)” เทานน เพราะทายทสดเหตการณอาจจะเปนหรอไมเปนไปตามททฤษฎทกลาวไวกได

20

2. วธการสรางทฤษฎแบบนรนย (Deduction) 2.1 ขนตอนการสรางทฤษฎแบบนรนย ดงทไดกลาวมาแลววา การสรางทฤษฎแบบนรนยจะเปนขนตอนท “ยอนกลบ” กบวธการสรางทฤษฎแบบอปนย หรอเพอตองการ “คาน” หรอตรวจทานประสทธภาพของทฤษฎเดม(หรออาจเปนทฤษฎทสรางดวยวธการแบบอปนย) ดงนน กระบวนการสรางทฤษฎแบบนรนยจงประกอบไปดวยขนตอนส าคญดงน ก. การตงประเดนค าถามกบทฤษฎหรอหลกการทมอยแลว กลาวคอ เปนการน าหลกการหรอทฤษฎทมผสรปไวแลว มาตงขอสงเกตและทบทวนซ าโดยองเขากบการอธบายในปรากฏการณหรอขอเทจจรง “ชดใหม” หรอลกษณะทเรยกวา “สมมตฐาน (Hypothesis)” ซงกคอการคาดคะเนค าตอบชวคราววา ขอมลหรอปรากฏการณใหมนจะเปนไปตามทฤษฎเดมขางตนหรอไม? และอยางไร? โดยก าลงรอการพสจนวาถกหรอผด หรอพดงายๆ กคอ เปนการ “จบผด” ทฤษฎหรอหลกการเดมเพอการปรบปรงแกไขนนเอง ข. การด าเนนการพสจนทฤษฎ ซงท าไดโดยหลกการเปรยบเทยบเนอหาทฤษฎทมอยแลว เขากบปรากฏการณใหมวา ปรากฏการณใหมทเกดขนยงสามารถอธบายดวยระบบเหตและผลของทฤษฎเดมอยหรอไม ทงนอาจจะรวมถงวธการเกบขอมลดวยการสงเกต การรวบรวมขอมล และวเคราะห/สงเคราะหวธการตรวจสอบขอมลขนใหมดวยกได ค. การสรปผล หรอการประมวลผลของการด าเนนการพสจนทฤษฎวา จะยอมรบหรอไมยอมรบสมมตฐานทไดตงขนอยางไร? และถาหากไมยอมรบจะมเหตผลมาคดงางคณภาพของทฤษฎเดมอยางไร? ซงขนตอนเปนขนตอนทส าคญ เพราะนอกจากจะเปนการยนยนประสทธภาพของทฤษฎเดมแลว ยงอาจไดมาซง “ทฤษฎใหม” ทเกดจากขอคนพบใหมทไมเปนไปหลกการในทฤษฎเดมดงกลาว หรอพดใหงายกคอ หากการพสจนแลวเปนไปตามทฤษฎเดม กแสดงวาทฤษฎนนยงใชไดอย แตถาหากไมเปนไปตามทฤษฎเดม กแสดงวาทฤษฎนนใชไมได มจดออน หรอตองตอเตมค าอธบายใหสมบรณตอไป ดงนน เพอใหเกดความเขาใจในสาระของกระบวนการแบบนรนยดงกลาวใหมากขน จะขออธบายผานในตวอยาง “อยางงาย” ไดดงตอไปน ตวอยางท 1 การสรางทฤษฎแบบนรนย (การตรวจสอบคณภาพของหลกการ/ทฤษฎทมอยแลว) หลกการ/ทฤษฎทมอยแลว 1) สตวเลยงทกตวเปนสตวไมดราย 2) แมวทกตวเปนสตวเลยง ขอสรปจากทฤษฎทมอยแลว แมวทกตวเปนสตวไมดราย จากตวอยางจะเหนวา มการสรปทฤษฎจากหลกการทมอยแลววา “แมวทกตวเปนสตวไมดราย” จากหลกการสองขอ ไดแก 1) สตวเลยงทกตวเปนสตวไมดราย และ 2) แมวทกตวเปนสตวเลยง ถาหากตองการพสจนขอสรปดงกลาวอกครงดวยวธการสรางทฤษฎแบบนรนย ดงนน ในล าดบแรกจงตองมการการประเดนหรอขอสงเกตกบทฤษฎเดมทมอยแลว ซงกคอการตงสมมตฐานได

21

วา ขอสรปจากหลกการดงกลาวสมเหตสมผล หรอตองพสจนใหเหนใหไดวา “แมวทกตวเปนสตวไมดราย” ตามททฤษฎไดสรปไว (ซงในกรณนเปนการตงสมมตฐานเพอตองการพสจนสนบสนนทฤษฎ แตอาจจะตงเพอพสจนโตแยงกบทฤษฎไดวา “แมวทกตวไมไดเปนสตวทดราย” กได) แลวในล าดบตอมา จงด าเนนการพสจนทฤษฎ ซงจะใชวธการใหเหตผลในแตละหลกการโดยจ าแนกเปนแผนภาพไดดงน 1) สตวเลยงทกตวเปนสตวไมดราย 2) แมวทกตวเปนสตวเลยง

= แมวทกตวเปนสตวเลยง และแมวทกตวเปนสตวไมดราย ดงนน จงพสจนทฤษฎตามหลกการทมอยแลวไดวา แมวทกตวเปนสตวไมดราย ซงสมเหตสมผล ดวยเหตน ในกระบวนการพสจนทฤษฎดวยการแจกแจงดวยแผนภาพไดชใหเหนแลววา “แมวทกตวเปนสตวไมดราย” เพราะแผนภาพทสรปเปนไปในทางเดยว(และมเพยงแผนภาพเดยว)กบขอสรปทมอยแลว ซงตรงตามดงททฤษฎเดมไดสรปไว ดงนน ในล าดบสดทาย ซงเปนการสรปผล กไดช ให เหนวา สมมตฐานทต งไวในขางตนทตง ไววา “แมวทกตวเปนสตวไมดราย” มความสมเหตสมผลนน จงเปนความจรงอย นนเปนเหตใหหลกการหรอทฤษฎเดมยงคงมประสทธภาพทจะใชเพอการอธบายปรากฏการณตอไปได

สตวเลยง

สตวไมดราย

แมว

สตวเลยง

สตวเลยง

สตวไมดราย

แมว

22

ตวอยางท 2 การสรางทฤษฎแบบนรนย (การตรวจสอบคณภาพของหลกการ/ทฤษฎทมอยแลว) หลกการ/ทฤษฎทมอยแลว 1) ประเทศดอยพฒนาบางประเทศเปน ประเทศเกษตรกรรม 2) ไทยเปนประเทศดอยพฒนา ขอสรปจากทฤษฎทมอยแลว ไทยเปนประเทศเกษตรกรรม จากตวอยางจะเหนวา มการสรปทฤษฎเอาไวขางตนแลว วา “ไทยเปนประเทศเกษตรกรรม” จากหลกการสองขอ ไดแก 1) ประเทศดอยพฒนาบางประเทศเปนประเทศเกษตรกรรม และ 2) ไทยเปนประเทศดอยพฒนา ถาหากตองการพสจนขอสรปดงกลาวอกครงดวยวธการสรางทฤษฎแบบนรนย ดงนน ในล าดบแรกจงตองมการการประเดนหรอขอสงเกตกบทฤษฎเดมทมอยแลว ซงกคอการตงสมมตฐานไดวา หรอตองพสจนใหเหนใหไดวา “ไทยเปนประเทศเกษตรกรรม” ตามททฤษฎไดสรปไว แลวในล าดบตอมา จงด าเนนการพสจนทฤษฎ ซงจะใชวธการใหเหตผลในแตละหลกการโดยจ าแนกเปนแผนภาพไดดงน 1) ประเทศดอยพฒนาบางประเทศ 2) ไทยเปนประเทศดอยพฒนา เปนประเทศเกษตรกรรม = ไทยเปนประเทศดอยพฒนา = ไทยเปนประเทศดอยพฒนา และเปนประเทศเกษตรกรรม แตไมไดเปนประเทศเกษตรกรรม

ดงนน จงพสจนทฤษฎตามหลกการทมอยแลวไดวา ไทยเปนประเทศเกษตรกรรม ซงไมสมเหตสมผล เพราะประเทศดอยพฒนาบางประเทศเทานน ทจะเปนประเทศเกษตรกรรม

ประเทศ ดอยพฒนา

ประเทศเกษตรกรรม

ประเทศ ดอยพฒนา

ประเทศ ดอยพฒนา

ประเทศเกษตรกรรม

ประเทศ ดอยพฒนา ประเทศ

เกษตรกรรม

23

ดวยเหตน ในกระบวนการพสจนทฤษฎดวยการแจกแจงดวยแผนภาพไดชใหเหนแลววา การสรปวา “ไทยเปนประเทศเกษตรกรรม” บนพนฐานขอสรปทวา “ไทยเปนประเทศดอยพฒนา” และ “ประเทศดอยพฒนาบางประเทศเปนประเทศเกษตรกรรม” นน ไมไดเปนไปในทศทางเดยว กลาวคอ ถงแมวาจะมแผนภาพทอธบายวา “ไทยเปนท งประเทศดอยพฒนาและประเทศเกษตรกรรม” แตกมแผนภาพทขดแยง (ทเขยนขนบนหลกการเดยวกน) นนคอ “ไทยเปนแคประเทศดอยพฒนา แตไมไดเปนประเทศเกษตรกรรม” ซงขดแยงและเพมเตมจากค าอธบายในทฤษฎเดมทสรปไว ดงนน ในล าดบสดทาย ซงเปนการสรปผล กไดชใหเหนวา สมมตฐานทตงไวในขางตนทตงไววา “ไทยเปนประเทศเกษตรกรรม” มความสมเหตสมผลนน จงไมเปนความจรง นนเปนเหตใหหลกการหรอทฤษฎเดมนนไมสามารถอธบายไดอยางสมบรณอกตอไป เพราะเกดขอคนพบใหมเพมเตม ดงนน หากทฤษฎใดทเขาสการตรวจสอบในวธการแบบนรนยแลวเปนเชนน จงจ าเปนททฤษฎนนตองปรบปรง เปลยนแปลง หรอเพมเตมค าอธบายใดเพอใหสอดคลองกบ “องคความรใหม” ทเกดขน แตถาหากขอคนพบใหมขดแยงกบเนอหาทฤษฎเดมทงหมด ทฤษฎนนตองถกปฏเสธหรอลมเลกไป และจะไมสามารถใชอางหรออธบายปรากฏการณใดๆ ไดอกตอไป 2.2 ขอดของวธการสรางทฤษฎแบบนรนย (1) วธการสรางทฤษฎแบบนรนยสามารถแกไขขอบกพรองของวธการสรางทฤษฎแบบอปนยได กลาวคอ วธการแบบอปนยเปนการยกระดบทฤษฎจากการเกบรวบรวมขอมล(ดบ) แตวธการเชงนรนยจะเปรยบเสมอน “ถวงดล” หรอวธการทท าใหทฤษฎถกตรวจสอบสถานะอยสม าเสมอ นนเปนเพราะวา การเกบขอมลแบบอปนยจะองอยบนจ านวนของขอมลทเกบไดในชวงเวลานนๆ นนแปลวาอาจจะไมครอบคลมถงขอมลชดอนๆ ทไมไดเกบ ดงนนวธการแบบนรนยนจะชวยพสจนประสทธภาพของทฤษฎเดมนนวายงสามารถใชไดอยหรอไม? หากบรบทเวลาและพนทเกดการเปลยนไป ซงวธการนจะปรากฏเดนชดโดยเฉพาะการวจยเชงคณภาพ (Qualitative Research) ทมระเบยบวธวจยเนนการพสจนหลกการเดมซ าแลวซ าอกเพอใหขอถกเถยงหรอขอคนพบใหม โดยเฉพาะแขนงวชาทางสงคมศาสตร เชน สงคมวทยา มานษยวทยา วฒนธรรมศกษา การพฒนาชมชน/สงคม (ทเนนขอมลระดบพนท) หรองานวจยทเนนกรณศกษาระดบปจเจกบคคลอนๆ เปนตน (2) เนองดวยขนตอนของวธการสรางทฤษฎแบบนรนยทไมไดเนนสรางทฤษฎขนาดใหญ และเนนไปในทางการพสจนตรวจสอบสมมตฐาน ดงนนจงสามารถใหรายละเอยดของเนอหาในระดบทซบซอนกวาวธการเชงอปนย โดยเปนไปในลกษณะพรรณนาเจาะลกความเปนเหตเปนผลเฉพาะราย 2.3 ขอจากดและปญหาของวธการสรางทฤษฎแบบนรนย (1) วธการสรางทฤษฎแบบนรนยมกจะอาศยเหตผล/ศกษาเฉพาะปรากฏการณทเปนกรณศกษา (หรอเฉพาะเรองๆ ไป) จงไมสามารถสรางทฤษฎทมพลงการอธบายในระดบกวางๆ ไดเชนเดยวกบวธการแบบอปนย ดวยเหตน ทฤษฎหรอหลกการทได จะอยในรปของทฤษฎหรอความคดรวบยอดระดบกลางถงเลก เชน ทฤษฎปฏสมพนธเชงสญลกษณ ทฤษฎเกยวกบการกลายเปนชายขอบ (Marginalization) ทฤษฎเกยวกบการอธบายพฤตกรรมการด ารงชพของคนในเมอง (Urban livelihood) เปนตน

24

(2) แมวธการสรางทฤษฎแบบนรนยจะเหมาะสมกบลกษณะขอมลทางสงคมศาสตรเพยงใด แตเนองดวยธรรมชาตของขอเทจจรงทางสงคมทมพลวตนน เปนเหตใหทฤษฎทางสงคมศาสตรทอาศยวธการสรางแบบนรนยนจ าเปนตองม “การทบทวน” อยตลอดเวลาเชนกน (ตลอดจนถงนกสงคมศาสตรเองกตองตดตามความเคลอนไหวของทฤษฎและหลกการดงกลาวอยตลอดเชนกน) ดวยเหตน ถาหากเทยบในเรองความคงทนและความแมนย ากบวธการสรางทฤษฎแบบอปนยแลว ถอไดวาวธการแบบนรนยนมกมนอยกวา ดงนน หากจะสรปใหเขาใจ กคอ ไมวาจะเปนวธการสรางทฤษฎในแบบอปนยหรอนรนยตางฝายตางกมจดเดน-จดดอยทคอยประสานขอบกพรองระหวางกนเอง ในฐานะทเราเปนผศกษาทฤษฎและเปนผใชทฤษฎ จงควรเรยนเรยนรถงคณสมบตความเหมอน-ความตางดงกลาวไวเพอการปรบใช เ พอให เหมาะสมกบธรรมชาตของขอมลหรอประเดนทตองการจะศกษา ทงนก เ พอประสทธภาพในการเรยนรทสงสดและสมรรถนะในการวเคราะหเพอสรางสรรคนวตกรรมทางสงคมนนเอง

ตาราง 1.2 แสดงการเปรยบเทยบ “ความเหมอน” และ “ความตาง” ของ การสรางทฤษฎแบบ “อปนย (Induction)” และแบบ “นรนย (Deduction)

(ทมา: ผเขยน)

25

สรป “ทฤษฎ” คอชดค าอธบายทถกเรยบเรยงไวอยางเปนเหตเปนผล โดยแสดงความสมพนธระหวางตวแปร กลมค า สงกป และขอเสนอตางๆ ซงมลกษณะเปนความคดรวบยอดทผกรอยจนมระดบนามธรรมทสง เพราะตองใชเปนแนวทางในการศกษาและอธบายปรากฏการณตามทศาสตรแตละแขนงสนใจ ทงน “ทฤษฎ” จะถกสรางขนจากเหตการณหรอขอเทจจรงเชงประจกษ แลวตองน ากลบมาใชเพออธบายเหตการณในลกษณะเดยวกนครงใหมได ซงพอจะแบงไดออกเปน 2 ตระกลใหญ อนไดแก “ทฤษฎในทางวทยาศาสตร” ทมพนฐานขอเทจจรงมาจากปรากฏการณธรรมชาต และ “ทฤษฎในทางสงคมศาสตร” ทมพนฐานมาจากปรากฏการณทางสงคมอนสบเนองจากพฤตกรรมมนษย แขนงความรแตละศาสตรลวนแลวแตสราง “ทฤษฎ” ไวเพอเปนแนวทางในการสรางความเขาใจหรอเพอหาทางออกใหกบปญหาทเกดขน ดวยเหตน “ทฤษฎ” จงไมใชค าตอบของสงทตองการจะเขาใจ หรอเปนเพยงหนทางทจะไปสค าตอบไดอยางถกจดเทานน นอกจากน “ทฤษฎ” ยงเปนเครองมอทสามารถใชวเคราะหแนวโนมของปรากฏการณทจะเปนไปไดในอนาคต แตอาจจะไมแมนย าสมบรณ เนองจากขอเทจจรงทจะเกดขนอาจมเงอนไขอนทสมพนธกบพลวตของเวลาและพนท ซงจะเหนไดชดในกรณของทฤษฎทางสงคมศาสตร ส าหรบวธการสรางทฤษฎนน แบงออกเปน 2 ประเภท ไดแก “วธการสรางทฤษฎแบบอปนย” และ “วธการสรางทฤษฎแบบนรนย” ซงจดเดนของวธการสรางทฤษฎแบบอปนยกคอ เปนการรวบรวมขอเทจจรงจ านวนมากเพอหาขอสรปแลวยกระดบเปนหลกการหรอทฤษฎในลกษณะ “เหต” ไปหา “ผล” โดยสวนมากมกใชกนในการสรางทฤษฎทางวทยาศาสตร ซงมความเทยงตรง แมนย า และสามารถอธบายครอบคลมไดทวไป สวนส าหรบวธการสรางทฤษฎแบบนรนยจะเปนกระบวนการท “ยอนกลบ” โดยเนนการตรวจสอบประสทธภาพของทฤษฎเดมทมอยแลววายงสามารถใชอธบายไดอยหรอไม หรอเปนกระบวนในลกษณะ “ผล” กลบมาหา “เหต” อกครง ซงจะไมเนนสรางทฤษฎหรอหลกการขนาดใหญ โดยสวนมากจะใชกนในการสรางทฤษฎทางสงคมศาสตร(โดยเฉพาะงานวจยเชงคณภาพ) ซงจะมความเจาะจง ละเอยด และท าใหเหนเนอหาทซบซอนของปรากฏการณได หรอถาหากจะกลาวโดยสรปกคอ ทงวธการแบบอปนยและนรน ยตางกมจดเดนทเหมาะสมกบลกษณะขอเทจจรงคนละแบบ และตางกชดเชยขอบกพรองหรอขอจ ากดระหวางกนและกนดวย

26

คาถามทายบทท 1 1. จงอธบายความหมายของ “ทฤษฎ” ในความเขาใจของนกศกษามาพอสงเขปดวยภาษาของตนเอง? 2. จงจ าแนกความแตกตางระหวาง “ทฤษฎทางวทยาศาสตร” และ “ทฤษฎทางสงคมศาสตร” มาใหเขาใจ? 3. จงอธบายลกษณะส าคญของ “ทฤษฎ” มาใหเขาใจพอสงเขป ? 4. ความส าคญของ “ทฤษฎ” ทมตอการศกษาในแขนงวชาตางๆ มลกษณะอยางไรบาง? จงอธบายดวยภาษาและความเขาใจของตวเอง 5. องคประกอบพนฐานของ “ทฤษฎ” มอะไรบาง? และแตละองคประกอบมความสมพนธเชอมโยงกนอยางไรในกระบวนการสรางทฤษฎ ? 6. จากค ากลาวทวา “ทฤษฎไมใชเปนคาตอบ หากแตเปนหนทางทจะนาไปสคาตอบตางหาก” นกศกษาเขาใจประโยคนอยางไร? จงอภปราย 7. จงจ าแนกความแตกตางระหวาง “วธการสรางทฤษฎแบบอปนย (Induction)” และ “วธการสรางทฤษฎแบบนรนย (Deduction)” มาใหเขาใจ? ทงนตองใชภาษาและความเขาใจของตนเอง 8. จากค ากลาวทวา “ระหวางวธการสรางทฤษฎแบบอปนย และวธการสรางทฤษฎแบบนรนย ตางกมการชดเชยขอบกพรองระหวางวนและกน” นกศกษามความเขาใจตอประโยคนอยางไร? จงอธบายดวยภาษาและความเขาใจของตนเอง

27

บทท 2 ความเกยวของระหวาง “ทฤษฎ” กบ “การพฒนาสงคม”

การศกษาทางดานสงคมศาสตรนบตงแตเรมกอรางสรางตวขนมาเปน “ศาสตร” จากชวงตนศตวรรษท 19 เปนตนมานน “สงคมศาสตร” กมวถทางมงเนนทจะน าวธการทางวทยาศาสตรมาใชศกษาอยตลอด หรออยในฐานะ “วทยาศาสตรสงคม” หรอ “Social Sciences” อนเนองมาจากอทธพลของวธการทางวทยาศาสตรในยคปฏวตวทยาศาสตร(ราวศตวรรษท 16-17) ตอเนองจนกระทงมาถงการตนรในยคแสงสวางสวางทางปญญา (ราวศตวรรษท 17-18 เปนตนมา) ทฤษฎทางสงคมศาสตรในยคเรมแรกจ านวนไมนอยไดพฒนาและเตบโตมาบนฐานรากของกระบวนทางวทยาศาสตร (Scientific Process) เชน แนวการศกษาเชงปฏฐานนยม (Positivistic Approaches) ของออกสต กองต (Auguste Comte) แนวคดแรงยดเหนยวเชงโครงสราง (Social Solidarity) ของ เอมล เดอรไคม (Emile Durkhiem) เปนตน (วสนต ปญญาแกว, 2548: 19 - 27) เพราะฉะนนจงอาจกลาวไดวา วธคดแบบสงคมศาสตรกมการผสมรวมเอาวธการแบบ “วทยาศาสตร” มาปรบใชเปนพนฐานกวาได เมอพจารณาถง “การพฒนาสงคม (Social Development)” แลวนน ถอไดวาเปนสงคมศาสตรประยกตแขนงหนงทเกดขนหลงแนวคดพนฐานทางสงคมศาสตรในยคเรมแรกไดถออบตขน ซงเกดจากหลอมรวมเอาหลกการตางๆ ทางสงคมศาสตรกอนหนานดดแปลงเขาไวดวยกน อนไดแก แนวคดสงคมวทยา มานษยวทยา รฐศาสตร กฎหมาย จตวทยา เศรษฐศาสตร สถต ฯลฯ จนกอรปเปนศาสตรทจบตองไดมาจนถงปจจบน แตทวากวาท “การพฒนา” จะพฒนาองคความรและทฤษฎจากจดเรมตนจนสามารถจดระบบและหมวดหมไดนน กไดเดนทางผานจดเปลยนส าคญทเกยวของกบประวตศาสตรโลกมากมาย ทงยงมพลวตในดานของเนอหาทสอดคลองกบหลกปรชญาทเกดขนในโลกแตละยคสมยอกดวย

พนฐานปรชญาวาดวยการพฒนา หากจะวเคราะหใหเหนถงหลกปรชญาหรอความคดอนเปนจดกอก าเนดของทฤษฎ “การพฒนา” กตองวเคราะหไปไกลถงการเกดขนของ “วทยาศาสตร” และ “สงคมศาสตร” ดวยเชนกน ทงนเปนเพราะวาการเกดขนของทง “วทยาศาสตร” และ “สงคมศาสตร” (ทมรากฐานจากวธคดแบบ “วทยาศาสตร” อกท) ลวนเกยวของกบจดเรมตนทส าคญนนกคอการเกดขนของ “ปรชญาประจกษ-นยม (Empiricism)” “ปรชญาประจกษนยม” ถอไดวาเปนปรชญาพนฐานทอยเบองหลงแนวคดและการเปล ยนแปลงท งปวงในส งคมย โ รปชว งศตวรรษท 16 -18 หรอยคแสงสว า งทางปญญา(Enlightenment Age) เปนตนมา แกนแกนของเนอหาปรชญาดงกลาวโดยสรปกคอ มนษยสามารถเขาถงความจรงสงสดไดโดยตวมนษยเอง มนษยเปนสงมชวตทมเหตมผลและสามารถก าหนดการ

28

เปลยนแปลงทกอยางในโลกได ไมใช “พระเจา” ดงทเคยเชอกนมา ดงนนหากมนษยจะเชอหรอยดมนสงไหนกตาม สงนนจะตองปรากฏตอเบองหนาเปนประจกษ จบตองไดหรอพสจนไดเทานน หรอพดงายๆ กคอ ปรชญาประจกษนยมเปนพนฐานความคดทท าใหคนเรมหนมาตระหนกและเชอมนในความสามารถของตวเองมากขน ในท านองทวา “มนษยเทานนทลขตชะตาชวตตวเอง” (Johnson, Dandeker and Ashworth, 1984: 29-45) กอนจะเกดการปะทขนของ “ปรชญาประจกษนยม” นน ปรชญาดงกลาวไดเตบโตมาในบรบทสงคมยโรปชวงตงแตศตวรรษท 4-15 หรอทเรยกกนวา “ยคกลาง (Middle Age)” หรอ “ยคมด (Dark Age)” ซงเปนชวงเวลาทศาสนจกรมอทธพลตอการก าหนดความคดของผคนในสงคมหลงจากการลมสลายของจกรวรรดโรมน กลาวคอ สงคมยโรปใหความส าคญกบศาสนาอยางเหนยวแนน โดยเฉพาะศาสนาครสตนกายโรมนคาทอลก เปนเหตใหการกระท าทกอยางถกครอบง าดวย ศาสนจกรและสนตะปาปาแทบจะเบดเสรจ ไมวาจะเรองการเมอง การปกครอง เศรษฐกจ การศกษา ศลปกรรม สถาปตยกรรม รวมไปถงระบบตรรกะของคนทจะอธบายทกอยางโดยยด “พระเจาเปนศนยกลาง” (ยกตวอยางเชน พระเจาเปนผสรางโลกใหแบน ดงนนอยาเดนทางไกลเพราะเดยวจะตกโลก หรอพระเจาสรางฐานนดรมาใหตางกน ดงนนการทเกดเปนชาวนาหรอคนจนกคอบญเกาทท ามาไมมากพอ จงชอบธรรมทจะไดศกดนานอย ฯลฯ) ใครทบงอาจคดตางจากค าสอนกจะถอวาเปน “ขบถ” ตอศาสนาและพระผเปนเจาสงสด เชน จะถกตราหนาวานอกรตบาง เปนแมมด -พอมดหรอซาตานบาง จนน าไปสการลงโทษและกวาดลางดวยวธการเลอดเยนตางๆ อยางการเผาทงเปน หรอการมดประจาน ฯลฯ ประกอบกบความเสอมโทรมในศาสนจกรและราชวงศทมการประกอบพธกรรมและใชเงนภาษอยางฟมเฟอย สงเหลานไดผกปมความรสกจนน าไปสความคบของใจของประชาชนทเรมตงค าถามกบศาสนจกรมากมาย ในลกษณะทวา “ศาสนจกรเปนทพงใหกบประชาชนไดจรงหรอไม?” หรอ “พระเจาเปนค าตอบทน าจะพามาซงชวตทดขนไดจรงหรอ?” ตลอดจนถง “ศาสนจกรเปนสถาบนทรบใชชนชนอ านาจในการกดขขดรดประชาชนอยหรอไม?” ภาพ 2.1 รปภาพจ าลองการก าจดผทเหนตางกบหลกค าสอนและศาสนจกรในชวงยคกลางของยโรป

ดวยวธการเผาทงเปนและการตราขอหาวาเปนแมมด-พอมด (ทมาของภาพ http:// www.thaithesims3.com/topic.php?topic=35976)

29

นอกจากน ตามเนอหาของประวตศาสตรยโรปยงขนานนาม “ยคมด” วา เปนยคของการเสอมถอยในทกๆ มตทงในดานสงคมและวฒนธรรม ตวอยางเชน การขาดแคลนหลกฐานทางประวตศาสตร (เพราะตองเปนเนอหาประวตศาสตรทสอดคลองตามค าสอนของศาสนา) การลดจ านวนของประชากร การลดจ านวนของการกอสรางทางสถาปตยกรรม การคดคนความเจรญทางวตถและเทคโนโลยเกดความลาหลง (เพราะการคดคนบางครงอาจไปพบขอเทจจรงทขดแยงกบค าสอนของพระผเปนเจา เชน การคนพบวาโลกไมใชศนยกลางของจกรวาลหรอโลกกลม ซงขดกบเนอหาพระคมภร) ฯลฯ จงท าใหเกดกระแสการตอตานขนมากมายทวทงยโรป จนเกดขบวนการเคลอนไหวทงทางศาสนา การศกษา การเมอง เพอปลดปลอยความคดของประชาชนสการตนร และเรมกาวเขาสยคแสงสวางทางปญญาในชวงศตวรรษท 16 ในทสด ซงผลพวงจากการเกดขนของหลกปรชญาประจกษนยมดงกลาว ไดท าใหเกดการเปลยนแปลงทางความคดครงส าคญ นนคอ มนษยเรมตระหนกไดวา “พระเจาไมใชผสรางมนษย แตมนษยตางหากทสรางพระเจาขนมา” หรอสดทายแลวกคอ “พระเจาไมใชค าตอบส าหรบทกอยาง แตมนษยตางหากทสามารถสรางทกอยาง” และเมอปรชญานไดเขามาแทนทความคดเดมแบบศาสนจกร กไดน าไปสเหตการณการเปลยนแปลงตางๆ ดงจะยกมาพจารณาไดดงน 1. การปฏรปศาสนาครสตฝายโปรเตสแตนต (The Protestant Reformation) ทามกลางการตงค าถามกบกระบวนทศนทางศาสนาครสตนกายโรมนคาทอลก ผนวกกบความไมชอบธรรมและการกดขของชนชนอ านาจทแฝงเรนมากบการครอบง าของศาสนจกรของชาวยโรปในชวงศตวรรษท 16 ไดน าไปสขบวนการเคลอนไหวทางศาสนาทตองการตความความเชอและหลกค าสอนเดมเสยใหม ซงขดขวางตอความกาวหนาและการเกดนวตกรรมทางสงคม การเคลอนไหวทางศาสนาทส าคญกคอ “การเกดขนของศาสนาครสตนกายโปรเตสแตนต” ในยโรปตะวนตก โดยการน าของนกการศาสนาคนส าคญอยาง มารตน ลเธอร (Martin Luther : 1854 - 1920) และฌอง คาลแวง (John Calvin : 1509 - 1564) (จามะร เชยงทอง, 2549: 10) ซงการเกดขนของนกายโปรเตสแตนตนเอง ทในเวลาตอมาไดมสวนสนบสนนตอการเกดระบบเศรษฐกจแบบทนนยม (Capitalism) และการสรางกลมทฤษฎการพฒนาตามหลกความทนสมย (Modernization theories) ในศตวรรษท 18-19

30

ภาพ 2.2 นกการศาสนาคนส าคญทเปนผน าในการปฏรปศาสนาครสตใหเกดนกายโปรเตสแตนต ก. มารตน ลเธอร (Martin Luther) (ทมาของภาพ https://en.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther) ข. และฌอง คาลแวง (John Calvin) (ทมาของภาพ https://en.wikipedia.org/wiki/ John_Calvin) เนอหาโดยสรปของหลกค าสอนในนกายโปรเตสแตนตกคอ เนนหลกความเปนเหตเปนผล เนนการพสจนความจรงเชงประจกษผานประสาทสมผสทง 5 (ตา ห จมก ลน และผวกายตามรากฐานของ “วทยาศาสตร”) เนนความศรทธาในตว “มนษย” มากกวาทจะมองวาพระเจาคอทกสงทกอยาง เชอในความสามารถของ “มนษย” ในการเขาถง “ความจรง” สงสดโดยไมตองพงพระเจา พดงายๆ กคอเปนการตระหนกหรอยดมนในความสามารถของ “มนษย” เปนหลก ดวยเหตน นกายโปรเตสแตนสจงมองวาการแสดงความเคารพตอพระเจาไมใชการประกอบพธกรรมแบบหลงงมงายอยในไสยศาสตร หากแตเปนการท างานโดยสจรตเพอแลกกบผลตอบแทน(หรอก าไร) เพราะถอวาเปนการด ารงชวตอยางมคณคามากกวา ซงแนนอนวาหลกค าสอนดงกลาวไมเหนดวยกบหลกค าสอนของศาสนาครสตนกายโรมนคาทอลกแบบศาสนจกรเดม และเปนเหตใหเกดการแยกนกายของศาสนาครสตในภาคพนยโรปตงแตนนเปนตนมา ผลทตามมาจากการปฏรปศาสนาดงกลาว นอกจากจะท าใหศาสนาครสตแยกออกเปน 2 นกายใหญทนท นนคอ นกายโรมนคาทอลกและนกายโปรเตสแตนตแลว กยงท าใหเกดความขดแยงในยคแรกของการปฏรป เชน เกดสงครามศาสนาในฝรงเศส (ค.ศ. 1562-1589) และสงครามสามสบปในเยอรมน (ค.ศ. 1618-1648) เปนตน แตส าหรบในระยะยาวแลว นกายโปรเตสแตนตกไดเปนทมาของความเปลยนแปลงทสงผลสบเนองตอรปแบบสงคมในปจจบนมากมาย อนไดแก 2.1 เกดแนวคดรฐชาตสมยใหม (Modern nations state) กลาวคอ ในชวงยคกลางซงเปนยคทศาสนจกรมอทธพลครอบง าในแทบทกดานไมเวนแมกระทงรปแบบการเมองการปกครอง จงท าใหรปแบบรฐสมยเกาถกก าหนดโดยชนชนปกครองทผกอ านาจของตนไวกบความชอบธรรมตามหลกศาสนา หรอทเรยกวาระบบศกดนาฟวดล (Feudal) ซงชนชนทมอ านาจทสดกคอกษตรย ขน-นาง และพระในศาสนจกร แตตอมาเมอมการปฏรปศาสนา จงท าใหความชอบธรรมของอ านาจชนชนน าดงกลาวถกตงค าถามไปดวย และตอมาจงถกทดแทนดวยการสราง “รฐชาตสมยใหม” ทบรหาร

ก. ข.

31

การเมองการปกครองดวยการองความเปนแบบเปนแผน ปฏเสธระบบอปถมภพวกพอง องความเปนเหตเปนผล (Rational) และองความชอบธรรมในดานกฎหมายมากวาอ านาจทางจารตหรอระบบอปถมภแบบศกดนาฟวดล ซงองคประกอบของรฐชาตสมยใหมกไดแก การมขอบเขตดนแดน(Boundary)หรอพรมแดนทแนชด การมพลเมอง (Citizen) การมอ านาจอธปไตย และมหนวยงานบรหารอ านาจหรอรฐบาลทมาจากการยอมรบของประชาชน ซงแนวคดรฐชาตสมยใหมนเองทเปนจดก าเนดของ “กระแสชาตนยม” จนน าไปสการแขงขนในดานตางๆ ของหลายประเทศในเวลาตอมา 2.2 เกดการขยายตวชนชนกลาง (Middle class) โดยเฉพาะกลมพอคา(Bourgeois) กลาวคอ แตเดมโครงสรางสงคมของยโรปในชวงยคกลางแบบระบบศกดนาฟลดลจะประกอบไปดวย “ชนชนน า” อนไดแก กษตรย ขนนาง และพระในศาสนจกร กบ “ชนชนลาง” อนไดแก ชาวนาและทาสตดทดนทอยการปกครองของชนชนน า ซงความเชอตามหลกศาสนจกรแบบเดมไดมสวนจองจ าใหชาวนาและทาสไมกลาทจะประกอบธรกจใดๆ เพอผลก าไรของตนเลยหรอพดงายๆ กคอ ชาวนาและทาสตองเชอวาชวตตนตองถกก าหนดดวยชนชนน าเทานน เปนตนวา ชาวนาและทาสไมกลาจะเดนทางไปไหนไกลๆ เพราะเชอวาโลกแบน อาจจะตกขอบโลกได ดงนนจงตองอยกบชนชนน าหรอมลนายทตนสงกดไปเรอยๆ แมจะถกกดข เพยงใดกตาม แตเมอเกดการปฏรปศาสนาครสตนกายโปรเตสแตนตเกดขน ท าใหความเชอเดมหลายๆ ความเชอถกทาทายและพสจนดวยมนษยมากขน เปนเหตใหชาวนาและทาสเรมจะขบถตอการครอบง ากดขของมลนาย และเรมแสวงหาความมงคงเพอสะสมทนหวงยกระดบคณภาพชวตตน เชน การเรมหนมาประกอบธรกจเอกชน การเดนเรอสมทรคาขายทางทะเล เปนตน จนน ามาสการขยายตวของ “ชนชนกลาง” อยางรวดเรว ซงการเกดขนของ “ชนชนกลาง” นเองไดท าใหอ านาจของชนชนน าแตเดมทเคยผกขาดถกทาทายและถกตอรองมากขน และในทสด “ชนชนกลาง” กสามารถขยายตวทดแทนพนทของชนชนน าเดมในเวลาตอมา ทงดานการเมองการปกครอง สงคม ปรชญา/ศาสนา และวฒนธรรม 2.3 เปนจดเรมตนของการขยายตวของระบอบทนนยม โดยในทศนะของแมกซ เวเบอร (1864-1920) นกสงคมวทยาคนส าคญในชวงศตวรรษท 19-20 ไดพยายามแสดงใหเหนถงความสมพนธระหวางนกายโปรเตสแตนตกบการพฒนาของระบบเศรษฐกจแบบทนนยม (Capitalism) ไวในหนงสอเรอง “The Protestant Ethic and the spirit of Capitalism” วา นกายโปรเตสแตนตเปนนกายทมงเนนไปยงบทบาทของปจเจกบคคลหรอ “ตวมนษย” ในการพฒนาตนเอง มากกวาการก าหนดโดยพระเจา ดงนนกเทากบวา นกายโปรเตสแตนตเปนปจจยสงเสรมตอทศนะการสะสมเงนและกจกรรมในการแขงขนแสวงผลประโยชนเพอตนเองเปนหลก ซงมองวาผทไมยอทอตอการท างานหนกคอคนทเหนคณคาของชวต เพราะ “งาน” คอสงทท าชวตมนษยไมวางเปลาและไรประโยชน และเมอท างานหนกแลวกสมควรตองไดผลตอบแทนทางเศรษฐกจเปนสงตอบแทน ซงเวเบอรเรยกจรยธรรมทก ากบการท างานเพอความมงคงของมนษยนวา “จตวญญาณแหงทนนยม” (จามะร เชยงทอง, 2549: 10) ดวยเหตน จงกลาวโดยสรปไดวา ศรทธาและแนวคดในการใชชวตแบบนกายโปรเตสแตนตมสวนสนบสนนตอการเตบโตของระบบเศรษฐกจแบบทนนยม และยงไดเปนปจจยหนงทน ามาสความเฟองฟของอตสาหกรรมในภาคพนยโรป จนน าไปสการปฏวตอตสาหกรรม (The Industrial Revolution) ในเวลาตอมา (Broom and Selznick, 1968: 462-469)

32

2. การปฏวตวทยาศาสตร (The Scientific Revolution) พนฐานของหลกปรชญาประจกษนยมทพฒนาสความเชอทวา มนษยเชอมนใน “ความเปนเหตเปนผล” มากกวาเชอเรองพระเจา มนษยจงเรมแสวงหาองคความรใหมๆ เพออธบาย “โลก” ดวยตวเองมากขน โดยวธการทองความเปนเหตผล และหลกฐานเชงประจกษทสมผ สดวยประสาทสมผสของมนษย (อนไดแก ประสาท ตา ห จมก ลน และผวกาย) ซงกคอ “กระบวนการทางวทยาศาสตร (Scientific Process)”2 จนน าไปสยคของการปฏวตวทยาศาสตร (The Scientific Revolution) โดยเฉพาะศตวรรษท 16-17 ในภาคพนยโรป ผลพวงทตามมาจากการปฏวตวทยาศาสตรถอวาเปนสงทเปลยนโฉมหนาโลกไปโดยสนเชง กลาวคอ การปฏวตในครงนไดกอใหเกดหลกการและ “ทฤษฎ” รวมถง “ขอเทจจรง” ใหมๆ ทใชส าหรบอธบายโลกและธรรมชาต (nature) โดยนกวทยาศาสตรมากมาย เชน กฎของแรงโนมถวง ทฤษฎเซลลของสงมชวต หลกการและทฤษฎทางธรณวทยา หลกกลศาสตรและฟสกส ทฤษฎววฒนาการของสงมชวต หลกชววทยา กายวภาค และเคม เปนตน ซงในขณะเดยวกนการคนพบดงกลาวกยงไมไปคดงางกบหลกค าสอนเดมของศาสนจกรทเคยยดมนในยคกลางหลายเรอง ยกตวอยางเชน สณฐานของโลกทพสจนไดวากลม ซงแยงกบหลกค าสอนทบอกวาโลกแบน หรอขอเทจจรงทวาดวงอาทตยเปนศนยกลางของระบบสรยะ กแยงกบหลกค าสอนทวาโลกเปนศนยกลางของจกรวาล (และค าสอนทวาพระเจาเปนผสรางโลก) ฯลฯ แตดวยหลกของเหตผลและขอเทจจรงเชงประจกษทนาเชอถอไดมากกวา จงท าให “วทยาศาสตร” กลายเปนศาสตรหรอแขนงวชาทถกยอมรบในฐานะ “ศาสตรทสรางโลก” และสามารถแทนทหลกค าสอนของศาสนจกรเดมไดในทสด นอกจากน การคนพบหลกการ ขอเทจจรง และการสรางทฤษฎในทางวทยาศาสตรดงกลาว ยงไดพฒนามาสการประยกตเพอสรางนวตกรรมใหม (New Innovation) เพออ านวยความสะดวกสบายใหแกชวตมนษย ดงนนในยคนจงมการรเรมสรางสงประดษฐใหมๆ มากมาย เชน การประดษฐอปกรณเครองใชไฟฟา (จากหลกการของไฟฟาและพลงงานทคนพบได) การสรางยานพาหนะอยางรถยนตและรถไฟ การสรางถนนเพอการคมนาคม การประดษฐเครองมอสอสาร การสรางระบบบรการสาธารณปโภคตางๆ เปนตน ซงสงประดษฐทคดคนไดเหลานเปนรากฐานส าคญอยางมากตอการปรบเปลยนวธการผลตซงน าไปสยคของการปฏวตอตสาหกรรม (The Industrial Revolution) รวมถงการพฒนาเศรษฐกจและสงคมทจะเกดขนในระยะเวลาตอมาดวย

2 เนอหาของ “กระบวนการทางวทยาศาสตร (Scientific Process)” ไดกลาวอยางละเอยดไวในบทท 1

33

ภาพ 2.3 การปฏวตวทยาศาสตรในชวงศตวรรษท 16-17 ซงท าใหเกดขอคนพบ ทฤษฎ/หลกการท

อธบายโลกใหมๆ รวมถงสงประดษฐเพออ านวยความสะดวกมากมาย (ทมาของภาพ https://en.wikipedia.org/wiki/Scientific_revolution)

3. การปฏวตอตสาหกรรม (The Industrial Revolution) การปฏวตอตสาหกรรม (The Industrial Revolution) คอ การเปลยนแปลงของวถการผลตแบบเดม สการใชเทคโนโลยหรอเครองจกรกลทนแรงสมยใหมทสะดวกและใหผลผลตทรวดเรวมากกวา หรอพดใหเขาใจกคอ เปนการเปลยนวถการผลตจากแบบเดมทเปนเทคโนยขนต า(เชน ใชมอหรอใชแรงงานคนอยางเดยวแบบหตถกรรมพนบาน) ซงใหผลผลตไดนอยและไมคอยมมาตรฐาน สการผลตแบบใหมทใชเครองจกรกลสมยใหมหรอ “ระบบโรงงาน” แบบสายพานทมมาตรฐาน ละเอยด แมนย า ทงยงลดการใชแรงงานมนษยอกดวย การปฏวตอตสาหกรรมเปนผลสบเนองจากการปฏวตวทยาศาสตร หรอสบเนองจากการเกดสงประดษฐทอ านวยความสะดวกดานการผลตแกมนษย ซงเกดขนอยางแพรหลายในยโรปชวงศตวรรษท 18 – 19 โดยการปฏวตอตสาหกรรมครงแรกเกดขนในอตสาหกรรมการทอผาทประเทศองกฤษ โดยการเปลยนจากการทอผาแบบกมอพนบาน มาใชเครองจกรไอน าทท าใหเกนประสทธภาพทงในเชงปรมาณและคณภาพ จากนนจงแพรหลายสอตสาหกรรมอนๆ ไดแก การเกษตรกรรม การท าเหมองแร การคมนาคมขนสง ฯลฯ และประเทศอนๆ ในภาคพนยโรป ไดแก ฝรงเศส สเปน เนเธอรแลนด อตาล โปรตเกส รวมถงสหรฐอเมรกา ญปน และทวทงโลกในเวลาตอมา

34

ภาพ 2.4 สภาพสงคมและผลตของยโรปในยคการปฏวตอตสาหกรรม (ทมาของภาพ https:// en.wikipedia.org/wiki/Industrial_Revolution)

ผลทตามมาจากการปฏวตอตสาหกรรมทส าคญ นอกจากจะเปนการเปลยนวธการผลตสระบบอตสาหกรรมแลว ยงเปนการเปลยนวถชวตของมนษยในดานอนๆ อกหลายดาน รวมถงเปนจดก าเนดของเหตการณส าคญอนๆ ในหนาประวตศาสตรโลกอกเชนกน ซงพอจะรวบรวมและอภปรายไดดงน 3.1 เกดวธคดแบบอตสาหกรรม (Industrial Thinking) ทแพรหลาย ซงกไดแก การยดความคมทนของเวลา (Time) และพนท (Space) เปนส าคญ ทน ามาสการบรหารเวลาท างานในลกษณะของตารางเวลา (เชน การตอกบตรเขา-ออกทท างาน) การคดเปนเหตเปนผลและเปนขนเปนตอนแบบสายพานการผลต (Fordism System)3 ซงน าไปสการบรหารทรพยากรมนษยในลกษณะแบงงานกนท าตามความถนด (Specialization) ซงตอมาไดเปนพนฐานของการบรหารสมยใหม ไมวาจะเปนการบรหารในภาครฐหรอธรกจเอกชน 3.2 เกดการขยายตวของประชากรในพนทเขตอตสาหกรรม เนองจากเกดการอพยพยายถนฐานเขามาท างานของแรงงานจากตางถน กอใหเกดเปนชมชนหรอนคมของอตสาหกรรม ประกอบกบความเจรญของวทยาการและเทคโนโลยตางๆ ทท าใหคนกนดอยดมากขน ทงยงท าใหอายขยเฉลยของประชากรเพมสงขน จนน าไปสความหนาแนนของประชาชนและสงปลกสรางจ าพวกตกรามบานชอง สถานทราชการ หางราน สาธารณปโภค ฯลฯ หรอน าไปสการเกดสภาพสงคมแบบ

3 “ระบบสายพานการผลต” หรอ “ระบบฟอรดดซม (Fordism System)” มทมาจากลกษณะการผลตในอตสาหกรรมรถยนต

อเมรกนฟอรด (Ford) โดยเฮนร ฟอรด (Henry Ford) ทมกลไกการท างานตามขนตอนบนสายพาน ตงแตขนตอนแรกไปจนถงขนตอนสดทาย กลาวคอ ในแตละขนตอนบนสายพานจะท าหนาทเฉพาะของตวเองไป เชน ขนนอตตวท 1-2-3 ประกอบยางรถ ประกอบตวเครอง ฯลฯ ไปเรอยๆ จนถงขนตอนสดทายทจะไดผลผลตเปนตวรถยนตออกมา ดวยเหตนจงมการน าค านไปใชอธบายอตสาหกรรมอนๆ ทมลกษณะการผลตแบบสายพานหรอแบบเปนขนเปนตอนแบบวา “ระบบฟอรดดซม” ดวย (กาญจนา แกวเทพ และ สมสข หนวมาน, 2551: 193-194)

35

เมอง (Urban) ซงเตบโตขยายตวสวนทางกบการลดลงของสงคมแบบชนบท (Rural) และการขยายตวของชมชนเมองดงกลาวกสบเนองมาใหเหนในแทบทกพนทของโลกตราบจนถงทกวนน 3.3 เปนปจจยผลกใหมหาอานาจตะวนตกเกดการลาอาณานคม เนองดวยการปฏวตอตสาหกรรมไดกอใหเกดระบบการผลตขนาดใหญทท าใหเกดการผลตไดอยางรวดเร วและปรมาณทมาก ซงนนหมายถงจ านวนทรพยากรธรรมชาตทจะน ามาเปนวตถดบในการผลตกลดลงเรวเชนกน ดวยเหตน จ านวนทรพยากรธรรมชาตในประเทศทมการปฏวตอตสาหกรรมชวงแรกๆ รอยหรอเรวกวาหลายๆ ประเทศในโลกทยงไมมการปฏวตอตสาหกรรม สงนนเองทเปนปจจยผลกใหกลมประเทศอตสาหกรรมในยโรปดงกลาว(เชน องกฤษ ฝรงเศส สเปน โปรตเกส ฯลฯ) ตองออกลาอาณานคมไปยงประเทศตางๆ ทงในเอเชย แอฟรกา และอเมรกาใต ซงพบมากในชวงตนศตวรรษท 19 -20 ทงนกเพอแสวงหาแหลงวตถดบใหมๆ และการขยายขอบเขตของอ านาจในลกษณะของการสรางจกรวรรดนยม นอกจากน การลาอาณานคมยงเปนจดเรมตนใหเกดการแผขยายของแนวคดและอดมการณแบบตะวนตก (Westernization) สประเทศประเทศลกอาณานคมหรอประเทศทอยในอาณตการปกครองของตน กอนทจะขยายครอบง าไปยงสวนตางๆ ของโลกในเวลาตอมา

ภาพ 2.5 แผนทแสดงการตกเปนอาณานคมของประเทศตางๆ ในชวง ค.ศ. 1914 (ทมาของภาพ https:// en.wikipedia.org/wiki/Colonialism)

4. การปฏวตทางการเมองและการปกครองในภาคพนยโรป (The Political Revolution in Europe) รากฐานของปรชญาประจกษนยมไมเพยงแตกอใหการเปลยนแปลงในทางศาสนา เศรษฐกจ และสงคมเทานน แตการคนพบทางวทยาศาสตร (โดยเฉพาะเรองกายวภาคศาสตร) หรอการเนนย าศกยภาพของ “มนษย” หรอปจเจกบคคลดงกลาว มสวนส าคญอยางมากตอการพฒนาความคดทางการเมองเรอง “ความเทาเทยมกน” ของมนษย กลาวคอ มนษยทกคนในเมอมองคประกอบทางดานรางกายไมแตกตางกน มมอ มเทา มสมองเหมอนกน ดงนนจงมศกดศรความเปนมนษยเทากน ตอใหยากดมจนเชนใดกตาม หรอตอใหมความแตกตางกนทางดานวฒนธรรม

36

เพยงใดกตาม ทกคนกควรเคารพสทธพนฐานระหวางกนในฐานะมนษย ไมมใครทจะไดอภสทธเหนอปจเจกบคคลอนไดหากไมมการยอมรบทชอบธรรม (หรอคอการปฏเสธระบบชนชนแบบเดม) ดวยเหตน เมอแนวคดเชนนเกดการขยายตวและไดพฒนามาเปนหลกในการเมองการปกครอง (อยางเชนเรองสทธ (Right) ประชาธปไตย ความเสมอภาค หรอการไดรบความยตธรรมจากรฐ ฯลฯ) จงน ามาสการเปลยนแปลงการปกครองในลกษณะทเปนการโคนลมระบอบเดมขนหลายๆ แหงในยโรป ซงในทนจะขอยกตวอยางมาพจารณา 2 เหตการณ อนไดแก 4.1 การปฏวตฝรงเศส (La Révolution Française หรอ French Revolution) เปนเหตการณการเปลยนแปลงการปกครองทส าคญของฝรงเศสและของยโรป เกดขนในชวง ค.ศ. 1789 – 1799 โดยมลเหตของการปฏวตเกดขนจากความคบของใจสะสมของประชาชนทมตอระบอบสมบรณาญาสทธราชยขณะนน ซงกษตรยฝรงเศสในสมยนนคอพระเจาหลยสท 16 และมเหสคอ พระนางมารองตวเนต กลาวคอ ภายใตการบรหารประเทศของราชวงศและชนชนน าของฝรงเศสตงแตตนกลางศตวรรษท 18 เปนตนมาท าใหความเปนอยของประชาชนทล าบากยากแคน ในขณะทราชวงศกลบมความเปนอยทหรหราฟมเฟอยบนภาษทเกบจากประชาชน ซ ารายในบางปภยธรรมชาตทท าใหผลผลตของประชาชนทวไปไมเพยงพอตอการด ารงชพ ประชาชนจงรสกวาตนถกกดขและไดรบความไมเทาเทยมในลกษณะทวา “ในแวรซายสไดกนขนมเคก แตประชาชนแทบไมมขนมปงกน” ประกอบกบความไมเทาเทยมในสภาฐานนดรทตวแทนประชาชนมอ านาจการตอรองดานนโยบายการพฒนาประเทศทนอยมากเมอเทยบกบชนชนกษตรย พระ และขนนาง ทมกรวมหวกนปดกนเสยงจากประชาชน จงน ามาสการตงค าถามของประชาชนทมบทบาทตอชนชนน าฝรงเศสอยางแพรหลาย (ปยะบตร แสงกนกกล, 2555) ดวยเหตน จงเกดขบวนการเคลอนไหวของประชาชนเพอพยายามปลดแอกตนเองใหออกจากการขดรดของชนชนอ านาจดงกลาว ภายใตค าขวญ “เอกภาพ เสรภาพ และภราดรภาพ” ท าใหราชวงศฝรงเศสตองเขามาหามและมการคมขงนกเคลอนไหวดงกลาว แตทวาอดมการณดงกลาวไดแพรไปในสงคมฝรงเศสเปนวงกวางแลว จงไดน ามาสจดแตกหกจนกลายเปนสงครามกลางเมองระหวางประชาชนกบชนชนน า ซงเหตการณส าคญทเกดขนกไดแก การทลายคกบสตยของน กโทษการเมองททางการคมขงไวรวมกน การบกเขาไปในพระราชวงแวรซายสเพอคมตวเชอพระวงศทงหมดแลวประหารชวตดวยเครองประหารกโญตน (Guillotine) การท าลายสถานททเปนสญลกษณของอ านาจระบอบเดม ฯลฯ เหตการณทงหมดด าเนนยดเยอกนเวลานานหลายป จนท า ใหหลายประเทศทมระบบราชวงศเกรงกลววาเชอโรคจากการปฏวตดงกลาวจะแพรกระจายไปทวยโรป ท าใหราชวงศในประเทศขางเคยงตองมการผอนปรนนโยบายกบประชาชนมากขน แตในทสด ชยชนะในการปฏวตฝรงเศสกเปนของประชาชน และมการสถาปนาระบอบสาธารณรฐ (Republic) เพอเปนระบอบกลางของประเทศแทนทระบอบสมบรณาญาสทธราชยนบตงแตนนเปนตนมา4

4 อนทจรงในประวตศาสตรฝรงเศส หลงจากการปฏวตฝรงเศสในปลายศตวรรษท 18 ดงกลาว มความพยายามหลายครงทจะ

ฟนฟระบอบกษตรยขนมาอกครง ยกตวอยางเชน ในสมยจกรพรรดนโปเลยน โบนาปารต (ค.ศ. 1804-1814) ทสถาปนาตนขนเปนกษตรยในชวงเวลาสนๆ แตกไมส าเรจเนองจากพายแพในสงครามนโปเลยน จงท าใหฝรงเศสมการเปลยนกลบไปกลบมาระหวางระบอบราชาธปไตย(ไมเหมอนกบระบอบสมบรณาญาสทธราชยเดมเพราะกษตรยตองอยภายใตรฐธรรมนญ) และระบอบ

37

ภาพ 2.6 บรรยากาศเหตการณการปฏวตฝรงเศสใน ค.ศ. 1789-1799 หรอในรชสมยของ พระเจาหลยสท 16 และพระมเหสพระนางมารองตวเนต

(ทมาของภาพ https://en. wikipedia.org/wiki/French_Revolution) 4.2 การปฏวตรสเซย (Russian Revolution) หรอบางกเรยก “การปฏวตบอลเช-วก” เกดขนในป ค.ศ. 1917 (หรอ พ.ศ. 2460) โดยเปนการยดอ านาจเพอเปลยนระบอบการปกครองแบบสมบรณาญาสทธราชย ในสมยพระเจาซารนโคลสท 2 (Tsar Nicholas II) แหงราชวงศโรมานอฟ โดยรฐบาลพรรคบอลเชวก ซงมแกนน าคอวลาดเมยร เลนน (Vladimir Lenin) แลวสถาปนาการปกครองแบบระบอบคอมมวนสต (Communism) หรอสงคมนยมเปนประเทศแรกของโลก ในนาม “สหภาพโซเวยต (Soviet Socialist Union)” แมการปฏวตรสเซยจะไมมความรวมสมยกบการปฏวตฝรงเศสหรอเกดขนหลงการปฏวตวทยาศาสตรหรอการปฏวตอตสาหกรรมคอนขางมาก หากแตวาแนวคดอนเปนชนวนของการปฏวตรสเซยนนมความเกยวของกบการเปลยนแปลงทางความคดตงแตตนศตวรรษท 19 และเปนผลสบเนองจากปรชญาประจกษนยมกอนหนาน นนคอ แนวคดแบบมารกซสม (Marxism) กลาวคอ คารล มารกซ (Karl Marx – 1818 – 1883) เจาส านกทฤษฎความขดแยงเปนผทวางรากฐานแนวคดน ไดมการสรางทฤษฎโดยวธการศกษาแบบประวตศาสตรเชงวพากษ (Critical approaches) ซงเปนยคแรกๆ ทเรมมการน าวธการทางวทยาศาสตรทเฟองฟมาศกษาสภาพสงคมยโรป เขาไดสงเกตเหนถงความไมเทาเทยมกนในสงคมแบบชนชน (class) ซงมกเกดการกดขขดรดระหวางชนชนอ านาจและ

สาธารณรฐหลายครง แตในทสดฝรงเศสกกลบมาสถาปนาระบอบสาธารณรฐไดอกครงในป ค.ศ. 1870 และใชระบอบนมาจนถงปจจบน

พระเจาหลยสท 16 พระนางมารองตวเนต

38

ชนชนทอยใตอ านาจอยทกชวงจงหวะประวตศาสตรตลอด เชน หวหนาเผากดขลกนองในเผาในสงคมยคบพกาล กษตรยและพระกดขชาวนาในยคกลาง นายทนกดขกรรมกรในยคปฏวตอตสาหกรรม ผปกครองกดขผใตปกครอง เปนตน ซงมารกซไดสรปไววาหากจะท าใหการกดขหมดไปกตองไมใหสงคมมชนชน ซงปจจยทางสงคมส าคญทท าใหเกดชนชนในชวงศตวรรษท 19 เปนตนมากคอ “ระบบเศรษฐกจแบบทนนยม” ทเปดโอกาสใหคนมทรพยสนสวนตว (Private property) จนน ามาสความเหลอมล าทางรายได ดวยเหตน มารกซจงไมเหนดวยกบระบอบเศรษฐกจแบบทนนยมและตลาดเสร และสนบสนนให เกดความเทาเทยมในสงคมและเศรษฐกจแบบระบบชมชนหรอคอมมน(Community) ซงแนวคดของมารกซไดพฒนามาเปนแนวคดทางการเมองและเศรษฐกจแบบคอมมวนสตทแพรหลายอยางมากในยโรปตะวนออก จนในทสดกไดกลายมาเปนอดมการณหลกท เลนนน ามาใชเพอการปฏวตรสเซยนนเอง

ภาพ 2.7 บรรยากาศเหตการณการปฏวตรสเซย ในป ค.ศ.1917 และบคคลส าคญในเหตการณการปฏวตรสเซย

(ทมาของภาพ https://en.wikipedia.org/wiki/Russian_Revolution) ผลทตามมาจากการปฏวตรสเซยคอ การหมดบทบาทของราชวงศรสเซยในทางการปกครองประเทศ และตามมาดวยการสถาปนาระบอบการปกครองใหมทเนนความเทาเทยมแบบสงคมนยมหรอคอมมวนสต แตทยงไปกวานน นยส าคญของการปฏวตรสเซยอกดานกคอ การเกดขน

คารล มารกซ เจาสานกทฤษฎความขดแยงและอดมการณคอมมวนสต

พระเจาซารนโคลสท 2 กษตรยรสเซยในชวงการปฏวต

วลาดเมยร เลนน ในเหตการณการปฏวตรสเซย

39

ของอภมหาอ านาจในระดบโลกหลงสงครามโลกครงท 2 นนคอ “สหภาพโซเวยต” ซงตอมาไดมการขบเขยวจนเกดเปนขวอ านาจกบ “สหรฐอเมรกา” ในลกษณะทเรยกวา “สงครามเยน (Cold War)” เพอแยงชงการเปนมหาอ านาจของโลก และในยคสงครามเยนนเองทพบวา มการขยายตวของ “อดมการณและแนวคดการพฒนาสมยใหม” จากตะวนตกแพรไปสตางๆ ของโลกอยางรวดเรว และกอรปเปนศาสตรของ “การพฒนาสงคม” ขนในทองถนตางๆ ของโลกมาจนถงทกวนน ซงจะไดขยายความในหวขอตอไป ดงนน โดยภาพรวมจะเหนวา ความคด หลกการ หรอทฤษฎเกยวกบการพฒนาตางๆ ในปจจบนลวนแลวแตมพฒนาการสบเนองมาจาก “ปรชญาประจกษนยม” ทเกดเฟองฟในยคแสงสวางทางปญญาของยโรป ซงปรชญาดงกลาวเปนจดเปลยนทท าให “มนษย” เรมตงค าถามกบตวมนษยวา “ท าอยางไรชวตของเราจะดขนกวาเดม?” และค าตอบกอยทการกระท าของ “มนษย” เอง มากกวาจะใหความเชอหรอสงเหนอธรรมชาตก าหนด ดวยเหตน ปรชญาดงกลาวจงเปนจดเรมตนของการเปลยนแปลงทงปวงทเกดดวยน ามอของมนษย ทงในเรองนวตกรรม การผลต การเมองการปกครอง รวมถงการตความศรทธาและคตการใชชวตใหม แตอยางไรกตามจะเหนวาความหมายของ “การพฒนา” ในยคตงแตชวงศตวรรษท 16-19 ดงกลาว ยงคงหมายถง “การเปลยนแปลง (Change)” แบบกวางๆ แฝงฝงปะปนกบการอธบายในสงคมศาสตรแขนงอนๆ เพราะยงไมมการแยกออกมาเปนแนวคด ทฤษฎ หรอเปนศาสตรทเปนหมวดหมเฉพาะเจาะจง ทงนกตองพจารณาในหวขอตอไปวาการกอรปของทฤษฎและ “การพฒนา (Development)” ในฐานะศาสตรนน เกดขนในเงอนไขหรอบรบทสงคมในยคตอมาเชนใด?

กาเนดทฤษฎสาหรบการพฒนาสงคม ทามกลางการแขงขนเพอสะสมความมงคงและความยงใหญใหกบชาตตนตงแตยคลาอาณานคมในศตวรรษท 17 เปนตนมา ท าใหเกดการขยายอ านาจเหนอดนแดนของมหาอ านาจตะวนตกในลกษณะการสรางจกรวรรดนยม (Imperialism) โดยเฉพาะในพนทโพนทะเลหางไกลอยางเอเชย โอเชยเนย แอฟรกา และอเมรกาใต ทงยงไดกอก าเนดความสมพนธของประเทศตางๆ ใน “ระดบโลก” ไมวาจะเปนความสมพนธในการรบและแลกเปลยนแนวคดหรอวฒนธรรม ความสมพนธในทางการคาและเศรษฐกจ ไปจนถงความสมพนธในลกษณะขดแยง อนไดแก สงครามระหวางชนพนเมองกบกลมเจาอาณานคม หรอสงครามแยงชงดนแดนระหวางเจาอาณานคมดวยกนเอง ฯลฯ แตอยางไรกตาม ความสมพนธในระดบโลกดงกลาวกลวนเปนไปเพออวดอางแสนยานภาพวาตน “พฒนา” มากกวาอกฝายหนงทงสน หรออกนยหนงกคอความพยายามผกขาดอ านาจเพอหนนเสรมเพอทตนจะไดกลายเปนประเทศตางๆ ในยโรป ซงไมเพยงแคเรองการคา การเมอง การสงคราม หรอการขยายอ านาจเหนอดนแดนใหไพศาลมากขนเทานน แตการพฒนาและรวบรวมองคความรกถอวาเปนสงส าคญตอการขยายแสนยานภาพดงกลาวไดเชนกน ดงนนจงเปนเหตใหยโรปในชวงศตวรรษท 17 เปนตนมาเกดการพฒนาศาสตรความรแขนงตางๆ เพอการอธบายธรรมชาตและสงคม โดยเฉพาะทฤษฎ

40

ในทางวทยาศาสตรธรรมชาต (Natural Sciences Theories) และในทางสงคมศาสตร(Social Sciences Theory) เมอพจารณาถงแนวคดทางสงคมศาสตรแลว ทฤษฎและแนวคดทางสงคมศาสตร ไดพฒนาขนในชวงราวศตวรรษท 17 – 19 เรอยมา โดยสบเนองจากความรงเรองหรออ านาจความรในทางวทยาศาสตร ทสามารถปลดเปลองศรทธาของมนษยใหออกจากโลกของความงมงายได ดวยเหตน จงกลาวไดวาแนวคดในทางสงคมศาสตรยคแรกมรากฐานอยบนวธวทยาแบบวทยาศาสตร หรอเรยกวา “ปฏฐานนยม (Positivism)” ดงนนจงใหลกษณะทฤษฎในทางสงคมศาสตรยคแรกเปนการมองสงคมเปนแบบโครงสราง (Structure) แบบองครวม (Holistic) และแบบววฒนาการ (Evolution) เชนเดยวกบลกษณะโครงสรางและววฒนาการของโลกธรรมชาต ตวอยางเชน ส านกทฤษฎกลมโครงสราง-หนาทนยม (Structural-functionalism theories) ส านกทฤษฎความขดแยง(Conflict theories) ส านกทฤษฎปฏสมพนธเชงสญลกษณ (Symbolic Interaction theories) ฯลฯ ซงใชเพออธบายและศกษาสงคมยโรปและตะวนตกในชวงเปลยนผานสความเปนอตสาหกรรม (Industrialization) และความทนสมย (Modernization) กอนทจะพฒนาสกลมแนวคดในยคหลงๆ เชน ส านกการศกษาเชงการตความ (Interpretive approaches) ส านกแนวคดสตรนยม(Feminism perspectives) และส านกแนวคดหลงสมยใหม (Post-modern theories) (วสนต ปญญาแกว, 2548: 21-32) การแพรกระจายของแนวคดการพฒนา (Development) โดยยดตวแบบตะวนตกเปนศนยกลาง (Westernization) ซงในขณะนนยงคงเปนสวนหนงของทฤษฎทางสงคมศาสตรแขนงอนๆ เชน สงคมวทยา มานษยวทยา และรฐศาสตร ไดด าเนนควบคไปกบการท าใหเกด “ความสมพนธระดบโลก” ทกอตวขนตงแตศตวรรษท 19 เปนตนมา นบตงการลาอาณานคม การเดนทางคาขายทางทะเล ไปจนถงสงครามระหวางประเทศ ซงมผลท าใหแนวคดการพฒนาตางๆ จากยโรปและตะวนตกไหลบาไปครอบง าจนกลายเปนกระบวนทศนหลก (Main paradigm) ทางการพฒนายงภมภาคตางๆ ทวโลก ซงสงครามส าคญอนเปนทมาของปฏสมพนธและสงผลโดยตรงตอการเกดขนของอดมการณและทฤษฎการพฒนาระดบโลกปจจบน กไดแก 1. สงครามโลกครงท 2 (World War 2nd : WW II) เกดขนในชวงป ค.ศ. 1939 – 1945 (พ.ศ. 2482 - 2488) ซงเปนสงครามทมความกวางขวางทสดในประวตศาสตรโลกสมยใหม เพราะแทบทกประเทศในโลกมสวนเกยวของ ซงคสงครามแบงออกเปน 2 ฝายคอ ฝายสมพนธมตร (น าโดยสหรฐอเมรกา สหภาพโซเวยต และเครอจกรภพองกฤษ) กบฝายอกษะ (น าโดยนาซเยอรมน อตาล และญปน ) อยางไรกตาม แมวาสงครามโลกครง 1 กอนหนานจะไดชอวาเปน “สงครามโลก” กตาม หากแตวาเมอเทยบบทบาทในการท าใหเกดความสมพนธของประเทศตางๆ ในระดบโลกกบสงครามโลกครงท 2 แลว ถอวานอยกวามาก เนองจากสงครามโลกครงท 1 กนอาณาบรเวณของคกรณสงครามทจ ากดกวา เพราะเกดขนเฉพาะในภมภาคยโรปเทานน

41

ภาพ 2.8 สภาพความเสยหายจากสงครามโลกครงท 2 ณ เมองฮโรชมา ประเทศญปน หลงจากโดนทงระเบดปรมาณจากฝายสมพนธมตร (ทมาของภาพ https://en.wikipedia.org/

wiki/Atomic_bombings_of_Hiroshima_and_Nagasaki) ผลพวงจากสงครามโลกครงท 2 ไดกอใหเกดความบอบช าแกประเทศตางๆ ทไดเขาไปมสวนรวม ทงการบาดเจบลมตายของทหารและประชาชนนบรอยลานชวต จนไปถงการลมสลายของระบบเศรษฐกจและการเมองทตองใชระยะเวลายาวนานเพอการฟนฟ แต ในมตดานการพฒนาแลว ถอไดวาสงครามโลกครงท 2 มผลท าใหเกดความรวมมอระดบโลกในลกษณะองคกรระหวางประเทศทส าคญมากมาย ซงองคกรระหวางประเทศเหลานนกไดมบทบาทน าในการพฒนาโลกมาจนถงปจจบน นบตงแตการเกดองคการสหประชาชาต (United Nations: UN) หลงสงครามโลกครงท 2 ในป ค.ศ. 1943 ซงจดประสงคหลกเพอใหเกดสนตภาพและความรวมมอในดานกฎหมาย การเมอง เศรษฐกจ และสทธมนษยชนระดบโลก ทงนแนวคดหรอองคความรท UN ใชชน าเพอการพฒนาสวนใหญกมาจากแนวคดของกลมประเทศทมบทบาทน าใน UN นนเอง โดยเฉพาะกลมประเทศยโรปตะวนตกและสหรฐอเมรกาทยดหลกเนนความเตบโตทางอตสาหกรรม เศรษฐกจแบบตลาดเสร (ทนนยม) ประชาธปไตย และการสงเสรมความทนสมย นอกจากน ยงมองคกรความรวมมอทสนบสนนดานการพฒนาทางเศรษฐกจและสงคมทงทางตรงและทางออม ซงถกวางรากฐานและผลกดนจาก UN หรอเปนไปในลกษณะ “องคกรลก” อนๆ อกมากมาย ดงจะยกตวอยางไดดงน - ธนาคารโลก(World Bank) ซงมบทบาทในการเปนแหลงเงนทนเพอการพฒนาโครงสรางพนฐานและฟนฟประเทศตางๆ หลงสงครามโลกครงท 2 ส าหรบในกรณของประเทศไทย ธนาคารโลกมบทบาทส าคญในการเปนแหล งเงนก ในการลงทนสร างโครงสราง พนฐาน(Infrastructure) ในชวงแผนพฒนาเศรษฐกจแหงชาตฉบบท 1 (พ.ศ. 2504 - 2509) หรอในชวงสมยรฐบาลจอมพลสฤษด ธนะรชต (ตอเนองมาในสมยรฐบาลจอมพลถนอม กตตขจร) ซงเปนชวงทประเทศไทยอยในยคสงครามเยนดวย

42

- กองทนการเงนระหวางประเทศ (International Monetary Fund: IMF) ท าหนาทเปนแหลงเงนทนกลางส าหรบดแลปญหาทางเศรษฐกจในบรรดาประเทศสมาชกใน UN และธนาคารโลก ซงส าหรบในกรณของประเทศไทย IMF มบทบาทส าคญอยางมากในการค าหนสาธารณะในชวงวกฤตการณเศรษฐกจป พ.ศ. 2540 หรอ “วกฤตเศรษฐกจตมย ากง” - ธนาคารเพอการพฒนาเอเชย (Asian Development Bank: ADB) มส านกงานใหญทกรงมะนลา ประเทศฟลปปนส โดยมจดมงหมายเพอสนบสนนระบบเศรษฐกจและการพฒนาประเทศแถบเอเชยและแปซฟก โดยใหการชวยเหลอในลกษณะเงนกเ พอการปรบโครงสรางดานการเงน สาธารณปโภค การศกษา และสงแวดลอม ซงเงนทนสวนใหญกไดจากการอดหนนโดย UN - สานกงานโครงการพฒนาแหงสหประชาชาต (United Nations Development Program: UNDP) เปนองคกรในรปแบบเครอขายพหภาค(หลายๆ ฝาย) มบทบาทสงเสรมการเปลยนแปลงและการเชอมโยงประเทศตางๆ เพอชวยเหลอดาน “การพฒนา” และเปนหนวยงานส าคญในการประสานความชวยเหลอดานการพฒนาของ UN โดยเรมจากการขยายการใหความชวยเหลอดานวชาการแก “ประเทศก าลงพฒนา” ดวยหลกการด าเนนการแบบสากลและเปนกลางทางการเมอง และเพอรวมมอในการวางแผนและด าเนนโครงการในดานการเกษตร อตสาหกรรม การศกษา และสงแวดลอม ซงมประเทศสมาชกทงหมด 170 ประเทศ - การประชมสหประชาชาตวาดวยการคาและการพฒนา หรอ “องคถด” (United Nations Conference on Trade and Development: UNCTAD) กอตงในป พ.ศ. 2507 ท าหนาทเปนองคกรกลางระหวางรฐบาลท UN จดเพอสงเสรมการคา การลงทน และการพฒนา เพอชวยเหลอใหประเทศตางๆ สามารถเขาสเวทเศรษฐกจโลกบนพนฐาน “ความเทาเทยม” กลาวโดยสรปคอ บทบาทของเหตการณสงครามโลกครงท 2 ทมตอมตการพฒนากคอ ท าใหเกดองคกรเพอควบคมความสงบสขและผลกดนใหเกดความรวมมอทางการพฒนาในระดบโลกหลงจบสงคราม นนคอ “องคการสหประชาชาต” หรอ UN ซงเปนองคกรใหญทท าหนาททบทวนการก าหนดความแนวทางความสมพนธระหวางประเทศขนใหม และมการน าเสนอแนวความคดทวา ประเทศทร ารวยหรอพฒนาแลวควรใหความชวยเหลอทางเศรษฐกจแกประเทศทยงไมพฒนาหรอดอยพฒนา ซงนนท าให “สหรฐอเมรกา” ซงมบทบาทส าคญในสหประชาชาตเปนกลายมาเปนประเทศหวหอกในการสราง “การพฒนา” ใหแกประเทศดอยพฒนาตางๆ ทวโลก (จามะร เชยงทอง, 2549: 29) 2. สงครามเยน (Cold War) เกดขนระหวางป ค.ศ. 1947 – 1991 (พ.ศ. 2490 - 2534) ซงเหตทเรยกวา “สงครามเยน” กเนองจากไมไดเปนการตอสโดยใชอาวธห าหนกนเหมอนสงครามโลกครงท 2 หากแตเปนการอวดอางหรอเปนสงครามจตวทยาทางการเมอง การทหาร เศรษฐกจ และลทธการพฒนาระหวางมหาอ านาจหลงสงครามโลกครงท 2 นนคอ “ฝายคายโลกเสรประชาธปไตย” น าโดยประเทศสหรฐอเมรกาและพนธมตร(ไดแก องคการสนธสญญาแอตแลนตกเหนอหรอ นาโต(NATO) ) และ “ฝายคายสงคมนยม/คอมมวนสต” น าโดยประเทศสหภาพโซเวยตและพนธมตรในกตกาสญญา

43

วอรซอ ทงน สงครามเยนไดกอใหเกดการแขงขนในลกษณะทเปนความตงเครยดกนระยะเวลายาวนานรวม 50 ป จนกระทงสนสดลงดวยการลมสลายของสหภาพโซเวยตในป ค.ศ. 1991 ซงยคสงครามเยนนไดกอใหเกดความเปลยนแปลงทางดานสงคม เศรษฐกจ และการพฒนาดานวตถมากมาย ทงยงเปนจดเรมตนของ “ยคโลกาภวตนสมยใหม (Globalization)” ในศตวรรษท 21 ดวย ในชวงยคสงครามเยน บรรดาประเทศตางๆ ในโลกตางกโดนฉดกระชากลากถดวย 2 ขวอ านาจขางตน เพอเปนการหนนเสรมอ านาจและหาพนธมตรรวมอดมการณฝายของตน ซงวธการทแตละขวอ านาจใชในการหาแนวรวมกคอการสรางโฆษณาชวนเชอ (Propaganda) เพอการอวดอางแสนยานภาพและความเปนเลศในดานตางๆ รวมทงบนทอนท าลายภาพลกษณของฝายตรงกนขาม เชน การแขงกนสะสมและพฒนาอาวธนวเครยร การขยายอดมการณการเมองการปกครอง การสนบสนนกองก าลงทหารระหวางประเทศสมาชก การแขงขนเพอพฒนาเทคโนโลยอวกาศ (Race space) การสงเสรมการคาการลงทน ตลอดจนการพฒนาฟนฟแกมตรประเทศในคายของตนผานแผนการความชวยเหลอมารแชลล (ของคายโลกเสรประชาธปไตย) และแผนการโมโลตอฟ (ของโลกคายคอมมวนสต) จนน ามาสความเปลยนแปลงในหลายประเทศตามมา ตวอยางเชน การปฏวตในควบาจนน ามาสการปกครองระบอบสงคมนยม การสรางก าแพงเบอรลนเพอการแบงแยกเยอรมนออกเปน 2 ฝงตามการสนบสนนของ 2 คาย และบางครงกมการกระทบกระทงกนในลกษณะของ “สงครามตวแทน” อนไดแก สงครามคาบสมทรเกาหล (Korean War: 1950-1953) และสงครามเวยดนาม (Vietnam War: 1955-1975)

ภาพ 2.9 การแขงขนเพอการประกาศความเปนเลศดานเทคโนโลยอวกาศระหวาง “สหรฐอเมรกา”

และ “สหภาพโซเวยต” ในยคสงครามเยน ก. ดาวเทยมสปตนกของสหภาพโซเวยต สรางในป ค.ศ. 1957 และ ข. การสงมนษยขนไปดวงจนทรของสหรฐอเมรกาในภารกจอะพอลโล ป ค.ศ. 1969 (ทมาของภาพ https://en.wikipedia.org/wiki/Cold_War) ส าหรบในทางการพฒนาแลว นบไดวา “สงครามเยน” เปนจงหวะประวตศาสตรทส าคญอกจดหน ง เพราะเปนการท าใหกลมทฤษฎการพฒนาแบบเนนการสรางความทนสมย(Modernization) ถกสถาปนาใหกลายเปนแนวทาง “การพฒนากระแสหลก(Mainstream development)” ของโลก กลาวคอ ในขณะทสหภาพโซเวยตมการขยายแนวคดการพฒนาตาม

ก. ข.

44

อดมการณแบบคอมมวนสตและสงคมนยม จนท าใหประเทศตางๆ อยางเชนจน เวยดนาม ลาว หรอเกาหลเหนอ มการสถาปนาระบอบการเมองและเศรษฐกจเปนแบบสงคมนยมตาม ในฝงของสหรฐอเมรกากมความพยายามสกดกนการขยายอ านาจของโซเวยตดงกลาว 5 โดยการประกาศใชแนวคดการพฒนาแบบสงคมประชาธปไตย โดยมงเนนความทนสมย อนไดแกการมระบบเศรษฐกจแบบทนนยมเสร และกระตนใหเกดการผลตแบบอตสาหกรรม แตดวยขอเสยส าคญของระบอบเศรษฐกจแบบคอมมวนสตนนทไมท าใหประชาชนเกดแรงจงใจในการสะสมทรพย ซงทรพยสนเหลานนมความส าคญตอการพฒนาความมงคงทางรายไดของประเทศ จงท าใหประเทศคอมมวนสตหลายประเทศประสบกบภาวะอดอยากและการหยดชะงกของระบบเศรษฐกจภายในประเทศ ประกอบกบการทพใหญอยางสหภาพโซเวยตเองมการผอนปรนในทางเศรษฐกจสแบบทนนยมจากนโยบายกลาสนอสต-เปเรสตรอยกา (Glasnost- Perestroika) ในสมยประธานาธบดมคาอล กอบาชอฟ (ค.ศ. 1990-1991) จงท าใหไมสามารถทดทานการขยายตวของระบอบทนนยมเสรดงกลาวได และเปนเหตใหสหภาพโซเวยตตองลมสลายในทสด ดวยเหตน จงท าใหชยชนะของสงครามเยนดงกลาวเปนของฝายโลกเสรประชาธปไตย และท าใหอดมการณ แนวคด และทฤษฎการเมองและการพฒนาแบบประเทศโลกเสรถกยอมรบมากขน จนถกชใหเปน “วาทกรรมการพฒนา(Development discourse)” ของโลกตงแตนนเปนตนมา นอกจากน หลงการสนสดของยคสงครามเยน ยงท าใหเกดการอธบายโลกใหม ดวยการแบง “ประเภท” ของประเทศตางๆ ตามล าดบของการพฒนา(โดยใชเกณฑการเกดความทนสมย เปนหลก) ทงค านยามทเกดขนยงมผลตอการเปนกรอบเพอการพฒนาทฤษฎเกยวกบการพฒนาสงคมในยคตอมา ซงประเภทของประเทศตามล าดบ “การพฒนา” ดงกลาว (จามะร เชยงทอง, 2549: 29-31) กไดแก - ประเทศโลกท 1 หมายถง ประเทศเสรนยมอตสาหกรรม ซงอกนยหนงกประเทศผน าในคายเสรประชาธปไตย หรอ “ประเทศพฒนาแลว (Developed countries)” - ประเทศโลกท 2 หมายถง ประเทศสงคมนยมหรอคอมมวนสต หรอหมายถงประเทศทม “สหภาพโซเวยต” เปนฝายสนบสนน - ประเทศโลกท 3 หมายถง ประเทศทยงไมไดฝกใฝฝายใดฝายหนง หรออยระหวางสองขวอ านาจระหวางประเทศโลกท 1 กบประเทศโลกท 2 และยงรอการถกดงเขาสงกดในอดมการณของทงประเทศโลกท 1 หรอประเทศโลกท 2 (ตวอยางเชน ประเทศในเอเชยตะวนออกเฉยงใต ในแอฟรกา หรอในอเมรกาใต) หรออกนยหนงกคอบรรดา “ประเทศกาลงพฒนา(Developing countries)” และ “ประเทศดอยพฒนา (Underdeveloped countries)”

5 แนวคดทกลมประเทศคายโลกเสรประชาธปไตยใชในการอธบายการขยายตวของอดมการณสงคมนยมหรอคอมมวนสต คอ

“ทฤษฎโดมโน(Dominos Theory)” ทอธบายการแทรกซมของลทธคอมมวนสตไปยงประเทศตางๆ ในโลกเปรยบไดกบการลมของโดมโน ทจะลมทบกนเปนทอดๆ จากสหภาพโซเวยต ไปสจน เกาหลเหนอ เวยดนาม ควบา และลาว ซงถาหากไมรบสกดกน ทวเอเชยกจะกลายเปนประเทศคอมมวนสตหมด (รวมทงไทยดวย) ดวยเหตน จงพบวาในยคสงครามเยน “สหรฐอเมรกา” มความพยายามอยางยงในการสกดกนการขยายตวดงกลาว โดยเฉพาะในกรณของประเทศไทยทมการแทรกแซงทางการเมองและการทหาร เพอสกดกนลทธคอมมวนสตทจะเขามาทางเวยดนามและลาว เชน การตงฐานทพทหารในหลายจงหวดทางภาคตะวนออกเฉยงเหนอยคสงครามเวยดนาม เปนตน

45

ภาพ 2.10 ล าดบขนตอนการเปลยนแปลงในภาคพนยโรปหลงจากการเกดขนของ “ปรชญาประจกษนยม (Empiricism)” สการเกดขนของทฤษฎการพฒนากลมแรกหรอ กลมทฤษฎวาดวยการสรางความทนสมย (Modernization) (ทมา: ผเขยน)

46

การใชทฤษฎกบการพฒนาสงคม ดงทไดกลาวมาแลววา ศาสตรทกศาสตรม “ทฤษฎ” ไวเปนเครองมอน าทางในการศกษาและสรางความเขาใจในปรากฏการณทแตละศาสตรสนใจ ดวยเหตน ความส าคญทศาสตร “การพฒนาสงคม” จ าเปนตองม “ทฤษฎ” ไวใชกเพอเปนเครองมอน าทางในการขบคดเพออธบายปญหาในดาน “การพฒนา” นนเอง ซงในแทบทกกระบวนการและทกประเดนศกษาในงานดานพฒนา ลวนแลวแตมทฤษฎและหลกการเปนแนวทางน ารองเพอท าความเขาใจเสมอ หากแตจะเปนทฤษฎระดบใหญ ระดบกลาง หรอระดบความคดรวบยอดกขนอยกบขอบเขตของประเดนอกทวาจะเชอมโยงถงไหน กระบวนการใหญๆ ทางดานการพฒนาทจะเปนตองอาศยทฤษฎเพอเปนแนวทางในการอธบายกเรมตงแตกระบวนการคนหาปญหา การวางเปาประสงค การด าเนนการ ตลอดจนถงการวดผลและประเมนผลถงความส าเรจในการพฒนา อยางไรกตาม การปรบใชหลกการหรอทฤษฎเพอการพฒนาสงคมกมลกษณะเฉพาะเชนเดยวกบทกศาสตร ทจ าเปนตองทราบและท าความเขาใจถงคณลกษณะอยางถองแท ทงนกเพอการปรบใชทมประสทธภาพเพอกอใหเกดประสทธผลมากทสด ซงขอบงชส าคญทตองเขาใจและตระหนกในการใชหลกการและทฤษฎทางการพฒนาสงคมกไดแก 1. ทฤษฎทเกยวของกบการพฒนาสงคมในปจจบนมอยกวางขวางมาก ทงนขนอยกบทศนะของนกทฤษฎ บรบทเวลาและสงคมทเปนเงอนไขส าหรบสรางทฤษฎ ซงนนกเปนธรรมชาตของทฤษฎทางสงคมศาสตรทไมมสตรส าเรจสตรเดยวในการมองปรากฏการณทางสงคม เปนเหตใหเกดส านกทฤษฎทหลากหลายฐานการมองและความคดตามไปดวย ดวยเหตน นกทฤษฎหรอผศกษาทฤษฎการพฒนาหากจะใหเกดการปรบใชทมประสทธภาพและรเทาทนมากทสด กควรจะตองรรอบหรอรถงสารตถะของส านกทฤษฎทหลากหลายเหลานนดวยเช นกน (แตจะรลกไมลกเปนอกประเดนหนง เพราะผศกษาแตละคนอาจจะมความสนใจเฉพาะเรองทแตกตางกนไป) 2. ทฤษฎทเกยวของกบการพฒนาสงคมมความเปนพลวต เนองจากทฤษฎทเกยวของกบการพฒนาสงคมเปนทฤษฎทางสงคมศาสตรแขนงหนง ทสรางจากปรากฏการณทางสงคมทเปนพลวต ดวยเหตนจงท าใหธรรมชาตของทฤษฎทางการพฒนา มลกษณะทไมหยดนงเชนกน จงเกดการพอกพน โตเถยง เหนตาง และหกลางจนเกดค าอธบายใหมๆ ไดเสมอ ดงนน เราในฐานะผศกษาและใชทฤษฎ จงไมควร “ฝง” หรอเถรตรงกบกลมแนวคดอนไหนอนหนงอยางตายตว เพราะกลมแนวคดดงกลาวอาจมโอกาสลาสมยได จงควรศกษาและเปดรบมมมองใหมๆ ท เปนประโยชนอย เสมอ ทงนก เ พอใหการใชและการพฒนา “ทฤษฎ” ใหมประสทธภาพและใหเหมาะสมกบบรบทของปญหาสงคมทเปลยนไปตลอดนนเอง

47

3. การปรบใชทฤษฎตองไมใชในฐานะ “คาตอบ” ของปรากฏการณ การปรบใชทฤษฎในทางการพฒนาสงคมกขอควรตระหนกเชนเดยวกบทฤษฎทางสงคมศาสตรอนๆ กลาวคอ ตองพงระลกอยเสมอวา “ทฤษฎ” ไมใช “กลอง” หรอเบาพมพทน าไปใชอธบายปรากฏการณในลกษณะ “ยด” ลงไปในกรอบทฤษฎนน ซงการปรบใชทฤษฎควรเปนไปในลกษณะนรนย นนคอ ตองไมใชทฤษฎน าการอธบาย หรอตองไมตงธงค าตอบ “ส าเรจรป” ไววาปรากฏการณทเกดขนจะเปนไปตามทฤษฎอยางสมบรณ (แตตองตงในลกษณะการคาดการณแบบ “สมมตฐาน”) เนองจากอาจเกด “ขอคนพบใหม” ทอยนอกเหนอจากทกลาวไวในทฤษฎ ทงนเพราะการอธบายกรณศกษาในแตละครงจะก ากบดวยบรบทของเงอนไขพนทและเวลา “ใหม” เสมอ ซงกเพอเปดโอกาสใหมการตอเตมหรอพฒนาเนอหาหลกการหรอทฤษฎใหมศกยภาพในการอธบายไดมากขน

สรป

พฒนาการของทฤษฎการพฒนาสงคมมรากฐานมาจากทฤษฎทางสงคมศาสตร (Social sciences theories) โดยกอรปขนในยโรปชวงศตวรรษท 17 เปนตนมา ซงกสบเนองจากรากฐานทางปรชญาทส าคญกคอ “ปรชญาประจกษนยม” ทพฒนาขนในชวงศตวรรษท 16 หรอเกดขนในชวงทยโรปมการเปลยนผานจากยคมดสยคแสงสวางทางปญญา ทงยงกอเกดใหการเปลยนแปลงครงส าคญในยโรปหลายอยาง นบตงแตการปฏรปศาสนาครสตนกายโปรเตสแตนต การปฏวตวทยาศาสตร การปฏวตอตสาหกรรม ตลอดจนการปฏวตทางการเมองการปกครองในหลายประเทศ “การพฒนา” ในยคเรมแรกยงไมอยในรปแบบศาสตร ทงยงไมไดมทฤษฎทเปนเอกเทศแยกจากสงคมศาสตรแขนงอน แตจะหมายความรวมๆ ถง “การเปลยนแปลง (Change)” หรอการม “ววฒนาการ (Evolution)” แตเมอองคความรทางสงคมศาสตรเกดความเฟองฟในชวงศตวรรษท 19 เปนตนมา ซงเปนยคของการเตบโตของสภาพสงคมแบบอตสาหกรรมและความทนสมย (Modern) ท าให “การพฒนา (Development)” เรมถกพดถงในฐานะแนวคดทน าไวใชการเปลยนแปลงทางสงคมมากขน นนจงเปนทมาวา ทฤษฎการพฒนาในยคเรมแรกจะเนนการพดถงโครงสรางสงคมแบบองครวมและเนนชน าการเปลยนแปลงเพอก ารท าใหเกดความทนสมย(Modernization) ปจจยส าคญทท าใหองคความรดานการพฒนาแบบการสรางความทนสมยไดแพรกระจายจากภาคพนยโรปสสวนตางๆ ของโลกกคอการเกดขนของปฏสมพนธระดบโลก ซงหลงจากการสนสดลงของสงครามโลกครงท 2 และสงครามเยน ไดท าใหเกดความรวมมอในลกษณะองคกรระดบโลก ทงยงเกดการแลกเปลยนระหวางแนวคดการพฒนา โดยเฉพาะการสถาปนากลมทฤษฎวาดวยการสรางความทนสมย (Modernization theories) ขนเปนแนวทางการพฒนาหลกของโลก และมอทธพลตอกระบวนทศนการพฒนาโลกมาจนถงปจจบน อยางไรกตาม แนวคดและทฤษฎทางการพฒนาไมไดมความหยดนงเหมอนกบแนวคดและทฤษฎในทางวทยาศาสตร เนองมาจากการเกดขนของทฤษฎการพฒนาจ าเปนตองอาศยขอเทจจรง

48

ทางสงคมทมความเปนพลวตทงในแงของเวลาและพนทอยเสมอ นนเปนเหตใหแนวคดและทฤษฎทางการพฒนามการแตกแขนง ปรบเปลยน โตแยง และแยกออกเปนกลมส านกทหลากหลายฐานการมอง ซงท าใหกลมทฤษฎวาดวยการสรางความทนสมยไมสามารถผกขาดค าอธบายทางการพฒนาไดอยางสมบรณอกตอไป ซงความหลากหลายทางแนวคดและทฤษฎการพฒนาสงคมนจะไดมการพจารณาในบทตอๆ ไป

คาถามทายบทท 2 1. จงอธบายสาระของ “ปรชญาประจกษนยม (Empiricism)” ทสมพนธตอการเปลยนแปลงในยโรปสยคแสงสวางทางปญญาในชวงศตวรรษท 16-17 เปนตนมา ? 2. การปฏรปศาสนาครสตนกายโปรเตสแตนต โดยมารตน ลเธอร และคาลแวง มการตความเนอหาตางไปจากศาสนาครสตนกายโรมนคาทอลกอยางไร ? 3. จงอธบายผลสบเนองจากการปฏวตวทยาศาสตรมาใหเขาใจพอสงเขป? 4. ผลสบเนองจากการปฏวตอตสาหกรรมทยงคงพบเหนอยในสงคมปจจบนคออะไร จงอธบายมาพอเขาใจ? 5. การปฏวตทางการเมอง อยางเชนการปฏวตฝรงเศส และการปฏวตรสเซย สะทอนนยเกยวกบปรชญาประจกษนยม โดยเฉพาะเรอง “ความเทาเทยม” ของมนษยอยางไร? 6. สงครามโลกครงท 2 และสงครามเยน เปนจดเรมตนทท าให “ทฤษฎทางการพฒนา” (โดยเฉพาะกลมทฤษฎวาดวยการสรางความทนสมย) มการแพรขยายตวไปสภมภาคตางๆ ของโลกไดอยางไร? 7. การปรบใช “ทฤษฎทางการพฒนา” เพอกอใหเกดประสทธภาพมากทสด ควรตองค านงถงคณสมบตหรอธรรมชาตของ “ทฤษฎทางการพฒนา” อยางไรบาง?

49

บทท 3 กลมทฤษฎและหลกการวาดวยการสรางความทนสมย

(Modernization Theories)

นบตงแตหลงสงครามโลกครงท 2 ตอเนองมาจนถงยคสงครามเยน ประเทศในกลมยโรปตะวนตกและสหรฐอเมรกาไดถกจดใหอยในฐานะ “มหาอ านาจ” และเปนผน าทางการเปลยนแปลงของสงคมโลกมาโดยตลอด ดวยการทเปนฝายกมชยชนะในสมรภมสงคราม รวมทงมบทบาทหลกตอการผลกดนเพอใหเกดองคกรการพฒนาระดบโลก เปนเหตใหแนวคด ทฤษฎ หรออดมการณอนเปนทศทางในการพฒนาประเทศของกลมประเทศเหลานนถกยอมรบเปนเงาตามตว ดงนน จงท าให กลมทฤษฎและหลกการวาดวยการสรางความทนสมย (Modernization Theories) ทกลมประเทศมหาอ านาจไดยดถอเปนแนวปฏบต จงไดถกสถาปนาขน ใหเปนทศทางการพฒนาในภมภาคตางๆ ทวโลก จนกลายเปนรปแบบของการพฒนากระแสหลก (Mainstream development) ทยดน าไปปฏบต กลมทฤษฎวาดวยการสรางความทนสมย เปนกลมทฤษฎทสรางขนโดยมงอธบายการสรางความเปลยนแปลงในสงคมประเทศก าลงพฒนาและดอยพฒนา โดยใชตวแบบสงคมตะวนตกในลกษณะการทาใหเปนตะวนตก (Westernization) เปนศนยกลางค าอธบาย ดวยเหตนตวเนอหาของทฤษฎสวนใหญจงคอนขางมความโนมเอยงไปในลกษณะ “สนบสนน” เพอใหเกดการเปลยนแปลงไปในแบบประเทศมหาอ านาจตะวนตก ดงนน เราจงจ าเปนตองพจารณาเพอทราบและเขาใจถงรายละเอยดของทฤษฎการพฒนากลมนเปนเบองตนเสยกอน เพราะทฤษฎการพฒนากลมนจะเปนพนฐานทจะตอยอด ถกเถยง รวมถงการสรางค าอธบายใหมจนกอก าเนดเปนทฤษฎการพฒนากลมอนๆ ตามมา

คานยามของความทนสมย (Modern) ความหมายของความทนสมย (Modern) ถกนยามไวอยางหลากหลาย ทงนยความหมายในเชงอรรถาธบายและนยความหมายเชงหลกการหรอทฤษฎ อนไดแก - ราชบณฑตยสถาน (2554: 561) ไดใหค าจ ากดความไววา หมายถง “สงทสมยนยมกน” ซงอกนยหนงคอ ความรวมสมย อาจจะหมายถงรสนยม การแตงกาย ดนตร ภาษา รปแบบการใชชวต(ขยายความโดยผเขยน) - ในทศนะของนกสงคมศาสตรรนบกเบกอยางเอมล เดอรไคม (Emile Durkhiem) แลว มองวา “ความทนสมย” คอรปแบบสงคมทเปลยนแปลงจากสงคมดงเดม สสงคมสมยใหม ทมความสมพนธเชงโครงสรางแบบองคอนทรย (Organic solidarity) ทมพลงยดเหนยวเชงโครงสรางในลกษณะควบคมและบรณาการ กลาวคอ เดอรไคมมองวา “ความทนสมย” คอสงคมทพฤตกรรมของ

50

ปจเจกบคคล(หรอตวบคคล)จะถกกาหนดหรอควบคมดวยแบบแผนโครงสรางสงคมเสมอ ซงการมองสงคมแบบววฒนาการและเปรยบกบโครงสรางของสงมชวตน เดอรไคมไดรบอทธพลจากชารล ดารวน (Charles Darwin) ซงเปนผอธบายทฤษฎววฒนาการของสงมชวต (อานนท กาญจนพนธ, 2551: 10-11) - ส าหรบในทศนะของแมกซ เวเบอร (Max Weber) กลบเหนวา “ความทนสมย” คอ สภาพสงคมทยดโยงกนดวยเหตผลทมแบบแผน มากกวาจะเปนเรองความเชอหรอจารตดงเดมทงมงาย ดวยเหตน ในสงคมทมความทนสมยเกดขนจะเปนสงคมทดาเนนไปภายใตการกากบของกฎเกณฑ การเชอมโยงภายใตการจดระเบยบ และความชอบธรรมภายใตเหตผลและหลกการ หรอในลกษณะการบรหารสมยใหม (Bureaucracy) (วสนต ปญญาแกว, 2548: 23-24) - แตในทศนะของสเมลเซอร (Smelser) (อางใน Appelbaum, 1970: 37) กลบไดมอง “ความทนสมย” ในเชงกระบวนการวาคอ “การเปลยนผาน(Transitions)” ใน 4 กระบวนการทมความเกยวของกน ไดแก (1) การเปลยนผานจากการใชเทคโนโลยทเรยบงาย สการใชเทคโนโลยทซบซอนบนพนฐานความรวทยาศาสตร (2) การเปลยนแปลงจากการผลตแบบยงชพ มาสการผลตเพอการคา เชน การท าการเกษตรทสมยกอนท าเพอยงชพเปนหลก แตสมยใหมคอปลกพชเศรษฐกจ (Crash crop) เปนหลก รวมถงการทเกษตรกรซอสนคาจากตลาด (แทนทจะผลตเอง) และใชแรงงานรบจาง(Wage labor) (3) การเปลยนแปลงจากการใชแรงงานแบบเดม (เชนคนหรอสตว) มาสการใชการใชเครองจกรกล หรอพดงายๆ กคอการเปลยนมาส “สงคมอตสาหกรรม” นนเอง (4) การเปลยนแปลงจากสภาพสงคมแบบชมชนดงเดม (เชน ชมชนชนบท) มาสสภาพสงคมแบบเมอง (Urban) ทมความหนาแนนทงสงปลกสรางและประชากร - สวนมอร (Moore) ไดอธบายความหมายของ “ความทนสมย” วา หมายถง การเปลยนแปลงอยางเบดเสรจจากสงคมแบบประเพณนยมมาสรปแบบสงคมทกาวหนา มความเจรญรงเรองทางเศรษฐกจ มความสงบทางการเมอง เชน ในประเทศตะวนตก อาจจะกลาวไดอกนบหนงวาเปนกระบวนการการท าใหเปนอตสาหกรรม ( Industrialization) (Moore, 1963 อางใน Appelbaum, 1970: 38) หรอในแงนจะเหนวา “ความทนสมย” เปนความหมายโดยนยเดยวกบค าวา “อตสาหกรรม” และ “สงคมประเทศตะวนตก” - นอกจากน ชนตา รกษพลเมอง ไดอธบาย “ความทนสมย” ไววา คอกระบวนการเปลยนแปลงสความกาวหนา (Progress) ทไมมวนยอนกลบทมความเปนระบบ สลบซบซอน เปนขนเปนตอน และอาศยระยะเวลาทยาวนาน (ชนตา รกษพลเมอง, 2545: 21) ดงนน เมอประมวลความหมายทงหมดรวมกน จะเหนวา ค าวา “ทนสมย (Modern)” ทจรงแลวมความหมายทกวางขวางมาก ไมใชแคเปนเรองของแฟชน คานยม หรอเทคโนโลยดงทเคยใชจนชนกน แตค าวา “ทนสมย” ยงมความหมายทครอบคลมไปถงมตอนๆ เชน สภาพสงคม ความเชอ การผลต การเมอง/การปกครอง ระบบราชการ และเรองวฒนธรรม ซงมตทกลาวถงดงกลาวจะอยในลกษณะ “การเปลยนผาน” จากความลาหลงสความเปนสมยใหม อนอยภายใตค าอธบายทเปนวทยาศาสตรและหลกเหตผล ซงอนทจรงแลว ค าวา “ทนสมย” (หรอค าวา “สมยใหม”) ถกใช

51

เรอยมาตงแตหลงจากปฏวตอตสาหกรรมในยโรป ทงนกเพออธบายถงการเปลยนแปลงจาก “โลกยคเกา” ทลาหลง/ไมพฒนา ไปส “โลกยคใหม” ทเตมไปดวยความมงคง ความสะดวกสบาย และคณภาพชวตทถกยกระดบมากขน ทงยงเชอวา “ทน (Capital)” จะเปนตวผลกดนใหเกดความเจรญเตบโตทางดานเศรษฐกจ และกจกรรมตางๆ ในการสรางความทนสมยนน ด าเนนไปไดดวยด ดวยเหตน นยความหมายโดยสรปของ “ความทนสมย” และแกนแกนของกลมทฤษฎ/หลกการทวาดวยการสรางความทนสมย จงมงเนนไปท การใหความส าคญกบการพฒนาทางดานเศรษฐกจ ดวยการสะสมทนทางเศรษฐกจ(ทจะพฒนาไปเปนระบบเศรษฐกจทนนยม) ซงกตองอาศยสงสนบสนน นนกคอความเตบโตของวทยาการและเทคโนโลยทางวทยาศาสตร การกลายเปนอตสาหกรรม การทาใหเกดสภาพสงคมแบบเมอง (Urbanization) ความเปนระเบยบ/เหตผล และรวมไปถงการท าใหสงคมเกดความเปนประชาธปไตย (Democracy) ซงจะอ านวยตอบรรยากาศการแขงขนและความเทาเทยมของผคน

ตาราง 3.1 การเปรยบเทยบการเปลยนผานในมตตางๆ สสภาพสงคมแบบความทนสมย (Modern) (ทมา: ผเขยน)

การกลายเปนอตสาหกรรม (Industrialization) การกลายเปนอตสาหกรรม (Industrialization) คอ กระบวนการทสงคมมการเปลยนแปลงดานการผลต จากระบบเดมสการผลตสมยใหมทเปนระบบ (System) ขนาดใหญ ซงสมพนธกบการผลตบน “ขนตอนสายพาน” หรอ “ฟอรดดซม (Fordism)” ทกอใหเกดผลผลตทมมาตรฐานในครงละมากๆ ทงยงกอใหเกดรายไดทรวดเรว โดยอยบนตรรกะ “ระบบโรงงาน” ทมการจดการทรพยากรทมอยอยางจ ากดใหเกดประโยชนสงสด ซงกไดแก ทน พนท และเวลา ดวยเหตนในสงคมทเขาสความ

52

เปนอตสาหกรรม ทน พนท และเวลา จะถกจดการไปอยางเปนระบบแบบแผน และมเหตมผล เชน การจดท าแผนบรหารการใชตนทน การจดการพนท การบรหารเวลาในลกษณะตารางเวลา เปนตน นอกเหนอจากประเดนการผลตแลว การกลายเปนอตสาหกรรมยงหมายความรวมถงการจดการระบบระเบยบใหกบแบบแผนในการด าเนนชวตประจ าวนอกดวย เชน การแบงงานกนท าตามความถนด การปฏรปกฎหมายให เกดมาตรฐาน การมขนตอนในกจกรรมทางสงคมตางๆ การจดระบบความสมพนธในเชงโครงสรางองคกร เปนตน นบตงแตยคการปฏวตอตสาหกรรมเปนตนมา วถการผลตแบบอตสาหกรรมกมองในแงบวกมาโดยตลอด นนคอ ถกมองวาเปนหนทางทจะน าพามนษยชาตไปพบกบความสข ความม งคง และความสะดวกสบาย เพราะมการทนแรงการผลตดวยระบบเครองจกร จงท าใหกจกรรมทางเศรษฐกจถกหมนวนเรงมากขน ซงจะเปนผลใหเกดการผลต การบรโภค การแจกจ าหนาย การกระจายงาน ตลอดจนถงการกระจายรายไดท าไดรวดเรวมากขน แตในขณะเดยวกนการกลายเปนสงคมอตสาหกรรมจะเกดประสทธภาพขนได กตองพฒนาควบคกบระบบเศรษฐกจทเกอหนนการสะสมทนและความเทาเทยมของปจเจกบคคล ซงในประเดนน อดม สมธ (Adam Smith) ไดกลาวไวในหนงสอชอ The Wealth of Nations ทเขยนขนในป ค.ศ. 1776 โดยไดชอวาเปน “ต าราเศรษฐศาสตรเลมแรกของโลก” ซงมความรวมสมยกบยคปฏวตอตสาหกรรมดงกลาว เขาอธบายวา กลไกตลาดแบบเสรจะเปนตวผลกทท าใหเกดอตสาหกรรม และจะน าไปสความมงคงในทางเศรษฐกจใหกบรฐชาต โดยทรฐตองมบทบาทในการแทรกแซงเศรษฐกจใหนอยทสด โดยปลอยใหเปนไปตามกฎของอปสงค (Demand) และอปทาน (Supply) เพราะเชอวากลไกตลาดดงกลาวจะคอยปรบสมดลดวย “มอทมองไมเหน (Invisible hand)” ของมนเอง ดงนนตามค าอธบายของสมธในแงน จงเทากบวาการขยายตวของอตสาหกรรมตองควบคมากบระบบเศรษฐกจแบบทนนยม(Capitalism) นนเอง ความสมพนธอนดระหวางทนนยมกบอตสาหกรรมไดถกขยายความจากนกเศรษฐศาสตรส านกคลาสสกหลายคนซงมความเชอวา การกระตนการลงทนในภาคเศรษฐกจทส าคญตอการกระตนการลงทนในภาคอตสาหกรรม ซงท าใหอตสาหกรรมทเกยวของมการจางงานทเพมขน กอใหเกดความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจ กลาวคอ เมอคนมรายไดเพมขนกจะมการบรโภคหรอความเกดความตองการบรโภคเพมขน กอใหเกดการขยายตวทางธรกจ กอใหเกดการจางงานเพมขน และเปนเชนนไปเปนทอดๆ ปรากฏการณนจะถกเรยกวา “Tickle-down effect”6 ซงปจจยส าคญทหลอเลยงกระบวนการนกคอ “ทน” (ชดเจนทสดคอ “เงน”) เพราะทนจะเปรยบเสมอนน ามนหลอลนทท าใหกจกรรมทางเศรษฐกจดงกลาว ทงการลงทน การจางงาน หรอการซอขาย ด าเนนไปอยางราบรนไมมสะดด ทงนเพราะทกคนเกดแรงจงใจในการสะสมทนและก าไรโดยปราศจากการควบคมจากรฐ (รฐท าหนาทอ านวยความสะดวกเทานน) ดวยเหตน สถาบนเกยวกบทนทเขมแขง (เชน การธนาคาร การคลง นโยบายปลอยเงนกเพอธรกจขนาดใหญ ฯลฯ) จงตองมประสทธภาพทงในเชงปรมาณ (มจ านวนมาก) และคณภาพ (มการจดการทโปรงใสและเขมแขง)

6 อาจแปลเปนภาษาไทยไดวา “การหมนวนของการกระจายรายได” (จามะร เชยงทอง, 2548: 123)

53

ภาพ 3.1 ตวอยางกจกรรมทางเศรษฐกจทเกดการหมนวนของการกระจายรายได (Tickle-down effect) (ทมา: ผเขยน)

ดวยความทหลกการการกลายเปนอตสาหกรรมนใหความส าคญกบ “ทน” ในฐานะปจจยทเปนตวกระตนใหเกดกจกรรมทางเศรษฐกจ รายได/ความมงคง และกอใหเกดความเจรญใหกบสงคม ดงนนเพอไมให “ทน” และประสทธภาพของ Tickle-down effect เกดปญหา จงจ าเปนอยางยงทตองมการหลกเลยงจากกจกรรมอนจะน ามาส “การชะงกงน” ของวงจรเศรษฐกจ อนไดแก “การผลตขนตา (Low production)” ซงเกดจากการใชเทคโนโลยทไมกาวหนาหรอเนนแคยงชพ “การมตลาดขนาดเลก (Small market)” ซงจะท าใหเกดการแจกกระจายสนคาในวงแคบ จนน าไปส “การออมทรพยทนอย (Small saving)” และน าไปส “การมทนนอย (Little capital)” อนเนองมาจากก าไรทไดนอย แลวสดทายกจะน ามาสหายนะของเศรษฐกจและประชาชาต ทงนซงปญหาดงกลาวไดถกอธบายผานปรากฏการณทางเศรษฐกจทเกดกบบรรดา “ประเทศดอยพฒนา” ทงหลายในโลก ซงทายทสดประเทศดอยพฒนาดงกลาวกตองเปลยนประเทศสความเปนอตสาหกรรม และไมปฏเสธตอการยนมอเขามาชวยของประเทศทอตสาหกรรมพฒนาแลว

ผประกอบธรกจ

รานคาวสดกอสราง

รานอาหาร

เกษตรกร รานสะดวกซอ

ธนาคาร

เงน

เงนทน สนคา

เงน

สนคา

เงน สนคา เงน

สนคา

เงน

สนคา

54

ภาพ 3.2 วงจรกจกรรมทางเศรษฐกจทกอใหเกดความชะงกงนทางเศรษฐกจ ซงขดขวางตอการพฒนาอตสาหกรรมและความทนสมย (ทมา: ดดแปลงจาก จามะร เชยงทอง, 2549: 36)

ประจกษพยานชดเจนทแสดงถงความมประสทธภาพของการกลายเปนอตสาหกรรมและระบอบทนนยม กคอ การพงทลายของระบอบทคดงางดวยอยางคอมมวนสตหรอสงคมนยม ยกตวอยางเชน การประกาศนโยบายปฏรปเศรษฐกจโดยเหมย (Ðổi Mới) ในสาธารณรฐสงคมนยมเวยดนาม เมอป ค.ศ.1986 เพอใหเปนทนนยมและสรางแรงจงใจในการผลตและการสะสมความมงคงมากขน (แตยงควบคมอดมการณทางการเมองใหเปนสงคมนยม) เนองจากในระบอบเศรษฐกจเดมประชาชนตองพบกบภาวะยากล าบากอยางมาก หรอการประกาศนโยบายสทนสมย (Four modernization) ของสาธารณรฐประชาชนจน ในสมยประธานาธบดเตง เสยว ผง ป ค.ศ. 1978 เพอการปรบปรงการเกษตร อตสาหกรรม การปองกนประเทศ และวทยาศาสตรและเทคโนโลย รวมไปถงการปฏรปการศกษาในระดบมหาวทยาลยโดยองหลกสากล เพอเปดรบความเจรญทางเศรษฐกจทจะมาพรอมกบกลไกตลาดเสรระดบโลก และเพอใหประเทศพฒนาทนตอทศทางการเปลยนแปลงของโลก กลาวโดยสรปกคอ หลกการวาดวยการกลายเปนอตสาหกรรม จะใหความส าคญกบการเปลยนแปลงสงคมไปสวถแหงอตสาหกรรม ทงในเรองการผลต เศรษฐกจ และระบบสงคม อนไดแก การกระตนใหคนเหนคาของก าไรและปจจยการผลต (ทน) การท าใหเกดการจางงานและการกระจายรายไดในรปแบบ Tickle-down effect การจดการเวลาและพนท การสงเสรมวทยาศาสตรและเทคโนโลยขนสงเพอการผลต และตองด าเนนไปบนการสงเสรมใหเกดบรรยากาศแหงเสรภาพและความเทาเทยมในแขงขนของผคน

Low Production การผลตขนตา

Small Market มตลาดขนาดเลก

Small Saving มการออมทรพยนอย

Little Capital มทนนอย

“ความชะงกงน

ทางเศรษฐกจ”

55

การกลายเปนเมอง (Urbanization) “เมอง” คอปรากฏการณทางสงคมหรอผลของปฏสมพนธมนษยทอยควบคมากบววฒนาการของมนษยตงแตบพกาล หรอนบตงแตทมนษยรจกลงหลกปกฐานจบกลมอยรวมกนเปน “ชมชน” แมนกวชาหลายคนจะยงถกเถยงหรอไมอาจใหค าจ ากดความของค าวา “เมอง” ไดเปนทแนชดหรอยอมรบเปนสากลได แตนยความหมายของ “เมอง” สวนใหญกลวนสะทอนใหเหนถงความเปน “ศนยกลาง (Centre)” หรอชมทางของปฏสมพนธทหนาแนนในเรองตางๆ เชน การปกครอง ศาสนา การคา ศลปวฒนธรรม เปนตน ซงนนแปลวาหากจะศกษาเรอง “เมอง” กตองยอนไปไกลถงยคแรกๆ ทเรมเกด “เมอง” หรอเกดแหลงอารยธรรมส าคญของโลก ตวอยางเชน อารยธรรมลมน าไนล(อยปต) อารยธรรมลมน าไทกรส-ยเฟรตส (บาบโลนหรอเมโสโปเตเมย) อารยธรรมจน อารยธรรมอนเดย ฯลฯ ทงนปจจยในการก าหนด “เมอง” ในยคนนมกสมพนธกบความอดมสมบรณของธรรมชาต อยางไรกตาม นยของ “เมอง” ทก าลงจะพจารณาในหวขอน คงจะไมไดไปไกลถงลกษณะของเมองในขางตน หากแตจะหมายถง “เมอง(Urban)” ทเกดขนในบรบทสงคมสมยใหมและถกก ากบดวยปจจยของการกลายเปนอตสาหกรรม ดงนน หากจะท าความเขาใจถง “การกลายเปนเมอง(Urbanization)” กควรจะตองเขาใจทศทางของค าจ ากดความ “เมอง” เสยกอน ซงพอจะรวบรวมไดดงน - ดารณ ถวลพพฒนกล ใหความหมายของ “เมอง” ไววา คอกลมของอาคารทคอนขางถาวรซงอยรวมกนอยางแออดหรอเปนศนยกลางทมประชากรขนาดใหญ ตงถนฐานกนอยางอยางหนาแนน (ดารณ ถวลพพฒนกล, 2541: 37) - เฟอรดนานด ทอนนส (Ferdinand Tönnies) ไดใหค าจ ากดของ “เมอง” ในเชงเปรยบเทยบไววา คอพนททผด ารงชวตอยดวยความรวดเรว มความเปนปจเจกชนสง (หรอด าเนนชวตไปบนฐานของการแสวงหาประโยชนเพอตนเอง) มโครงสรางทางสงคมทซบซอน มวธคดแบบเปนวทยาศาสตร(เนนความเปนเหต-ผล) และมการผลตแบบอตสาหกรรม ซง Tönnies จะเรยกวา “เกเซลชาฟ ต (Gesellschaft)” โ ดยม ล กษณะตรงข ามก บ “ชนบท” หร อ “ เ ก ไมน ช าฟ ต(Gemeinschaft)” โดยสนเชง (Tönnies, 1887 อางใน ไพโรจน คงทวศกด, 2552: 18) - กอรดอน อ. อรคเซน (Gordon E. Ericksen) มอง “เมอง” ในโลกสมยใหมวา เปนการรวมตวอยางตงมนท เปนทางการของผคน ซงกอใหเกดความหนาแนน และน าไปสความหลากหลาย ทงยงถกก ากบวถชวตดวยความเปนทางการ (Ericksen, 1954: 22) - เออเนสต เบอรเจสส (Ernest Burgess) และโรเบรต พารค (Robert Park) (1915) มอง “เมอง” วามลกษณะคลายกบระบบนเวศในธรรมชาต นนคอ การทผคนมการแบงออกเปนกลมๆ ทงยงมการใชพนทเมองออกเปนสวนๆ ภายใตการก ากบของกฎระเบยบทเปนผลพวงมาจากความเตบโตทางเศรษฐกจและอตสาหกรรมสมยใหม (Burgess, 1925 และ Park, 1915 อางใน Flanagan, 1993: 47-48) - ในมตดานเศรษฐศาสตรการเมอง ซงไดรบอทธพลจากแนวคดแบบมารกซสต กลบมอง “เมอง” ในโลกสมยใหมวา คอผลผลตรปธรรมของความไมเทาเทยมกนในระบบอตสาหกรรมและเศรษฐกจทนนยม (Castells, 1977 อางใน Flanagan, 1993: 87-88) ทงยงเปนอาณาบรเวณทแบง

56

กนอยางสดขวของกจกรรมทางเศรษฐกจ (Sassen, 1991: 3) เชน ยานเศรษฐกจส าหรบนกธรกจ ยานทพกอาศยประเภทบานจดสรรส าหรบชนชนกลาง ยานชมชนแออดของชนชนลาง (ขยายความโดยผเขยน) เพราะฉะนน จะเหนวาความหมายของ “เมอง” ในบรบทของสงคมสมยใหม จะหมายถงพนทกายภาพทเปนการแสดงออกซงปฏสมพนธทางเศรษฐกจ ความเปนอตสาหกรรม และความทนสมย โดยซอนทบอยในหลายระนาบ เชน ดานภมศาสตร สงปลกสราง การผลต โครงสรางความสมพนธ รปแบบการด าเนนชวต วฒนธรรม ซงกอก าเนดหลงจากการปฏวตอตสาหกรรมเปนตนมา และนบวนกยงซบซอนมากขนตามความเขมขนของระบบเศรษฐกจแบบทนนยมและองคความรทางวทยาศาสตร ดวยเหตน “การกลายเปนเมอง (Urbanization)” จงหมายถง กระบวนการแปรสภาพของความสมพนธและพนทมาสความทนสมย และเปนพนทของการกลายเปนอตสาหกรรม (The space of industrialization) นนเอง อนทจรง การศกษาเรองการกลายเปนเมองนนมแขนงวชาทเฉพาะ ทงนเพราะความเปนเมองมขอบเขตการศกษาในหลากหลายแงมม ไมวาจะเปนการขยายตวของสงปลกสราง สาธารณปโภค ความสมพนธ วฒนธรรม วถชวต (Way of life) รวมไปถงนโยบายพฒนาเมอง ซงแขนงวชาทศกษาเกยวกบปฏสมพนธของมนษยกบพนทเมองจะเรยกวา “สงคมวทยาเมอง (Urban Sociology)” ซงส านกความคดทเปนผรเรมและมชอเสยงทสดกคอ “กลมนกทฤษฎสงคมวทยาเมองสานกชคาโก (The Chicago Sociology School of Sociology)” เนองมาจากพนทเมองชคาโก มลรฐอลลนอยส ประเทศสหรฐอเมรกา เปนพนททมการพฒนาสการเปนเมองสมยใหมอยางรวดเรวและมนยส าคญ เพราะจากแตเดมทเปนเพยงทงนา ซ ายงเคยถกไฟไหมครงใหญในป ค.ศ. 1871 ท าใหเกดการคดคนและศกษาเรองการวงผงเมองใหม พรอมกบการน าเอาเทคโนโลยมาใชในการขยายเมองอยางตอเนอง จนปจจบนชคาโกไดชอวาเปน “เมองทมเสนขอบฟาเปนตกระฟา” ดวยเหตนจงเปนเหตใหทฤษฎสงคมวทยาเมอง อาท ทฤษฎการขยายตวของเมอง ทฤษฎเกยวกบปฏสมพนธของคนในเมอง (ตระกลทฤษฎปฏสมพนธเชงสญลกษณ หรอ Symbolic interaction theories) ถกพฒนาขน นกคดทมชอเสยงของส านกน ไดแก โรเบรต พารค (Robert Park), หลยส เวรท (Louis Wirth), เออเนสต เบอรเจสส (Ernest Burgess) ฯลฯ

57

ภาพ 3.3 ทฤษฎการการกระจายของประชากรในพนทตางๆ ของเมองของนกทฤษฎส านกชคาโก

(รปซาย – ทฤษฎเมองแบบศนยกลางวงกลมของ Burgess, รปกลาง – ทฤษฎเมองแบบสดสวนของ Hoyt, รปขวา – ทฤษฎเมองแบบหลายศนยกลาง) (ทมา Pacione, Michael. 2009: 49, 142-143 )

ส าหรบประเดนของขอสรปเรอง “การกลายเปนเมอง” นน อาจกลาวไดวา กระบวนการแปรเปลยนความสมพนธของคนในบรเวณหนงใหกลายเปนความสมพนธทถกจดระเบยบ และกลายเปนพนทอนเปนศนยรวมทงในดานอ านาจ เศรษฐกจ การเมอง และวฒนธรรม อนจะน าพาความเจรญเหลานนมาสพนททอยรายรอบเมอง ซงในความเปนศนยกลางหรอ “หวใจของอานาจ” นเอง ทอาจท าให “เมอง” ถกยกใหเปน “พนทพเศษ” และสามารถอางอภสทธหรออางความส าคญ(โดยเฉพาะทางการพฒนา)ไดมากกวาจดอน โดยเปนไปในลกษณะ “การบรโภคผลผลตสวนเกน” จากภาคสวนอนๆ ไดอยางชอบธรรม (ไพโรจน คงทวศกด, 2548: 142) อนไดแก ผลผลตทางการเกษตร/อาหาร ในรปแบบของนโยบาย มองคกรปกครองทมลกษณะเฉพาะ(เชนเทศบาล) หรอภาษเพอบ ารงพฒนา7 ฯลฯ และนนกยงใหเมองมการกระจกตวของอ านาจและการขยายตวมากขน อยางเชนในกรณของประเทศไทยกมการขยายตวของเมองหลวงออกสเขตปรมณฑล ทงยงพบการ

7 ตวอยางทเหนไดขด เชนการจดสรรภาษเพอการพฒนา “กรงเทพมหานคร” ของไทย ทเงนงบประมาณสวนใหญจะไดจากภาษท

เกบในสวนรวมของท งประเทศ (เชน ภาษมลคาเ พม ภาษเงนได ภาษทองถ นท เกบไดในแตละจงหวด เปนตน) ซ ง “กรงเทพมหานคร” จะไดถกพจารณาในฐานะ “เมองหลวง” วาจะตองใชเทาไหรกอน จากนนจงคอยจะแจกกระจายกลบคนไปยงจงหวดตางๆ นอกจากนกยงพบวา “กรงเทพมหานคร” กยงมระบบการจดการดานการปกครองทม “ความพเศษ” กวาพนทอนๆ ของไทย นนคอเปนรปแบบทองถนพเศษอกดวย

58

ขยายตวของพนท เมองในสวนภมภาค จนเกดเปนเมองขนาดใหญ เชน เชยงใหม ขอนแกน นครราชสมา ภเกต หาดใหญ(จงหวดสงขลา) เปนตน ดวยเหตน ในทศนะของผสนบสนนแลว จงมองวา “เมอง” คอพนทอนเปนศนยรวมของการพฒนาในดานตางๆ และเปนพนททประชากรจะถกยกระดบคณภาพชวต ดงนน จงตองน าพาสงคมใหเขาสภาวะ “การกลายเปนเมอง” สมยใหมมากขน และหนทางสการท าพนทหนงใหกลายเปนเมองกคอปรบสภาพสงคมใหสอดรบและกระตนใหเกด “อตสาหกรรม” “ทนนยม” และ “ความทนสมย” นนเอง

ทฤษฎความจาเรญเตบโต 5 ขนของรอสโทว (Rostow)

“วอลต ดบเบลย. รอสโทว (Walt W. Rostow -1916-2003 )” หรอ “รอสโทว” นกเศรษฐศาสตรชาวอเมรกนและนกทฤษฎทางรฐศาสตร ผซงเคยด ารงต าแหนงเปนทปรกษาสภาความมนคงแหงชาตในสมยประธานาธบดลนดอน บ.จอหนสน (Lyndon B. Johnson) ระหวางป ค.ศ. 1963-1965 ทงยงมบทบาทในการกอรปนโยบายการตางประเทศของสหรฐอเมรกาทมตอประเทศในภมเอเชยตะวนออกเฉยงใตชวงยคสงครามเยน (Cold War) นอกจากน รอสโทวยงมบทบาทส าคญใน “สงครามเวยดนาม (Vietnamese War)” ในฐานะผสนบสนนใหกองทพอเมรกนเขารวมรบอยางเตมรปแบบโดยใชฐานทพในเวยดนามใต เพอตอสกบกองก าลงคอมมวนสตทขยายรกคบจากเวยดนามเหนอลงมา (The Economist, 2003) ในทศนะของรอสโทวแลว เขาเหนดวยและสนบสนนหลกการของทนนยม เสร และประชาธปไตย ซงเขาเชอวา การพฒนาสงคมหรอประเทศชาตโดยมงสความเปนอตสาหกรรมและความทนสมยนน จะเปนหนทางทน าพามวลมนษยชาตประสบแตความมงคงและความกนดอยด จนน าไปสการคดคน “ทฤษฎความจาเรญเตบโตทางเศรษฐกจ (The Stage of Economic Growth)” ในป ค.ศ. 1960 (พ.ศ. 2513) เพอเปนการอธบายและชน าทศทางการพฒนาใหกบกลมประเทศโลกทสาม (โดยเฉพาะกลมละตนอเมรกาและตะวนออกกลาง) โดยใชมาตรฐานความรงเรองทางเศรษฐกจและการเมองของสงคมตะวนตก(ยโรปและอเมรกา)เปนตนแบบ ซงเนอหาทฤษฎจะแบงพฒนาการของสงคมออกเปน 5 ขนตอน (Rostow, 1960: 1-12) ดงน ขนท 1 ขนสงคมแบบประเพณนยม (Traditional Society) คอ การผลตอยในระดบต าและประชาชนสวนใหญอยในภาคเกษตรกรรม มการยงชพดวยอาชพเกษตรกรรม การไมรหนงสอมอยทวไปในสงคม และวทยาการตางๆ ยงอยในระดบต า สวนในเรองสถาบนทางสงคมนนจะใหความส าคญกบครอบครวและเครอญาตในฐานะหนวยขดเกลาสมาชกทส าคญทสด ขนท 2 ขนสงคมทมเงอนไขพรอมทะยานสความเจรญเตบโต (Precondition for Take-off) คอ สงคมทเรมเกดแนวคดใหมๆ ในทางการพฒนา ตวอยางเชน เกดความคดทตองการจะปรบปรงระบบเศรษฐกจใหเจรญกาวหนามากขน มการเกดขนของชนชนผประกอบการซงเกดขนทงภาคเอกชนและภาครฐบาล มการเกดขนของสถาบนเศรษฐกจใหมๆ อยางธนาคาร ระบบการศกษากเรมเปลยนแปลงไปเพอผลตคนทมความสามารถและมทศนคตทเหมาะสมและสอดคลอง

59

กบระบบเศรษฐกจแบบใหมทก าลงเกดขน พรอมทงมการเกดขนของ อานาจรฐชาตทรวมศนย (Centralized National State) ซงมสวนชวยสรางใหเกดความเปนปกแผนแกประเทศชาต ทงยงชวยอมชระบบเศรษฐกจทเกดขนใหม (ทงทางตรงและทางออม) ขนท 3 ขนสงคมททะยานสความเจรญเตบโต (Take-off) คอ ขนทสงคมแบบประเพณนยมเรมหมดความหมาย เพราะคนหนไปสนบสนนความกาวหนาทางเศรษฐกจมากขน ในขนนเทคโนโลยทงหมดทใชในการผลตทงภาคเกษตรกรรมและอตสาหกรรมไดรบการปรบปรงใหมประสทธภาพในระดบสง นอกจากนนการผลตในภาคเกษตรกรรมยงไดเปลยนมาเปนการผลตเพอการคาอกดวย ในชวงนเชนกน เปนชวงทมการขยายตวในระบบเศรษฐกจอยางตอเนอง กลาวคอ มการลงทนในกจการใหมๆ หรอการลงทนเพอขยายกจการเดมมากพอสมควร รอสโทวเชอวาการออมและการลงทนในชวงนจะมประมาณ 5-10% ของรายไดประชาชาตทงหมด ขนท 4 ขนสงคมทมการเจรญเตบโตเตมท (Drive to Maturity) คอ ชวงทระบบเศรษฐกจและเทคโนโลยมการขยายตวในอตราทสงกวาในขนท 3 จนท าใหระบบการผลตมอตราสงกวาการเพมของประชากร เปนชวงทวทยาการสมยใหมถกน ามาปรบประยกตใชในทกสาขาของระบบเศรษฐกจและสงคม เกดการออมและการลงทนสงถง 10-20% ของรายไดประชาชาต ซงรอสโทววเคราะหวา จากพฒนาการขนท 3 มาขนท 4 นน จะตองใชเวลานานประมาณ 60 ป ขนท 5 ขนสงคมทมการบรโภคในมวลชนระดบสง (High Mass Consumption) คอ สงคมทมการบรโภคโดยมวลชนในระดบสง ซงเปนขนทความสามารถในการผลตอยในระดบทสงมาก สามารถผลตสนคาบรโภคและจดการใหมการบรการสนองตอบตอความตองการของคนในสงคมอยางเพยงพอ ประชาชนสวนใหญกมรายไดสงพอจนกระทงบรโภคสนคาทอยนอกเหนอจากความจ าเปน หรอ “สนคาฟมเฟอย” เชน การมรถยนตสวนตวมากขน และในขณะเดยวกน สดสวนการเพมขนของประชากรในเขตเมองกเพมมากขน อนเนองจากการเคลอนยายของประชากรในชนบททเขามาอยอาศยและท างาน ซงท าใหงานแรงงานในภาคเกษตรกรรมมสดสวนทนอยลงดวย8

8 ในทศนะของรอสโทวแลว เขาเหนวา “สหรฐอเมรกา” ไดมความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจและสงคมจนถงขน

ดงกลาวแลวเมอประมาณป ค.ศ. 1920 ในขณะทสงคมยโรปตะวนตกและญปนเพงเขาสขนดงกลาวนอยางเตมตวเมอประมาณ ป ค.ศ.1950 (Rostow, 1960: 11-12) ซงอาจกลาวไดวา รอสโทวใชสงคม “สหรฐอเมรกา” ในการก าหนดตวแบบพฒนาทางเศรษฐกจในทฤษฎนกวาได

60

ภาพ 3.4 พฒนาการของสงคมตามแนวทางของทฤษฎความจ าเรญเตบโต 5 ขนโดยรอสโทว (ทมา: ผเขยน)

ทฤษฎความจ าเรญเตบโต 5 ขนของรอสโทวดงกลาว สะทอนวาเขาไมเหนดวยกบแนวความคดมารกซและระบบเศรษฐกจแบบคอมมวนสตของกลมประเทศโลกท 2 ทเชอวาขนตอนสงสดของการพฒนากคอ การเกดสงคมแบบคอมมวนสต แตรอสโทวพยายามแสดงทศนะในทางตรงกนขาม เพราะเขาเชอวาสดทายความเทาเทยมทจะเกดขนไดตองผานตวแบบของทนนยมตะวนตกหรอประเทศโลกท 1 เทานน นนเทากบเปนการเผชญหนาระหวางทฤษฎการพฒนาชวงยคสงครามเยนอยางแทจรง แตอยางไรกตาม ทายทสดสหภาพโซเวยตซงเปนผน าของประเทศโลกท 2 กไมสามารถรกษาระบอบคอมมวนสตของตนใหทาทายตอกระแสโลกไวได ประจวบกบชวงทสหรฐอเมรกาเปนฝายทก าชยชนะไดในสงครามเยน เลยท าใหตวแบบการพฒนาแบบรอสโทวนถกพดถงอยางมากในประเทศโลกท 3

ทฤษฎระบบโลก (World System Theory) และทฤษฎพงพา (Dependency Theory) ทฤษฎระบบโลก (World System Theory) เปนทฤษฎทถกพฒนาขนโดย วอเลอรสไตน (Wallerstein) ซงไดกลาวถงในหนงสอเรอง “World System Theory” ของเขา ในป ค.ศ. 1974 (จามะร เชยงทอง, 2549: 19) โดยเปนการอธบายในเชงววฒนาการของระบบเศรษฐกจโลก ซงไดรบอทธพลความคดแบบประวตศาสตรนพนธ พรอมทงโนมนาวใหเหนถงบทบาทของโลกตะวนตก (อนหมายถงประเทศโลกท 1) ในฐานะศนยกลางทมความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจ

61

วอเลอรสไตนมองวาประวตศาสตรเศรษฐกจโลกสมยใหม ไดดาเนนมาอยางเปน “ระบบ” ซงพฒนาการเปนขนตอนจากสงคมแบบดงเดมมาสสงคมทซบซอนดงปจจบน (ณ ขณะทเขยนทฤษฎ) ดงนน นยความหมายน วอเลอรสไตนพยายามจะชน าใหเหนวา วงจรประวตศาสตรเชนนเปนสงสากล และตองอธบายในลกษณะ “เดยวกน” นเหมอนกนทงโลก ซงเขาไดแบงพฒนาการของระบบโลกออกเปน 4 ขนตอนดวยกน ดงน (1) ยคของการทประเทศตางๆ ในยโรปยงยากจน จนกระทงครสตศตวรรษท 16 ทเรมมการคาทางทะเลหรอเกดลทธพาณชยนยม (Mercantilism) จงท าใหการกอก าเนดยคทองกฤษและยโรปเปนศนยกลาง (Core) ในผลตสนคาหตถกรรม สวนประเทศในภมภาคอนๆ ของโลกยงเปนประเทศชายขอบ (Periphery) (2) ยคทเรมมการแขงขนทางทะเล ในป ค.ศ. 1650-1730 ซงท าใหองกฤษและยโรปเรมมความเขมแขง ซงเกดจากการจดตงบรษทการคาในประเทศตางๆ ทวโลก จงท าใหเปนการพวงเอาบรรดาประเทศทเขาไปยดเปนอาณานคมเหลานนมาเปนฐานก าลงทางอ านาจของตวเอง ซงท าใหประเทศเหลานนไดรบความเจรญทางเศรษฐกจและอตสาหกรรมจากประเทศแมอาณานคม (3) ยคหลงจากการปฏวตอตสาหกรรม ตงแตหลง ค.ศ. 1760 เปนตนมา มการลาอาณานคมการอยางจรงจง ผนวกกบความตองการวตถดบเพอปอนโรงงานอตสาหกรรมของแมอาณานคม ท าใหเกดการหยบยนเทคโนโลยระหวางประเทศแมอาณานคมกบประเทศลกอาณานคม จงท าใหประเทศลกอาณานคมเรมมการพฒนาทางอตสาหกรรม และในขณะเดยวกนประเทศแมอาณานคมกยงมความเขมแขงทางอตสาหกรรมและเศรษฐกจมากขน (4) ยคหลงจากสงครามโลกครงท 1 เรอยมาจนถงสงครามโลกครงท 2 เกดการเคลอนตวของความเจรญทางดานเศรษฐกจไปสประเทศอนๆ ในโลก จนเกดเปนประเทศศนยกลางใหมๆ เชน ญปน สหรฐอเมรกา ออสเตรเลย เปนตน เมอเปนเชนน ท าใหวอเลอรสไตนไดสรปความสมพนธระหวางประเทศของประเทศตางๆ ในโลกนไดออกเปน “ระบบ” โดยพจารณาจากเกณฑความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจ นนคอ - ประเทศศนยกลาง (Core) ซงกไดแก ประเทศมหาอ านาจตะวนตก ทมการพฒนาทางดานเศรษฐกจและอตสาหกรรมกอนทไหนๆ ในโลกน ไดแก กลมประเทศยโรปตะวนตก สหรฐอเมรกา เปนตน - ประเทศกงชายขอบ (Semi-periphery) หรอประเทศทอยในสถานะก าลงพฒนา หรอมอตราความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจและอตสาหกรรมไลเลยจากประเทศศนยกลาง และสวนใหญกไดรบความชวยเหลอจากประเทศศนยกลาง ไดแก รสเซย เกาหลใต อนเดย บราซล เปนตน - ประเทศชายขอบ (Periphery) หรอประเทศทอยในสถานะ “ดอยพฒนา” หรอประเทศทมอตราความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจและอตสาหกรรมต าทสด ซงตองรอการชกน าจากประเทศศนยกลางและประเทศกงชายขอบ อนไดแก ประเทศในกลมละตนอเมรกา ประเทศในตะวนออกกลาง กลมประเทศแอฟรกา รวมถงกลมประเทศในเอเชยตะวนออกเฉยงใต(สวนใหญ)ดวย ดวยเหตน เพอใหเกดความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจและการพฒนา จ าเปนอยางยงทตองอาศยการน าจาก “ประเทศศนยกลาง” คอยชวยฉดดงให “ประเทศชายขอบ” ทงหลาย(และประเทศ

62

กงชายขอบ) ไดหลดพนจาก “ความไมพฒนา” แลวประเทศทเปนชายขอบกจะขยบฐานะตนเองใหกลายเปนประเทศกงชายขอบ และเปนประเทศศนยกลางตามล าดบ หรอเปนการพฒนาไปในลกษณะระบบขนตอนชองโลกนนเอง ซงนยของทฤษฎนกคอการชนชมความทนสมย พรอมทงยกยองใหใชรปแบบการพฒนาประเทศของประเทศศนยกลางเปน “ตนแบบหลก” ของการพฒนาโลก ซงเปนเหตใหประเทศตางๆ ถกผนวกและถกก าหนดดวยทศทางการพฒนาของประเทศศนยกลางดงกลาวอยางเหนยวแนนดวย นอกจากน ยงมความพยายามของนกทฤษฎทจะตอยอดค าอธบายของทฤษฎระบบโลกเพอใหมมตของปฏสมพนธมากขน ตวอยางเชน รชารด พท (Richard Peet) ทพยายามจะอธบายขยายความตอไปวา ในการแบงประเทศตางๆ ใหอยใน “ระบบโลก” นน ภายใตบรรยากาศของการพฒนาประเทศไปสความทนสมย ทง 3 กลมประเทศมความสมพนธกนอยางแนบแนนในลกษณะ “พงพา” ทงในเรองเศรษฐกจ การเมอง การตลาด วตถดบ รายได ผลประโยชน และเทคโนโลย ซงเปนไปในลกษณะตางฝายตางไดผลประโยชนรวมกน ยกตวอยางเชน ในละตนอเมรกาทคนผวขาวน าเอาวธการปลกพชเชงพาณชยไปเผยแพรจนสามารถครอบครองทดนได ท าใหชนพนเมองทไมมอ านาจในการจบจองทดนตองเขามาเปนแรงงานเพอแลกกบสทธในการใชทดน หรอในแอฟรกาทชนผวชาวใชสนคาอตสาหกรรมจ าพวกอาวธ ผา ไปแลกกบการซอขายแรงงานทาส หรออยางในประเทศอนเดยทมศกยภาพในการปลกฝายจ านวนมากกน าเอาวตถดบมาแลกกบเทคโนโลยอตสาหกรรมในการแปรรปฝายจากองฤษ ฯลฯ (Peet, 1991 อางใน จามะร เชยงทอง, 2549: 20-22) หรอจะกลาวโดยสรปกคอ ประเทศในระบบโลกมการชดเชยสงทขาดเหลอระหวางกน ซงนนกเปนทมาของค าอธบายใน “ทฤษฎพงพา” หรอ “ทฤษฎพงพง (Dependency Theory)” สาระของทฤษฎพงพา คอการหนนเสรมใหทฤษฎระบบโลกมก าลงในการอธบายไดดยงขน กลาวคอ ประเทศศนยกลางแมจะดเหมอนเปนประเทศทมความสมบรณแบบ หากแตวาปจจยหรอทนบางอยาง จ าเปนตองพงพาจากประเทศชายขอบ (และกงชายขอบ) เชน วตถดบธรรมชาต ทรพยากรมนษย แรงงาน และในขณะเดยวกนกตองหยบยนปจจยการพฒนาหรอทนทประเทศชายขอบ (และกงชายขอบ) ขาดแคลน เชน เงนทน เทคโนโลย องคความร ความกาวหนาอตสาหกรรม ซงทฤษฎนเชอวา สดทายแลวการพงพงภายใตระบบโลกดงกลาว จะน าพาความมงคงและความผาสกมาสมวลมนษยชาต ซงหลกการดงกลาวกเทากบเปนการสนบสนนใหทวทงโลกยอมรบในดานดของระบบอตสาหกรรมและความทนสมย ทงยงเปนการตอกย าถงความส าคญของประเทศมหาอ านาจในฐานะ “ผน าดานการพฒนา” ของโลกอกดวย

63

ภาพ 3.5 การแบงกลมประเทศออกเปน “ประเทศมหาอ านาจ หรอประเทศศนยกลาง(Core)” “ประเทศก าลงพฒนา หรอ ประเทศกงชายขอบ(Semi-periphery)” และ “ประเทศดอยพฒนา หรอ

ประเทศชายขอบ(Periphery)” (ทมา Wallerstein, 1974 อางใน Pacione, 2009: 453)

ภาพ 3.6 ลกษณะการพงพากนของกลมประเทศตางๆ ตามเนอหาของทฤษฎพงพา (Independent Theory) และทฤษฎระบบโลก (World System Theory) (ทมา: ผเขยน)

64

ทฤษฎหานบน (Flying Gees Pattern) “ทฤษฎหานบน” หรอ “รปแบบหานบน(Flying Gees Pattern)” เปนทฤษฎหรอแบบจ าลองทอธบายการพฒนาทางเศรษฐกจโดยกาวไปสความทนสมยของสงคมเอเชย(ตะวนออก) โดยไดรบอทธพลความคดทฤษฎการพฒนาทองตวแบบความทนสมยแบบตะวนตก (Western Modernization Model) เพยงแตถอดแบบแลวน ามาใชประยกตอธบายในบรบทสงคมแบบตะวนออก (เอเชยและเอเชยตะวนออกเฉยงใต) เทานน ซงเกดขนอยางรวดเรวในชวงทศวรรษ 1960 – 1980 โดยใช “ประเทศญปน” เปนแกนกลางในฐานะศนยกลางอตสาหกรรมของเอเชย เปนททราบกนดวา ประเทศญปนไดรบความบอบช าอยางหนกหลงจากสงครามโลกครงท 2 เนองจากเปนฝายแพสงครามและตองชดใชคาปฏกรรมสงคราม จนท าใหญปนถกควบคมโดยฝายสมพนธมตรในชวงหนงทศวรรษหลงสงครามโลกครงท 2 จนอยในสภาพปดประเทศ แตพอมาในป ค.ศ. 1956 การควบคมของฝายสมพนธมตรกสนสดลง ประกอบกบญปนมการประกาศนโยบายเร งพฒนาความทนสมยของประเทศหลงจากเขารวมเปนสมาชก UN จนท าใหญปนสามารถกาวขนมาเปนประเทศอตสาหกรรมทมการพฒนาทางเศรษฐกจในอตราทสง ซงความ “มหศจรรย” ดงกลาวไดเปนเครองจดประกายใหนกเศรษฐศาสตรชาวญปน ชอ อะคะมตส คานะเมะ (Akamutsu Kaname) ไดคดคนค าอธบายปรากฏการณดงกลาวในรปแบบทฤษฎจนไดเปน “ทฤษฎหานบน” ออกมา อะคะมตส ไดพฒนาทฤษฎหานบนขนจากขอมลการท าอตสาหกรรมดายดบในชวงทศวรรษท 1860-1930 ของภมภาคเอเชยตะวนออก (OKnation.net, 2551) จนกระทงมาถงชวงทญปนมการปฏวตอตสาหกรรมหลงยคสงครามโลกครงท 2 ซงทฤษฎหานบนเปนการอธบายถงความเตบโตของเศรษฐกจและอตสาหกรรมญปนวา เปนประเทศแรกทเรมมการพฒนา กอนจะขยายตวมาเปนการพฒนาเทคโนโลยขนสง ซงในขณะเดยวกนการขยายตวทางเศรษฐกจกจะท าใหเกดการจางงานและคาจางเพมขน โดยมการขยายฐานอตสาหกรรมและการจางงานตอเนองไปยงประเทศอนๆ ทอยในภมภาคเดยวกนในลกษณะ Tickle-down effect โดยมญปนเปนหวหนาทน าพาความส าเรจนนไป เชน การน าเทคโนโลยจากประเทศทพฒนากอนไปใชกบประเทศทพฒนาทหลง อนไดแก เกาหล ใต ไตหวน หรอมาเลเซย ทพบวามการซอเครองจกรทอผารนเกาจากญปนไปใชในอตสาหกรรมทอผาของตน (McMichael, 1996: 85) ซงคลายกบ “ฝงหาน” ทเดนทางไปกนเปนฝง ทงน สาระของทฤษฎหานบน อะคะมตส ไดแบงล าดบขนของการพฒนาออกเปน 4 ขนตอน (OKnation.net, 2551) ไดแก (1) ประเทศทเรมน าเอาสนคาอตสาหกรรมมาเพอการบรโภค แตยงไมมการผลตในภาคอตสาหกรรมทรงเรอง (2) อตสาหกรรมในประเทศเรมผลตสนคา และเรมมการน าเขาปจจยการผลตจากประเทศเกษตรกรรม (3) อตสาหกรรมในประเทศเรมรงเรอง และเรมสงออกสนคาอตสาหกรรม (พรอมกบสงเทคนคอตสาหกรรมใหกบประเทศเกษตรกรรม)

65

(4) อตสาหกรรมในประเทศมการไลตามอตสาหกรรมเดยวกนในประเทศทพฒนาไปกอนหนาน การสงออกสนคาอตสาหกรรมเรมลดลง และเรมหนไปสงออกสนคาทนทใชในการผลตสนคาแทน ซงขนตอนของการพฒนาดงกลาว กสามารถน ามาใชอธบายเพอแบงประเภทของประเทศตางๆ ออกเปนหานในแตละรนไดดงน - หานรนท 1 ไดแก ประเทศญปน ซงท าหนาทเปน “จาฝง” หรอผน าในการ

พฒนาสความทนสมยและความเปนอตสาหกรรมใหกบประเทศอนๆ ในเอเชย

- หานรนท 2 คอ ประเทศทรบความเจรญทางอตสาหกรรมมาจากจาฝง ซงกไดแก เกาหลใต ไตหวน ฮองกง และสงคโปร หรอรจกกนดในนาม “สประเทศเศรษฐกจใหมของเอเชย” หรอ “สเสอแหงเอเชย(Four Asian Tiger)”

- หานรนท 3 คอ ประเทศทรบความเจรญทางอตสาหกรรมโดยความชวยเหลอจากหานรนท 2 อนไดแก มาเลเซย ไทย ฟลปปนส และอนโดนเซย

- หานรนท 4 คอประเทศทรบความเจรญทางอตสาหกรรมในล าดบทายสด หรอยงอยในฐานะ “ประเทศเกษตรกรรม” อนไดแก เวยดนาม จน และอนเดย

ภาพ 3.7 แบบจ าลองการเปรยบเทยบระดบการพฒนาของประเทศตางๆ ในเอเชย โดยเรยงล าดบจากหานรนท 1 ไปสรนท 2, 3 และ 4 ตามทฤษฎหานบนของอะคะมตส (Akamutsu)

(ทมา: ผเขยน) อยางไรกตาม แมทฤษฎหานบนของอะคะมตสพยายามสถาปนา “ความทนสมย” ใหเกดขนในเอเชยโดยยดแกนกลางอยทญปนมากเพยงใดกตาม กไดมขอสงเกตหลายประการเกยวกบ

66

ความไมชอบมาพากลในเนอหาทฤษฎ กลาวคอ จากบทวเคราะหของนกเศรษฐศาสตรจาก UNCTAD (United Nations Conference on Trade and Development) ไดชใหเหนวา ประเทศอตสาหกรรมใหมรนท 2 นนอาศยการลงทนจากตางประเทศมากกวาทจะพงพงหานรนท 1 (หมายถงญปน) ในการผลกดนความเจรญเตบโตในระบบเศรษฐกจ (จามะร เชยงทอง, 2549 : 45) เพราะประเทศหานรนแรกมนโยบายและมาตรการในการประกนสงคมและการใหความชวยเหลอแกคนจนและเกษตรกรในประเทศมากกวาทจะชวยพฒนาอตสาหกรรมในประเทศรนท 2 เชน นโยบายพยงราคาสนคาเกษตร หรอแมแตในประเทศหานทสองกมนโยบายท เนนการพฒนาในประเทศเชนเดยวกบญปน เชน ระบบประกนสงคมทมคณภาพในสงคโปร นโยบายกระจายรายไดระหวางเมองกบชนบทอยางจรงจงในเกาหลใต (ผาสก พงษไพจตร, 2543: 128-129) มากกวาทกระจายสหานรนตอๆ ไปตามเนอหาทฤษฎ ท าใหประเทศหานรนตอๆ มายงคงพบชองวางระหวางรายไดประชาชนทสงมาก อกประการหนงของขอสงเกต กคอการพยายามจดวางให “จน” ไปอยในหานรนทายๆ หรอเปนประเทศทมความเจรญทางอตสาหกรรมในล าดบทายสด ซงสวนทางกบความเปนจรง ทงนเพราะจนมการด าเนนนโยบายพฒนาอตสาหกรรมในประเทศมาหลายระลอกจนน าพาเมดเงนจ านวนมหาศาลเขาสประเทศ ไมวาจะเปนนโยบาย “สทนสมย” ในสมยประธานาธบด เตง เสยว ผง หรอการบรหารในลกษณะ “หนงประเทศ สองระบบ” โดยเปดโอกาสใหเกดเขตเศรษฐกจพเศษเพอสงเสรมการลงทน (เชน มาเกา เซยงไฮ หรอแมแตฮองกง ทองกฤษสงมอบคนสจนแลวในป พ.ศ. 2540) ซงนนแปลวา อะคะมตสอาจจะเขยนทฤษฎหรอหลกการนบนพนฐานความเปนชาตนยม(Nationalism) ทมองวา “ญปน” มความศวไลซทสดเหนอชาตใดๆ ในเอเชย หรอมากกวาประเทศทเปนคอมมวนสตอยางจนหรอเวยดนาม

ความเปนโลกาภวตน (Globalization) ค าวา “โลกาภวตน (Globalization)” ไดกลายมาเปนค าทเกอบจะไมมใครในปจจบนทไมรจก ทงๆ ทเพมเรมใชกนอยางแพรหลายเมอไมนานมานเอง ซงค านยามวาดวย “โลกาภวตน” กมดวยกนอยางแตกตางหลากหลายแงมม ทงในเชงวรรณกรรมและงานศกษาวชาการ ซงในทนพอจะยกมาใหศกษากนไดดงน - แอนโทนย กดเดนส (Anthony Giddens) มองวา “โลกาภวตน” คอ กระบวนการทท าใหความสมพนธทางสงคมใน “ระดบโลก(Globe)” มความเขมขนมากขน ซงเชอมโยงพนททมระยะหางไกลกน ในลกษณะทเรองราวทเกดขนในทองถนหนง ถก “กาหนด” โดยเหตการณหนงทเกดขนหางไกลออกไป (เชน แฟชนหรอวฒนธรรมทมกเลยนแบบไปตามบรรดาประเทศทเราเหนวาทนสมยกวา: ขยายความโดยผเขยน) ซง Giddens เรยกวา “การแยกระยะหางระหวางเวลาจากพนท(Distanciation of Time from Space)” หมายถง คนไมจ าเปนตองถกจ ากดใหอยเฉพาะสถานทและเวลาใดเวลาหนง แตกาวขามไปมาระหวางพนทและระหวางเวลา หรออกนยหนงคอ ในขณะทในอดตจงหวะการใชชวตถกก าหนดโดยจงหวะเวลาของสถานททบคคลผกตดอย แตในยคโลกาภวตน

67

มนษยสามารถจดการชวตดวยการขามขอจากดของขอบเขตของเวลา(Time) และพนท(Space) ได (Giddens อางใน Waters, 2001: 62) - ในมมมองของโรแลนด โรเบรตสน (Roland Robertson) ศาสตราจารยดานสงคมวทยาแหงมหาวทยาอะเบอรดน(สกอตแลนด) มอง “โลกาภวตน” วา เปนการบบอดหรอการยนยอของโลกทงเรองพนทและเวลา (เชน เราสามารถชมการถายทอดสดกฬาจากอกฟากหนงของโลกได โดยทไมตองไปดยงขอบสนาม แตเรากสามารถชมไดในระนาบเวลาเดยวกบคนทชมอยขางสนามนน: ขยายความโดยผเขยน) จนท าใหเกดส านกของมนษยทวา “โลกนเปนอนหนงอนเดยวกน” ซงมความเขมขนมากขน (Robertson อางใน แมนเฟรด สเตเกอร, 2009, วรพจน วงศกจรงเรอง(แปล), 2553: 40) ซงมพฒนาการกอตวมาตงแตยคสมยของการเกดอตสาหกรรมและรฐชาตสมยใหม ดงนนในแงนโรเบรตสน (และรวมถง Giddens) มอง “โลกาภวตน” วาคอ บรบทสงคมทเปนภาคตอจากภาวะความทนสมย(Modernization) นนเอง ซงเกดขนอยางเขมขนในชวงทศวรรษท 1980 หรอปลายสงครามเยน (Cold war) เปนตนมา (จามะร เชยงทอง, 2549: 78-80) - เดวด เฮลด (David Held) ศาสตราจารยทางดานรฐศาสตร ไดใหค ายามของ “โลกา-ภวตน” ไววา เปนเรองของกระบวนการ(หรอชดกระบวนการ) ทเกยวของกบการเปลยนแปลงการจดการพนทความสมพนธและการด าเนนกจกรรมทางสงคม โดยอาจประเมนในแงระดบความครอบคลม (Extensity), ความเขมขน (Intensity), ความรวดเรว (Velocity) และผลกระทบ(Impact) ซงกอใหเกดการไหลเวยนและการสรางเครอขายของกจกรรมตางๆ ปฏสมพนธ และการใชอ านาจทมลกษณะ “ขามทวป” หรอ “ขามภมภาค” (Held อางใน แมนเฟรด สเตเกอร, 2009, วรพจน วงศกจรงเรอง(แปล), 2553: 40) - สวนเดวด ฮารวย (David Harvey) มองวา “โลกาภวตน” คอการผนวกรวมเขาหากนระหวางเรองราวของทองถน (Local) กบเรองราวระดบโลก (Global) อนเปนผลมาจากกระบวนการผลตแบบทนนยม ทท าใหพนทถกยนยอไดดวยเวลา (เชน เทคโนโลยการสอสารและการคมนาคมทฝาขอจ ากดเรองพนทไกลๆ ดวยระยะเวลาอนสน: ขยายความโดยผเขยน) จงท าใหการผลต การการเคลอนยายสนคา และการสรางผลก าไรตอบแทนท าไดอยางรวดเรว (Harvey, 2000: 54) - ทางดานของนกวชาการโลกาภวตนรวมสมยอยางมเชล ปเตอร สมธ (Michel Peter Smith) มองวา “โลกาภวตน” ไมใชแคเรองการสรางพนททางเศรษฐกจระดบโลก แตยงเปนการปรบโครงสรางและขยายเครอขายของกระแสทน สงของ และคน รวมถงการผสมผสานสงใหมๆ ลงไปในพนทระดบทองถน (Local) ซงเปนปฏบตการบนความสมพนธแบบขามชาต (Transnational) ทหยงตวลงไปชาตๆ หนง พรอมกบการกาวขามเขตแดนของหลายๆ ชาต จนกลายเปน “พนทของกระแส(Space of flow)” (Smith, 2001: 1-20, 49-71) ดงนน โดยสรปจากค านยามทหลากหลายดงกลาวแลว ลกษณะของ “โลกาภวตน(Globalization)” จงนาจะหมายถง กระแสของความเปนระดบโลก (Global) ในปจจบน ทเชอมโยงผคนและทองถนหนงกบอกทองถนหนงทอยหางไกลกนใหเขาหากนหรอใหเขามามปฏสมพนธกนในระดบโลกมากขน ทงยงกอใหเกด “สานก” หรอความคดของคนทวโลกวา “เราอยในโลกใบเดยวกน” หรอในลกษณะ “หมบานโลก (Global village)” ดวยกระบวนการบบอดจากความกาวหนาทางวทยาศาสตรและเทคโนโลย เชน การสอสาร การคมนาคม สอมวลชน เปนตน ทท า

68

ใหโลกดเหมอนจะแคบลง(ความจรงขนาดของโลกกเทาเดม เพยงแตความรสกทเปลยนไปวาเราไมไดไกลกนเหมอนในอดตอกตอไป) โดยการทาลายขอจากดในเรองเวลา (Time) และระยะทาง/หรอพนท (Space) เชน การสอสารและการเดนทางดวยยานพาหนะแบบใหมทรวดเรวกวาอดต การตดตอกนบนกระแสอนเตอรเนตหรอสญญาณผานดาวเทยม ฯลฯ หรอกลาวโดยสรป กคอ โลกาภวตนท าใหเกดความรสกแบบ “ไกลแคไหนกใกล” นนเอง ภาพ 3.8 โลกาภวตนคอการเปลยนแปลงทท าใหพนทของสถานท (Space of Place) กลายมาเปน

พนทของกระแส (Space of Flow) (ทมา: ขยายความเพมเตมโดยผเขยน จากแนวคดของ Manuel Castells, 1997 อางใน Smith, 2001: 3)

แตอยางไรกตาม การศกษาโลกาภวตนปจจบนมขอบเขตทกวางขวางมาก จนยากเกนกวาจะผกขาดอ านาจในการอธบายไวกบศาสตรใดศาสตรหนง ซงเอาเขาจรงๆ นกวชาการทงหลายทก าลงศกษาโลกาภวตนตางกไมรเลยวา หนาตาทแทจรงของโลกาภวตนนนคออะไร? หรอศกษาครอบคลมหรอไม? เพราะตางกพากนศกษาและนยาม “โลกาภวตน” บนพนฐานความถนดในศาสตรหรอแขนงความรของตนเอง เชน เปนความหมายเฉพาะในทางวทยาศาสตร เศรษฐศาสตร รฐศาสตร สงคมวทยา การพฒนา ประวตศาสตร หรอสงแวดลอม จงเปรยบไดกบ “นกปราชญตาบอดคล าชาง” ทตางกไมเคยเหนชางตวจรงๆ มากอน และตางพากนนยาม “ชาง (เปรยบคลายขอบเขตโลกาภวตน)” ไปตางๆ นานาตามจดทตนคล าไดสมผสไดเทานน ดงนน จงไมส าคญวา “โลกาภวตน” จะตองมค านยามสดทายเชนใด หากแตส าคญทวาเราจะศกษาหรออธบาย “โลกาภวตน” ไปในดานใด? หรอเพอประโยชนอะไร?

โลกาภวตน

Space of Place Space of Flow

69

ภาพ 3.9 การเปรยบเทยบการศกษาโลกภวตนไดกบนกปราชญตาบอดทก าลงคล าชาง และก าลงอธบาย “ชาง” หรอ “โลกาภวตน” บนฐานความรทตวเองถนดหรอสมผสได

(ทมา: แมนเฟรด สเตเกอร, 2009, วรพจน วงศกจรงเรอง(แปล), 2553: 37) ดงนน เพอใหเหนภาพรวมของการศกษา “โลกาภวตน” ในดานตางๆ จะขอยกตวอยางสรปแงมมและขอบเขตของการอธบาย “โลกาภวตน” ไดเปนมตตางๆ ไดดงน (1) โลกาภวตนในมตวทยาศาสตรและเทคโนโลย จะเกยวของกบการศกษาเพอการพฒนาวทยาการส าหรบเชอมโยงปฏสมพนธในระดบโลก โดยเฉพาะการพฒนาความสมพนธบนชอง “กระแส (Flow)” เชน กระแสการสอสารผานดาวเทยม การสอสารดวยโครงขายไรสาย อนเตอรเนต ครอบคลมไปถ งการ พฒนาเทคโนโลยส าหรบการคมนาคม การส อสารมวลชน (Mass communication) การผลต และระบบการแจกกระจายในลกษณะ “ขามพรมแดน” เพอใหทนกบวถชวตทเปนไปในระดบโลก (2) โลกาภวตนในมตนเวศวทยาและสงแวดลอม เนองจากผลกระทบจากการผลตและการบรโภคดวยระบบอตสาหกรรมทรวดเรวและเกนพอด เปนเหตใหเกดผลกระทบใหสงแวดลอมในระดบโลกทงในเชง “ปรมาณ”(เชน การรอยหรอของทรพยากรธรรมชาตและแหลงพลงงานเชอเพลงจากบรรพชวน พนทสเขยวลดลงเนองจากการขยายตวของเมอง ชองโหวของชนโอโซน(O3) ฯลฯ) และ “คณภาพ” (เกดมลพษทางอากาศ ดน และน า ปญหาดนแลง/ดนเคม ปญหาโลหะหนกในแหลงน า ปญหาการรกรานของสงมชวตตางถน) ปญหาทเกดขนไมใชความรบผดชอบของประเทศใดประเทศหนง หากแตตองรบผดชอบดวยกนทงโลก จงท าใหเกดความสนใจประเดนปญหาสงแวดลอมระดบโลก นบตงแตการจดประชมเรอง “สงแวดลอมกบการพฒนา” ณ เมองรโอ เดอ จาไนโร ประเทศบราซล ในป ค.ศ. 1992 ภายใตชอวา “Earth Summit” และไดมขอตกลงทเรยกกนวา “Agenda 21” หรอแนวทางส าหรบดแล/จดการสงแวดลอมส าหรบศตวรรษท 21 โดยเฉพาะปญหาสภาวะเรอนกระจก ปญหามลภาวะทางน า ปญหาการลดลงของความหลากหลายทางชวภาพในปาเขตรอน การเกดอนสญญาสหประชาชาตวาดวยการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ(United Nations Framework Convention on Climate Change: UNFCCC) ในป ค.ศ. 2007 ท

70

บาหล ประเทศอนโดนเซย หรอการบรรลขอตกลงในพธสารเกยวโต (Kyoto Protocol)9 ในป ค.ศ. 1997 เพอรกษาเสถยรภาพดวยการจ ากดและลดปรมาณของการปลอยกาซเรอนกระจกในธรกจอตสาหกรรม เปนตน (3) โลกาภวตนในมตประวตศาสตร จะเกยวของกบการศกษาโลกาภวตนในลกษณะพลวต พรอมกบการเปรยบเทยบใหเหนถงกจกรรมในระดบโลกของมนษยในอดต ตวอยางเชน การอพยพยายถนฐาน การท าสงครามและขยายอ านาจแยงชงดนแดน การตดตอทางการคาและการทต การคนพบดนแดนใหม ฯลฯ ซงนยลกๆ ของการศกษาโลกาภวตนมตนกเพอพยายามจะสะทอนใหเหนวา แทจรงโลกาภวตนไมใชเปนปรากฏการณใหมของโลกเลย หรอไมใชกอก าเนดดวยทศนะครอบง าแบบยโรปหรออเมรกาเพยงฝายเดยว หากแตไดด าเนนมาคกบพฒนาการประวตศาสตรของมนษยในแตละแหลงอารยธรรมของโลกเรอยมา ตวอยางเชน การตดตอคาขายการบนเสนทางสายไหม (Silk Road) ในสมยราชวงศฮนของจน ซงเปนเสนทางทพาดผานจากเอเชยสยโรป โดยเรมตนทจน ตะวนออกกลาง(เปอรเซย) เอเชยใต มาจนถงภาคพนยโรปแหลงอารยธรรมฝงทะเลเมดเตอร- เรเนยนอยางโรมน อยปต และคาบสมทรอาหรบ เปนตน

ภาพ 3.10 “เสนทางสายไหม (Silk Road)” เปนประจกษพยานเรองความเปนโลกาภวตน ทไดด าเนนมาแตเมอครงโบราณ

(ทมา: George Saliba ใน Daniel C. Waugh (ed), 2008: 9)

9 อยางไรกตาม ในพธสารดงกลาว “สหรฐอเมรกา” ซงไดชอเปนประเทศอตสาหกรรมประเทศหนงของโลก กลบไมเตมใจทจะเขา

รวมขอตกลงดงกลาว ทงนเพราะเกรงวาอาจจะสงผลตอการชะลอตวทางเศรษฐกจของประเทศตน ซงนนกเปนทมาของขอกงหาวาในขณะท “สหรฐอเมรกา” พยายามจะสถาปนาตนเองใหเปนผน าทางการพฒนาของโลก แตทวาเรองทตนคดวาจะเสยเปรยบกลบไมยนยอมออนขอ ซ ายงปดใหเปนหนาทของประเทศอนๆ ซงนนกท าใหเกดการตงค าถามถง “วาระซอนเรน” ของสหรฐอเมรกาวา แททจรงแลวสหรฐอเมรกาพยายามจะหาประโยชนเขาหาตนโดยอางความชวยเหลอทางการพฒนาบงหนาอยหรอไม? (แมนเฟรด สเตเกอร, 2009, วรพจน วงศกจรงเรอง(แปล), 2553: 156)

71

(4) โลกาภวตนในมตทางเศรษฐกจ จะเปนการอธบายและศกษาความสมพนธของมนษยในทางเศรษฐกจในระดบขามพรมแดน โดยเฉพาะการไหลบาของกระแสทนนยมทกวาดกลนทองถนทวโลกใหอยในเครอขายเศรษฐกจเดยวกน หรอการศกษาบทบาทและการเกดขนของระเบยบเศรษฐกจระดบโลก เชน องคกรทควบคมการไหลเวยนของเงนระหวางประเทศอยางกองทนการเงนระหวางประเทศ (IMF), ธนาคารโลก (World Bank), ธนาคารเพอการบรณะและพฒนาระหวางประเทศ (International Bank for Reconstruction and Development), ขอตกลงทวไปวาดวยพกดอตราภาษศลกากรและการคา (General Agreement on Tariffs and Trade: GATT หรอ แกตต), องคการการคาโลก (World Trade Organization: WTO), บรรษทขามชาต (ทด าเนนการดวยเครอขายเอกชน) รวมไปถงกจกรรมหรอภาวะเศรษฐกจในระดบโลก เชน การซอขายในตลาดหลกทรพยระหวางประเทศ วกฤตเศรษฐกจ/หนสาธารณะ ความไมเทาเทยมทางการกระจายรายไดและนโยบายสวสดการสงคม การควบคมอตราการแลกเปลยนเงนตรา มาตรการคว าบาตรทางเศรษฐกจของประเทศมหาอ านาจ เปนตน (5) โลกาภวตนในมตทางการเมอง โดยเปนการมองโลกาภวตนในทางรฐศาสตร ซงจะมงขอบเขตไปทการศกษาบทบาทของ “รฐชาต” ในบรบทของการเมองระดบโลก เชน การทบทวนนโยบายระหวางเรอง “ภายในประเทศ” และ “ภายนอกประเทศ” การแทรกแซง/ความมอทางการเมองและการทหาร การเกดอดมการณการเมองในระดบโลกอยางอดมการณประชาธปไตย(Democracy) รวมไปถงการตงค าถามกบขอจ ากดของเสนเขตแดนในความสมพนธแบบระดบโลก เชน ทลายเสนแบงของพรมแดนอนเนองมาจากกจกรรม “ลอดรฐ” (เชน ภาคประชาสงคมในระดบโลกทเกดจากการเคลอนไหวขององคกรภาคประชาชนอยางกรนพซ (Greenpeace) หรอองคการนรโทษกรรมสากล (Amnesty International) ฯลฯ) และ “เหนอรฐ” (เชน ความรวมมอในประชาคมแหงเอเชยตะวนออกเฉยงใต หรอ ASEAN และสหภาพยโรปหรอ European Union: EU ฯลฯ) (6) โลกาภวตนในมตทางวฒนธรรม เปนการศกษาปฏสมพนธในทางวฒนธรรมของผคนในแตละทองถน ทตางกมวฒนธรรมพนถนเฉพาะ ซงกระแสโลกาภวตนจะน าไปสความสมพนธทางวฒนธรรมในลกษณะครอบง า/ผนวกกลน กลายกลน ผสมผสาน ตอรอง/ตอตาน ไปจนถงการเลอกรบและปรบประยกต จนอาจเกดวฒนธรรมทมความเหมอนกน ในระดบโลก ตวอยางเชน วฒนธรรมอาหารแบบ “รบประทานเรว (Fast Food)” ภาษา การแตงกาย แฟชน ความบนเทง รสนยม วถการใชชวต กระแสบรโภคนยม (Consumerism) รวมไปถงทศนะในการมองโลกทมแนวโนมเปนสากล (Universal) ฯลฯ มากขน ซงกลวนแลวแตมความสมพนธเชอมโยงกบมตทางการเมองและมตทางเศรษฐกจทงสน ส าหรบในทางการพฒนาแลว หลกการและทฤษฎเกยวกบ “โลกาภวตน”ถอวามความส าคญอยางมากในปจจบน เพราะเปนทงในฐานะของบรบททางสงคมและแนวทางเพอการพฒนาสงคมดวย ซงส าหรบนกวชาการและนกทฤษฎจ านวนมากทสนบสนน “ดานด” ของโลกา- ภวตน (อนไดแก นกวชาการโลกาภวตนในยคแรกๆ อยาง Robertson, Giddens หรอ Harvey) มกจะอธบายผลพวงของ “โลกาภวตน” ไปในลกษณะเดยวกบการสนบสนนความทนสมย กลาวคอ เปนการพยายามจะผสานค าอธบายของ “โลกาภวตน” วาเปนผลผลตสบเนองจากความทนสมย โดยสนบสนนวาพลงของกระแสโลกาภวตน จะกอใหเกด “ความเหมอนกน(Homogenize)” ในระดบ

72

โลก (ไพโรจน คงทวศกด, 2560: 169) เปนตนวา ท าใหเกดการหยบยมเทคโนโลยหรอวทยาการจากประเทศทพฒนาแลวไดงายขน เพราะการตดตอสอสารทท าไดรวดเรวมากขน ท าใหกระแสการพฒนากจะไหลเวยนจากประเทศทพฒนาแลวไปสประเทศดอยพฒนามากขนดวยเชนกน เชน ทไหนๆ ในโลกกมนวตกรรมเพอเพมผลผลตและรายไดในประเทศเหมอนกนหมด (ก าลงหมายถงการผลตแบบอตสาหกรรม) มเทคโนโลยส าหรบการใชชวตทสะดวกสบายมากขน มการแจกกระจายสาธารณปโภคขนพนฐานททวถง มการศกษาสมยใหม(ทท าขนบนสอกระแสอยางอนเตอรเนตหรอสญญาณดาวเทยม) รวมไปถงมวธคดแบบทนนยมเสรซงสงเสรมตอการพฒนาอยางกาวกระโดด ฯลฯ หรอพดโดยสรปกคอ การมองวา “โลกาภวตน” เปนหนทางทจะชวยทาใหชองวางระหวางดานการพฒนาลดลง เพราะทกประเทศ/ทกพนทเกดปฏสมพนธทเชอมโยง กระชบ เขมขน และรวดเรวมากขน ดงนน การเกดขนของ “โลกาภวตน” จงเทากบเปนการเปดโอกาสใหทองถนท “ลาหลง” สามารถกาวเขาส “ความทนสมย” ไดอยางเสมอเหมอนกนทงโลก ในสายตาของนกวชาการทมองโลกาภวตนใน “ดานด” จะเหนวา การแผขยายตวทางเศรษฐกจแบบตลาด การแขงขนทางการคา การคาเสร และระบอบประชาธปไตยแบบตะวนตก คอ กระแสแหงความกาวหนา (Progressive trends) อนส าคญ ทงยงมองวา “ระบบทนนยม” คอสงทดงามซงชวยสงเสรมการเตบโตทางเศรษฐกจและประสทธภาพของระบบเศรษฐกจ ทงยงชวยน าไปสการไดรบความอยดมสขกนถวนหนาในระดบโลก ภายในสภาวการณเชนน สถาบนทางเศรษฐกจทมบทบาทส าคญในการผลกดนอดมการณเสรนยมใหมทางการคา อาท กองทนการเงนระหวางประเทศ(IMF), ธนาคารโลก (World Bank), และองคการการคาโลก (WTO) จะถกมองวา เปน “สถาบนส าคญ” ซงรฐบาลระดบชาตททรงอ านาจทสดในระบบเศรษฐกจแบบทนนยมระดบโลกน กอยางเชน รฐบาลสหรฐอเมรกา รฐบาลองกฤษ ซงท าหนาทเปนผก ากบสถาบนทางเศรษฐกจเหลานน (ไพโรจน คงทวศกด, 2560: 173) โดยภาพรวมแลว นกวชาการท “ชนชอบ” โลกาภวตนจะมองโลกาภวตนในดานบวก หรอมองวา การเกดขนของโลกาภวตนจะท าใหสงคมมนษยตามภมภาคตางๆ ทวโลกเจรญและกาวหนาไปพรอมๆ กน ดงนน โลกาภวตนจงเปนปรากฏการณทางสงคม “อนดงาม” ทบรรดาชาตมหาอ านาจตะวนตกหยบยนมาใหเพอกาวเดนสความซวไลซดวยกน (ไพโรจน คงทวศกด, 2560: 175) แตอยางไรกด หากพจารณาดๆ กจะเหนวา ทศนะการมองโลกาภวตนดงกลาวยงเปนการมองแคในเชงความกาวหนาดานวตถกายภาพ หรอมองแคความเจรญทางดานเศรษฐกจ วทยาศาสตร และเทคโนโลย ประกอบกบการยดตวแบบของการพฒนาแบบสงคมตะวนตก โดยเฉพาะการชน าในตวแบบแบบอเมรกา หรออาจะเรยกโลกาภวตนแบบนไดวาเปน “กระบวนการทาใหเปนอเมรกาในระดบโลก (Americanization)” (แมนเฟรด สเตเกอร, 2009, วรพจน วงศกจรงเรอง(แปล), 2553: 125) ซงอาจจะถกวจารณจากฝงทมองโลกาภวตนในอกฐานคดหนงวา เปนทศนะแบบผท “คลง” หรอหลงใหลในผลของโลกาภวตน ซงท าใหละเลยการกลาวถงมตทเปนผลกระทบดานลบไป

73

สรป กลมหลกการและทฤษฎวาดวยการสรางความทนสมย (Modernization) ททฤษฎการพฒนาทถกสรางขนในชวงทเกดดอกผลความรงเรองของอตสาหกรรมและทนนยมไดเบงบานถงขดสด จงท าใหตวเนอหาสาระของทฤษฎสวนใหญ มงเนนไปทการมอง “ความทนสมย” ในดานบวกหรอสนบสนนเพอใหเกดการพฒนาทางวตถในดานตางๆ โดยจะใหความส าคญกบการพฒนาทางดานเศรษฐกจ เทคโนโลย และวทยาศาสตรทสงเสรมตอการผลตแบบอตสาหกรรม รวมไปถ งการพฒนาโครงสรางพนฐาน (Infrastructure Development) ในเชงปรมาณ ทงนจะยดแบบอยางของ “สงคมตะวนตก” เปนธงน าทางของค าอธบาย และเนองจากเปนกลมทฤษฎการพฒนาสงคมในชวงแรกๆ กลมหลกการและทฤษฎวาดวยการสรางความทนสมยจงไดชอวาเปน “การพฒนากระแสหลก” ของโลกในชวงเวลาหนง ซงผลทเกดขนจากการปรบน าเอาทฤษฎเหลานไปใชในการพฒนากคอ เกดการขยายตวของสงคมเมอง เกดการผลตและวถชวตแบบอตสาหกรรม เกดสภาพสงคมแบบใหมทก ากบดวยกฎระเบยบและความเปนทางการ ฯลฯ อยางไรกด เจตนารมณของประเทศ “พฒนาแลว” ในการสถาปนากลมทฤษฎความทนสมยไมใชมแคการก าหนดทศทางการพฒนาสงคมและโลกเทานน แตนยความหมายเชงลกของการสนบสนนความทนสมยกคอ การก าหนดทศทางการพฒนาใหกบบรรดาประเทศ “ก าลงพฒนา” และ “ดอยพฒนา” ทงหลายในโลกน และเพอสรางความชอบธรรมในการเปนผน าทางการพฒนาของบรรดาประเทศโลกตะวนตก จะเหนไดจากเนอหาทฤษฎแทบทงหมดทพยายามยดตะวนตกเปนศนยกลาง (Westernization) เชน ทฤษฎระบบโลก ทฤษฎพงพา ทฤษฎความจ าเรญเตบโต 5 ขนของรอสโทว ทฤษฎหานบน เปนตน สงเหลานสะทอนถงความพยายามของประเทศ “พฒนาแลว” ในการผนวกกลนเอาประเทศทงหลายในโลกเขามาอยในชายขอบของอ านาจตน และในขณะเดยวกน เรายงพบอกวา ยงมความทนสมยเกดขนมากเทาไหร กยงมปญหาอนๆ ตามมา อนไดแก ปญหาความรอยหรอและเสอมโทรมของธรรมชาต ปญหาเศรษฐกจและสงคมในประเทศก าลงพฒนาและดอยพฒนา สงเหลานไดสะทอนใหเหนวา การพฒนาส “ความทนสมย” นนไมไดมดานของความรงโรจนเพยงดานเดยวเสมอไป หรอยงมอกดานทหลกการและทฤษฎในบทนยงไมกลาวถง(หรอพยายามซอนเปนวาระแอบแฝง) ซงขอวพากษวจารณตรงนจะอธบายขยายความในเนอหาบทถดไป

คาถามทายบทท 3 1. จงอธบายค าจ ากดความของค าวา “ทนสมย(Modern)” จากความเขาใจของนกศกษามาใหเขาใจ 2. ลกษณะของ “ความทนสมย” หากมการเทยบกบลกษณะสงคมแบบเดมแลว เราสามารถจ าแนกการเปลยนแปลงออกเปนมตใดไดบาง? อธบายขยายความ? 3. ผลทตามมาหลงจากทสงคมไดเกด “การกลายเปนอตสาหกรรม” มลกษณะอยางไรบาง? จงอธบาย?

74

4. “การกลายเปนเมอง” และ “การกลายเปนอตสาหกรรม” มความสมพนธเกยวของกนอยางไร? จงอธบายใหเหนปรากฏการณดงกลาวใหชดเจน? 5. จากล าดบการพฒนาการในทฤษฎความจ าเรญเตบโต 5 ขนของรอสโทว นกศกษาคดวา หมบาน/ชมชน/ทองถนอนเปนภมล าเนาของตนเองจดอยในสงคมขนใด? จงอธบายรายละเอยด? 6. จงอธบายความสมพนธของ “ประเทศพฒนาแลว” “ประเทศกาลงพฒนา” และ “ประเทศดอยพฒนา” ในทฤษฎพงพาและทฤษฎระบบโลกมาใหเขาใจ 7. ในความเขาใจของนกศกษา ค าวา “โลกาภวตน (Globalization)” มความหมายอยางไร? จงอธบายมาใหเขาใจ 8. ในฐานะทนกศกษาเปนผทใชชวตอยในบรบทการพฒนาแบบมงสความเปน “โลกาภวตน” จงยกตวอยางของ “ประโยชน” ทไดจากความเปนโลกาภวตนมาอยางนอย 2 ตวอยาง พรอมกบอธบายรายละเอยด

75

บทท 4

กลมวพากษทฤษฎและหลกการวาดวยการสรางความทนสมย

ทามกลางบรรยากาศการผลกดนใหเกดความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจและอตสาหกรรม ตามทศทางการพฒนาแบบทฤษฎทวาดวยการสรางความทนสมยทด าเนนไปในชวง “ยคทองแหงการพฒนา” หรอตงแตหลงสงครามโลกครงท 2 เปนตนมาทกอใหเกดความมงคงทางวตถใหกบหลายประเทศ แตในขณะเดยวกนกกลบพบกากเดนหรอผลกระทบในเชง “ปญหา” ตามมามากมายเชนกน ไมวาจะดานกายภาพหรอดานโครงสรางสงคม กอใหเกดทศนะ “วพากษ” ของนกวชาการกลมหนงทตงค าถามการพฒนาส “ความทนสมย” ตงแตกลางทศวรรษ 1960 เปนตนมา (ยกต มกดาวจตร, 2548: 14) เพอชใหเหน “เหรยญอกดานหนง” ของภาวะความทนสมยทนกวชาการสายสนบสนนไมไดค านงถงหรอหลกเลยงทจะพด จนกอก าเนดเปนกลมแนวคดซงเรยกหลวมๆ วา “แนวคดทตอตานทฤษฎการทาใหทนสมย” (ไชยรตน เจรญสนโอฬาร, 2542: 2) ทงนกเพอสะทอนใหเหนวา หลกการและทฤษฎสายสนบสนน “ความทนสมย” นนไมสามารถผกขาดค าอธบายและทศทางของโลกไดอกตอไป ดงนน ภาพรวมของเนอหาหลกการในบทน จงเปนการน าเสนอถงจดออน ขอบกพรอง การครอบง า การขดรดเชงอดมการณ รวมไปถงการ “ช าแหละ” ใหเหนวาระซอนเรนของทฤษฎความทนสมยดวยทศนะเชงวพากษ (Critical) ซงสวนใหญจะสะทอนจากนกทฤษฎและนกวชาการฝง “ประเทศโลกทสาม” หรอศกษาสงคมทไดรบผลกระทบอกดานหนงจากทฤษฎการพฒนาแบบความทนสมย เพอเปนการขยายสวนเตมเตมใหมตการอธบายในทฤษฎกอนหนานมความครอบคลมยงขน รอบดานมากขน ซงจะเปนประโยชนตอการน าไปปรบใชเพอหลกเลยงปญหาทจะเกดตามมา ทงยงเปนพนฐานสการสรางกรอบแนวคดส าหรบ “การพฒนาทางเลอก” ในแบบอนๆ ตอไปอกดวย ขอกงขาเกยวกบพษภยของความทนสมย 1. สานกคดทตงคาถามกบ “ความทนสมย” ทศนะ “สงสย” น เปนความพยายามฉายใหเหนผลพวงอกดานหนงของ “ความทนสมย” ซงฐานการมองแบบตงค าถามกบบทบาทน าดานการพฒนาของมหาอ านาจตะวนตกน ไดรบอทธพลจากแนวความคดของ 2 ส านกแนวคดส าคญ อนไดแก 1.1 สานกแนวคดแบบมารกซสม (Marxism) แมจะไดชอวาเปนส านกคดทางสงคมศาสตรในยคเรมแรกกตาม หากแตมเนอหาทอธบายสงคมตางไปจากส านกคดทสนบสนนความทนสมยและทนนยมอนๆ อยางสนเชง นกคดคนส าคญในชวงแรกกคอ คารล มารกซ (Karl Marx) และเฟรชดรช เองเกลส (Friedrich Engels) ส านกคดนถกมองวาเปนกลมทมองโลกใน “แงราย” เนองจากการอธบายสงคมดวยทศนะเชงวพากษจากเงอนไขทเปนจรง โดยใหความส าคญกบประวตศาสตร การเปลยนแปลงของเศรษฐกจ การเมอง และ

76

สงคม (ระพพรรณ ค าหอม, 2554: 46-48) ทงยงเปนรากฐานในกบกลมทฤษฎเกยวกบความขดแยง(Conflict theories) อกดวย10 อยางไรกตาม แมส านกแนวคดแบบมารกซสมจะเปนการมองความทนสมยในแงรายเพยงใดกตาม หากแตทศนะเชงวพากษเหลานนไดกอใหเกดคณปการตอการวเคราะหสงคมในอกมตหนง ซงมลกษณะส าคญของหลกการอนไดแก (1) เปนส านกคดทชใหเหน “จดออนของความทนสมยและทนนยม” โดยเฉพาะในเรองการท าใหเกดความเหลอมล าทางสงคมและเศรษฐกจ โดยมองวาความทนสมยและทนนยมเปนตนตอทท าใหเกดชนชนหรอชองวางทางรายได หรอเกดความไมเทาเทยมในอ านาจการเขาถงโอกาสทางเศรษฐกจและสงคม ซ ายงน าไปสการกดข/ขดรดของชนชนท มอ านาจมากกวา(โดยเฉพาะ “นายทน”) ดงนน ส านกคดนจงมองวา “ทนนยม” เปนเครองมอทรบใชผลประโยชนของนายทน หรอมทศนะทตอตานการดารงอยของทนนยมนนเอง (2) มลกษณะการมองเชงประวตศาสตร หรออธบายสงคมเปนลกษณะพลวต ซงไดรบอทธพลความคดจากทฤษฎววฒนาการ ทงนส านกมารกซสมจะใหความส าคญกบ “ความขดแยง” ในฐานะปจจยทท าใหเกดการเปลยนแปลงทางสงคม ในลกษณะทวา ความขดแยงเปนกระบวนการทจะน ามาสความเปลยนแปลงไดทกขณะ และหากสงคมปราศจากความขดแยง สงคมนนกขาดการพฒนาและความกาวหนาดวย (3) สนใจมมมองของ “ผถกกดข” หรอผทถกเบยดขบให เปนเบยลางในกระบวนการพฒนา โดยเฉพาะกลมผใชแรงงาน/กรรมาชพ และชาวนา ซงกเพอสะทอนใหเหนถงปญหาและใหกลมคนเหลานไดรบความเปนธรรมและพฒนาไปสคณภาพชวตทดขน ทงนส านกมารกซสมจะเชอวาสงคมในอดมคตตองเปนสงคมทปราศจากการกดข การเอารดเอาเปรยบ และความเหนแกตวทงปวง ซงวธการทจะไปถงสงคมแบบนไดคอตองเกดการปฏวตทางชนชน(โดยกรรมาชพและชาวนา) ดวยเหตน การพดถงความเสมอภาคในลกษณะนจงเปนแหลงทมาของลทธทางเศรษฐกจและการเมองแบบคอมมวนสต (Communism) และ สงคมนยม (Socialism)11 1.2 สานกแนวคดหลงสมยใหมนยม (Post-modernism) โดยเปนส านกแนวคดทมพนฐานการวพากษมาจากส านกแนวคดมารกซสม แตในขณะเดยวกนกยงยนพนค าอธบายอยบนหลกการรวมเดยวกบส านกคดในยคบกเบกอนๆ (โดยเฉพาะการตความเชงปจเจกบคคลแบบแมกซ เวเบอร) ภาพรวมของสาระส านกคดนจะเปนการรอถอน

10 ทศนะแบบมารกซสม โดยเฉพาะในทางอดมการณการเมองการปกครอง ไดถกกลาวถงบางสวนแลวใน บทท 2 หวขอ “ปฏวต

รสเซย (Russian Revolution)” 11

การทหลายประเทศทปกครองดวยระบอบสงคมนยมและคอมมวนสต มการใชตราสญลกษณทางการเมองเปนรป “คอน-

เคยว” นนกมทมาจากการท “ลทธมารกซสม” ซงเปนอดมการณทใหความส าคญกบการปฏวตสงคมโดยกลม “กรรมกร” และ “ชาวนา” จงมการน าสญลกษณทสอถง 2 กลมดงกลาวมาใช อนไดแก “คอน” ทหมายถงเครองมอในการประกอบอาชพอนเปนตวแทนของ “กรรมกร (หรอชนชนกรรมาชพ)” และ “เคยว” ทเปนเครองมอในการประกอบอาชพอนสอถง “ชาวนา” นนเอง

77

โครงสราง (De-constructionism)12 โดยเปนการอธบายวาทกสงทกอยางทเปนไปนนลวนแลวแตไมมศนยกลางความเปนหนง หรอไมมองวาทกอยางมสารตถะ/แกนสาร “ดานเดยว” เพราะในความเปนจรงสงคมมนษยเปนไปอยางหลากหลายและซบซอน ขนอยกบการตความของแตละกลมแตละบคคล ดงนน จงยากทจะหา “ความจรงสงสด” หรอมพฒนาการทเปนระนาบเสนตรง ซงสวนใหญหลกปรชญานมกจะปรากฏใหเหนในงานประเภทศลปะและสนทรยศาสตร ทตองการโจมต “กรอบ” ทถกก าหนดดวยตรรกะแบบอตสาหกรรมและความทนสมย (สรปใหเขาใจกคอ ไมไปยดตดค าอธบายทตว “โครงสราง” แตมายดทตว “มนษย” มากขน) ส าหรบประเดนส าคญทส านกแนวคดหลงสมยใหมนยมไดโตแยงทฤษฎและหลกการวาดวยการสรางความทนสมยนน สามารถแยกพจารณาออกเปนขอๆ ไดดงน (1) กลมแนวคดหลงสมยใหมมการวพากษถงบทบาทของ “ความรแบบวทยาศาสตร” ทรงเรองในยคอตสาหกรรมกอนหนานวา “ไมใชความรแบบเดยว” ทสามารถอธบายสรรพสงบนโลกนไดอยางเบดเสรจ หากแตม “องคความร” แขนงหรอลกษณะอนๆ อกมาก เพยงแตไมมการยอมรบในลกษณะของศาสตรแหงเหตและผลเหมอนวทยาศาสตร จงถกเบยดขบไปเปนความรกระแสรอง (หรอนอกกระแส) ดงนน กลมแนวคดหลงสมยใหมนจงพยายามจะเสนอวา ไมมเกณฑตายตวทตดสนความบรสทธของศาสตร หรอไมมอะไรไปนยามไดวาสงนนเปนความรหรอสงนไมเปนความร และหากจะยอมรบวทยาศาสตรในฐานะศาสตรทเปนประโยชนกบสงคม ดงนนศาสตรอนๆ (เชน สงคมศาสตร ปรชญา ศลปะ ศาสนา ภาษา ภมปญญาชาวบาน ฯลฯ) กควรจะถกมองวาเปนศาสตรทสามารถชน าการพฒนาใหกบสงคมไดเชนกน (2) เนองจากเปนกลมแนวคดทเกดขนหลงจากยคทนนยมและอตสาหกรรมเบงบาน(บางกบอกวาเปนยคทนนยมลาสด หรอ Late capitalism) ดงนนแนวคดนจงเปนการผสานเอา “ผลกระทบ” ของความทนสมยทไดเกดขนไปแลวมาหลอมรวมเปนค าอธบายในเชงวพากษ ผนวกกบค าอธบายทคอนขางเนนไปในทางมนษยนยม (Humanism) หรอการมองเหนคณคาในตวมนษยในฐานะสงมชวตทมเหตผล ดวยเหตน กลมแนวคดหลงสมยใหมจงโจมตตรรกะแบบทนนยมและอตสาหกรรมวา เปนการ “ลดคณคาความเปนมนษย (Dehumanization)” นนคอเปนการตอกตรงกจวตรประจ าวนของมนษยใหถกก ากบภายใตการจดระบบในเชงพนทและเวลา หรอใหอยกบกฎเกณฑตายตว ตายตว ทงๆ ท ท าใหมนษยกลายเปนเพยง “ฟนเฟองของเครองจกรกล” หรอ “วตถดบ” ในการผลตหนงๆ ทงๆ ทมนษยเองกมชวตจตใจ มตรรกะ/วธคด มความคดสรางสรรค หรอมพฤตกรรมมนษยสามารถมความลนไหลตามบรบทและพลวตสงคมซงไมอาจจะถกจองจ าดวยความเปนแบบแผนส าเรจรป เพราะมเชนนนมนษยกจะถกครอบง าจนไมเกดการพฒนาทางความคดได กลาวโดยสรปกคอ ตรรกะแบบเหตผลแบบทนนยมและอตสาหกรรมในมมมองของกลมแนวคดหลงสมยใหม เปนสงทท าใหมนษยเกดความแปลกแยกออกจากอารมณและความรสกของตน ใน

12 ในเอกสาร/ต าราบางเลมอาจจะมการเรยกส านกคดหลงสมยใหม นยมนวาเปน “แนวคดหลงโครงสรางนยม(Post-

structuralism)” ทงนเพราะเนอหาสวนใหญมงไปทการตงค าถาม โตแยง ถกเถยง รวมถงพยายามท าลายค า จ ากดความแบบทฤษฎโครงสรางนยม (Structuralism) ทถกพฒนาขนในยคทเกดความเฟองฟของอตสาหกรรมและความทนสมย (แคทเธอรน เบลซย (แตง), อภญญา เฟองฟสกล (แปล), 2549)

78

ลกษณะตดกบดกของ “กรงเหลก (Iron cage)” แหงเหตผล13 (Weber, 1905 อางใน อานนท กาญจนพนธ, 2552: 11-12) (3) วพากษวธคดแบบโครงสราง (Structural) โดยเฉพาะการอธบายสงคม เพราะกลมแนวคดหลงสมยใหมเชอวา ในความเปนจรงแลวสงคมมลกษณะทแตกแยกออกเปนสวนเสยว(Fragmented) เปนตนวา อยกนเปนกลมคน ชนชน หรอวฒนธรรมยอยทมปฏสมพนธกนอยางซบซอน มากกวาจะบรณาการกนเปนโครงสรางขนาดใหญเหมอนดงทนกทฤษฎยคบกเบกไดเสนอวา ดงนน จงเหนวาการมองสงคมแบบภาพรวมโครงสรางจงฉาบฉวยจนเกนไปและไมสามารถเขาถงรายละเอยดปลกยอยของปญหาได และควรจะลดระดบการมองในเหลอระดบปจเจกบคคล(Individual) หรอระดบรายบคคลบาง ซงในแงนจงเทากบวา กลมแนวคดหลงสมยใหมพยายามจะโจมตการศกษาสงคมศาสตรแบบปฏฐานนยม (Positivism) ทพยายามจะน าวธการทางวทยาศาสตร(ซงมธรรมชาตของขอมลตายตว)มาอธบายสงคม(ซงมธรรมชาตของขอมลทเปนพลวต)วาเปนเรองทเหลวไหลและไมสามารถใชไดจรง 2. ผลกระทบของ “ความทนสมย” เมอหลอมรวมเอาทศนะจากเนอหาส านกคดดงกลาวขางตนมาใชในการวเคราะหผลสบเนองของความทนสมยแลว กจะท าใหเหนวาอกดานหนงทในทศนะของ “ผสนบสนนความทนสมย” ไมทนไดตระหนกถง โดยเฉพาะวกฤตหรอผลกระทบตอโลกในดานตางๆ ซงจะพอจดจ าแนกพจารณาไดดงน 2.1 ผลกระทบดานสงแวดลอม ในปจจบนนนเปนททราบกนดวา แมความทนสมยและอตสาหกรรมจะท าใหความมงคงดานวตถใหกบมนษยเพยงใดกตาม หากแตสงทตองแลกมากคอความรอยหรอของทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ทงในดานของคณภาพและปรมาณ ทงนเพราะทรพยากรธรรมชาตมความส าคญตอกระบวนอตสาหกรรมเปนอยางมาก ไมวาจะเปนทงวตถดบเพอการผลตหรอเพอรองรบกากเสยจากกจกรรมการผลตและบรโภคของมนษย ทงน ปญหาสงแวดลอมทสบเนองจากความรงเรองของความทนสมยซงกลายเปนปญหาสงคมรวมสมยกไดแก (1) มลภาวะ (Pollution) หมายถง สภาวะทมสงแปลกปลอมเขาไปปนเปอน จนท าใหสงแวดลอมเสยคณภาพและไมปลอดภยตอการใชชวตของมนษย สวนใหญพบมากในเขต “ชมชนเมอง” ซงแบงออกเปนมลภาวะทางอากาศ (Air pollution) ไดแก ควน ฝน กาชพษ เขมาจากทอไอเสย ฯลฯ มลภาวะทางน า (Water pollution) ไดแก น าเนาเสย น าขาดออกซเจน น ามโลหะหนกเกนคามาตรฐาน ระบบนเวศในน าสญเสย ฯลฯ มลภาวะทางเสยง (Noise pollution) ไดแก เสยงรบกวนจากโครงการกอสราง เสยงจากยานพาหนะ จากโรงงานอตสาหกรรม จากธรกจบนเทง ฯลฯ หรอแมแตมลภาวะในดน (Soil pollution) ไดแก ดนเคมจด/เปรยวจด ดนขาดธาตอาหาร ดนปนเปอนสารเคมและโลหะหนกอนเนองจากการทบถมของขยะ ฯลฯ ซงการกระจายและ

13 ตวอยางหนงของผลกระทบเรองตรรกะความเปนอตสาหกรรมและทนนยมตอชวตมนษย กคอ ภาพยนตรเรอง Modern Times (1936) ทน าแสดงโดยชาล แชปลน (Charlie Chaplin) ซงมเนอหาลอเลยนและเสยดสตรรกะการท างานแบบ “อตสาหกรรมนยม” ทลดทอนความเปนมนษยใหเหลอเสมอนเพยงเครองจกรทไรชวต

79

ความหลากหลายของมลพษมความสมพนธกบกจกรรมของมนษย กลาวคอ มลภาวะจะเกดขนหนาแนนทกคอเขตธรกจยานใจกลางเมอง (CBD – Central Business District) ซงเปนพนททมปฏสมพนธทางเศรษฐกจทหนาแนนเชนเดยวกน เชน มการจราจรทคบคง มอาคารสงมากมายทปดกนการถายเทของอากาศ และในยานอตสาหกรรมหนกซงกมปลองควนขนาดใหญมากมาย ในขณะทเขตทอยอาศยบรเวณชานเมองมปรมาณมลภาวะทนอยกวา (เสนห ญาณสาร, 2550: 152) ในปจจบนเราจะเหนวาปญหามลภาวะไดกลายมาเปนปญหารวมในระดบโลกไปแลว โดยเฉพาะในประเดนการเปลยนแปลงของสภาพอากาศโลก(Climate change) ทสบเนองจากภาวะเรอนกระจก (Greenhouse effect) ซงมสาเหตโดยตรงจากมลภาวะทางอากาศของโลก โดยเฉพาะการสะสมของ “กาชเรอนกระจก” อนประกอบไปดวยกาชส าคญไดแก คารบอนไดออกไซด ม เธน ซลเฟอรออกไซด และกาชคลอโรฟลออโรคารบอนหรอ CFC (Chlorofluorocarbons) ฯลฯ ซงกาชเหลานไดถกปลดปลอยจากกจกรรมอตสาหกรรมของมนษยในประเทศตางๆ ทวโลกนนเอง และยงประเทศทมขดความสามารถดานอตสาหกรรมสง กยงปลอยกาชเรอนกระจกออกมาในจ านวนมากดวยเชนกน เชน สหรฐอเมรกา ญปน จน ประเทศอตสาหกรรมในยโรปตะวนตก เปนตน ความจรงแลวภาวะเรอนกระจกเปนภาวะปกตทเกดขนตามธรรมชาตของโลกอยแลว หากแตความรนแรงของชนเรอนกระจกทนบวนยงหนามากขน ไมไดเปนไปตามกระบวนการธรรมชาตเลย โดยเฉพาะการเพมขนของสารเรงปฏกรยาอยางกาชคลอโรฟลออโรคารบอนหรอ CFC เพราะกาชนจะเกดจากการผลตสารท าความเยนทงหลาย (เชน เครองปรบอากาศ ตเยน/ตแช อตสาหกรรมหลอเยน เปนตน) ซงใชกนอยางมากตงแตหลงศตวรรษท 20 เปนตนมา (แมนเฟรด สเตเกอร, 2009, วรพจน วงศกจรงเรอง(แปล), 2553: 146-150) และเมอกาช CFC นปลอยสชนบรรยากาศมากขน กจะยงไปท าใหชนเรอนกระจกหนาและกกขงความรอนทรบจากดวงอาทตยไดมากขน เปนเหตใหอณหภมของโลกสงขน(หรอทนยมเรยกกนวา “ภาวะโลกรอน”) ในขณะเดยวกนสาร CFC กยงมสวนท าลายชนโอโซน ซงเปนชนทคอยดกจบรงสทเปนอนตรายตอสรรพชวตจากนอกโลก และเมอชนโอโซนเบาบาง กจะท าใหรงสเหลานนเลดลอดมาลงสพนโลกไดมากขน ผลทตามมานอกจากจะท าใหอากาศบนผวโลกเกดการแปรปรวน อาท ระดบน าทะเลเพมสงขน ฤดกาลผกผนไมแนนอน สงผลตอความหลากหลายทางชวภาพลดลงเนองจากเกดการสญพนธของสงมชวตท ไมสามารถปรบตวได ฯลฯ หรอเรองมะเรงผวหนงจากรงสเหลานนแลว กยงท าใหความอดมสมบรณของทรพยากรอนเปนปจจยตอการด ารงชพของมนษยลดลง อนเปนสาเหตของความขดแยงในการแยงชงแหลงทรพยากรระหวางกนจนกลายเปน “ววาทะ” ในระดบโลกอกดวย ตวอยางเชน เรองภาวะอดอยากของประชาชนในตอนกลางของทวปแอฟรกา หรอพนทชายฝงทะเลทลดลงจนเสยงตอการจมอยใตทะเลของบรรดาประเทศหมเกาะกลางมหาสมทร อยางเชน มลดฟส (Maldives), ตวาล (Tuvalu), ฟจ (Fiji) และปาเลา (Palau)

80

ภาพ 4.1 แสดงผลของภาวะเรอนกระจก (Greenhouse Effect) ทเปนผลมาจากกจกรรม

อตสาหกรรมของมนษย (ทมา: แมนเฟรด สเตเกอร (เขยน), วรพจน วงศกจรงเรอง (แปล), 2553: 148)

ประเทศ ปรมาณทงหมด (x 1,000

ตน) ปรมาณกาชทปลอย/ประชากร 1 คน

(ตน/คน) 1. สหรฐอเมรกา 1,650,020 5.61 2. จน 1,366,554 1.05 3. รสเซย 415,951 2.89 4. อนเดย 366,301 0.34 5. ญปน 343,117 2.69 6. เยอรมน 220,596 2.67 7. แคนาดา 174,401 5.46 8. สหราชอาณาจกร 160,179 2.67 9. เกาหลใต 127,007 2.64 10. อตาล 122,726 2.12

ตาราง 4.1 แสดง 10 ประเทศทปลอยกาชเรอนกระจก (กาชคารบอนไดออกไซด) มากทสด ในป

ค.ศ. 2004 (ทมา: แมนเฟรด สเตเกอร (เขยน), วรพจน วงศกจรงเรอง (แปล), 2553: 152)

81

นอกจากภาวะโลกรอนทเปนผลกระทบระดบโลกแลว กยงพบวาในระดบชมชน การกลายเปนเมองและการกลายเปนอตสาหกรรมยงไดแปรเปลยนพนทโดยรอบใหกลายเปน “เกาะแหงความรอน (Urban Heat Island)” ซงเปนปรากฏการณการเพมขนของอณหภมในเขตเมองเมอเทยบกบเขตชานเมองและชนบท กลาวคอ การหนาแนนของสงปลกสรางในเขตเมอง รวมถงยานพานะ โรงงาน แสงไฟตางๆ ทมากกวาจ านวนพนทสเขยว เปนเหตใหเกดความรอนในปรมาณทมาก เพราะการทเขตในกลางเมองมตกสงๆ สทบๆ และมก าแพงในแนวดงจ านวนมาก รวมทงมถนนและลานจอดรดทเปนคอนกรตหรอลาดบาง จงมแนวโนมทท าใหรบหรอดดซบเอาพลงงานความจากดวงอาทตยในอตราทสงกวาชนบท เมอเทยบกบชนบททแมจะไดรบความรอนในอตราทเทากน แตกมพนทสเขยวคอยสะทอนและกระจายหรอปรบสมดลระหวางอณหภม เปนเหตใหอณหภมในเขตเมองมสงกวาเขตชานเมองและเขตชนบทอยประมาณ 8 องศาเซลเซยส (15 องศาฟาเรนไฮท) หรออาจมากกวานน (เสนห ญาณสาร, 2550: 149-151) และแมวาจะเปนกลางคน อณหภมของเกาะความรอนในเขตเมองกไมไดลดหรอรอนนอยไปกวาตอนกลางวนเลย ซงการมอณหภมทสงแนนอนวากตองกระทบตอการใชชวตของมนษยใหอยยากล าบากมากขน อกทงยงเปนมลเหตสนบสนนใหเกดการใชเครองท าความเยนอนเปนสาเหตของกาชเรอนกระจกอกดวย ซงตวอยางของเมองทประสบปญหาการกลายเปนเกาะแหงความรอนกอยางเชน เมองโตเกยว (Tokyo) ประเทศญปน มหานครนวยอรก (New York) และเมองแอตแลนตา (Atlanta) ในสหรฐอเมรกา และรวมถงกรงเทพมหานครดวย

ภาพ 4.2 แสดงอณหภมเปรยบเทยบระหวาง “เกาะแหงความรอน” หรอพนทในเขตใจกลางเมอง(Downtown) กบชมชนเขตชานเมอง (Suburban) และเขตชนบท (Rural) (ทมาของภาพ

http://www.oneonta.edu/faculty/baumanpr/geosat2/Urban_Heat_Island/Urban_Heat_Island_Part_I.htm)

82

อยางไรกตาม ปญหาการเปลยนแปลงสภาพอากาศโลกและภาวะโลกรอนกเปนทพดถงกนในระดบโลก โดยเฉพาะแนวทางแกไขและการปองกนในระยะยาว มการสรางแนวทางความรวมมอระดบโลก อาท อนสญญาสหประชาชาตวาดวยการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ(United Nations Framework Convention on Climate Change: UNFCCC), พธสารเกยวโต (Kyoto Protocol) วาดวยการลดปรมาณกาชเรอนกระจกในธรกจอตสาหกรรม (ดงทกลาวมาบางแลวในบทท 3), ความตกลงปารส (Paris Agreement) วาดวยการลดการปลอยกาชคารบอนไดออกไซด ฯลฯ แตเปนทนาสงเกตวา “สหรฐอเมรกา” ซงไดชอวาเปนประเทศยกษใหญอตสาหกรรมทงยงเปนตวตงตวตทสนบสนนใหเกดความทนสมยในระดบโลก กลบปฏเสธทจะเขารวมในทกความรวมมอทกลาวมาขางตน เพยงเพราะเกรงวาจะกระทบตอการพฒนาเศรษฐกจและอตสาหกรรมในประเทศของตน ซงขอเทจจรงดงกลาวสะทอนใหเหนนยลกๆ ไดวา ความจรงแลว “สหรฐอเมรกา” ไมไดมความจรงใจทจะแกปญหาซงควรจะเปนความรบผดชอบรวมกนทงโลก หรอเปน “ความเหนแกตว” ในลกษณะ “รบชอบ” แต “ไมรบผด” (2) โรคอบตใหม (Emerging disease) หมายถง โรคทเกดขนใหมทมอตราการเพมขนอยางรวดเรว มทงโรคทมพยาธสภาพจากเชอโรค เชน เชอไวรส แบคทเรย ฯลฯ ซงสามารถตดตอกนไดในลกษณะโรคระบาด เชน ไขหวดใหญ 2009 โรคอโบลา โรคไวรสเมอรส เปนตน และโรคทเกดขนโดยไมไดมพยาธสภาพมาจากเชอโรค ซงดวยความทเปนโรคทก าลงเกดใหมจงไมมการพฒนาแนวทางปองกน วคซน หรอยารกษาโรคขนมาไดทนทวงท ท าใหผปวยโรคเหล านตองสงเวยชวตไปในจ านวนไมนอย การเกดขนของโรคอบตใหมถอเปนฝนรายทกระทบตอความมนคงของชวตมนษย ซงโรคอบตใหมสวนหนงเปนผลสบเนองจากความกาวหนาทางอตสาหกรรมประกอบกบความมกงายของมนษยในการสรางระบบจดการของเสยทเกดกบกระบวนการดงกลาว โดยตวอยางของโรคอบตใหมอนเปนผลพวงสบเนองจากการใชอตสาหกรรมและความทนสมยโดยไมไดตระหนกถงขอพงระวง ทจะน ามาพจารณากไดแก - โรคมนามาตะ (Minamata disease) เปนโรคทเกดจากพษของสารปรอททมผลกระทบถงระดบพนธกรรมและระบบประสาท ท าใหเกดอาการแขนขาบดงออยางรนแรง กลามเนอกระตกตวเรว อวยวะเคลอนไหวล าบาก วตกจรตบอย กรดรอง และมลกษณะคลายกบการขาดสารอาหาร นยนตาด าขยายกวาง ลนและปากแหง สวนใหญพบในวยเดก ซงเหตทชอวา “โรคมนามาตะ” เพราะโรคนถกพบครงแรกทเมองมนามาตะ ประเทศญปน ในป พ.ศ. 2499 เนองจากเมองมนามาตะเปนเมองทการขยายตวของอตสาหกรรมอยางรวดเรวหลงจากสงครามโลกครงท 2 จากแผนสงเสรมอตสาหกรรมของรฐบาลญปนขณะนน โดยเฉพาะอตสาหกรรมเคม ซงวธการจดการกบสารเคมทเปนของเสยของโรงงานทงหลายกคอปลอยลงสอาวมนามาตะ เนองจากในสมยนนยงไมมการพฒนาระบบจดการทมคณภาพ ท าใหประชาชนทอาศยอยบรเวณรอบอาวและใชประโยชนจากอาว (เชน ท าประมง) ไดรบผลกระทบจากพษของสารพษโดยเฉพาะสารปรอทอยางเลยงไมได ซงโรคมนามาตะนยงน าไปสความขดแยงของประชาชนโดยเปนการตอสเรยกรองความเปนธรรมในชนศาลระหวางผปวยและเจาของธรกจทปลอยสารเคม (National Institute for Minamata Disease, 2001)

83

-โรคอไต-อไต (Itai-Itai desease) เปนโรคทเกดจากการทรางกายไดรบพษจากสารแคดเมยม ซงนยมใชกนมากในอตสาหกรรมเคาะพนสรถยนตและรถมอเตอรไซต(ทมการใชความรอนเปนตวท าละลาย) ค าวา “อไต” เปนภาษาญปน แปลวา “เจบปวด” เนองจากมการพบครงแรกทประเทศญปนเชนเดยวกบโรคมนามาตะ สาเหตเกดจากการทผปวยไดรบสารแคดเมยมไปสะสมในกระดกเปนระยะยาว โดยสารดงกลาวจะเขาสรางกายผานการสดดมและการสมผส อาการของโรคคอมการเจบกระดกมาก โลหตจาง สญเสยประสาทการดมกลน มอาการหนาวๆรอนๆ เหมอนกบเปนไข อาเจยน ปวดศรษะ เจบหนาอก ไอรนแรง น าลายฟมปาก หรอรนแรงจนกระทงเกดเปนมะเรงทไตและตอมลกหมากได (Almeida and Stearns, 1998: 37-60)

ภาพ 4.3 อาการของโรคอบตใหมทมผลมาจากสารเคมทใชในอตสาหกรรม (ก. โรคมนามาตะ, ข. โรคอไต-อไต)

(ทมาของภาพ http://pollutionpictures.blogspot.com/2010_07_12_archive.html) (3) ความขดแยงในการเขาถงทรพยากรธรรมชาต ปฏเสธไมไดวาแมมนษยจะพยายามเอาชนะดวยการก าหนดควบคมธรรมชาตใหเขาหาตนมากเพยงใดกตาม แตสดทายชวตมน ษย ไ ม ส ามารถรอดพน ไปจากการ พ งพาคว ามสมบ รณ ของธร รมชาต ไป ได ด ง น น ทรพยากรธรรมชาตจ งถอว า เปนปจจ ยส าคญตอการด ารงช ว ตของมนษยด วย แต เม อทรพยากรธรรมชาตเผชญกบการรอยหรอและความเสอมโทรมจนมจ านวนจ ากดมากกวาเดม จงน ามาซงความขดแยงในการแยงชงทรพยากรกนเกดขน และความขดแยงสวนใหญกมกเปนเรองระหวาง “กลมอ านาจ” ทพยายามเบยดขบโอกาสในการเขาถงผลประโยชนระหวางกน คนทมอ านาจสวนใหญมกเปนชนชนหรอผทมต าแหนงแหงททางสงคมสง จะเขาถงและผลาญผลประโยชนจากทรพยากรอนเปนสมบตสวนรวม (Common property) เขาสตนเองไดมากกวา ซงในขณะเดยวกนคนทดอยอ านาจกจะถกกดกนและกดขจนหมดโอกาสเขาถงทรพยากรทงๆ ทกเคยใชประโยชนจากทรพยากรเหลานน ซ ารายในบางครงกถกปดภาระความรบผดชอบจากกลมอ านาจเหลานนใหตองรบวบากกรรม

ก. ข.

84

แตฝายเดยว กลายความเสยเปรยบทแปรเปลยนไปสการเกดขบวนการตอสเพอตอรองอ านาจในรปแบบตางๆ ตวอยางเชน ความขดแยงระหวางกลมทนและรฐทเขาไปหาผลประโยชนจากปาชมชนของกลมชาตพนธในภาคเหนอของไทย กรณพพาทระหวางกลมทนขนาดใหญกบชาวบานในพนทเรองผลกระทบจากเหมองถานหนลกไนตทอ าเภอแมเมาะ จงหวดล าปาง กรณพพาทของกลมชาตพนธกะเหรยงทไดรบผลกระทบจากบรษทกลมทนในการปลอยสารตะกวลงสหวยคลต จงหวดกาญจนบร หรอแมแตเรองขอพพาทระหวางชาวบานกบกลมทนในการเปดท าเหมองแรโปรแตสเซยมทจงหวดอดรธาน ฯลฯ อยางไรกด หากจะโทษวาความขดแยงและปญหาสงแวดลอมทเกดขนในโลกทงหมดเกดจากอตสาหกรรมและความทนสมยกคงจะไมถกตองเสยเดยว เพราะตราบใดทเรายงบอกวาอตสาหกรรมคอวถทางทจะยกระดบความเปนอยของมนษยชาต ตราบนนอตสาหกรรมและความทนสมยกตองยงด าเนนตอไป หากแตตองด าเนนควบคกบ “กระบวนการควบคม/จดการ” ทมประสทธภาพดวยเชนกน ซงบารโทน (Bartone) ไดสรปจดออนของกระบวนการจดการทรพยากรจนเปนตนเหตของปญหาสงแวดลอมในเมองของประเทศโลกก าลงพฒนาไดทงสน 6 ประการ (Bartone, 1991 อางใน เสนห ญาณสาร, 2550: 164) ไดแก - ความตงใจ เจตนา และนโยบายทางการเมองทขาดแคลนไมเพยงพอ และไมจรงจงในการแกไขปญหาสภาพแวดลอมในชมชนเมอง - กระบวนการขยายตวของเมองในประเทศก าลงพฒนาด าเนนไปอยางรวดเรว มากเกนกวาขดความสามารถของทองถนทจะจดเตรยมบรการและโครงสรางพนฐาน เชนเดยวกบของเสยจากชมชนเมองทมมากเกนกวาทจะจดการไดอยางปลอดภย - การก าหนดราคาทดนทต าเกนไปของบรการตางๆ เชน การจดเกบขยะในเขตชมชนเมอง การจดสรรบรการตางๆ ทไมเพยงพอและไมมประสทธภาพ ทงยงกระจายไมสม าเสมอ - การก าหนดราคาทรพยากร และการใชทรพยากรอยางไรประสทธภาพ เชน คดราคาต าเกนไปส าหรบคาไฟฟาและน าประปา ท าใหมการใชอยางฟมเฟอย ทรพยากรจะหมดสนไปอยางรวดเรว และระดบของมลพษกเพมสงขน - ขาดการควบคมการใชทดน หรอระบบการถอครองทดนไมเหมาะสม เปนผลใหราคาทดนสงมาก จนกระทงคนจนไมสามารถมทดนเปนของตนเอง จงตองบกรกเขาไปตงถนฐานในสภาพแวดลอมเสอมโทรมไดโดยงาย หรอในพนททเสยงตอมลพษตางๆ - ความสามารถดานสถาบนตางๆ ทไมเพยงพอส าหรบการจดการสภาพแวดลอม โดยเฉพาะอยางยงส าหรบการก าหนดมาตรฐานและการสรางกฎเกณฑตางๆ ตลอดจนการบงคบใช 2.2 ผลกระทบดานความมนคงของมนษย ในยคกอนทจะเกดความเฟองฟของความทนสมยและอตสาหกรรม “ความมนคง” มกถกพดถงในระดบ “รฐชาต” หรอภาพกวางมาโดยตลอด เชน ความมนคงของประเทศ ความเปนเอกราช ความมนคงทางการเมอง แตหลงจากสนสดสงครามเยนตงแตทศวรรษ 1990 ส านกงานโครงการพฒนาแหงสหประชาชาต (UNDP) ไดเสนอค านยามเรอง “ความมนคงของมนษย” เสยใหม วาควรปรบเปลยนความสนใจจากเรองความมนคงแหงรฐหรอความมนคงในระดบใหญ มาสความมนคงของปจเจกบคคล (หรอระดบบคคล) (UNDP, 2010 อางใน ระพพรรณ ค าหอม, 2554: 94) ทงนเพราะความทนสมยและอตสาหกรรมทพฒนาถงขดสดไดเปนสง

85

ทเพมความเสยงแบบใหมใหกบมนษยชาต ไมวาจะเปนความมนคงจากภาวะคกคามทเกดขนตอเนองยาวนาน (เชน สงคราม) หรอความมนคงในระดบชวตประจ าวน ซงพอจะยกตวอยางใหเหนถงผลกระทบของความทนสมยทมตอความมนคงของมนษยในปจจบนไดดงตอไปน (1) สงคราม (War) เมอพดถงการห าหนระหวางมนษยกลมตางๆ นนมมานานมากในแทบทกยคทกสมยของประวตศาสตรมนษย หากแตวาสงครามในสมยใหมมระดบความเสยหายทกวางขวางมากกวาอดตมาก ทงเรองคกรณกไมไดเปนแคระดบอาณาจกรหรอทองถนขนาดเลกอกตอไป ซงความเจรญทางวทยาศาสตรและเทคโนโลยอตสาหกรรมเปนปจจยหน งทพฒนาขดจ ากดการลายลางของยทโธปกรณ (ชดเจนทสดกคอการพฒนาอาวธนวเคลยร) สงผลใหขอบขายผลกระทบทจะมตอตวมนษยนนขยายวงกวางมากขนเชนกน ดงเชน สงครามโลกครงท 1 และ 2 สงครามตวแทนในยคสงครามเยน (นนคอ สงครามคาบสมทรเกาหล และสงครามเวยดนาม) หรอสงครามการกอการรายและสงครามในภมภาคตะวนออกกลางทด าเนนมาตงแตชวงทศวรรษ 2000 เปนตนมา ฯลฯ ซงทกสงครามทกลาวมานนลวนแตน าพาความบอบช ามาใหแกทกฝายทเกยวของ ทงความเสยหายดานชวต ทรพยสน และเสถยรภาพของสถาบนตางๆ ทขบเคลอนประเทศ เปนทนาสงเกตอยางหนงวา สงครามทงระหวางชาตและในประเทศในปจจบนหลายครงลวนเชอมโยงหามหาอ านาจอยาง “สหรฐอเมรกา” แทบทงสน ทงทเปนตวละครหลกหรอคกรณสงครามเอง และทใหการสนบสนน(อยางลบๆ)อยเบองหลง ซงขอเทจจรงดงกลาวสวนทางกบภาพลกษณ “เบองหนา” ทพยายามจะแสดงใหทงโลกรวา สหรฐอเมรกาคอผน าในทกดาน ทงยงพยายามสถาปนาตนใหเปนเสมอนมาตรฐาน “ความถกตอง” ของโลก หรอเปน “ต ารวจของโลก” ดวยเหตน จงน ามาสการตงค าถามทวา สรปแลวประเทศทไดชอวาเปนผน าดานการพฒนาโลกอยาง “สหรฐอเมรกา” ควรจะถกจดวางใหอยภาพลกษณไหนกนแน? ระหวาง “พระเอก” หรอ “ตวราย” ในคราบของพระเอก?

ภาพ 4.4 ความตงเครยดในคาบสมทรเกาหล คอตวอยางความขดแยงระหวางประเทศอนม “สหรฐอเมรกา” เปนผอยเบองหลง

(ทมา: บญรตน อภชาตไตรสรณ และคณะ, 2555: 140)

86

(2) การแทรกแซงกจการภายในประเทศของมหาอานาจโลก เนองจากกลไกระบบ “รฐชาต” ทไดพฒนาขนนน เปดโอกาสใหประเทศตางๆ ไดออกแบบทศทางการบรหารและการพฒนาเพอใหสอดรบบรบทสงคมเปนของตนเอง แตทวาในเงอนไขของสงคมปจจบน โดยเฉพาะปจจยความเปนโลกาภวตน ท าใหประเทศตางๆ ถกเชอมโยงใหเขามามปฏสมพนธกนในระดบโลกมากขน เปนเหตใหอ านาจทางการเมองและเศรษฐกจแทนทจะเปนของแตละประเทศ กลบกลายเปนวาตองถกควบคมหรอบงการดวยมหาอ านาจ(หมายความรวมถงองคกรทางเศรษฐกจและความมนคงระหวางประเทศตางๆ ดวย) ท าใหประเทศตางๆ เหลานนตองสญเสยการตดสนใจ และหนไปพงพงหรอแปรผนนโยบายตามประเทศมหาอ านาจมากขน คลายกบเปน “เบยลาง” ในการจดระเบยบโลกใหม (New world order) ของมหาอ านาจ ผลกระทบทรายแรงทสดของการเปดโอกาสใหมหาอ านาจเขามามอ านาจน าในกจการภายในประเทศกคอ การไมสามารถสรางสรรคแนวทางเพอการพฒนาทจะเหมาะสมกบประเทศของตนเองได เพราะไปน าแนวทางส าเรจรปของมหาอ านาจมาครอบทบโดยไมไดดดแปลง ซงอาจกอใหเกดปญหาในระยะยาวไดเชนกน ยกตวอยางเชน ในชวงสมยรฐบาลจอมพลสฤษด ธนะรชตของไทย ทมการแทรกแซงทงทางการเมอง การทหาร และการพฒนาของสหรฐอเมรกา จนท าใหเกดกระบวนการพฒนาแบบ “บนลงลาง (Top-down model)” และเทากบเปนการสนบสนนรฐบาลเผดจการทหารในไทยอยชวงหนงดวย ซงในระยะยาวเกดปญหาวา ประชาชนไมมโอกาสน าเสนอแนวทางการพฒนาจากระดบฐานรากได จนเปนตนเหตของการสรางมายาคตเกยวกบชนบทแบบ “โง จน เจบ” หรอการแทรกแซงทางการเมองของสหรฐอเมรกาในชล โดยการสนบสนนใหเกดรฐประหารนองเลอดรฐบาลสงคมนยม (ทมาจากการเลอกตง)ซงขดผลประโยชนกบสหรฐอเมรกา จนมผบาดเจบลมตายจ านวนมาก ในป ค.ศ. 1973 2.3 ผลกระทบดานโครงสรางเศรษฐกจ สงคม และวฒนธรรม นอกเหนอจากผลกระทบดานสงแวดลอมและดานการเมองแลว พษภยของความทนสมยยงไดสงผลกระทบมหาศาลตอการเปลยนแปลงโครงสรางเศรษฐกจ สงคม และวฒนธรรมอนๆ ในสงคมแทบทกระดบดวย ซงในทนพอจะยกตวอยางประเดนปญหาดงกลาวมาพจารณาไดดงน (1) ปญหาความเหลอมลาทางเศรษฐกจ ดวยตรรกะการแขงขนกนภายระบบเศรษฐกจทนนยมทเปดโอกาสใหมการกอบโกยผลประโยชนกนไดอยางเสร เพยงเพราะเชอวา “กลไกตลาด” จะเปนตวควบคมดลยภาพรวมทงยงท าใหเกดการแจกกระจายความมงคงอยางทวถง แตในความเปนจรงกลบไมไดกอใหเกดความเทาเทยมกนเลย หรอเปนไปในลกษณะ “มอใครยาว สาวไดสาวเอา” กลาวคอ ใครทมทนมาก กจะประกอบการเพอแสวงหาผลก าไรเขาสตวไดมาก ประกอบกบความสามารถของแตละบคคลในการเขาถงทนและก าไรนนมไมเทากน หรอสรปงายๆ กคอ “ยงเปนทนนยมมากเทาไหร กยงมชนชนหรอมชองวางระหวางรายไดมากขนเทานน” ทายสดกน าไปสการเกด “ความไมเทาเทยมทางเศรษฐกจ” ขนตงแตในระดบชมชน ประเทศ ไปจนถงระดบโลก โดยมเพยงกลมชนชนน าเพยงนอยนดเทานนทมฐานะด สวนทเหลอซงเปนคนหมมากนนมฐานะยากจน หรอเปนไปในลกษณะทวา “รวยกระจก จนกระจาย” สะทอนใหเหนจากสดสวนการพฒนาทตางกนราวฟากบเหวระหวางประเทศมหาอ านาจและประเทศโลกทสาม เชน อตราก าลงการบรโภคทไมเทากน

87

ปรมาณหนสาธารณะ จ านวนผลตภณฑมวลรวมในประเทศ (GDP) ความทวถงของนโยบายสาธารณะและสวสดการสงคม รายไดตอหวตอคน ฯลฯ ประเทศ เนอสตว

(กก.) กระดาษ (กก.)

เชอเพลงฟอสซล (กก. ทเทยบเทากบ

นามน)

รถยนตโดยสาร (ตอประชากร 1,000 คน)

มลคาทงหมดของการบรโภคสวนบคคล (เหรยญสหรฐ)

สหรฐฯ 122 239 6,902 489 21,608 ญปน 42 239 3,277 373 15,554

โปแลนด 73 54 2,585 209 5,087 จน 47 30 700 3.2 1,410

แซมเบย 12 1.6 77 17 625

ตาราง 4.2 ความเหลอมล าของรปแบบการบรโภคประจ าป (ตอประชากร 1 คน) ในป ค.ศ. 2001 ของประเทศพฒนาแลว (สหรฐอเมรกา และญปน) กบประเทศก าลงพฒนาและดอยพฒนา (โปแลนด

จน และแซมเบย) (ทมา: แมนเฟรด สเตเกอร (เขยน), วรพจน วงศกจรงเรอง (แปล), 2553: 145) (2) ปญหาการขยายตวของพนทเมอง นบวาเปนปญหาเชงกายภาพและเชงโครงสรางอกปญหาหนง ถงแมการเกดเมองจะเปนผลดในแงความบรบรณทางวตถหรอบรการสาธารณะ ทงยงกอใหเกดการจดระเบยบดานๆ ตางอยางเปนทางการ หากแตอกดานหนงของผลกระทบจากการขยายตวของเมองอยางรวดเรวกคอ การรกคบเขาสบรเวณยานทเคยเปนชานเมองหรอเปนชนบท ผลทตามมากคอการเปลยนแปลงของพนทและโครงสรางสงคมทไมมวนกลบไปเปนเหมอนเดม เชน ตกสมยใหม โรงงานอตสาหกรรม อาคารพาณชย สถานทราชการ รวมไปถงธรกจอสงหารมทรพยเขาไปทดแทนชมชนเดม โครงสรางอาชพเปลยนไปจากแตเดมทอาจมอาชพภาคเกษตรกรรม(เชน ท าไร ท านา ท าสวน เปนตน)ไปสอาชพนอกภาคเกษตรกรรม(เชน รบจาง คาขาย รบราชการ เปนตน) พนทการท าเกษตรกรรมและพนทสเขยวลดลง รวมไปถงกรรมสทธในทดนเปลยนมอจากชาวบานในพนทไปสนายทนทเขามากวานซอเกงก าไร ฯลฯ ในขณะเดยวกน ไมเพยงแตพนทโดยรอบของเมองเทานนทจะไดรบผลกระทบจากการขยายตวดงกลาว เพราะความเจรญเตบโตของเมองทมากขนยงดดซบเอาผคนและแรงงานเขามาไวในเมองในอตราททวคณ ซงสงผลตอการเปลยนแปลงในเขตเมองดวยเชนกน เชน ความหนาแนนในการตงถนฐานของประชากรท าใหเกดยานชมชนแออด การจราจรทตดขด ความสมพนธในลกษณะแขงขนและเปนปจเจกบคคลมากขน (หรออยกนแบบตวใครตวมน) ความเสอมโทรมของระบบนเวศทมตนเหตมาจากปญหาขยะและการจดการทไมด ปญหาความทวถงของสาธารณปโภค รวมไปถงปญหามลภาวะทบนทอนสขภาพของคนในเขตเมอง ซงปญหาดงกลาวนบเปนเรองทาทายอยางมากตอนกพฒนาชมชน/สงคมในปจจบน เพราะประเดนการพฒนาไมใชเรองทเปนปญหาเฉพาะ “ชนบท” อกตอไป หากแตตองขยบการพจารณาใหครอบคลมปญหาทเกดขนใน “เมอง” ดวย หรอ

88

หากหมายถง “ชนบท” กเปนชนบททด ารงอยบนความเปลยนแปลงโดยความเชอมโยงกบ “เมอง” และความทนสมย หรอพดงายๆ กคอ นกพฒนายคใหมตองไมเขาใจวา “ชนบท” หรอ “เมอง” คอคตรงกนขามทแยกขาดการพฒนาออกจากกนอยางสนเชง (3) การลมสลายของวถความเปนชมชน สบเนองจากการดดซบแรงงานทเกดขนหลงการขยายตวของภาคอตสาหกรรมในเมอง เปนเหตใหประชากรในวยแรงงาน โดยเฉพาะในชนบทถกเคลอนยายเขาสเมองมากขน ในประเดนของผลกระทบทางวถชวตและวฒนธรรมของชมชนกคอ กระบวนการดงกลาวกอใหเกดการเปลยนแปลงของโครงสรางครอบครวในชนบท จากแตเดมทจะเปนโครงสรางแบบครอบครวขยาย(Extended family) หรอครอบครวทมหลายชวงวย กลบกลายเปนครอบครวเดยว (Nuclear family)14 มากขน เพราะทามกลางการแขงขนทางเศรษฐกจ ทางรอดหนงกคอการจ ากดสมาชกในครอบครวใหนอยลง ดงนนจงเปนทมาทวา ยงสงคมพฒนาสความเปนเมองและอตสาหกรรมมากขนเทาไหร เรากยงพบสดสวนของครอบครวเดยวเพมมากขน และยงไปกวานนบางครอบครวกเลอกทอยกนกนโดยไมมบตร จงเปนเหตใหโครงสรางประชากรมจ านวนทลดลงตาม ซงรปแบบครอบครวเดยวในทางประชากรศาสตรนนถอวาม “ความเปราะบางสง” ในการจดการกบปญหาเมอเทยบกบครอบครวขยาย เพราะไมมเครอญาตฝายอนๆ คอยแบงเบาหรอปรกษาปญหาเหมอนครอบครวขยาย ดวยเหตนจงเปนทมาของปญหาสงคมอนๆ เชน ความรนแรงในครอบครว การหยาราง ปญหาแมเลยงเดยว/พอเลยงเดยว ปญหาเดกถกทอดทง ปญหาอาชญากรรมทางเพศ เปนตน (วารณ ภรสนสทธ, 2548: 75) แมปญหาครอบครวเดยวจะดเหมอนเปนปญหาทพบชดเจนในเมองเทานน แตเมอพจารณาในฟาก “ชนบท” แลวกพบวา มการขยายตวของครอบครวเดยว “รปแบบใหม” เชนเดยวกน กลาวคอ เกด “ครอบครวเดยวแบบแหวงกลาง” หรอสภาพครอบครวทมสองชวงวยเชนครอบครวเดยว แตเปนรนทไมไดตอเนองกน เชน รนปยา/ตายาย กบ รนหลาน ทงนเปนเพราะคน “รนพอแม” ซงเปนชวงวยแรงงานถกดงไปเปนฐานการผลตภาคแรงงานในเมองเกอบหมด ทงนเพราะประชากรวยแรงงานในเมองทมไมพอ สงผลเกดการอพยพของประชากรวยแรงงานจากชนบทเขาสเมองมากขน และเพอเปนการตดภาระบางประการ หลายครอบครวจงตองจ ายอมใหบตรของตนฝากเลยงไวกบปยาตายายทบาน โดยทตนจะเปนฝายไปท างานในเมองใหญหรอตางประเทศแลวคอยสงเงนกลบมา ผลทตามมากคอ ความผกพนระหวางรนพอแมกบรนลกมนอยลง กลายเปนรนลกผกพนกบรนปยาตายายแทน และยงไปกวานนอาจจะเกนก าลงการควบคมของปยาตายายเพราะเรยวแรงทโรยราตามวย จงน าไปสปญหาพฤตกรรมอนไมพงประสงคของเดกและวยรนอนๆ ตามมา เชน การจบกลมวฒนธรรมยอยในลกษณะ “วฒนธรรมแกง (Gang culture)” นอกจากนในประเดนของการขาดประชากรวยแรงงานในชนบทยงกอใหเกดความเสยงเรองการขาดก าลงคนทจะสบสานประเพณและวฒนธรรมประจ าถน จนอาจน าไปสการลมสลายและสญหายของอตลกษณทองถนไดในอนาคต

14 ในความหมายเดม “ครอบครวเดยว” จะหมายถง ครอบครวทมแคสองชวงวย อนไดแก วยพอ-แม และวยลก (วารณ ภรสน

สทธ, 2548: 72)

89

ภาพ 4.5 แสดงครอบครวเดยวแบบแหวงกลาง ทปกบยาอยกบหลานตวนอย ณ หมบานแหงหนงใน

จงหวดขอนแกน เนองจากพอแมยายถนฐานไปท างานในเมองใหญ (ขอมล ณ ป พ.ศ. 2557) (ทมาของภาพ http://thailandunicef.blogspot.com/2014/07/blog-post.html)

ดงนนโดยสรป จดมงหมายของการตงขอกงขาถงพษภยของความทนสมยน กเพอชใหเหนผลกระทบอยางรอบดานของการท าใหเกดความทนสมย ซงเบองตนกไดทราบแลววานอกจากดานทเปน “ประโยชน” อนอนนตแลว ความทนสมยยงกอใหเกด “วกฤต” ในมตตางๆ ทงสงแวดลอม เศรษฐกจ การเมอง สงคม และวฒนธรรม ทมหาศาลเชนกน ดวยเหตนจงน าไปสการทบทวนถงกระบวนการพฒนาตามแนวทางความทนสมยในลกษณะทวา เราจะยงใชความทนสมยน าหนาสงคมอยหรอไม? หรอเราควรหาแนวทางอนทดกวา? หรอถาหากยงใชแนวทางแบบความทนสมยแลวตองหลกเลยงผลดานลบอยางไรบาง? ทงนกเพอใหเกดการพฒนาทกอความผาสกและประโยชนสงสดกบมนษยชาตนนเอง วาทกรรมการพฒนา (Development Discourse) กอนจะวเคราะห “ความทนสมย” ในฐานะ “วาทกรรมการพฒนา” นน จ าเปนอยางยงทตองรค านยามของค าวา “วาทกรรม (Discourse)” เสยกอน ซงค าวา “วาทกรรม” ไมไดหมายความเพยงแค “ค าพด” หรอ “ประโยค” หนงเทานน แตหมายความรวมถงขอความซงเปนองคประกอบของ “ชดความร” ซงมผลในการก าหนดความคดและความเชอของคน ซงเปนภาพสะทอนของโครงสรางอ านาจทไมเทาเทยมกน (จามะร เชยงทอง, 2548: 123) ความหมายของ “วาทกรรม” ถกกลาวไวอยางละเอยดโดยนกทฤษฎสงคมวทยาส านกหลงสมยใหมชาวฝรงเศสอยาง “มเชล ฟโกต (Michel Foucault)” ทพยายามศกษาววฒนาการของ

90

“อานาจ (Power)” ในการก าหนดพฤตกรรมมนษย กลาวโดยสรปคอ “อ านาจ” ในอดตเราจะมองวาเปนเรองของการควบคม การสงการ หรอการก าหนดจาก “ผมอ านาจ” ซงเปนอ านาจทจบตองได เพราะมชดกฎเกณฑ กตกา และบทลงโทษทชดเจน ทงผทตกอยภายใตกรอบอ านาจนนก “รด” วาตนถกบงการหรอกดหวเอาไว จงสามารถเกดความคดหรอพฤตกรรมทเสยดทาน ตอตาน และตอรองซงอ านาจนนไดอยางเปดเผย ยกตวอยางเชน การจดระเบยบใหกบรางกายทหารชนผนอยโดยผบงคบบญชา การควบคมและการลงโทษนกโทษของผคมในทณฑสถาน การสรางระเบยบกฎเกณฑเพอควบคมวนยนกเรยนในโรงเรยนกนนอนดดสนดาน เปนตน เนองจาก “อ านาจ” ในประเภทแรกเปนสงทเสยงตอการเกดการตอตานได หรอในระยะยาวอาจเกดการขบถขน กลายเปน “อ านาจ” แบบไมยงยน ฟโกตจงไดเหนถง “อ านาจ” อกรปแบบหนง ซงดละมนนมนวลกวา แตในขณะเดยวกนกทรงพลงกวา เพราะ “อ านาจ” ทวานนพยายามจะท าใหการควบคมแทรกซมลกลงไปก ากบถงระดบ “ส านก” และ “ตวตน” (หมายถงตวเองควบคมจากตวเอง) โดยทไมตองรอใหใครมาบงการหรอควบคมเหมอนอ านาจประเภทแรก เปน “อ านาจ” ทดเหมอนไมใชอ านาจ เพราะผทอยใตอ านาจจะไมรสกถงความกดดนหรอไมสามารถจบตองกรอบกฎเกณฑอยางตรงไปตรงมาได ฟโกตเรยกอ านาจทท างานในลกษณะนวา “วาทกรรม” เพราะ “อ านาจ” ประเภทนจะปรากฏในรปแบบของค าพด ความร หรอชดค าอธบายทสามารถท าใหคน “เชอ” และปฏบตตามไดอยางปราศจากขอกงขา ดงนนในความเขาใจของฟโกต “วาทกรรม” จงเปน “ความร” ในเรองใดเรองหนง ทถกนยามขนวาเปน “ความจรง” ภายใตองคประกอบความรแบบหนงดวยปฏบตการเชงอานาจในการนยามความหมายนน (Foucault, 1969 อางใน อานนท กาญจนพนธ, 2552: 59-60) ดงนน เพอใหงายตอการท าความเขาใจ จะขอ “สรป” ความหมายและองคประกอบของสงทเรยกวา “วาทกรรม” ไววา เปนการสถาปนาหรอสรางชดความจรง(Reality) หรอเรองราวอะไรสกเรองหนงขนมา โดยการใช “ความร(Knowledge)” เขามาสนบสนนคาอธบาย เพอเพมความนาเชอถอ ซงจะนาไปสการสราง “อานาจ(Power)” ครอบงาใหคนทวไปเชอและปฏบตตามได ซงสามารถเขยนอยในรปแบบ “สมการ” ไดดงน โดยท “ความจรง” หมายถง ชดของค าอธบายท “ดเหมอน” รอยเรยงดวยเหตและ

ผล โดยมความหมายหรอทศทางทมงไปใน “ทางเดยว” จนท าใหรสกคลอยตาม หรอเหนดวย “ไมมทางเลอกอนใดทดกวา” และตอง “เชอ” หรอ “ปฏบตตาม” แนวทางของค าอธบายนเทานน

วาทกรรม(Discourse) คอ “ความจรง” = “ความร” + “อานาจ”

(Reality) (Knowledge) (Power)

91

“ความร” หมายถง ค าอธบายหรอขอเทจจรงทรองรบความเปนเหตและผลของ “ความจรง” นน เพอเพมความนาเชอถอ แตในบางครงกจะพบวา “ความร” ทอยในชด “ความจรง” อนไหนอนหน งนน กไมใชขอเทจจรงเชงประจกษ หากแตวาถกสรางจากหลกการลอยๆ และผลตซ าจนกลายเปนสงททกคนยอมรบ

“อ านาจ” หมายถง ศกยภาพในการก ากบครอบง าความคดและความเชอบคคลของชด “ความจรง” เหลานน โดยทผถกควบคมแทบไมรสกถงการถกก าหนดควบคม ทงยงไมมการตงค าถาม เพราะคดวานนเกดจากความสวามภกดของตนเอง

ดงนนเรากสามารถท าความเขาใจ “วาทกรรม” แบบงายๆ ไดวา ทศนะครอบง าทท าใหเรา “เชอง” และ “เชอ” ไปในเรองไหนเรองหนงเพยงทศทางเดยว ทงๆ ทอาจจะมแนวทางอนๆ อกมากมาย แตเจาะจงหรอเลอกทจะ “ไม” กลาวถง หรอคลายกบ “มายาคต” ทท าใหคนเราคด เชอ หรอแสดงพฤตกรรมไปตาม “ความจรง” ทถกสรางขน โดยท “ความจรง” นนอาจจะไมใชเรองทเปน “จรง” ไปเสยทงหมดกได ดวยเหตน จงกลาวไดวา “วาทกรรม” มความเกยวของกบชวตมนษยอยตลอด เพราะม “วาทกรรม” มากมายทอยรายลอมตวเราซงท าใหเรา “เชอ” และปฏบตตาม ดงจะพอยกตวอยางมาเพอประกอบความเขาใจไดดงน (1) วาทกรรมทางการแพทย หมายถง ชด “ความจรง” ทถกสรางขนผานองค “ความร” ทางวทยาศาสตรเกยวกบการรกษาโรค การปองกน หมายความรวมถงชดความรอนๆ ทอธบายเกยวกบ “รางกาย” และสขลกษณะทดของมนษย หรอทเรยกกนทวไปวา “การแพทยแผนปจจบน” เชน การจ าแนกคนปกตกบคนโรคจต การจ าแนกระหวางคนปกตกบคนปวย ฯลฯ ซงกระบวนการสราง “อ านาจ” ของวาทกรรมการแพทยนจะท าผานความชอบธรรมของเหตผลในทางวทยาศาสตร (เพราะมนษยเองกเชอวา “วทยาศาสตร” คอศาสตรทน าพาความกาวหนามาสมนษยชาต) ทเปนไปในลกษณะเชงสถาบน เชน การมโรงพยาบาลทเตมไปดวยเครองมอแพทย การมหมอหรอผเชยวชาญการรกษาเฉพาะเรอง หรอการมหนงสอต าราหรอองคความรในทางการแพทยทเปนระบบแบบแผน ฯลฯ โดยจะสงเกตไดวาเวลาแพทยวนจฉยวาเราปวยเปนอะไร เรากมกจะเชอวาเราปวยจรง (ทงๆ ทกอนหนานแทบไมไดคดเลย) ทงนเพราะเราคดวาแพทยจะรเรองนดกวาเราแนๆ ซงนนแปลวาเราก าลงถกควบคมดวย “วาทกรรมการแพทย” อยนนเอง ซงสงทตามของการครอบง าทางการแพทยกคอการท าใหเราละเลยและไมยอมรบทางเลอกเกยวกบการแพทย (Alternative medicine) ดานอนๆ หรอเบยดขบองคความรในการรกษาแบบอนๆ ใหเปนการแพทยกระแสรอง เชน การแพทยพนบาน การแพทยแผนโบราณ การแพทยแบบทเยยวยาทางจตใจ เปนตน (2) วาทกรรมความงาม กเชนเดยวกบวาทกรรมการแพทย นนคอ การเลอกสราง “ความจรง” หรอค าอธบายเกยวกบ “ความงาม” วามเพยงอยหนงเดยว (ทงๆ ทความงามบนโลกนมอยนบหมนนบพนค านยาม ขนอยกบยคสมย วฒนธรรม และชาตพนธ) โดยอาศย “ความร” เรอง

92

ตางๆ เขามาสนบสนนค าอธบาย เชน องคความรดานโภชนาการ การแพทย คานยมของสงคม/ชนชนน า เปนตน ซงสาระโดยสรปของวาทกรรมความงามทก าลงพดถงนกคอ การมผวทขาว การมหนทผอมเพรยวไรไขมน สดสวนกระชบ ใบหนาเรยว ฯลฯ ซงวาทกรรมนจะท างานผานสถาบนทส าคญนนคอ “สอมวลชน” เพราะเปนตวผลตซ าใหฝงสระดบความรสกนกคดของคน (เชน โฆษณาผลตภณฑปรบสผว อาหารเสรม หรออปกรณกระชบรปราง ฯลฯ) ดงนน คนทถกสะกดดวย “อ านาจ” วาทกรรมความงามนกจะ “เชอ” และพยายามขวนขวายเพอใหได “ความงาม” แบบนนใหมาอยกบตน เชน การออกก าลงลดไขมนสวนเกน การซอผลตภณฑเสรมความงามมาใช และบางครงกอาจจะเปนวธการ “ทางลด” ทอาจสงผลเสยตอรางกาย เชน การผาตดศลยกรรม การใชยาลดน าหนก หรอการควบคมอาหารดวยวธทผดจนเกดภาวะ Anorexia Nervosa15 เปนตน

ภาพ 4.6 ผลกระทบของการถกครอบง าดวย “วาทกรรมความงาม” จนท าใหรางกาย เขาสภาวะ Anorexia Nervosa

(ทมา: Oliviero Toscani ใน อานนท กาญจนพนธ, 2552: 107) (3) วาทกรรมชายเปนใหญ ในมมมองของนกคดสายสตรนยม (Feminism) จะมอง ความคดทยกยองให “ผชาย” เปนเพศทมบทบาทในการน าหรอให “อภสทธ” ทางสงคมทกดาน ไมวาจะเปนการปกครอง ครอบครว ศาสนา ประเพณ ฯลฯ (ซงมอยแทบทกทในโลกน) วาเปนสงทสรางความเหลอมล าของบทบาททางเพศ ซงการทสงคมเชอใน “ความจรง” ทวา “ผชาย” ดกวา

15 ภาวะ Anorexia Nervosa หรอ “โรคกลวอวน” ซงแททจรงแลวเปนภาวะทางจตทบคคลมทศนคตในทางลบตอรปรางและ

น าหนกของตวเอง โดยมองวา “อวน” หรอ “น าหนกเยอะ” จนเกนไป จนกลายเปนความคดทคอยย าเตอนซ าๆ ใหบคคลนนรสกวาตองลดน าหนกอยตลอดเวลา ซงภาวะ Anorexia ในระดบออนนนมกพบในนกกฬาประเภททตองอวดความออนแอนของสรระ เชน ยมนาสตก หรออาชพนางแบบ ทมกจะเกดความคดในการควบคมน าหนกของตวเองใหอยในมาตรฐานทตองการ แตหากอยในระดบสงเกนไปจะกลายเปนความผดปกตทางจต จนน าไปสหนทางการลดน าหนกทผดวธ เชน การออกก าลงกายเกนพอด การอดอาหาร หรอการลวงคอเพอใหอาเจยนออกมา การกนยาลดน าหนก เปนตน และในบางกรณกอาจเปนอนตรายถงชวตได (ขอมลจาก https://www.nationaleatingdisorders.org/anorexia-nervosa)

93

“ผหญง” ดงกลาวกเทากบตกอยภายใตวาทกรรมชายเปนใหญ ซงถกผลตสรางดวย “ความร” ในทางสรระวทยา (ทบอกวาโครงสรางเพศชายแขงแกรงกวาเพศหญง) ค าสอนในศาสนา (ประมาณวาเพศชายมบญมากกวาเพศหญง) หรอคานยมทางสงคมอนๆ (เชน ส านวนทวาผชายเปนชางเทาหนา ผหญงเปนชางเทาหลง) และนนกมผลท าใหคนทวไปมองวา “ผหญง” ออนแอกวา “ผชาย” ซงเมอวาทกรรมนม “อ านาจ” ในการครอบง าความคดคน “ผหญง” จะถกมองขามบทบาทและความส าคญจนไมไดรบสทธโอกาสใดๆ ในทางสงคมเลย และทรายแรงไปกวานนกคอ การกดขทางเพศหรอการเกดอาชญากรรมทางเพศ ซงเกดขนเพราะ “ผชาย” จะชอบใชค าอธบายแบบวาทกรรมดงกลาวอางความเปนใหญเหนอกวา “ผหญง” ซงแนวคดสายสตรนยมและแนวคดสายเสรนยมใหม (Neo-liberalism) ไดโจมตความคดครอบง าแบบนมาก เพราะหากพจารณาตามหลกสทธมนษยชน(Human right) จะพบวา ไมวาจะเพศอะไรกลวนม “ศกดศรความมนษย” ทเทาเทยมกน หรอ “ผชาย” ทรางกายแขงแรงกวา กไมไดแปลวาจะบรหารงานสมยใหมไดดกวา “ผหญง” ทงนเพราะงานบางอยางใชรางกายอยางเดยวไมได ตองใชสมองดวย ซงทายทสดจงน ามาซงขบวนการเรยกรองและสงเสรมความเปนธรรมแกบทบาทสตรใหมมากขน ทงน เมอน าแนวคดเรอง “วาทกรรม” มาใชวเคราะหทศนะการพฒนาทม “อานาจ” ครอบง า กจะพบวา ค าวา “การพฒนากระแสหลก” ทใชขนานนามแนวทางการพฒนาทเนน “ความทนสมย” นน แทจรง กคอ “วาทกรรมการพฒนา” กลาวคอ แม “การพฒนา” ในความหมายทวไปจะหมายถง “การท าใหดขน/เจรญขน” หากแตในชวงทเกดการพฒนาตงแตยคทความทนสมยเฟองฟเปนตนมา ความหมายของ “การพฒนา” เสมอนจะถกแทนทดวยกรอบการอธบายทยดตวแบบ “สงคมตะวนตก” ดวยการนยามในลกษณะคตรงกนขาม ระหวางค าวา “พฒนาแลว” และค าวา “ดอยพฒนา” และค าวา “พฒนาแลว” กสอถง “การสรางความทนสมย” หรอ “การท าใหเปนอตสาหกรรม” ทมนยวา “ความเปนตะวนตก” นนดกวาหรอเจรญกวา ในมมมองของนกมานษยวทยาชาวโคลอมเบย (ประเทศหนงในทวปอเมรกาใต) อยางอาทโร เอสโคบาร (Arturo Escobar) ทมการน าแนวคดของฟโกตเรอง “วาทกรรม” น มาประยกตใชเพออธบายของชดความรและทฤษฎเกยวกบการพฒนา ซงซกซอน “ความสมพนธเชงอ านาจ” อยภายใตชดความรและความจรงเหลานน ทงยงสงผลตอในภาคปฏบต กลาวคอ เอสโคบารมองวา กรอบคดเรอง “การพฒนา” ทเกดขนหลงสงครามโลกครงท 2 เปนตนมานน เปนความพยายามของ “มหาอ านาจ” ในการสรางสรางชดความรขนมาอยางสอดคลองและฟงดเปนเหตเปนผล เพอขนมาก าหนดอะไรบางอยางทเรยกวา “พฒนา” โดยสรางสงทเรยกวา “ดอยพฒนา” จากดชนชวดทเปน “มาตรฐาน” จากสงคมตะวนตก เชน ความกาวหนาทางดานวทยาศาสตรและเทคโนโลย จ านวนรายไดประชาชาต อตราการรหนงสอ อตราการเกด อตราการตาย อตราการเจบปวยในโรคตางๆ อายเฉลยประชากร บางครงอาจจะลกไปถง “ตวเลข”การเปนเจาของเครองใชตางๆ เชน จ านวนรถยนต จ านวนรถจกรยานยนต โทรทศน ฯลฯ ซงเมอเทยบกบประเทศท “ไมใชตะวนตก” แลว ตวเลขเหลานมกจะอยในระดบทต ากวา (จามะร เชยงทอง, 2548: 123) หรอกลาวอยางสรป กคอ องคความรเรองการพฒนาทตะวนตกได “สราง” ขนมาเพออธบายประเทศอนๆ นน มลกษณะแบบ “ยกตนขมทาน” นนเอง

94

ทงน เอสโคบารยงมองตอไปอกวา “วาทกรรมการพฒนา” โดยยดตวแบบความทนสมยแบบตะวนตกนน ยงเปนกลไกในการสราง “อานาจนา (Hegemony)” และ “วนย” ในการจดระเบยบประชากรในระดบโลกใหอยในวถทางแบบมหาอ านาจอกดวย ซง “อ านาจน า” และ “วนย” เหลานนกมาพรอมกบ “ความรในทางเศรษฐศาสตร (Economic)” ซงถกสนบสนนและขยายความโดยผน า สถาบน องคกร หนวยงานทเกยวของกบการพฒนาตางๆ (ทฟงดนาเชอถอ) ในระดบโลก (เชน ธนาคารโลก) ซงสวนใหญอยภายใตการบงการของ “สหรฐอเมรกา” ตวอยางเชน “วาทะของประธานาธบดทรแมน (Truman Doctrine)” ทประกาศขนในชวงสงครามเยน ซงมนยของการสถาปนา “ความทนสมย” ใหเปนแนวทางการพฒนาหลกของโลก พรอมทงอวดอาง “อ านาจน า” ของสหรฐอเมรกาใหมความชอบธรรม บนการสรางค าอธบายแบบขวตรงกนขาม “พฒนาแลว-ดอยพฒนา” ฯลฯ

ภาพ 4.7 ประธานาธบดแฮรร เอส ทรแมน (Harry S. Truman) ประธานาธบดสหรฐอเมรกาชวงป ค.ศ. 1945 – 1953 เจาของวาทะทรแมน (Truman Doctrine) อนเปนทมาของ “วาทกรรมการ

พฒนา” (ทมา: อนนตชย จนดาวฒน, 2556: 840) ดงนน เพอใหสามารถท าความเขาใจ “การพฒนา” แบบทมงเนนความทนสมยแบบตะวนตก ในฐานะ “วาทกรรมการพฒนา” แบบทศนะของเอสโคบารอยางงาย จะขอ “ช าแหละ” เนอหาออกตามองคประกอบของ “วาทกรรม” (ในทศนะของฟโกตขางตน) ไดดงน

“... เราจะเรมลงมอท างานอนกลาหาญชนใหมของเรา คอ น าความกาวหนาทางศาสตรตางๆและทางอตสาหกรรมของเรา มาใชประโยชนในการปรบปรงและสรางความเจรญเตบโตในแถบถนดอยพฒนา คตจกรวรรดนยมแบบเกา ซงไดแกการเอารดเอาเปรยบเพอประโยชนจากตางชาตนน ไมมอยในแผนงานของเรา งานทเราวางไวคอ การพฒนา โดยมมโนทศนวา จะใชความยตธรรมแบบประชาธปไตยเปนพนฐาน... ”

95

ดวยเหตน เอสโคบารจงต าหน “วาทกรรมการพฒนา” นวาเปน “เทคโนโลยทางการเมอง(Political technology)” หรอเครองมอทางการเมองของมหาอ านาจ ทเอาไว “จงจมก” บรรดาประเทศก าลงพฒนาหรอประเทศโลกทสามใหเปน “ลกไล” หรอ “เชอ(ง)” ภายใตมาตรฐานแนวทางการพฒนาทไดตงขนน โดยละเลยตอการปรปากตงค าถามไปเสยสนเชง (Escobar, 1984-5: 382) ซงเหตทเอสโคบารวพากษถงเพยงนกเพราะวา ผลสบเนองจาก “วาทกรรมการพฒนา” ไมเพยงแตสงผลโดยตรงตอการพฒนาในประเทศโลกทสามเทานน แตยงกระทบใหเกดความเสยเปรยบทางเศรษฐกจในเชงขดรด การเปลยนแปลงทางวฒนธรรม รวมถงปญหาสงคมมากมายทหยงลกบานปลายในประเทศตางๆ เหลานน ในขณะทมหาอ านาจกลบไมแยแสทจะรบผดชอบ หรอแสดงการมสวนรวมตอการบรรเทาปญหาใดๆ เลย ในทศนะของนกวชาการชาวไทยอยาง ไชยรตน เจรญสนโอฬาร กไดมองอกวา การผกขาดความรการพฒนาโดยยด “วาทกรรมการพฒนา” แบบตะวนตก ได “ปดกน” โอกาสของประเทศดอยพฒนาในกระบวนการสราง “ความร” และ “ความจรง” อนๆ เพอการพฒนาอนจะเหมาะสมกบบรบทสงคมตนเอง กลาวคอ วาทกรรมการพฒนา(กระแสหลก) ไมไดใหพนทวางส าหรบ “วฒนธรรมชมชน” ซงหมายถง ภมปญญาพนบานหรอวฒนธรรมพนบานดงเดม อนจะน ามาเปน “ทน” เพอการพฒนา สงเหลานถกมองวาไมมเหตผล ไมเปนวทยาศาสตร ดอยกวา หรอต ากวาความรของตะวนตก ทงนเพราะคนในสงคมมวแตไปเหนดเหนงามกบตวแบบการพฒนาตะวนตก ซงเปนมมมองการพฒนาจากจดยนของรฐ ไมใชเปนมมมองของประชาชนทอยเบองลาง ท าใหเปนอปสรรคตอการสรางสรรคแนวทางการพฒนาใหมๆ หรอ “การพฒนาทางเลอก (Alternative development)” ในอนาคต (ไชยรตน เจรญสนโอฬาร, 2542: 34-35) อยางไรกตาม การวเคราะหการพฒนากระแสหลกในฐานะทเปน “วาทกรรม” ดงกลาว กอใหเกด “คณปการ” ตอการสรางแนวคดและทฤษฎการพฒนาในยคหลงเปนอยางมากทงนเพราะ

“ความจรง” = “ความร” + “อานาจ” (Reality) (Knowledge) (Power)

แนวทางการพฒนาในโลกน มอย “แนวทางเดยว” กคอ

การทาใหเกดความสมย(Modernization) แบบ

มหาอานาจตะวนตก (ไดแก การท าใหเกดอตสาหกรรม, ทนนยม และการกลายเปน

เมอง)

องคความรทางเศรษฐศาสตร(สานกทสนบสนนตลาดเสรและทนนยม) ทฤษฎการพฒนาท

สนบความทนสมย(ไดแก ทฤษฎระบบโลก/พง ทฤษฎหานบน ทฤษล าดบ 5 ขนของรอสโทว ฯลฯ) และคาพดชวนเชอของ

ผนาประเทศมหาอานาจ

การทประเทศตางๆ ใหการ “ยอมรบ” รวมถง “เชอ” และสมาทานเอาไปดาเนน

เปนวถทางการพฒนาประเทศตนตามตวแบบหรอ

ทศทางทสอดคลองกบมหาอานาจตะวนตก

96

ก. ประการแรก เปนการท าใหเหน “ธาตแท” ของสงทเรยกวา “การพฒนา” วามใชเปนเรองแคบๆ เกยวกบความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจเพยงอยางเดยว แตการพฒนาเปนเรองทมความหลากหลาย และยงมการตอสระหวางการสรางความหมายเหลานนดวย ฉะนน เรอ งของการพฒนา จงไมใชเรองของความร เทคนควทยาการ ขอมลขาวสาร หรอความเจรญกาวหนาลวนๆ อยางทพยายามเขาใจกน หากแต “การพฒนา” ยงเปนเรองของ “อ านาจ” และการตอสทางการเมอง เพอชวงชง “อ านาจน า” ในการสราง/ก าหนดกฎเกณฑหนงขนมา เพอใชเปนกรอบในการตดสนสงทเรยกวา “การพฒนา” มากกวา (ไชยรตน เจรญสนโอฬาร, 2542: 19-20) ข. ประการทสอง การไมมองวาประเทศโลกทสามหรอประเทศดอยพฒนา “ไมใช” เปานงของการถกชน า หรอตองมองเหนคณคาเพอสงเสรมบทบาทในการพฒนาของประเทศเหลานใหมากขน เพราะการทเรามวแตไปยดตดกบค าวา “พฒนา” และ “ดอยพฒนา” มนท าใหเราพลอยมองขาม “ประเทศดอยพฒนา” วาเปนประเทศดอยความสามารถไปดวย ซงการวพากษดงกลาวท าใหเกดขอฉกคด โดยเฉพาะการหนกลบไปพจารณาทนทางสงคม (Social capital) และทนทางวฒนธรรม (Cultural capital) ทจะสามารถน ามาสรางขอไดเปรยบหรอสรรสรางแนวทางการพฒนาทเหมาะสมกบบรบทของชมชนใหไดมากทสด หรอเพอใหชมชนไดยนหยดอยภายใตบรบทการเปลยนแปลงของโลกได ซงนนกไมใชเรองแปลกทอาจจะไดแนวทางการพฒนาทแตกตางหลากหลายไปดวย

ขอโตแยงของทฤษฎระบบโลกและทฤษฎพงพา ในการพดถงเนอหาของทฤษฎระบบโลกและทฤษฎพงพาในบทท 3 จะเหนวานกทฤษฎสวนใหญมกชใหเหนแตเพยง “ดานด” เทานน ท าใหดเหมอนเปนการ “พงพา” อนสวยหรทตางคน(ดเหมอน)กตางได พรอมทงชใหเหนความส าคญของ “ประเทศทพฒนาแลว” ในฐานะผน าของการพฒนาและความหวงแกประเทศก าลงพฒนาทงหลายในโลกน แตในขณะเดยวกนกมนานาทศนะท “เคลอบแคลง” และพยายามสะทอนในมมทเหนตางตอนยเนอหาของทงสองทฤษฎน ซงพอจะรวบรวมและชแจงเปนรายประเดนไดดงน (1) ทฤษฎระบบโลกและทฤษฎพงพาก าเนดขนในชวงสงครามเยน ซงเปนชวงของการอวดอางแสนยานภาพทางการพฒนาระหวางโลกเสรประชาธปไตยทมตอโลกคอมมวนสต ดงนนจะเปนไปไดหรอไม? ทวา สองทฤษฎดงกลาวจะเปน “เครองมอทางอดมการณหนง” ของประเทศทพฒนาแลว ในสราง “วาทกรรมการพฒนา” หรอพยายามครอบง าองคความรทางการพฒนา ใหดเหมอนวาทงโลกไมมแนวทางการพฒนาทางเลอกใดทจะดไปกวาการท าใหเกดความทนสมยแบบประเทศโลกเสร หรอเสนอเปนนยเพอจะบอกวา “ตองเดนตามตวแบบการพฒนาทประเทศโลกทหนงขดกรอบเอาไว” ซงวตถประสงคทายสดกเพอสถาปนาอ านาจของตนใหเปนใหญกวาฝายโลกคอมมวนสตนนเอง (2) ในทศนะของบอยเน (Boyne) และเบอรเจเซน (Bergesen) ไดตงขอสงเกตตอเกณฑทวอลเลอรสไตนน ามาใชแบงประเทศตางๆ ออกเปนกลมในทฤษฎระบบโลก พวกเขามองวาม

97

ความฉาบฉวยเกนไป เพราะจงใจกลาวถงแคความรงเรองในดานเศรษฐกจเพยงอยางเดยว ไมไดกลาวถงมตสงคมอนๆ เลย เชน มตทางสงคม วฒนธรรม หรอไมฉายใหเหนแมกระทงความสมพนธทขดแยงกนดวย (Boyne, 1990 และ Bergesen, 1990 อางใน จามะร เชยงทอง, 2549: 23) ยกตวอยางเชน หากพจารณาทเกณฑความรงเรองของประวตศาสตรและแหลงอารยธรรม ประเทศอยปตหรอกมพชากอาจจะ “ไมใช” เปนประเทศชายขอบกได เพราะมล าดบพฒนาการมาตงแตยคทยงเปนแหลงอารยธรรมของโลก หรออาจจะเปนประเทศศนยกลางดวยซ าไป (3) ในทศนะของแอนเดอร จ. แฟรงค (Andre G. Frank) ไดมองไกลไปถงการใชค าศพทค าวา “ดอยพฒนา (Underdeveloped)” หรอ “พฒนาแลว (Developed)” ในทฤษฎระบบโลกวา เปนความคบแคบของนกทฤษฎทไปสรางภาพประทบตรา(ดานลบ)เชนนใหกบประเทศอนๆ ซงจะโดยตงใจหรอไมตงใจกตาม (อาจจะเนองจากวอลเลอรสไตนไมใชคนทมาจากประเทศดอยพฒนาดวย) เพราะแทจรงแลว คณสมบตการเปนประเทศพฒนาหรอไมพฒนาใดๆ กตาม ไมใชสงทตดตวมาแตก าเนดหรอตดตวตลอดไป หากแตเพงถก “สราง” หรอเกดหลงจากทมการผนวกเอาประเทศโลกทสามไปเปรยบเทยบกบบรรดาประเทศทมความเจรญทางเศรษฐกจและอตสาหกรรมแลว (Frank, 1971) ซงกลาวโดยสรปกคอ มนกทฤษฎสวนหนงทรสกไมพอใจกบการแบงสงคมในลกษณะ “ทวลกษณ (Dualism)” หรอการแบงเปนคตรงกนขามระหวาง “กาวหนา” กบ “ลาหลง” นนเปนเพราะจะเกดการอธบายแบบยดตดแบบตายตวเชนนตลอดไป และโดยเฉพาะประเทศทถกตราวา “ดอยพฒนา” กจะถกตอกย าค าอธบายนไปตลอดหากยงไมเลกวธการอธบายแบบขวตรงกนขามเชนน ดวยเหตน หากพจารณาเนอหาของทฤษฎระบบโลกและทฤษฎพงพาในฐานะ “วาทกรรมการพฒนา” แลว กจะเหนวาทงสองทฤษฎพยายามจะเสนอ “มานบดบงความจรง” บางอยางเอาไว โดยเฉพาะเรองของการขดรดทรพยากรและความมงคงจากบรรดาประเทศชายขอบ ดงเชนในงานศกษาของแฟรงค (Frank, 1969) ทศกษาพฒนาการของระบบทนนยมในประเทศกลมละตนอเมรกา เขาพบวาในความสมพนธแบบทฤษฎพงพาและทฤษฎระบบโลก ทรพยากรสวนเกนจากประเทศดอยพฒนาถก “ยด” และ “ดดซบ” เพอน าไปใชในการปรนเปรอความเจรญเตบโตของประเทศมหาอ านาจอาณานคมฝายเดยว (Frank, 1969 อางใน จามะร เชยงทอง, 2549: 38-40) มากกวาทจะเปนความสมพนธในลกษณะแลกเปลยน ดงนน จงสรปไดวา ความสมพนธตามทฤษฎระบบโลกและทฤษฎพงพาทวา “ประเทศพฒนาแลว” หยบยนเทคโนโลยและวทยาการททนสมย โดยแลกกบวตถดบราคาถก (อนไดแก ทรพยากรธรรมชาต แรงงาน ฯลฯ) จาก “ประเทศก าลงพฒนา” และ “ดอยพฒนา” นน แททจรงเทคโนโลยและวทยาการเหลานนมนมาพรอมกบ “การตองจายเงนซอในราคาแพง” เปนตนวา บราซลเพาะปลกโกโกดบ แลวน าผลผลตโกโกไปขายในราคาถก ใหกบประเทศทมเทคโนโลยแปรรป เพอหวงวาสกวนตนจะมเทคโนโลยแปรรปเหลานนเปนของตวเองบาง หากแตวาเทคโนโลยเหลานนไมไดแลกมาเปลาๆ แตตอง “ซอ” เทานน ซงถาเทยบสดสวนระหวางจ านวนโกโกทขายไปเพอใหไดก าไรมาซอเครองจกรแปรรปแลวมนชางหางไกลกนยงนก (สรปไดวา ตองขายโกโกดบจ านวนมากในราคาถก เพอรวบรวมเปนก าไรไปซอเทคโนโลยในราคาแพง) ในขณะเดยวกนก ยงไมนบวาโกโกเหลานนจะถกแปรรปเปน “สนคาราคาแพง” อะไรมาขายเพอกอบโกยก าไรจากประเทศอนๆ บาง

98

ดงนนจงเหนไดวา วาระซอนเรนทกลบเกลอนอยภายใตค าอธบายทฤษฎระบบโลกและทฤษฎพงพากคอการขดรดและการเอารดเอาเปรยบทางเดยวของ “ประเทศพฒนาแลว” หรอแทจรงแลว เปนการพงพาบน “ความไมเทาเทยม” ทางเศรษฐกจระดบโลกนนเอง ภาพ 4.8 แสดงการขดรดของ “ประเทศมหาอ านาจ” ทมตอ “ประเทศก าลงพฒนา” และ “ประเทศ

ดอยพฒนา” ในแบบจ าลองของทฤษฎพงพา และทฤษฎระบบโลก (ทมา: ผเขยน)

นอกจากน ขนตอนการขดรดภายใตแบบจ าลองทฤษฎพงพาทดเหมอนใหความหวงแกประเทศดอยพฒนาดงกลาว ยงมลกษณะเหมอน “ปลาใหญกนปลาเลก” ทแมปลาจะคดวาตวเองตวโตหรอกนปลาทเลกกวาไปแลวมากเทาใด กยงตองถกปลาทใหญกวากนไมชากเรว ทเปรยบไดวา แมประเทศก าลงพฒนาและดอยพฒนาจะมการพฒนาหรอไดรบการชวยเหลอจากประเทศทพฒนาแลวมากเทาใด แตภายใตการพงพาท “ทกกลมประเทศ” ไดผลประโยชนจากสวนตางการพฒนาทเพมขนเหมอนกนหมด จะท าใหประเทศดอยพฒนาหรอประเทศก าลงพฒนาไมมทางกาวใหทนประเทศพฒนาแลวไดเหมอนดงจนตนาการไว เพราะในขณะท ประเทศดอยพฒนาและก าลงพฒนามความกาวหนา สวนตางตรงนกจะไปเพมใหกบประเทศทพฒนาใหมมากยงขนทบไปเรอยๆ หรอกลาวโดยสรปกคอ “ยงพฒนาเทาไหร ประเทศทพฒนากวากจะยงโตขนเปนเงาตามตว” (ดภาพ 4.9 เพอประกอบความเขาใจ) ซงแบบจ าลองดงกลาวน ไมเพยงแตจะใชโตแยงทศนะครอบง าของทฤษฎพงพาไดเพยงอยางเดยวเทานน แตยงน าใชไปท าความเขาใจคความสมพนธอนๆ ท “ขดรด” ในลกษณะเดยวกนนไดอกดวย ตวอยางเชน “เมอง - ชนบท”(เมองไดประโยชน สวนชนบทเสยประโยชน) “เมองหลวง - สวนภมภาค” “คนรวย – คนจน”(คนรวยประโยชนมากกวาคนจน) เปนตน

99

ภาพ 4.9 แสดงความกาวหนาทางการพฒนาทไมเทาเทยมระหวาง “ประเทศมหาอ านาจ” “ประเทศก าลงพฒนา” และ “ประเทศดอยพฒนา” ทเปนไปในลกษณะ “ปลาใหญกนปลาเลก” (ทมา: ผเขยน)

ขอโจมตเกยวกบบทบาทของ “รฐ” ในการพฒนา “รฐชาต” หรอ “รฐชาตสมยใหม (Modern nation state)” ถอไดวาเปนนวตกรรมทางสงคมแบบใหมทมนษยประดษฐขนเพอใชบรการจดการผลประโยชนรวมของผคนในประเทศ โดยก าเนดของ “รฐชาต” สามารถสบคนไดไปไกลถงพฒนาการทางการเมองในยโรปชวงศตวรรษท 17 ในป ค.ศ. 1648 โดย สนธสญญาเวสฟาเลย (Peace of Westphalia) ทไดปดฉากสงครามศาสนาหลงจากการปฏรปศาสนาครสตนกายโปรเตสแตนต16 ซงรปแบบของรฐทเกดขนหลงจากนนตงอยบนหลกเกณฑอ านาจอธปไตยและการแบงเขตดนแดนทถก “ก าหนดใหม” (แปลวา เสนเขตแดนคอสงทมนษยสมมตขนเอง: ขยายความโดยผเขยน) โดยมกลไกการควบคมดแลตวเองและไมยงเกยวกบเรองของรฐอน (แมนเฟรด สเตเกอร, 2009, วรพจน วงศกจรงเรอง(แปล), 2553: 105) ซงนนไดเปนแนวคดใหมส าหรบการบรหารประเทศ และน ามาซงการท าลายความไรระบบของการปกครองแบบศาสนจกรและศกดนาฟวดลแบบเดม จดมงหมายสงสดของการเกด “รฐชาตสมยใหม” กคอเพอใหสอดรบและควบคกบการบรหารราชการแบบใหม (Bureaucracy) ซงเปนการบรหารประโยชน “สวนรวม” ทไมเขาใครออกใคร ไมเลนพรรคเลนพวก ไมยดระบบอปถมภ ยดหลกการปฏบตตามเกณฑตายตวเพอผลในเชงประสทธภาพ (Efficiency) บนหลกการของ “เหตผล” และความสามารถ (Merit system) (จามะร เชยงทอง, 2549: 51) ดงเชนท แมกซ เวเบอร ไดอธบายไววาเปนลกษณะการท างานใน “โลกสมยใหม” ทรองรบดวยหลกของเหตผลและกฎเกณฑ (Regional-legal Authority) มากกวาอ านาจจากบารมบคคลหรออ านาจจารตประเพณ (ภทชงค กณฑลบตร, 2528: 84)

16 เนอหา “การปฏรปศาสนาครสตนกายโปรเตสแตนต” ไดกลาวอยางละเอยดในบทท 2

พฒนาแลว

สวนตางการพฒนา

100

ดวยเหตน จงสามารถกลาวไดวา “รฐชาตสมยใหม” เปนผลผลตทสบเนองจากการเกดสงคมอตสาหกรรม หรอความทนสมยนนเอง ซงบทบาทของ “รฐชาต” นน มการแสดงทศนะของนกวชาการไวอยางหลากหลาย ตงแตนกวชาการทสนบสนนหรอเหนวา “รฐชาต” ม “ความสาคญ” ตอสงคมมนษย ตวอยางเชน - ในมมมองของนกเศรษฐศาสตรมหภาคอยางจอหน เมยนารด เคนส (John Maynard Keynes) เหนวา “รฐ” มบทบาทอยางมากใน “การกระตนเศรษฐกจ” ซงทศนะดงกลาวเคนสไดน าเสนอไวหนงสอเรอง General Theory of Employment, Interest and Money ในป ค.ศ. 1936 โดยเขยนขนในชวงทเกดภาวะเศรษฐกจตกต าทวโลก(Great Depression) ทท าการชะงกชนในการลงทนซงสงผลกระทบตอการจางงาน มการเลกจาง ซงท าใหเกดการวางงานจนท าใหก าลงการซอลดลง และภาคการผลตหลายทตองปดกจการลง ดวยเหตน เคนสจงเหนวา รฐควรมการสงเสรมดานการลงทนดงกลาว เชน การจางงานโดยตรง หรอการจายเงนโดยรฐเพออมอตสาหกรรมเอกชนใหสามารถด ารงอยได เปนตน (Keynes, 1936 อางใน Toye, 1993: 44-55) - หรอในมมมองของชาลเมอร จอหนสน (Chalmer Johnson) ซงพยายามจะแสดงใหเหนความส าคญของรฐในฐานะ “เงอนไขของความสาเรจการพฒนาเศรษฐกจและสงคม” ซงสรปไดเปน 4 ประการ(ผานตวอยางสงคมญปน) อนไดแก (1) การใหความมนคงทางการเมอง (2) การแบงงานกนท าระหวางรฐกบเอกชน (3) การลงทนในเรองการศกษาและสาธารณปโภคพนฐานเพอกระจายโอกาสทางสงคม และ (4) การแทรกแซงของรฐในการจดการกบกลไกของรฐตลาด แตตองไมบดเบอนกลไกการตลาด (Johnson, 1982 อางใน Martinussen, 1999: 239) แตในขณะเดยวกนกมมมมองของนกวชาการท “เหนแยง” ตางออกไป ซงพวกเขาพยายามจะแสดงใหเหนถง “ความพนาศ” ในการฝากความหวงเรองการพฒนาไวท “รฐ” โดยเฉพาะในบรบทของประเทศก าลงพฒนา (และดอยพฒนา) ทมรปแบบรฐแบบรวมศนยอ านาจ อาท - นกเศรษฐศาสตรกลมเสรนยมใหม (Neo-liberalism) กลบมองวา บทบาทของรฐในการพฒนาชาต เปนการ “ขดขวาง” มากกวาทจะชวยพฒนา เชน การอนญาตใหเกดระบบอปถมภหรอ “อ านาจพเศษ” ในบรรดาขาราชการระดบบน การ “วงเตน” รวมไปถงการให “สนบน” แกขาราชการเพอแลกกบสทธประโยชนในทางสงคม ดงนน นกเศรษฐศาสตรกลมนไดมองความลมเหลวในระบบเศรษฐกจในประเทศก าลงพฒนาทมรฐก ากบมากเกนไปอยางนอยใน 4 ประเดนหลก ไดแก (จามะร เชยงทอง, 2549: 65-66) (1) นกการเมองและขาราชการแสวงหาประโยชนแกตนเอง (2) พฤตกรรมของนกการเมองและขาราชการหลายคนคอรปชน (3) ขาดผบรหาร (ทงขาราชการและนกการเมอง) ทมความสามารถและเขาใจกลไกการท างานของระบบเศรษฐกจและธรกจแบบทนนยม (4) ขาราชการขาดความเขาใจในการท างานของภาคเอกชน - ส าหรบในทางรฐศาสตร ไดสรปปญหาของ “รฐชาตสมยใหม” ในภาวการณสรางความทนสมยไว 4 เรอง ซงมกจะสกหรอในประเทศก าลงพฒนาทงหลาย อนไดแก (Martinussen, 1999: 171)

101

(1) ปญหาในการสรางรฐททนสมยซงมระบบบรหารราชการและโครงสรางอนๆ ทจะท าใหเปนสงคมเดยวกน หรอปญหาทจะท าใหระบบการเมองทสรางขนใหมนยนยงตอไปได (2) ปญหาในการสราง “ชาต” นนคอ การสรางชมชนทางการเมองซงม “ประชาชน(Citizen)” ทเปนสมาชกทภกดตอ “ชาต” โดยพฒนาความซอสตยจากกลมเลกๆ เชน เผา หรอทองถนขนาดเลก แลวถายโอนมาใหแกระบบการเมองขนาดใหญของชาต (3) ปญหาในการกระตนใหประชาชนมสวนรวมอยางแขงขนและจรงจงในการเมองระดบชาต (4) ปญหาในการกระจายสนคาและสวสดการสงคมใหแกประชาชนอยางเทาเทยมและอยดกนด และเพอใหดงดดใจประชาชนใหสนบสนนตอรฐชาตและรฐบาล - สวนนกทฤษฎในกลมประวตศาสตรการเมองอยางฮามซา อะลาว (Hamza Alavi) มองวา “รฐ” ในประเทศโลกทสามสวนใหญ คอ “มรดกทางการเมองของรฐอาณานคม” ทมการสรางระบบราชการขนาดใหญเกนไป เพอรบใชระบบในการปกครองและสอดสองคนพนเมอง โดยแทบไมไดถายทอดวธการบรหารหรอการใชระบบดงกลาวอยางมประสทธภาพใหกบคนพนเมองเลย และเมอมการประกาศเอกราชกท าใหคนพนเมองกาวขนมาเปนรฐบาลแตกไมไดลดขนาดการบรหารเหลานนลง จงน าไปสการฉกฉวยผลประโยชนทางการเมองระหวาง “กลมอ านาจเกา” ทเคยรบใชเจาอาณานคม โดยเฉพาะ “กองทพทหาร” และมกใชอ านาจอยางเบดเสรจในการควบคมพลเมอง (Alavi, 1972) ตวอยางเชน ในอนเดย บงกลาเทศ ปากสถาน เมยนมาร เปนตน ซงการควบคมพลเมองอยางเบดเสรจปราศจากการตรวจสอบของรฐบาล(ทหาร)นนเอง ทน าไปสการทจรตคอรปชนในงบประมาณแผนดน และปญหาการอ านวยผลประโยชนใหแกพวกพองเดยวกน ดงนน โดยสรปแลว แมนกวชาการท “เหนดวย” กบกระบวนรฐชาตในโลกสมยใหมจะพยายามขดเนนบทบาทหนาทของรฐชาตวาเปนองคกรทจะพาความเจรญและการพฒนาใหกบประเทศมากเพยงใดกตาม แตในอกฟากหนงกลบสะทอนใหเหนลกษณะท “บดเบยว” ของรฐชาตทตางไปจากจดมงหมายเดม โดยเฉพาะในบรบทประเทศโลกทสาม ซงสวนใหญจะถอดแบบรฐชาตสมยใหมท “ส าเรจรป” แลวมาสวมทบภายหลง17 ซงพอสรปไดเปนประเดนตางๆ ดงน (1) “รฐชาต” ในประเทศโลกทสามมการ “รวมศนยอานาจไวทสวนกลาง(Centralization)” มากเกนไป นนคอ รฐมองคกรอ านาจบรหารสวนกลางขนาดใหญหลายเทาตวเมอเทยบกบองคกรอ านาจในสวนภมภาคหรอทองถน ท าใหอ านาจและการจดการภาษอยในสถานะ(กง)ผกขาดโดยสวนกลาง ยกตวอยางเชน เมองหลวงของไทยอยาง “กรงเทพมหานคร” ทมสภาพเปนเมองโตเดยว (Primate city) เพราะเปนศนยกลางอ านาจในแทบทกดาน ไมวาจะดานการเมองการ

17 ในกรณของ “ประเทศไทย” ความคดเรองรฐชาตสมยใหมเขามาในชวงการลาอาณานคมของตะวนตกประมาณรชกาลท 4-5 ท

ท าให “สยาม” ในขณะนนตองเสยดนแดนไปหลายสวน ซงถงแมวา “สยาม” หรอ “ไทย” จะไมได เปนอาณานคมหรอเมองขนโดยตรง หากแตแบบจ าลองทางความคดแบบ “รฐชาต” นไดสงอทธพลใหสยามจ าเปนตองปฏรปการบรหารการเมองการปกครองเสยใหม หรอใหเปนไปในแบบทสอดคลองกบมหาอ านาจอาณานคมท “ศวไลซ” กวา ตวอยางเชนในสมยรชกาลท 5 แหงพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทมการปฏรปการปกครองในสวนภมภาคใหเปนแบบมณฑลเทศาภบาลแทนรปแบบหวเมองประเทศราชเดม การลดพระราชอ านาจของเจาเมองแวนแควนตางๆ ใหกลายเปนขาราชการ การยกเลกการซอขายแรงงานไพร-ทาสเพอสรางความเทาเทยม การปกปนพรมแดนกบประเทศเพอนบานโดยการสรางแผนทขอบเขตประเทศ เปนตน

102

ปกครอง การพฒนาเศรษฐกจ การคา/การลงทน การตางประเทศ ฯลฯ จนท าใหพนทอนๆ ของประเทศแทบจะไมไดสวนแบงในการพฒนาเลย หรอเปนไปในลกษณะทเรยกวา “รวยกระจก จนกระจาย” (2) “รฐชาต” ในประเทศโลกทสามมกม “ปญหาดานการกระจายผลประโยชน” กลาวคอ มกประสบปญหาดานการกระจายสวสดการสงคม เนองจากความไรระบบ(หรอจงใจใหไรระบบ)ของชนชนอ านาจ เชน ปญหาการบรหารงบประมาณแผนดนโดยไมใหม/เลยงการตรวจสอบ ปญหาการฉอราษฎรบงหลวงหรอทจรตคอรปชนในการจดเกบภาษของประเทศเพอเอามาเปนของตนเอง/กลมพวกพองตนเอง เปนตน และเมองบประมาณอนเปนทมาของความกนดอยดของประชาชนถกตกตวงผลประโยชนดวยคนบางกลมเปนทอดๆ จงท าใหประชาชนสวนใหญตองมความเปนอยทล าบากเพราะขาดสวสดการสงคมและนโยบายสาธารณะชวยเหลอ ภาพ 4.10 แบบลอเลยนบทบาทการพฒนาประเทศของรฐในประเทศโลกทสาม ในเรองการกระจาย

งบประมาณและสวสดการสงคม (ทมาของภาพ http://oknation.nationtv.tv/blog/ mylifeandwork/ 2012/09/06/entry-1)

(3) “รฐชาต” ในประเทศโลกทสามเปดชองทางใหมการแทรกแซงจาก “อานาจเหนอกฎหมาย” ซงนนเปนเพราะรากฐานสงคมเดมของประเทศเหลานนมาจากสงคมแบบ “ระบบอปถมภ” (เชน สงคมไพร-ทาสทมการสงกดมลนาย สงคมทยดมนถอมนในระบบอาวโสอยางเหนยวแนน การนบถอคนทต าแหนงแหงทหรอฐานะเงนทอง ฯลฯ) ท าใหเกดการยดโยงกนดวยบารมและความสวามภกดมากกวาความทางการหรอความสามารถสวนบคคล จงท าใหเกดเออประโยชนระหวางกนเอง ยกตวอยางเชน การท “ชนชนกลาง” หรอ “นายทน” สามารถมอ านาจตอรองกบรฐบาลได หรอรฐบาลจะใหสทธพเศษกบบคคลเหลานไวกอนในลกษณะ “สองมาตรฐาน” ซงเปนการบนทอนตอความเปนระบบแบบแผนและท าลายความศกดสทธของมาตรฐานกฎเกณฑชดตางๆ ดวย

103

(4) “รฐชาต” ในประเทศโลกทสาม มลกษณะ “เลกเกนไปส าหรบปญหาใหญๆ แตกลบใหญเกนไปส าหรบปญหาเลกๆ” ซงสะทอนความไมมประสทธภาพในโครงการสรางการบรหารงาน เชน รฐไมสามารถแกไขปญหาระดบใหญเชนปญหาระหวางชาตได เชน การขามพรมแดนของขอมลขาวสารในดานทเปนภย การกอการราย สงคราม หรอภาวะโลกรอน ฯลฯ และในขณะเดยวกนกไมสามารถแกไขปญหาเลกๆ ทเกดขนในประเทศได อยางปญหาขยะ ปญหาการจราจร ปญหาราคาสนคาเกษตรตกต า เปนตน (5) “รฐชาต” ในประเทศโลกทสามเปนเครองมอรบใช “อดมการณชาตนยม” ทบาคลง ซงเปนไปในลกษณะผลตซ าความเปนชาตแบบ “หนงชาต หนงเอกลกษณ” ผานการศกษาและประวตศาสตรสวนกลาง ทงๆ ทในความเปนจรงทกสงคมหรอทกประเทศไมเคยมอตลกษณ(Identity)เดยว เพราะประกอบไปดวยวฒนธรรมและกลมชาตพนธทหลากหลาย เปนเหตใหเกดความขดแยงอนเนองมาจากการ “ตดกบดกของความเปนเอกลกษณแหงชาต” หรอไมสามารถทนเหนความหลากหลายเลานนได จนแปรเปลยนไปเปนสงครามกลางเมอง(เชน สงครามฆาลางเผาพนธในประเทศรวนดา ป ค.ศ. 1994) สงครามระหวางชาต การสรางอคต/มายาคตดถกกนไปมาระหวางคนในประเทศ เปนตน ไมเพยงเทานน ในความคดเหนของนกสงคมศาสตรรวมสมยทพยายามจะศกษา “รฐชาต” ในบรบทสงคมปจจบน อยางเชนเคนอจ โอมาเอะ (Kenichi Ohmae) ทเขาเหนวา“รฐ” คอ สวนเกนในระบบเศรษฐกจโลกทท าผานเครอขายไรพรมแดน เชน การเกดขนขององคกรทมอ านาจเหนอรฐอยางความรวมมอดานเศรษฐกจโลกอนไดแก IMF, WTO, World Bank, บรรษทขามชาตตางๆ ฯลฯ เปนสงทท าใหรฐนนดเหมอนหมดบทบาทหรอดอยคาไปเลย (Ohmae, 1995) ซงนนสะทอนใหเหนวา สงททาทายตอบทบาทของรฐชาตปจจบนอกประการหนงกคอ “ความเปนโลกาภวตน” เพราะวาโลกาภวตนเปนตนเหตส าคญทท าให “พรมแดน” ซงเปนองคประกอบส าคญของรฐชาตเกดการพราเลอนและคลมเครอ เนองจากปฏสมพนธบน “กระแส” ไดท าใหบางสงบางอยางสามารถท า “ขามรฐ” และ “ลอดรฐ”ได เชน การไหลเวยนของขอมลขาวสาร มลภาวะขามพรมแดน กระแสการเงน การสอสาร วฒนธรรม โรคระบาด รวมไปถงองคกรภาคประชาสงคม (Civil society) ฯลฯ ดงนน จงแปลวา “รฐ” จงตองทบทวนตนเองใหม เพราะในบรบทโลกาภวตน “รฐ” ไมสามารถแสดงบทบาทควบคมทกอยางไดเบดเสรจ ดวยเหตน ขอโจมตเกยวกบบทบาทของ “รฐ” จงพยายามจะเสนอวา “รฐชาต” ในบรบทสงคมปจจบน ไมใชค าตอบส าเรจรปของการพฒนา กลาวคอ “รฐชาต” ไมใชองคกรทจะกมบทบาทหรอฝากความหวงดานการพฒนาไวเสยทงหมดไดเหมอนเดมอกตอไป เพราะจะเหนไดวา ตวของ “รฐ” เองกยงมปญหาและขอจ ากดนานปการ ซงชดเจนมากในกรณของประเทศโลกทสามหรอประเทศดอยพฒนา “รฐ” จงควรถกทบทวนเสยใหม วาเพยงแคองคกรหนงทสามารถรบผดชอบการพฒนาไดแคบางมตเทานน โดยเฉพาะเรองเกยวกบความมนคงภายในประเทศ เชน กฎหมาย การทหาร การทต เปนตน แตในบางมต “รฐ” กควรเปดโอกาสใหภาคสวนอนๆ ทมสวนไดสวนเสยเขามามสวนรวมในการด าเนนการบาง โดยเฉพาะ “ประชาชน” หรอ “พลเมอง” ซงแตเดมรฐจะมองขามกลมคนเหลานวาไมนามศกยภาพในการสรางสรรคการพฒนาใดๆ ซงตรงนนเองทจะเปน

104

จดเรมตนของการสรางแนวทางการพฒนาแบบการจดการรวมกน (Co-management) ในระยะเวลาตอมา

ภาพ 4.11 แบบจ าลองบทบาทรฐชาตในบรบทสงคมโลกปจจบน

(ทมา: Jan Aart Scholte, 2001: 22) อนทจรง ทางออกของปญหานไดถกเสนอไวตงแตทศวรรษท 1980 เปนตนมา เพราะเกดแนวคดการพฒนาทเนนเศรษฐกจเสรนยมโดยใหรฐมบทบาททนอยทสดในระบบตลาด(หรอแทรกแซงใหนอยทสด) เพอเพมศกยภาพและแรงจงใจในการแขงขน แตในขณะเดยวกนกตองเอออ านวยในเรองนโยบายสาธารณะและสวสดการสงคมดวย ดงนนเมอเปนเชนน กไมไดแปลวา ตองปฏเสธบทบาทในการพฒนาเศรษฐกจของ “รฐชาต” ดานเดยว หากแต “รฐชาต” ตองมงใหความส าคญตอการสราง “ความโปรงใส (Transparency)” และ “ความรบผดชอบ (Responsibility)” ตอนโยบายการพฒนาประชาชนใหมากขน (Martinussen, 1999: 264) ดงนน การเตบโตของการพฒนาในบรบทเศรษฐกจเสรนยมใหมตองเกดควบคกบความม “ธรรมาภบาล (Good governance)” ของรฐดวย ซงธรรมาภบาลนเองทจะเปนระบบก ากบจรยธรรมและศลธรรมของในการบรหารงานของรฐ(ซงเปนคนละเรองกบระบบคณธรรมจรยธรรมตามกรอบศาสนา) กลาวคอ รฐตองยดมนในความสจรตและโปรงใส และในขณะเดยวกน “ประชาชน” กตองเชอและกลาเรยกรองใหมการตรวจสอบรฐ หรอใหรฐแสดงความสจรตและโปรงใสดวยเชนกน หรอประชาชนตองไมเชอวธการ “เหนอ” กฎหมาย (เชน การใหสนบน) ในการแกไขปญหา (จามะร

105

เชยงทอง, 2549: 71) จงจะเปนแนวทางทเหนจดรวมและประสทธภาพของ “รฐ” ในการพฒนาประเทศอยางถงทสด

ขอโตแยงเรองโลกาภวตนในทางเศรษฐกจและการพฒนา แมในทศนะของนกวชาการท “สนบสนน” และเหนดเหนงามกบพลงของกระแสโลกา- ภวตน โดยการการพยายามชใหเหนถงไหลเวยนและการเชอมโยงของความกาวหนาทางวทยาศาสตร/เทคโนโลยเพอการลดชองวางทางการพฒนาและเศรษฐกจ หรอท าใหเกด “ความเหมอนกน(Homogenize)” ในระดบโลก หากแตวาไดมนกวชาการอกกลมหนง ทเหน “แยง” ในทศนะดงกลาว และพยายามไลลาหาขอมลเพอสรางเปนหลกการในมตใหมทไมใชแคโลกาภว ตนดาน “วตถ” หรอพยายามวจารณเพอสะทอนใหเหนดานทถก “บดบง” ดวยทศนะดานบวก ซงทศนะของนกวชาการกลมนจะถกเรยกวา “ผกงขาในโลกาภวตน (Globalization skeptics)” โดยพอจะรวบรวมใหเหนเปนแนวทางไดดงน - อารชน อาพพาดไร (Arjun Appadurai) นกมานษยวทยารวมสมยชาวอนเดย ไดพดถง “โลกาภวตน” ในฐานะทเปน “ความไมเชอมตอและความแตกตางในทางเศรษฐกจและวฒนธรรมระดบโลก (Disjunction and Deference in the Global Cultural Economy)” ซงเขามองวา “โลกาภวตน” คอการหลากเลอนของ “กระแส” ตางๆ ท ไมไดมแคเรองเศรษฐกจการเงน (Financescapes) และเทคโนโลย (Technoscapes) เทานน หากแตยงรวมถงดานสอมวลชน(Mediascapes) ชาตพนธ (Ethnoscapes) และอดมการณความคด ( Ideoscapes) ทงยงเปนไปใน “หลายทศทาง” (ไมใชทศทางครอบง าทศทางเดยว) (Appadurai, 2002: 50) ทงนเปนเพราะการขามพรมแดนของมตตางๆ ขางตน ผคนสามารถ “เลอกรบ” และ “ตความ” ใหสอดคลองกบความเชอเดมได หรอไมไดเปนการรบแบบสยบยอมหรอไมตงค าถาม ดงนน โลกาภวตนจงเปนตวการททาใหเกดการ “ผสมผสานกน” ทงอยาง “สนต” และ “ไมสนต” ตวอยางเชน เราอาจมองวา อนเดยไมทนสมยเทาสหรฐอเมรกา แตบางครงเรากลบพบวาสหรฐอเมรกามการจางชาวโปรแกรมเมอรชาวอนเดยทเกงๆ ในการเขยนโปรแกรมใหแกบรษทสญชาตอเมรกา (Appadurai, 2002 อางใน จามะร เชยงทอง, 2549: 79-80) - โจนาธาน ฟรดแมน (Jonathan Friedman) ไดตงขอสงเกตถงผลกระทบของ “โลกา-ภวตน” ในประเทศโลกทสามและประเทศก าลงพฒนาทงหลาย (เชน ในทวปแอฟรกา) รวมถงกลมชาตพนธขนาดเลกตางๆ ซงพบวา ในขณะทโลกก าลง “พฒนา” ไปในทศทางเดยวภายใตอดมการณและบรรทดฐานโลกเดยวกน (หรอกลาวอกอยางคอเชอใน “ความทนสมย” เหมอนกน) ในอกดานหนงคอการเพมขนของพลง “วฒนธรรมทองถน” และ “ชาตพนธพนถน” กลาวคอ ชนชายขอบหรอชนกลมนอย มการใช “โลกาภวตน” ในการน าเสนอตนเองเสยใหม อยางเชนการแสดงออกดวยการบรโภคเพอสรางความเทาเทยมกบคนชนชนสง (เพราะปกตเราจะเขาใจกนวา “โลกาภวตน” คอเรองของประเทศมหาอ านาจอยางเดยว) รวมไปถง “โลกาภวตน” เปนตวทท าใหวฒนธรรมทองถนเกดการกอรปอยางเหนยวแนนอกครงในลกษณะปฏกรยาโต ตอบ (เชนการตอตาน หรอการ

106

เคลอนไหวของลทธทองถนนยม) (Friedman, 1994: 109-111 และ 1997 ) หรอกลาวโดยสรปกคอ “โลกาภวตน” เปนตวการหนงทท าให “ทองถน” ผงาดดวยการน าเสนอวฒนธรรมตนอยางเขมแขงขนมาอกครง จนปรากฏเปน “ความหลากหลาย” ในระดบโลก - ในมมมองของซานโตส (Santos) ไดวจารณวา “โลกาภวตน” คอ “วาทกรรมทถกสรางโดยผชนะ” เพราะแททจรงแลว ความเปนระดบโลกทพวกเราก าลงนยมกนนน กเปนเพยง “ลกษณะเฉพาะถน” ของบางพนท ทวนหนงไดขยายอทธพลของตวเองไปไดทวโลก ซงเขาตอกย าใหเหนวา สงทเรยกวา “โลกาภวตน” ในปจจบน กอนทจะแพรหลายไปทวโลก ซงกรากฐานทก าเนดเฉพาะถน(Local root) ตวอยางเชน ภาษาองกฤษซงกลายเปนภาษาสากลในปจจบนไปแลว กมพนฐานมาจากคนองกฤษ(หรอประเทศองกฤษ) หรอแฮมเบอรเกอรแมคโดนลดซงปจจบนกขยายสาขาไปทวโลก แรกเรมกมรากฐานอยในสหรฐอเมรกา ฯลฯ (Santos, 1999: 216) ซงผลกระทบจากการททองถนยอมรบ “วาทกรรม” โลกาภวตนเหลานนกคอการสญสลายของลกษณะเฉพาะถน และถกจดระเบยบโครงสรางใหมในลกษณะขามชาต (Destructed and Restructed) (จามะร เชยงทอง, 2549: 81-82) กลาวโดยสรปกคอ “โลกาภวตน” แทจรงก เปนเรองของ “อานาจครอบงา” ในระดบโลกนนเอง - ในทศนะของนกวชาการท “ตอตาน” กระแสโลกาภวตน ไดวจารณทศนะทมองโลกา-ภวตนใน “ดานบวก” วาเปน “มานควนทเขาไปบงเจตนาอนแทจรง” โดยเฉพาะกลมบรรดานายทนทควบคมชนเรอนยอดของ “ทนนยม” ระดบโลก กลาวคอ รฐบาลของกลมประเทศ G8 หรอประเทศอตสาหกรรมชนน าของโลก (อนไดแก สหรฐอเมรกา องกฤษ ฝรงเศส เยอรมน ญปน แคนาดา อตาล รสเซย) คอผออกแบบ (Design) ส าคญของเศรษฐกจโลกแบบใหม บรรดาประเทศแกนกลางเหลานยนกรานใหเกดการปฏรปไปสระบบตลาดเสร โดยอางวาการท าเชนนเปนสงจ าเปนตอการอยรอดของบรรดาประเทศทยากจนกวาในบรบทของโลกาภวตนทยากจะเลยงได แตในขณะทสนบสนนปฏรปไปสตลาดเสรอยางแขงขน บรรดาประเทศมหาอ านาจเหลานกลบท าตวเปนผปกปอง เศรษฐกจของ “ประเทศตนเอง” อยางเครงครดเชนกน พวกตอตานโลกาภวตนจงมอง “โลกาภวตน” วาเปนวาระซอนเรน (Hidden agenda) หรอเปนโครงการทพยายามหาทางเปดพนทแหงโอกาสใหกบการกระจายทนออกไปจากเศรษฐกจแบบทนนยมของกลมประเทศทพฒนาแลว ดงนน “โลกาภวตน” จงคลายเปนการขยายตวของลทธจกรวรรดนยมตะวนตก ทรฐบาลระดบชาตยงคงท าหนาทเปนตวแทนและทอล าเลยงใหกบทนผกขาด (Monopoly capital)จากมหาอ านาจ (ไพโรจน คงทวศกด, 2560: 176-177) ในแงนกสามารถเขาใจไดวา “โลกาภวตน” ในดานบวก ความจรงแลวอกดานหนงกคอ “วาทกรรมการพฒนา” ทถกสรางโดยมหาอ านาจเศรษฐกจโลกนนเอง ดงนน โดยสรปจากค าวจารณเกยวกบ “โลกาภวตน” ทยกมาดงกลาวจะเหนวา นกวชาการผกงขาในผลของโลกาภวตนทงหลายพยายามชใหเหนถงมตทถก “บดบง” จากทศนะชนชอบในดานบวก ทถงแมการเชอมโยงความสมพนธกนเปนเครอขาย (Network) และความรวดเรวของกระแสทนนยมระดบโลกจะท าใหชวตมนษยเกดความสะดวกสบายมากขน หากแตความรวดเรวและเทคโนโลยเหลานน กมสวนเสรมให “ปญหา” ในดานตางๆ รนแรงมากขนเชนกน ตวอยางเชน อตราเรงการใชทรพยากรจนเกดความเสอมโทรมแกสภาพแวดลอม การไหลทะลกของแรงงานขามชาตทเกนกวาจะแกไขดวยนโยบายประเทศใดประเทศหนง หรอเรองความล าบากของชนชายขอบ (หมายถงกลมชาต

107

พนธชนกลมนอยและกลมคนชนชนลางของสงคม) ทไมสามารถเขาถงโอกาสทางสงคมไดทนตอความเปลยนแปลง ฯลฯ ดวยเหตน ผลกระทบของโลกาภวตนจงมลกษณะเปน “ดาบสองคม” หรอไมไดน ามาซงความดงามหรอความกาวหนาของชวตมวลมนษยชาตเพยงอยางเดยว แตหากใช โลกาภวตนโดยไมตระหนกถงผลกระทบใหรอบดาน กอาจน ามาซงหายนะไดเชนกน “โลกาภวตน” จงมทงดานทดและดานทไมดอยในตวมนเอง ซงนนแปลวา เราไมสามารถดวนสรป “โลกาภวตน” หรอพจารณาแคเพยง “ประโยชนดานเศรษฐกจ” เพยงอยางเดยวไดอกตอไป ส าหรบในประเดนเรอง “พรมแดน” นน นบไดวา “โลกาภวตน” เปนตวการส าคญทท าใหแนวคดเรองพรมแดนถกสนคลอนมากขน ทงนเพราะปฏสมพนธทสามารถท าบนกระแสเครอขาย จงท าใหดเหมอนวา “พรมแดน” อาท พรมแดนของประเทศ พรมแดนระหวางกลมคนตางวฒนธรรม หรอพรมแดนของส านกความรสก ไมมหรอถกลดความสาคญลงมาก แตในขณะเดยวกนเรากจะเหนวา ปฏสมพนธทกระท าโดยทลายขอจ ากดของพรมแดนเหลานบางครงกกระทบตอปญหาคณภาพชวตมนษยไดเชนกน ยกตวอยางเชน การแพรระบาดของโรคขามพรมแดนอยางเชอไวรสอโบล าทระบาดอยางหนกในชวงป ค.ศ. 2015 ซงเชอโรคดงกลาวเกดขนในทวปแอฟรกาแตกสามารถกระจายเขาสประเทศอนๆผานความเจรญทางการคมนาคมขนสง หรอปญหาการคามนษยทกระท าแบบลอดรฐหรอมรปแบบทหลากหลายเนองจากเทคโนโลยการตดตอสอสาร จนยากตอการคาดเดาและกวาดลาง หรอแมแตการขยายตวของขบวนการการกอการรายสากลทแทรกซมไปตามประเทศตางๆ ทวโลกไดในเวลาอนรวดเรว จนเปนเหตใหเกดเหตการณวนาศกรรมอนน ามาสความสญเสยทงชวตและทรพยสน เชน วนาศกรรมทเวลดเทรดเซนเตอรนครนวยอรกเมอป ค.ศ. 2001, เหตการณโจมตในกรงปารส ฝรงเศส เมอป ค.ศ. 2016, เหตการณกอการรายในกรงลอนดอน ป ค.ศ. 2017 เปนตน นอกจากนในเรองการลลาย “ส านก” ของผคนในทองถนตางๆ ใหกลายเปนส านกระดบโลกในลกษณะ “หมบานโลก (Global village)” ยงเปนสาเหตหนงทท าให “คณคารวม” หรอส านกของผคนระดบทองถน (นบรวมถงเรองขนบธรรมเนยม บรรทดฐาน ประเพณ ฯลฯ) อาจถกลบเลอนหรอสญหายไปดวย

108

ภาพ 4.12 ผลกระทบของโลกาภวตนในดานลบ ก. การแพรระบาดของเชอไวรสอโบลาในป ค.ศ. 2015 (ทมาของภาพ http://sameaf.mfa.go.th/th/news/detail.php?ID=5158 &SECTION=NEWS) ข. กลมกอการรายสากล IS CIA ในกรงปารส ประเทศฝรงเศสเมอป ค.ศ. 2016 (ทมาของภาพ http://top secretthai1.blogspot.com/2015/11/is- cia.html)

ดวยเหตน จงมการโตแยงวาแทจรงแลว เนอหาแนวคด “โลกาภวตน” ไมใชสงทกอใหเกดความเทาเทยมหรอความเหมอนกน (Homogenization)ในระดบโลก เนองจากค าอธบายทวา “ความเทาเทยม” เหลานนคอทศนะการมองโลกาภวตนจากเบองบน (Globalization from above) หรอเปนมมมองแบบ “จกรวรรดนยม” จงไมแปลกทจะมองหรอสนบสนนแตดานดทเขาขางตวเอง(หมายถงประเทศมหาอ านาจ) ดงนน จงควรจะตองสะทอน “โลกาภวตน” ในอกทางหนงหรอเปนการมองโลกาภวตนจากเบองลาง (Globalization from below) ควบคใหรอบดานไปดวย โดยเฉพาะการเนนย าใหเหนถงความแตกตางหลากหลาย (Heterogenization) ของปรากฏการณโลกาภวตน มากกวาทเนนย าถงการท าใหเปนอนหนงอนเดยวกนเสยทางเดยว (Appadurai, 2002: 49-58) ซงนยของขอถกเถยงตรงนกเพอชใหเหนความส าคญของ “ทองถน(Local)” ในความเปนระดบโลกนนเอง และเพอใหเหนถง “รปธรรม” ของ “ความแตกตาง” ทเกดขนในเนอหาของโลกาภวตนระดบ “ทองถน” จะขอพจารณาแยกออกเปนดานๆ และยกตวอยางประกอบไดดงตอไปน (1) โลกาภวตนกบ “ความแตกตาง” ดานชาตพนธและวฒนธรรม ในขณะทมการมองวาความเจรญของเทคโนโลยการโทรคมนาคมในกระแสโลกาภวตนเปนปจจยทท าใหวฒนธรรมท วท ง โลกเปนแบบแผนเดยวกนหมด ผ านต วแบบ “การท าให เปนอเมร กา(Americanization)” หรอ “การท าใหเปนตะวนตก(Westernization)” แตในอกมมหนงกลบเหนวา แมระบบทนนยมและความเจรญทางวทยาการจะแผนตวคลมโลกมากขนเพยงใด “วฒนธรรมทองถน” ทอยตามทองถนตางๆ ทวโลกกไมไดถกท าใหกลายเปนแบบเดยวกนไปจนหมดสน ตรงกน

ก. ข.

109

ขามยงโลกาภวตนกาวรดหนาไปมากเทาใด เรากจะยงจะไดเหน “ความแตกตางทางดานวฒนธรรมและชาตพนธ” เพมมากขน โดยเฉพาะในลกษณะการ “แบงตว” ของวฒนธรรมระดบโลกออกเปน “ขวตรงกนขาม” อยางชดเจน ดงนนแปลวา วฒนธรรมระดบโลกไมจ าเปนวาจะตองก าหนดหรอครอบง าวฒนธรรมเลกๆ อนๆ เสมอไป หากแตปจจยอน อาท อตลกษณทางวฒนธรรมและอตลกษณทางศาสนากยงคงท าหนาทเปนแหลงทมาทส าคญของความเปนไปในระดบโลกได (ไพโรจน คงทวศกด, 2560: 206) เรามกจะตดอยเสมอวา “ทองถน” จะเปนฝายตงรบหรอถกครอบง าจากวฒนธรรมของมหาอ านาจเพยงดานเดยว แตตวอยางในเชงประจกษไมวาจะเปนการผสมผสานดานภาษา ดนตร รปแบบการแตงกาย อาหาร ฯลฯ ทอยรายลอมตวเราอยทกเมอเชอวน เปนสงสะทอนอยางดใหเหนถงความพยายามของทองถนทจะแทรกตวไปในกระแสระดบโลก ซงในทางทฤษฎเรยกปรากฏการณเชนนวา “โลกาเทศาภวตน” หรอ “โลกาชมชนาภวตน (Glocalization)” ซงหมายถง การปะทะประสานระหวางพลง “ระดบโลก (Global)” และพลง “ระดบทองถน (Local)” จนปรากฏตวออกมาใหเหนในรปลกษณของ “วฒนธรรมลกผสม (Hybridity of culture)” ตวอยางเชน อตสาหกรรมภาพยนตรบอลลวด (Bollywood) ของประเทศอนเดย (วฒนธรรมระดบโลกคอ การท าภาพยนตรแบบฮฮลลวด (Hollywood) ในอเมรกา ผสานกบวฒนธรรมทองถน คอการท าภาพยนตรในรปแบบของอนเดย) การเตนแรปแบบเอเชย(เนองจากวฒนธรรมการขบรองแรปมาจากโลกตะวนตก) และแมคโดนลดแบบมงสวรต (เพราะแมคโดนลจรงๆ ในอเมรกาจะใสเนอสตวดวย แตพอมาอยในสงคมทไมกนเนอสตวจงตองดดแปลงใหเขากบรสนยมของคนในทองถน) (Lewis, 2008: 398) อยางไรกตาม ไมไดหมายความวาวฒนธรรมลกผสมจะเปนผลผลตของยคโลกาภวตนเทานน เพราะโดยทวไปวฒนธรรมทงหลายในโลกลวนแตถกสรางใหมลกษณะเปนลกผสมอยแลว เพยงแตการเดนทางของวฒนธรรมในโลกยคปจจบนทหมนเรวมากขน อตราการปะทะประสานระหวางวฒนธรรมในปจจบนจงมมากขนตาม ความเปนลกผสมทางวฒนธรรมทปรากฏขนในระดบทองถนแตละทองถนเปนสงทถกมองวา “เปนการปลดปลอยตวเองเขาสความเสร” (สรปใหเขาใจ กคอ โลกาภวตนเปนตวทลายกรอบของวฒนธรรมทองถนจากทเคยอยกบทองถนเทานน ใหออกมาปรากฏในวฒนธรรมระดบโลกได) เพราะมนชวยจดหาวธการในการตอรองและพลกเปลยนวฒนธรรมหลกทครอบง าสงคม ทงยงชวยกอกวนกระบวนการทพยายามจะท าใหวฒนธรรมในทกทองถนกลายมาเปนแบบเดยวกนไปหมด (หรอท าใหวฒนธรรมมนไมเหมอนแบบเดยวกนไปทงโลก) (Murray, 2006: 243 อางใน ไพโรจน คงทวศกด, 2560: 209) (2) โลกาภวตนกบ “ความแตกตาง” ดานสงคมและเศรษฐกจ กลาวคอ โลกาภวตนในทางสงคมและเศรษฐกจแตเดมมจดก าเนดจากวธการจดการเศรษฐกจแบบตะวนตก ผานการแผขยายตวของระบบทนนยม โดยเฉพาะในรปแบบของลทธเสรนยมใหมทพยายามก าหนดใหประเทศตางๆ ทวโลกตองกาวตามอดมการณและปฏบตการทางเศรษฐกจแบบตะวนตก หรอกลาวไดอกอยางหนงวา ประเทศมหาอ านาจตะวนตกเปน “ชนชนเรอนยอด” ทางเศรษฐกจของโลกหรอเปนผก าหนดชะตาความเปนไปของเศรษฐกจระดบโลก ซงชนชนเรอนยอดเหลานมลกษณะการควบคมแบบบนลงลาง (Top-down) หรอบงการประเทศเลกประเทศนอยใหเปนไปตามเจตนารมณของตนเอง (Holton, 2011: 66) ดงนนผทไดรบประโยชนทางสงคมและเศรษฐกจมากทสด กคอบรรดาชนชน

110

เรอนยอดทครอบง า เปนเหตใหเกด “ความแตกตาง” ทางดานฐานะทางเศรษฐกจ เปนตนวา เกดประเทศร ารวยและประเทศยากจน และยงกระแสโลกาภวตนหมนเรวมากขนเทาไหร “การขดรด”กนในระดบโลกระหวางประเทศมหาอ านาจทมตอประเทศลกไลกท าไดรวดเรวมากยงขน ผลกคอเกดความไมเทาเทยมหรอความเหลอมล าในระดบโลก หรอกลาวในอกนยหนงกคอ ยงโลกาภวตนด าเนนอยตอไป กยงเปนการกระตนให “ชองวาง” ทางการพฒนาด าเนนอยตอไป เมอ “โลกาภวตน” ถกมองวาเปนปรากฏการณทไมมความเทาเทยม จงมการเปรยบเทยบผลของการพฒนาตามกระแสโลกาภวตนวา คลายกบ “ลายจดบนหนงเสอดาว(Leopard spot pattern)” ทแตละจดมความใหญ-เลก และสทเขม-จางไมเทากน หรอเปรยบจดเหลานนเปนเสมอนเกาะเลกเกาะนอยทอดมไปดวยความร ารวย ทมหนาทเชอมตอและกระจายการพฒนา ตวอยางเชน เมองใหญๆ ทเปนศนยกลางเทคโนโลยและอตสาหกรรมระดบโลก อนไดแก นวยอรก ลอนดอน โตเกยว รวมถงเมองหลวงของประเทศตางๆ และในขณะเดยวกนกรายรอบไปดวยทะเลทวางเปลา ซงเปรยบไปดบพนทชายขอบทไมมการพฒนาอะไรเลย หรอเปนพนททเตมไปดวยความยากจน ตวอยางเชน เมองในสวนภมภาคทหางไกลจากความเจรญและอยในประเทศดอยพฒนา(Short and Kim, 1999: 6) (ดภาพ 4.14 ทมการเปรยบเทยบ “ลายจดบนหนงเสอดาวทไมเทากน” กบขนาดของเมองซงวดจากแสงสวางซงมาจากปรมาณการใชไฟฟาในชวงกลางคน เพอประกอบความเขาใจ) ดงนนจะเหนไดวา เทคโนโลยการสอสารและการคมนมคมแมจะชวยท าใหโลกตดตอกนไดสะดวกมากขน แตกไมไดหมายความวา “ทกคน/ทกท” บนโลกจะไดรบผลประโยชนในทางการพฒนาทเทาเทยมกน ทงยงท าใหเกดชองวาง (Gap) ของ “ความแตกตาง” ในสงคมทขยายขน (ไพโรจน คงทวศกด, 2560: 130)

111

ภาพ 4.13 แสดงภาพถายดาวเทยมของโลกในชวงกลางคน โดยขนาดของเมองวดไดจากความสวางในแตละจดทมไมเทากน สะทอนใหเหน ความไมเทาเทยมของโลกาภวตนในทางการพฒนา ซงเปรยบเทยบไดกบ “ลายจดบนหนงเสอดาว (Leopard spot pattern)”

(ทมาของภาพ https://apod.nasa.gov/apod/image/0011/earthlights2_dmsp_big.jpg)

112

โดยสรปกคอ วตถประสงคของการตงขอโตแยงในประเดนผลกระทบของโลกาภวตนทางดานเศรษฐกจและการพฒนานไมไดท าขนเพอพยายามลบลางหรอตอตานโลกาภวตนอยางเถรตรง เพราะในมมมองของนกวชาการทถงแมจะตอตานตางกรดกวาไมมคนหรอสงคมไหนในโลกทหนพนจากบรบทการเปลยนแปลงตรงนไปได หากแตเราตองฉกคดและตระหนกวา “โลกาภวตน” ในความเปนจรงนนเปนปรากฏการณทางสงคมทมทง “ดานบวก” และ “ดานลบ” ในตวเอง ปญหาของโลกาภวตนจงไมไดทตวโลกาภวตนอยางเดยวแตยงอยทพวกเราดวยวาจะอยกบโลกาภวตนหรอ “เลอก” ทจะหยบเอาโลกาภวตนมาปรบใชอยางไร ฉะนน “โลกาภวตน” ไมไดมแตสงทดๆ หรอกไมไดมเฉพาะสงทไมด หากแตโจทยหลกอยทวา เราๆ ทานๆ จะมวธการใชโลกาภวตนใหมความหมายตอชวตตนเองอยางไร? และแนนอนวา “ความหมาย” นนไมจ าเปนจะตองเหนพองกบความคดเหนของนกวชาการเสมอไป

สรป กลมแนวคดทวพากษหลกการและทฤษฎวาดวยการสรางความทนสมยมวตถประสงคกเพอชใหเหนถง “จดออน” หรอผลกระทบ “ดานลบ” ของวธการพฒนาไปสความทนสมย และเพอแสดงใหเหนวา “ความทนสมย” ไมใชสตรส าเรจของการพฒนาอกตอไป พรอมทงยกตวอยางใหเหนถงผลกระทบในดานตางๆ ทงในเรองสงแวดลอม เศรษฐกจ โครงสรางสงคม และวฒนธรรม ซงโดยภาพรวมกเปนการโจมตวา “ความทนสมย” เปนแนวทางการพฒนาทเนน “มนษยเปนศนยกลาง(Anthropocentric)” จนเกนไป โดยไมคดถงความสมดลในมตอนๆ เลย ขอถกเถยงของ “ความทนสมย” ในระดบของแนวคดถกมองวาเปน “วาทกรรมการพฒนา” ทมหาอ านาจตะวนตก “สรางขน” เพอครอบง าใหทวทงโลกเชอและปฏบตตาม และในเชงลกนนกได “ซอน” ถงการกดข ขดรด และการเอารดเอาเปรยบตางๆ นานา ท “ประเทศมหาอ านาจ” มตอ “ประเทศก าลงพฒนา/ดอยพฒนา” ดงจะเหนไดวา แมจะเรงพฒนาใหเกดอตสาหกรรมและทนนยมเพยงขนาดไหนกตาม กไมมวนทจะท าใหเกดความเทาเทยมทางการพฒนาได จะเหนวาประเทศมหาอ านาจมความมงคงมากขน ในขณะทประเทศอนๆ กลบมคณภาพชวตทแยลง จงกลาวไดวา “ความทนสมย” เปนเพยงยทธศาสตรของบรรดามหาอ านาจตะวนตกทตองการจะท าใหอ านาจครอบง าของตนเองไดด ารงอยสบไป ดวยเหตน จงน ามาสความคดพยายาม “แหกกรอบ” การพฒนากระแสหลกดงกลาวและเรมตนแสวงหาแนวทางทเหมาะสม “กวา” ตอไป ขอเสนออนหนงทนาสนใจ กคอการทบทวนในมมกลบจากการพฒนาแบบเดม โดยการหนมามองความสมพนธของผคนใน “ระดบลาง” เชน กลมชนชายขอบ ทองถน หรอระดบชมชน มากกวาทจะมองในมมมองของรฐหรอระดบบนลงมาจากท เคยเปน ท งน เพราะทายทสด “ผลประโยชน” ของการพฒนาตองตกอยกบ “ทกคน” ใหไดอยางเทาเทยมกนทสด ไมใชคนแคเรอนยอดหรอชนชนน าเทานนทจะตกตวงเอาไป จดนนเองทจะเปนทมาของแนวทางการพฒนาอนๆ อนเปน “ทางออก” เพอหลกเลยงจากผลกระทบของความทนสมยและเพอให “มนษย” สามารถด ารงอยไดในบรบทสงคมทก าลงเปลยนแปลง ซงจะไดพจารณาเปนรายกลมหลกการ/ทฤษฎในบทตอๆ ไป

113

คาถามทายบทท 4 1. จงสรปสาระส าคญของเนอหา “ส านกความคดแบบมารกซสม” และ “ส านกแนวคดหลงสมยใหมนยม” ทมผลตอการสรางขอวจารณกลมหลกการและทฤษฎการพฒนาวาดวยความสมยมาพอเขาใจ 2. จงยกตวอยางผลกระทบของความทนสมยใน “ดานสงแวดลอม” พรอมกบอธบายมาใหละเอยดอยางนอย 1 ตวอยาง 3. จงยกตวอยางผลกระทบของความทนสมยใน “ดานโครงสรางเศรษฐกจ สงคม และวฒนธรรม” พรอมกบอธบายมาใหละเอยดอยางนอย 1 ตวอยาง 4. เพราะเหตใดการพฒนาทด าเนนตามแนวทางแหงความทนสมยแบบตะวนตก จงถกวจารณวาเปน “วาทกรรมการพฒนา” ? จงอธบายดวยภาษาและความเขาใจของตนเอง 5. จงเปรยบเทยบทศนะท “แตกตาง” ในมมมองของนกวชาการทมตอ “ทฤษฎระบบโลก/ทฤษฎพงพา” ระหวาง “ดานทสนบสนน” และ “ดานทโตแยง” มาใหเขาใจ 6. เพราะเหตใด “รฐชาต” ในประเทศโลกทสามหรอประเทศดอยพฒนาทงหลาย จงไมสามารถบรหารเพอเปนไปตามวตถประสงคอนควรจะเปน? จงอธบายลกษณะปญหาหรออปสรรคทเกดขน 7. นกศกษามความเขาใจถงค าวา “วฒนธรรมลกผสม” อนเปนผลมาจากกระแสโลกาภวตนอยางไร? จงอธบายรายละเอยดพรอมยกตวอยาง 8. จากประโยคทวา “ผลจากการพฒนาตามกระแสโลกาภวตนเปรยบเสมอนลายจดบนหนงเสอดาว (Leopard spot pattern)” นกศกษามความเขาใจตอประโยคนวาอยางไร? จงอธบายพรอมยกตวอยาง

114

115

บทท 5

กลมทฤษฎและหลกการวาดวยการพงตนเอง (Self Reliance)

จากบทวเคราะหในเรองผลกระทบอกดานหนงของการพฒนากระแสหลกทเดนตามแนวทางความทนสมย ท าใหหลายๆ สงคมในโลกโดยเฉพาะบรรดาประเทศทเปน “ผตาม”การพฒนาแบบตะวนตกทงหลาย เรมเลงเหนหรอตระหนกถงหายนะทจะบานปลายในอนาคต และลงมอหนมาท าอะไรบางอยางเพอเปนการแสวงหาทาง “ปลกหน” ออกจากปญหาการพฒนาเหลานน แมจะทนหรอไมทนทวงทกตาม เมอเกดความกงขาตอการพฒนากระแสหลกทครอบง าในขณะทสงคมจ าเปนตองเกดการพฒนาตอไป จงน ามาสค าถามใหญทวา “เราจะอยกนอยางไร ถาไมพงพงการพฒนาสความทนสมยทลมเหลวแบบเดม”? ซงนนเองกเปนจดเรมทท าใหมนษยปฏเสธการพฒนาทเรมจากภายนอก และหนมาใหความส าคญกบ “ตนเอง” ในแงทวา จะใช “ทน” หรอ “สงทตนเองม” ใหเกดประโยชนหรอขอไดเปรยบในทางการพฒนาอยางไร? ในทสดจงน ามาสการคดคนแนวทางการพฒนาแบบ “การพงตนเอง (Self-Reliance)” นนเอง ดงนน เนอหาในบทท 5 น จะเปนการกลาวถงกลมทฤษฎและหลกการวาดวย “การพงตนเอง” ในฐานะบทวจารณของการพฒนาและ “ทางออกหนง” ในหลายๆ ทางออกทจะหลกเลยงจากพษภยทงปวงของความทนสมย โดยพยายามฉายใหเหนแงมมของหลกการ/ทฤษฎในระดบตางๆ นบตงแตขนของปรชญาพนฐาน ค านยาม แนวความคด ไปจนถงระดบบรบทปรากฏการณหรอการปฏบต ทงยงชใหเหนถงพลวตของกระบวนทศนดานการพฒนาซงจะน าไปสแนวทาง “การพฒนาทางเลอก” อนๆ ตอไปในอนาคต

แนวคดพนฐานเรองการพงตนเอง แนวคดเรองการพงตนเอง (Self reliance) ไมไดเปนเพยงแนวทางอนเปน “ทางเลอก” ของการพฒนาทเปนทางออกจากผลเสยของการพฒนาทเนนความทนสมยเทานน หากแตยงเปนบรรทดฐานนามธรรมหรอจนตนาการ “สงคมอดมคต” ในหลายๆ สงคม ซงเกดจากกระบวนการตอสในประวตศาสตรเพอตอตานโครงสรางสงคมทไมชอบธรรมบางประการ การพดถงแนวคดการพงพงตวเองมกจะเปนบทสะทอนการพฒนาทเกดในสงคม “ระดบเลก” ทคนทงสงคมหรอในชมชนรจกและมความใกลชดกน ทงนเพราะแนวความคดการพงตนเองมกจะใหความส าคญกบ “ชมชน” (พดงายๆ คอ “ตนเอง” ในทนคอความเปนหนงแบบชมชน ไมใช “ตนเอง” แบบตวใครตวมน) ซงเปนรปแบบชมชนกอนการเขามาท าลายของทนนยมและความทนสมย ดงนน แนวคดการพงพงตนเองจงมลกษณะผสมผสานกนทง “ความเปนชมชน” “ความชวยเหลอกน” “การตอตานความทนสมยและทนนยม” รวมทงม “ความเปนชาตนยม” ในบางครง (จามะร เชยงทอง, 2549: 123-124)

116

พนฐานปรชญาความคดวาดวย “การพงตนเอง” ยอนไปไกลไดถงชวงศตวรรษท 19 เปนตนมา หรอเปนชวงเวลาเดยวกบทความทนสมยในยโรปก าลงเฟองฟ ซงทมาของความคดกเกดจากความเบอหนายในความวนวายทสบเนองจากการใชชวตในกรอบความทนสมยและทนนยม ซงในพอจะสรปไดดงน - ในทศนะของนกปรชญาและนกกวอยางราลฟ วาลโด อเมอรสน (Ralph Waldo Emerson) ไดพดถง “การพงตนเอง (Self-reliance)” ในท านองทวา ตองเกดจากปฏบตการณระดบ “ความคด” หรอยดมนในความตองการทอยในจตใจเบองลก เพราะการทจะสามารถด ารงชวตแบบ “ปจเจกนยม(Individualism)” โดยปราศจากการถกบงการหรอควบคมได “ตนเอง” กควรเคารพหรอใหเกยรตแกหลกการ เหตผล และความสามารถทมอยในตนเองเสยกอน ทงนเพราะ “คนออนแอมกจะเชอในโชคชะตา สวนคนเขมแขงมกจะเชอมนในตนเอง” (Emerson, 1908) กลาวโดยสรป แกนความคดของอเมอรสนคอสนบสนนใหคน “เชอมน” และ “ศรทธา” ในความสามารถของตนเอง เพราะเขาเชอวานคอจดเรมตนของ “การพงตนเอง” นนเอง - สวนในทศนะของวทยาศาสตรธรรมชาตอยางเฮนร เดวด ทอโร (Henry David Thoreau) ไดมอง “การพงตนเอง (Self-reliance)” ในเชงปฏบตการวา คอ “การดอแพง” ซงหมายถง การตอสกบความอยตธรรมทางสงคม ดวยการปลกตนเองหนจากความขดแยง ความสบสน ความยงเหยง และเขาวถทางท “สนโดษ” และ “สนต” หรอใหกลมกลนกบธรรมชาตซงเปนวถชวตเรมแรกสดของมนษย ซงนยของ “การดอแพง” ในความหมายของทอโร กคอการกลายนหยดตอสกบความไมถกตองดวยวธการทไมใชความรนแรงหรอเปน “การขดขนอยางสงบ” เพราะเขาเชอวา “มนษย” เปนสงมชวตทมเหตผล และยอมชงน าหนกศลธรรมไดเองวากฎไหนชอบธรรมหรอไมชอบธรรม ซงรากฐานปรชญาดงกลาวเปนทมของแนวทางการพงตนเองและการตอสแบบ “อารยะขดขน(Civil disobedience)” ในระยะตอมา (Thoreau อางใน H.A. Bedau, 1991: 62-63) ดวยเหตน พนฐานปรชญาการพงตนเองดงกลาวกไดกลายมาเปนประกายความคด “ใหม” ทางการพฒนาโดยถกน ามาขยายตอสกระบวนการปฏบตอยางกวางขวางในนานาประเทศ ซงสวนใหญเปนประเทศโลกทสามหรอสงคมทประสบกบความลมเหลวทางการพฒนาทเดนตามวถความทนสมยแบบตะวนตก ซงพอพจารณาผานตวอยางใน 3 กรณศกษาไดดงน 1. แนวคดการพงตนเองของมหาตมา คานธ (Mahatma Gandhi) “มหาตมา คานธ” ไดชอวาเปนรฐบรษหรอ “บดาแหงชาต” ของประเทศอนเดย มชวตอยในชวง ค.ศ. 1869 -1978 เปนผทมบทบาทส าคญในประวตศาสตรอนเดย โดยเฉพาะการเคลอนไหวเพอเรยกรองเอกราชจนส าเรจจากอาณานคมองกฤษในชวงทศวรรษ 1930 -1940 โดยเปนไปตามหลกสนตวธ “อหงสา (Ahimsa)” และ “สตยาเคราะห (Satyagraha)” หรอหมายความโดยรวมวา การไมเบยดเบยน การไมใชความรนแรง และการใชพลงแหงสจจะในการตอสกบฝายตรงขามอยางอดทน(เชน การอดอาหารประทวง) และไมเพยงแคประเทศอนเดยเทานน คานธยงเคยใชวธเดยวกนนในการเรยกรองเรองการเหยยดสผว(ของคนผวขาวยโรป)ทประเทศแอฟรกาใตอกดวย นอกจากนคานธยงถกยอมรบไปทวโลกในฐานะผทใหก าเนดแนวคดสนตวธเพอยตความขดแยงในการเผชญหนา (อดศกด ทองบญ, 2545: 117)

117

บรบทของสงคมอนเดยในชวงทคานธกอก าเนดแนวคด “การพงตนเอง” และการ “ดอแพง” ดวยสนตวธนน เปนชวงเวลาเดยวกบประเทศอนเดยตกเปนอาณานคมขององกฤษ(หรอในชวง ค.ศ. 1877 – 1947) ซงอนเดยไดรบความเสยเปรยบอยางมากในอาณตการปกครองขององกฤษ กลาวคอ อนเดยเปนประเทศทสงคมสวนใหญยงอยในด ารงชพในภาคเกษตรกรรม โดยเฉพาะการผลต “ฝาย” ซงเปนวตถดบทองกฤษหมายตาเพอจะตกตวงสฐานอตสาหกรรมทเจรญแลวในประเทศตน ท าใหทรพยากรฝายจ านวนมหาศาลถกองกฤษบงคบใหขายในราคาถก ในขณะทอนเดยเองกลบตองซอสนคาแปรรปจากองกฤษในราคาทแพง ทงๆ ทตนเปนฝายผลตวตถดบเอง(พดงายๆ คอเปนไปตามหลกการขอโตแยงทฤษฎระบบโลกในบทท 4) เนองจากองกฤษยงสงวนสทธเรองการเทคโนโลยการแปรรปอตสาหกรรมฝายไวกบตน ซงเมอคานธไดเลงเหนระบบเศรษฐกจทเสยเปรยบเชนนจงท าใหเขาเรมคดวา แทนท “เรา(ซงหมายถงอนเดย)” ทเปนฝายผลตจะเปนฝายทกมอ านาจและไดรบผลประโยชนในทางเศรษฐกจดงกลาว แต “เรา” กลบตองเปนทถกขดรด(จากองกฤษ)ซ าแลวซ าเลา ซงนอกจากจะน าพามาซงคณภาพชวตทไมนาพสมยแลว ทรพยากรอนเปนสมบตรวมของชาวอนเดยทงประเทศกลบรอยหรอลง เพราะถกดงไปปรนเปรอความยงใหญของมหาอ านาจ ดวยเหตน คานธจงพยายามสรางหลกการในการปฏเสธการพงพงทเอาเปรยบของมหาอ านาจดงกลาว จนก าเนดเปนแนวคดการพงตนเอง “สวเทศ (Swadeshi)” หรอ “จตวญญาณของการพฒนาจากภายใน” (Rist, 2000: 125)

ภาพ 5.1 มหาตมา คานธ รฐบรษคนส าคญของอนเดย และผทบทบาทในการเรยกรองเอกราชจาก

เจาอาณานคมองกฤษดวยวธ “อหงสา (Ahimsa)” และ “สตยาเคราะห (Satyagraha)” (ทมา: ดวงธดา ราเมศวร, 2557: 118, 121, 139)

มหาตมา คานธ (ค.ศ. 1869-1948)

118

เนอหาของแนวคดการ “สวเทศ” เปนไดทงรปแบบอดมการณทางเมองและวธปฏบตเพอการพงตนเอง กลาวคอ “จตวญญาณของการพฒนาจากภายใน” คอการทชาวอนเดยตระหนกถงทรพยากรหรอ “ทน” ทอยใกลตว มากกวาจะพงทรพยากรทอยไกลตวซงจะน ามาแตความเสยเปรยบ ซงนยนของแนวคดคานธกคอการใหความส าคญกบการ “บรโภค” จากสภาพแวดลอมทอยใกลตวเองเสยกอน เชน การใชภมปญญาของชมชนในการแปรรปทรพยากรในทองถนไวใชเอง เพอลดความฟงเฟอฟมเฟอยจากการบรโภค “ของนอก” และในทางปฏบตคานธกรเรมใชแนวคดดงกลาวในการด ารงชวตประจ าวน ตวอยางเชน การน าฝายทผลตไดมาทอเปนผาดบดวยเทคโนโลยพนเมอง(ทอมอ)แบบไมไดยอมส พรอมทงใชนงหมตลอดชวตการเคลอนไหวทางการเมอง หรอแมแตการรณรงคใหท าเกลอจากทะเลโดยวธพนบาน เพอลดการซอเกลอจากรฐบาลอาณานคมองกฤษทผลตเกลอขายและเรยกเกบภาษเกลอจากอนเดยแพงเกนไป ฯลฯ แนวคดการพงตนเองแบบ “พฒนาจากภายใน” และการปฏบตดงกลาวของคานธไดถกยดเปนแบบอยางและน าไปกระท าอยางแพรหลายในเวลาตอมา ซงไมเพยงแคชาวอนเดยจะลดการพงพงทเสยเปรยบไดเทานน การกระท าตามแนวคดการพงตนเองดงกลาวยงเปน “สญลกษณการตอตานทางการเมอง” ทชาวอนเดยมตอเจาอาณานคมอกดวย แมบนปลายชวตของคานธจะจบลงดวยการถกลอบยงสงหารจากชาวฮนดผคลงศาสนาในป ค.ศ. 1948 แตคณงามความดของคานธทมตอคนอนเดยนนกเปนทเลองลอและจดจ าจนถงทกวนน ถงขนาดทวามผขนานนามคานธใหเปน “มหาตมา” ซงแปลวา “ผมจตใจสง” เนองดวยหลกการของคานธอนเปนสญลกษณของการสรางและเชดชความเปนอนเดย เพอสรางความเปน “เอกภาพ” และปลกเราความฮกเหมของประชาชนในขบวนการตอสเพอชาตและความเปนธรรม น าไปสการเปนแบบอยางของ “หลกการพงตนเอง” และตอสกบความอยตธรรมดวย “สนตวธ” ซงถกน าไปปรบใชในขบวนการเคลอนไหวของหลายประเทศในระยะเวลาตอมา (รวมถงประเทศไทยดวย) 2. ปรชญาจเช (Juche) กบการพงตนเองในเกาหลเหนอ สบเนองจากความขดแยงทางอดมการณการเมองในยคสงครามเยนทแยกคาบสมทรเกาหลออกเปน 2 ฝาย นนคอ “เกาหลเหนอ” อนมสหภาพโซเวยตเปนฝายสนบสนน และ “เกาหลใต” อนมสหรฐอเมรกาเปนฝายสนบสนน ไดกอใหเกดความตงเครยดและน าไปสการปะทะกนอยางดเดอดในนาม “สงครามเกาหล (Korean war)” ทด าเนนอยในชวงป ค.ศ. 1950 – 1953 จนมผบาดเจบลมตายกนเปนจ านวนมากทงทหารและพลเรอน เปนเหตใหเกดการแยกการปกครองออกจากกน โดยใชเสนขนานท 38 เปนพรมแดนแบงคาบสมทรออกเปน 2 ประเทศ อนไดแก “สาธารณรฐเกาหล” และ “สาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนเกาหล” ทาทของ “สาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนเกาหล” หรอทรจกกนดในนาม “เกาหลเหนอ” ตงแตกอตงประเทศกสถาปนาระบอบคอมมวนสตขนเปนระบอบการปกครองกลางของประเทศตามการชกเชดของสหภาพโซเวยต จนเหลอรอดเปนประเทศคอมมวนสตเพยงไมกประเทศในโลกปจจบนนแมพใหญอยางสหภาพโซเวยตจะลมสลายไปแลวกตาม ทงน “เกาหลเหนอ”ประกาศจะเปนปฏปกษกบ “สหรฐอเมรกา” และปฏเสธความชวยเหลอในแทบทกรปแบบ ไมวาจะในทางดานเศรษฐกจ สงคม อดมการณ วฒนธรรม เทคโนโลย หรอแมกระทงเลนสงครามจตวทยากบเกาหลใต

119

(ตวแทนสหรฐฯ) จนปจจบน “เกาหลเหนอ” แทบจะอยในสถานะ “ประเทศปด” ทโดดเดยวจากโลกภายนอก แตอยางไรกตามมตรประเทศทส าคญของเกาหลเหนอทกวนนซงยงสามารถค ายนระบบเศรษฐกจและการตางประเทศใหด าเนนไปไดกคอกลมบรรดาประเทศสงคมนยมและคอมมวนสตเดมโดยเฉพาะ “จน” และ “รสเซย” ดวยเหตผลทประเทศเกาหลเหนอเปนประเทศคอมมวนสต จงท าใหการเมองการปกครองรวมถงระบบสวสดการสงคมตางๆ ของประเทศถกผกขาดอยางเบดเสรจโดย “รฐบาล” ซงหนนเสรมความเกรยงไกรของตนเองดวย “กองทพทหาร” จ านวนมาก พรอมกบการปฏเสธกบความทนสมยจากโลกภายนอกอยางเขมงวด สงผลใหเกาหลเหนอจ าเปนตองอยรอดดวยการแสวงหาวถทางทเปนของตนเอง ดงนน ในยคของการสรางประเทศซงม “คม อล ซง (Kim Il Sung)” ทไดชอวาเปน “ประธานาธบดตลอดกาล” ของเกาหลเหนอ เนองจากเปนผน าสงสด ในยคทเกาหลเหนอเปลยนผานสการมเอกราชหลงสงครามเกาหล(จงมการยกยองใหเกยรตวาเปน “บดาของชาต” หรอผใหก าเนดประเทศ) ไดคดแนวทางการด ารงชพในลกษณะปรชญาเพอการพงตนเอง เรยกวา “ปรชญาจเช(Juche)” พรอมกบมการผลตซ าสประชาชนทวไปในฐานะ “สญลกษณความเปนชาวเกาหลเหนอ” (พดงายๆ วาชาวเกาหลเหนอ “ทกคน” ตองนอมน าเอาปรชญานไปปฏบต) ค าวา “จเช (Juche)” ในภาษาเกาหล เกดจากค า 2 ค าทมความหมายมารวมกน อนไดแก “จ (Ju)” ทแปลวา “เจานาย” และค าวา “เช (Che)” ทแปลวา “รางกาย” เมอรวมค าแลวจะแปลตรงๆ ไดวา “การเปนเจานายตวเอง” ซงเนอหาโดยสรปของปรชญาจเช (Juche) โดยคม อล ซง กคอ การพงตนเองโดยการยดหยดอยไดดวยตวเองอยางอสระ ปราศจากการพงพง “จกรวรรดนยม” อนจะน ามาซงหายนะสตนและประเทศ และทนอกเหนอไปจากการเปนมโนทศนในการด ารงชวตของชาวเกาหลเหนอนน ปรชญาจเชยงท าหนาทในเชงอดมการณการเมองกงศาสนา(ทสอดรบกบลทธบชาตวบคคลของประเทศ) โดยมหลกการทงหมด 8 ขอ (VoiceTV, 2556) ดงน (1) คดดวยตวเอง (2) เชอในขดความสามารถของตนเอง (3) ลทธมารกซ – เลนน คอ หลกชน าแนวทาง (4) ไมลอกเลยนแบบประสบการณของผอนเหมอนเครองจกรโดยไมไดปรบเปลยน (5) ยดมนในความภาคภมใจแหงความเปนชาต (6) เศรษฐกจแบบพงพาตนเอง คอวตถดบพนฐาน ส าหรบตวแปรในการตดสนใจ

ดานการตางประเทศ (7) เคารพตวแปรการตดสนใจดานการตางประเทศของกนและกน (8) เสรมสรางความแขงแกรงใหกบการตอตานจกรวรรดนยมบนพนฐานของตว

แปรดานการตางประเทศ

120

ภาพ 5.2 คม อล ซง ประธานาธบดคนแรกของประเทศเกาหลเหนอ ผใหก าเนดปรชญาการพงตนเองจเช (Juche) และอนสาวรย (ขวา)

(ทมา: บญรตน อภชาตไตรสรณ และคณะ, 2555: 63, 139)

อยางไรกตาม จะเหนวาปรชญาจเชหรอหลกการพงตนเองทใชในเกาหลเหนอมพนฐานตงอยบนหลกการแบบคอมมวนสตหรอสงคมนยม ทเนนความเสมอภาคและความเทาเทยมของผคนโดยปฏเสธระบบเศรษฐกจแบบทนนยม แตในขณะเดยวกนกเปนการปฏเสธการสรางสงคมทยดตวแบบความทนสมยแบบตะวนตก ซงเกาหลเหนอจะใช “สหรฐอเมรกา” เปนภาพตวแทนของ “ผราย” แหงความทนสมยดงกลาวพรอมผลตซ าผานโฆษณาชวนเชอเพอปลกฝงใหกบคนในประเทศ และแมพลงของการพฒนากระแสหลกและอดมการณประชาธปไตยจะแทรกซมไปในประเทศตางๆ ทวโลก แตจากบทวเคราะหของนกวชาการตางประเทศกเหนตรงกนวา สงคม “เกาหลเหนอ” ในปจจบนคอ “ดานสดทายของลทธคอมมวนสต” ทยงคงพยายามพงตนเองอยางสดขวโดยไมพงพงความทนสมยใดๆ เทาทจะหาไดบนโลกใบน เพราะประเทศสงคมนยมและคอมมวนสตทงหลายจ าเปนตองประกาศนโยบายผอนปรนเพอใหสอดรบกบการเปลยนแปลง(ตวอยางเชน จน เวยดนาม และควบา) ซงนนแปลวา ถาหาก “เกาหลเหนอ” จะยงคงระบอบการเมองและเศรษฐกจแบบนตอไป โจทยของ “เกาหลเหนอ” กคอจะมวธการ “เสยดทาน” กบกระแสการเปลยนแปลงโดยเฉพาะ “โลกาภวตน” อยางไร? ทจะน าพาการพงพงตนเองตาม “ปรชญาจเช” จะด าเนนตอไปในอนาคตได ซงนบวาเปนบททดสอบททาทายอยางมาก18

18 ถงกระนนกตาม แมการพฒนาประเทศตามแนวทางของปรชญาจเชในเกาหลเหนอจะถกยกยองวาเปนแนวทาง “การ

พงตนเอง” ทปฏเสธกระแสภายนอกได “เกอบ” สมบรณแบบ แตผลทตามมากไมไดประกนวา คณภาพชวตของคนเกาหลเหนอจะถกยกระดบ เพราะจากรายงานของส านกขาว Asia Press ของญปนหรอองคการอนามยโลก (WHO) ระบวา คนเกาหลเหนอสวนใหญตามชนบทยงประสบกบภาวะอดอยากอย ถงขนาดทวามขาวการฆาตกรรมสมาชกในครอบครวเพอน าเนอมาประกอบอาหาร ฯลฯ ทงนเปนเพราะระบบการกระจายรายไดและสวสดการสงคมยงกระจกอยทเมองหลวง หรอ “กรงเปยงยาง” พรอมกบอาชพทมบทบาทน าสงคมกคอ “ทหาร” ดงนนงบประมาณและภาษสวนใหญจงถกถวงไปใหกบสวนนหมด ประชาชนทวไปใน

คม อล ซง (ค.ศ. 1912-1994)

121

3. แนวคดการพงตนเองเรองหมบานอจามา (Ujamaa) ในแทนซาเนย “ประเทศแทนซาเนย” เปนประเทศหนงในทวปแอฟรกาทมชะตากรรมเดยวกบประเทศลกอาณานคมอนๆ ในแอฟรกา นนคอ เคยตกอยภายใตการปกครองของมหาอ านาจตะวนตกอยา งเยอรมนและองกฤษตามล าดบ มรายไดหลกจากการสงออกสนคาคาขายกบตางประเทศ เชน ฝาย กาแฟ ยาสบ ชา และสนแรตางๆ ท าใหเงนตราทหมนเวยนในประเทศสวนใหญเปนเงนจากตางประเทศ แตทวาประชาชนสวนใหญของประเทศกยงมฐานะยากจน รวมถงมปญหาเรองการเมองทถกแทรกแซงจากมหาอ านาจ ซงมลกษณะเปนการ “พงพาอยางเสยเปรยบ” ตามทศนะวพากษทฤษฎระบบโลกและทฤษฎพงพานนเอง ในสมยประธานาธบดจเลยส อนเยเรเร (Julius Nyerere) หรอระหวาง ค.ศ. 1964-1985 มการจดตงสหภาพแทนกานยกาแอฟรกนแหงชาต (Tanganyika African National Union) หรอ TANU ขน เพอวตถประสงคในการพฒนาประเทศโดยการตอสกบ “ความดอยพฒนา” หลงจากไดรบเอกราชจากองกฤษ ซง อนเยเรเรเหนวา การพฒนาประเทศในบรบทของความหลากหลายทางชาตพนธและความยากจนนนไมใชเรองงาย และหากยงเดนตามวถทางแบบมหาอ านาจเดมกคงตองพบกบหายนะของประเทศเขาสกวน ดวยเหตนอน-เยเรเรจงพยายามหนกลบมาทพนฐานของ “ความสมาถะ” และ “ความเรยบงาย” แบบ “บานๆ” เพอน าไปเปนแนวทางเพอสรางสรรคการพฒนาทจะเหมาะสมบรบทประเทศตน จงเปนทมาของค าประกาศ “Arusha Declaration” ในป ค.ศ. 1967 อนเปนจดเรมตนของแนวคดการพงพงตนเองของประเทศนดวย

เกาหลเหนอจงมความเปนอยทแรนแคน ผนวกกบการสรางโฆษณาชวนเชอผานสอมวลชนในประเทศทท าใหประชาชนหมดสทธจะตงค าถามหรอเกดความคดตอตานนโยบายรฐบาล ทงนเพราะการควบคมทางสงคมและบทลงโทษทเฉยบขาดเบดเสรจ ท าใหชาวเกาหลเหนอสวนใหญตองสรรเสรญเชดชผน าภายใต “ความกลว” ทถกสรางขน และบางสวนกคดจะหลบหนออกนอกประเทศ (ทมาขอมลจาก VoiceTV, 2556 และอานเพมเตมไดใน หนงสอเรอง “ไขปรศนาอาณาจกรสนทยาเกาหลเหนอ” โดย โฆษต ทพยเทยมพงษ, 2555)

122

ภาพ 5.3 อดตประธานาธบดจเลยส อนเยเรเร (Julius Nyerere) ของแทนซาเนยและอนสาวรยค าประกาศ Arusha Declaration (ขวา) อนเปนทมาของ “หลกการพงตนเอง” ตามแนวคดหมบาน

Ujamaa (ทมาของภาพ https://en.wikipedia.org/wiki/Julius_Nyerere) เนอหาของคาประกาศ Arusha Declaration มสาระส าคญคอ การไมใหความส าคญกบการพฒนากระแสหลกทเนนความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจและความทนสมยเปนหลก เปลยนมาเปนการใหความส าคญกบ “ภาคชนบท” ในฐานะภาคสวนของการผลตอาหารและความแขงแกรงของประเทศ และการอยรวมกนเปน “ครอบครว” โดยมเนอหาทงสน 12 ขอ ดงน (Rist, 2000: 127-129) (1) ประชาชนทกคนควรไดรบสทธและเสรภาพขนพนฐาน มความเสมอภาค อนจะ

น าไปสการไมถกกดขขดรด (2) การสรางเกยรตภมใหกบประเทศ คอการยดหลกเสรภาพ และเอกภาพ ภายใต

กรอบขอปฏบตเรองความสงบและความมนคงของสหประชาชาต (UN) (3) การยดในหลก “สงคมนยม (Socialist)” โดยทประชาชนทกคนคอ “ผใช

แรงงาน” ซงไมมสทธทใครคนไหนคนหนงจะอาง “อภสทธ” เหนอคนอน (4) รฐบาลมเจตจ านงชดเจนในการประกาศสงครามกบ “ความยากจน” แต

“อาวธ” ทจะใชตอสกบความยากจนจะไมใช “เงน” เพราะถอวาเปนอาวธทผด เนองจากเปนอาวธแบบเดยวกบประเทศทเขมแขงแลว ซงไมสอดคลองบรบทประเทศทยงอยในวฏจกรความยากจน ดงนน จงควรจะใชความเปน “สงคมนยม” เปนอาวธดกวา

(5) กองทนจากตางประเทศทใหในรปแบบของเงนก ของขวญ หรอการลงทน เปนสงท “โง” เกนกวาจะจนตนาการไดวานคอสงทแกไขปญหาความยากจน เพราะไมมประเทศทจะทอาศยกองทนเหลานนในการสรางความมงคงหรอสถาปนาระบบอตสาหกรรมของตนใหขยายตวได

123

(6) (สบเนองจากขอ 5) กองทนหรอเงนลงทนจากตางประเทศเปนการพงพงท “อนตราย” ซงนอกจากจะไมไดชวยเหลอประเทศเรา (หมายถงแทนซาเนย)แลว ยงท าใหเปนหนและไมสามารถยนอยล าแขงตนเองได

(7) การพฒนาอตสาหกรรม รวมไปถงการเงน เทคโนโลย และทรพยากรมนษย ไมไดเกดขน(หรอไมเคยเกดขน)ในแทนซาเนย

(8) ควรจะตองอดหนนงบประมาณใน “ภาคเกษตรกรรม” ใหมากกวาภาคเมอง โดยเฉพาะงบประมาณทไดจากภาษ หรอในรปแบบของเงนชวยเหลอ

(9) ถงแมรายไดหลกของประเทศจะมาจากการสงออกสนคาเกษตร แตกควรมการพงพงตนเองในดานอาหารเชนกน (คอ ตองค านงถงการผลตเพอกน/ใชในประเทศดวย)

(10) “งานหนก คอ ฐานรากของการพฒนา” ซงหมายถง งานและแรงงานในภาคชนบท (ไมเวนทงหญงและชาย)

(11) “การท างานหนก” และสตปญญาจะเปนสงทท าใหโครงการพฒนาตางๆ ของประเทศ โดยเฉพาะในภาคเกษตรเกดขนมาได

(12) ความสมพนธระหวางประเทศเปนสงทรกษาการพงพงทเสยเปรยบเอาไว ดงนน หากจะหลกหนจากความเสยเปรยบและการขดรดดงกลาว ควรจะตองหลกเลยงความชวยเหลอจากตางประเทศใหไดมากทสด และหนกลบมาพงพงตนเอง โดยไตระดบจากการพงพงในครอบครว ชมชน ไปจนถงระดบภมภาค และระดบประเทศชาต

หากสงเกตใหดกจะพบวา หลกการในค าประกาศของประธานาธบดอนเยเรเรดงกลาว จะมลกษณะเปน “สงคมนยม” ออนๆ ทเนนอดมการณ “ความเสมอภาค” และ “ความเทาเทยมกน” เพราะในขณะเดยวกน รฐบาลแทนซาเนยในขณะนนกมการโอนกจการขนาดใหญจ าพวกธนาคาร โรงงานอตสาหกรรม การบรการ และการสงออกเขามาไวเปนของรฐบาลทงหมด ทงนกหวงวาจะไมใหเกดการแขงขนจนน าไปสความเหลอมล าทางเศรษฐกจนนเอง ในภาคปฏบตของค าประกาศ Arusha Declaration โดยประธานาธบดอนเยเรเรนน เขาพยายามจะท าใหเกดการพงตนเองและการท างานหนกในตงแตระดบครวเร อนไปจนถงระดบประเทศ หรอพดงายๆ คอความพยายามในการท าใหประเทศทงประเทศมความเชอมโยงกนแบบ “ครวเรอนเดยวกน” จงน ามาสการเดนหนาโครงการสรางหมบานพงตนเอง “อจามา (Ujamaa)” ขน ซงนยความหมายค าวา “Ujamaa” นน คอความเปน “ครอบครวเดยวกน(Familyhood)” และยงสอความหมายถงการแบงปนในครอบครวทงเชงวตถและเชงจตวญญาณ (Rist, 2000: 129) ซงยดหลกการคณธรรมดงเดม 3 ขอ คอ การเคารพผอน การยดระบบกรรมสทธรวมกน และการบงคบใหทกคนท างานหนก (Rist, 2000: 132) หรอกลาวโดยสรปกคอ อนเยเรเรพยายามจะสรางประเทศทม “จตวญญาณการพงตนเองแบบแอฟรกน” เพอหลกหนจากอ านาจและการพงพงอนเสยเปรยบจากตางชาต ผลจากการด าเนนนโยบายพงตนเองตามโครงการสรางหมบาน Ujamaa นน พบวาสามารถกระจายบรการสาธารณะ อนไดแก บรการสาธารณสขและการศกษา เปนไปอยางทวถงมากขน ซงในป ค.ศ. 1973 มการเคลอนยายประชาชนไมต ากวา 2 คน

124

เพอมาอยในโครงการหมบานพงตนเองน และเพมเปน 9 ลานคนในป ค.ศ. 1975 และ 13 ลานคนในป ค.ศ. 1977 ซงรวมทงหมดเปน 7,684 หมบาน (Rist, 2000: 132) แตอยางไรกตาม ในดานการผลตนนกลบไดผลไมเปนทนาพอใจ เนองจากประชาชนไมมแรงจงใจภายใตการท างานในระบบนารวม อยางไรกตาม ถงแมแนวความคดการพงตนเองเรองหมบาน Ujamaa ในแทนซาเนยจะไมไดประสบผลส าเรจตามทคาดหวงเอาไว แตกท าใหเหนถงความพยายามของประเทศเลกๆ ทเหมอนจะไรอ านาจใดๆ ทเรมตระหนกถงผลดานลบของการพฒนาแบบ “กระแสหลก” ซงมงเนนความทนสมย โดยการหลกเลยงและสรางสรรคแนวทางการพฒนา “กระแสรอง” ขนมาเพอ “เผชญหนา” และ “ทาทาย” ตอพลงทนนยมทถาโถมผนวกกลน ดงนน เมอกลาวโดยสรปไดวาแนวคดการพฒนาแบบ “พงตนเอง” คอ แนวคดทมงเนนการใชความสามารถในการดารงตนอยไดโดยอสระ อยางมนคงและสมบรณ หรอเพอใหปราศจากการพงสงคมภายนอกทเสยเปรยบ(ซงมงวพากษบทบาทของมหาอ านาจตะวนตกและความทนสมยอยางชดเจน) ซงจากกรณศกษาทงหมดทกลาวมา กพอจะจ าแนก “รปธรรม” ของการพงตนเองในมตตางๆ เอาไวไดดงน - ดานเทคโนโลย คอ การใชเทคโนโลยหรอภมปญญาทองถนดงเดมแทนการพงพงเครองกลสมยใหม เพราะในกระบวนการไดมาอาจจะถกเอาเปรยบกได ดงนน จงควรใชองคความรทอยกบ “ชมชน” มาตงแตแรกดกวา - ดานเศรษฐกจ คอ การหาเลยงชพดวยตนเองอยางสมบรณ ปฏเสธการพงพงทางเศรษฐกจทเสยเปรยบ และเนนการผลตเพอ “ตนเอง” และ “ชมชน” เปนหลก (ไมใชเนนการผลตเชงพาณชยหรอเพอขายเปนหลก) ซงเทากบเปนการโจมตความเหลอมล าอนเกดจากระบบทนนยมอยางชดเจน - ดานทรพยากร คอ การเรมใชทรพยากรพนถนทตนเองมใหเกดประโยชนเสยกอน กอนทจะคดถงหรอใชทรพยากรจากทอน - ดานจตใจ คอ เชอมนและศรทธาในความสามารถของตนเองเปนเบองตน ไมฟงเฟอ ไมฟมเฟอย หรออยากไดอยากมในสงทเกนก าลงความสามารถของตนจะไขวควา พรอมทงยงตองยนหยดในอดมการณ “ปจเจกชนนยม” อยางกลาแขง - ดานสงคม คอ การรวมกลมกนใหเปนปกแผนอยางเขมแขง เพอผนกก าลงกนเผชญกบ(มหา)อ านาจจากภายนอก ซงนนแปลวาตองม “ผน า” ทกลาหาญและมประสทธภาพ และตองสามารถเปนแบบอยางหรอสรางแรงบนดาลใจในการพงตนเองแกคนทวไปได

125

แนวคดเรองบทบาทชมชน ค าวา “ชมชน (Community)” ในความหมายเดมมการแบงแยกอยางชดเจนกบค าวา “สงคม(Social)” โดยเฉพาะจากค านยามของเฟอรดนาน ทอนนส ทแบงไววา “ชมชน(เรยกเปนภาษาเยอรมนวา เกไมนชาฟต - Gemeinschaft)” หมายถง “ชนบท” ทมการด ารงชวตทมความเคลอนไหวอยางชาๆ และเรยบงายตามกรอบประเพณทยดถอกนมา ครอบครวเปนหนวยการผลตทส าคญ มการยดโยงกบเปนแบบกลมและเครอญาต ซงแตกตางอยาสนเชงกบ “สงคม(เรยกเปนภาษาเยอรมนวา เกเซลชาฟต - Gesellschaft)”หมายถง “เมอง” ทด ารงชวตดวยความรวดเรว มความคดแบบวทยาศาสตร(เหต-ผล) มความซบซอนของโครงสรางสงคม มความเปนอยแบบปจเจกชนนยม ทงยงมการผลตเปนแบบอตสาหกรรม (Tönnies อางใน Flanagan, 1993: 14-15) ดงนนถาหากยดความหมายน กจะเทากบวา “ชมชน” เปนลกษณะสงคมทตรงกนขามกบความเปนเมอง ดงนน การใหความสนใจ “ชมชน” กเทากบเปนการใหความสนใจ “ชนบท” ดวย ในทางการพฒนา สภาพสงคมแบบ “ชนบท”ถกแทนทดวยค าวา “ชมชน”มานานหลายทศวรรษ ซง “ชมชน” เรมถกมองวาเปนฐานรากของการพฒนา นบตงแตการบญญตศพทค าวา “การพฒนาชมชน (Community Development)” ซงถกใชอยางเปนทางการครงแรกเมอ ค.ศ. 1948 (พ.ศ. 2491) ในการประชมของส านกงานอาณานคมขององกฤษทเคมบรดจ เรอ งการพฒนาในแอฟรกา ไดมการเสนอใหมการน าการพฒนาเขาไปใน “ชมชน” ของอาณานคมองกฤษในแอฟรกา เพอชวยรฐบาลแอฟรกาใหปรบปรงสภาพทองถนของตนทงทางเศรษฐกจและสงคมใหมความเขมแขงเพมมากขน และเพอเปนการเตรยมความพรอมส าหรบการประกาศเอกราชทจะตามมา (จามะร พทกษวงศ, 2529 : 5) ซงหลงจากนนไมนาน แนวความคดเรอง “การพฒนาชมชน” นกไดแพรกระจายไปทวทงโลก ในป ค.ศ. 1952 (พ.ศ. 2495) รฐบาลอเมรกาใตภายใตการสนบสนนของมลนธฟอรด (บรษทผลตรถยนต) ไดรเรมโครงการพฒนาชมชนขนในอนเดย และไดน าโครงการทคลายคลงกนเขาไปในใชฟลปปนส อนโดนเซย อหราน และปากสถาน เมอถงป ค.ศ. 1959 มประเทศทงโลกทไดรบการสนบสนนโครงการพฒนาชมชนจากสหรฐอเมรกาถง 25 ประเทศ (Holdcroft, 1962: 51) ดงนนจงกลาวไดวา การพฒนาโดยเนนบทบาทชมชนในยคเรมแรกกเปนการผลกดนมาจากชาตมหาอ านาจหรอกลมเดยวกบทกมทศทางการพฒนากระแสหลกนนเอง การด าเนนการพฒนาโดยเนนบทบาทชมชนในยคแรกเรมนน ไดแก การน าโครงการพฒนาเขาไปในหมบานแตละแหงตามความตองการ (Felt needs) ของคนในหมบานแตละหมบาน และในแตละหมบานกจะมการสงนกพฒนาซงมหนาทอเนกประสงค (Multi-purpose Village-level Worker) เขาไปในหมบานเพอไปท าความคนเคยกบชาวบาน เปนผกระตนใหชาวบานระบความตองการของตนออกมา และเปนผระดมชาวบานใหเขามามสวนรวมในกจกรรมการพฒนาตางๆ เพอสนองตอบความตองการของชาวบานตามทไดระบไวแลว การท างานตามโรงการพฒนาชมชนทยดเปนหลกการวา รฐบาลหรอองคกรตางประเทศทสนบสนนโครงการจะใหเงนอดหนนจ านวนหนงเพอน าไปใชในการพฒนา แตชาวบานเองจะตองชวยสมทบเงนอกจ านวนหนง และ/หรอสละแรงงานของคนโดยไมคดคาตอบแทนเพอชวยในการมท างานพฒนา ทงนเพอสรางและกระตนความรบผดชอบ

126

ของชาวบานตอชมชนของตน ซงเชอวาจะน าไปส “การพงพงตนเอง” ของหมบานไดในทสด (จามะร เชยงทอง, 2549: 173-174) แมการพฒนาตามแนวคดบทบาทชมชนในชวงแรกๆ จะเปนการกระตนจากภาครฐหรอหนวยงานระดบบนลงมา แตในยคตอมาเมอองคความรทางการพฒนาไดแพรขยายลงสระดบชาวบานมากขน เปนเหตใหชมชนหรอชาวบานไดมโอกาสในการสรางแนวทางการพฒนาไดโ ดยตนเอง โดยเฉพาะการเชอมเขากบกรอบคด “การพงพงตนเอง” ซงท าใหไดความหมายของ “ชมชน” ทสะทอนจากมมมองของชมชนหรอชาวบานมากขน ดงนน ค าวา “ชมชน” ในการผลกดนเรองบทบาทชมชน จงหมายถง “รปแบบความสมพนธของผคนกอนทจะถกทาลายและแทนทดวยความทนสมยและสงคมทนนยมขนาดใหญ” จงน ามาสโจทยการพฒนาใหมทวา “จะตองหาวถทางเชนใด ทจะท าให “ชมชน” อยได?” หรอท าใหเหนวา “ชมชน” ระดบลางยงมความส าคญอย ดงนน ในแงนจงเทากบวา แนวคดบทบาทชมชนเปนความพยายาม “รอถอน” ตอ “วาทกรรมการพฒนา” ทก าลงครอบง าสงคมดวยเชนกน ซงจากขอเสนอของไชยรตน เจรญสนโอฬาร ซงชใหเหนพษสงของ “วาทกรรมการพฒนา” ตอความเปน “ชมชน” วา “วาทกรรมการพฒนา” ทสถาปนาโดยตะวนตก ไมเปดพนทใหกบ “ภมปญญาชาวบาน วฒนธรรมพนบาน วฒนธรรมชมชน หรอ บทบาทชมชน” เลย เพราะถกมองวาไรคา ไมมเหตผล หรอไมเปนวทยาศาสตรเชนเดยวกบองคความรของตะวนตก (ไชยรตน เจรญสนโอฬาร, 2542: 35) ซงสดทายกพบวา ชมชนตองสญเสยหลายสงไปเพอแลกกบประโยชนของความทนสมย ไมวาจะเปนทรพยากรธรรมชาต วถชมชน ประเพณ/วฒนธรรม รวมไปถงการถกเบยดขบสการเปนชายขอบการพฒนาทไรซงอ านาจและโอกาสทางสงคม ดวยเหตน สงทแนวคดเรองบทบาทชมชนเสนอ กคอการทบทวนมมมองการพฒนาเสยใหม โดยแทนทจะมองรฐหรอองคกรระดบใหญในฐานะผน าการเปลยนแปลง กเปลยนมามอง “ชมชน” ในฐานะ “หนอออน” ของการพฒนาเสย เพราะจะเปนหนทางสการพฒนาทสมบรณและยงยนได ทงนตองยดความตองการ “ทแทจรง” ทมาจากชมชนแทนทจะมองความตองการของคนภายนอกเหมอนแนวทางเดม ดงนน แนวคดนจงมงไปทการสรางพลงศกยภาพใหกบชมชน(Empowerment) ซงหลกการกคอ การสรางความเขมแขงจากภายในชมชน เพอใหสามารถตอรองและตานทานกบกระแสความทนสมยภายนอก ทคอยจองจะเขมอบหรอท ารายให “ชมชน” ใหกลายเปนเบยลางในกระบวนการพฒนา ซงสามารถท าไดโดยการใช “ตนทน” ทมอยในชมชนมาสรางเปนขอไดเปรยบทางการพฒนา อนหมายความรวมถงองคความรทเคยเบยดขบไปใหกลบเอามาใชใหม เชน ภมปญญา ประเพณทองถน คตชาวบาน กศโลบาย เปนตน ทงนเพราะสงเหลานเปนสงทอยกบชมชนมาอยางชานานแลว ดงนนจงนาจะเปนแนวทางการพฒนาทสอดคลองกบบรบทชมชนและยงยนไดดกวาแนวทางจากภายนอกซงเปนสงแปลกปลอม จากงานศกษาหลายๆ ชนเกยวกบบทบาทชมชนของนกวชาการไทย เชน งานของอานนท กาญจนพนธ (2532, 2536, 2544, 2555), ยศ สนตสมบต (2542, 2545), ปนแกว เหลองอรามศร (2539) และฉตรทพย นาถสภา (2511, 2527) ตางกชใหเหนวา แทจรงแลว “ชมชน” ม “กลไกในการพฒนา” ทเปนของตวเองกอนทจะถกกลบกลนดวยวาทกรรมการพฒนาของรฐ เพยงแตจะไมปรากฏใหเหนชดเจน โดยจะ “ซอน” อยเบองหลงภมปญญา ขนบธรรมเนยม หรอพธกรรมในลกษณะ “ตรรกะ/เหตผลทางวฒนธรรม” ซงเมอมองอยางผวเผนอาจจะดวนสรปวาลาหลงหรองม

127

งาย ในจดนเองทท าใหเหนวา “ชมชน” ในกระบวนการพฒนานนไมไดวางเปลาหรอเปนฝายตงรบโดยไมมการกระท าใดๆ เลย แต “ชมชน” กลบมการตอสหรอมการสรางค าอธบายหรอชดความรดานการพฒนา เพอมาโตตอบหรอตอรองกบวาทกรรมการพฒนาจากรฐ ซงปฏสมพนธทปะทะระหวางค านยาม “รฐ” กบ “ชมชน” หรอชาวบานในลกษณะน เรยกวา “การชวงชงความหมายทางการพฒนา (Contesting meaning of development)” เพอใหเขาใจมากขนจะขอยกตวอยางผาน “พธกรรมบวชปาของชาวภาคเหนอ” ทเชอวา “ปา” เองกมชวตจตใจเชนเดยวกบมนษย ดงนนการบวชปากเพอเปนการยกระดบปาใหมความศกดสทธ(คลายกบคนทเมอเปลยนผานไปเปนสมณเพศกเปนทเคารพสกการะ) ซงเปนไปพรอมกบความเชอในเรองผอารกษและเทวดา และในบางทองทกเชอ อกวาถาไมมการท าบวชปากจะน ามาซงเภทภยตางๆ แกชมชน(ทอาศยประโยชนจากปา) ซงค าอธบายดงกลาวเมออธบายดวยองคความรสมยใหมกจะมองวางมงายหรอไมมเหตผล เชน “ปา” ในความหมายทางเศรษฐศาสตรอาจจะหมายถง “เศรษฐทรพย” หรอทรพยากรทควรประเมนคาทางเศรษฐกจ (เชน เอามาแปรรปเปนเฟอรนเจอรสงขาย ฯลฯ) หรอมองในแงวทยาศาสตรกอาจจะบอกวา “ปา” เปนสงมชวตกจรงแตอาจจะไมมความรสกเหมอนสตวหรอมนษย ดงนน “ปา” จงไมอาจเขาใจระบบศลธรรมดงกลาวกได ฯลฯ กระนนกตามถามองในมตทสนบสนนแนวคดบทบาทชมชน กจะมองวา ถงแมจะไมสามารถพสจนไดวา “ปา” ทชาวบานอธบายนนมความศกดสทธเหนอธรรมชาตหรอภตผเทวดาใดๆ กตาม แตเมอมองใหลกแลวจะเหนถง “กศโลบาย” หรอเหตผลทางวฒนธรรมทซอนอย กลาวคอ อกนยหน งของพธบวชปาคอการอนรกษพนทปาและตนน า ทงนเพราะเวลาคนเชอวาตนไมทผานพธบวชมาแลว(หรอมการท าพธมดจวรแลว)วามความศกดสทธ คนกจะละเวนการตดหรอโคนตนไมตนนนๆ ไป ซงความอดมสมบรณของทรพยากรปาไมในชมชนนเองทจะน ามาสความสมดลของระบบนเวศ ทงยงท าให “ปา” ซงเปรยบเสมอนแหลงอาหารของชมชนมความสมบรณตามไปดวย ซงการบรหารจดการ “ปา” อนเปนสมบตสวนรวม (Common property) ของชมชนเชนนเปนวธการควบคมจากความเชอและจารตทชมชนคดขน และถอวากลไกดงกลาวสามารถน ามาประยกตเปนแนวทางการพงตนเอง “โดยคนในชมชน” ไดเชนเดยวกน ซงนอกจากจะเปนการเพมบทบาทและศกยภาพทางการพฒนาใหกบชมชนแลว ยงเปนการตอบโจทยแนวทางการพฒนาอยางยงยนอกวธการหนงดวย

128

ภาพ 5.4 พธกรรมบวชปาในภาคเหนอของไทย เปนพธกรรมทดเหมอนงมงายเมอมองในมมวทยาศาสตร แตเบองลกกลบแฝงดวยนยเรองการอนรกษปาไมและการรกษาพนทตนน า

(ทมา: วนชย ตนตวทยาพทกษ, 2551: 160) อกตวอยางหนงทเปนรปธรรมจดเจนเรองการบรหารสมบตรวมของชมชนดวยบทบาทชมชน นนกคอ กรณปาชมชนบานทงยาว ต าบลศรบวบาน อ าเภอเมองล าพน จงหวดล าพน อนเปนผนปาทชมชนโดยรอบใชประโยชนควบคกบการดแลรกษาโดยความรเชงภมนเวศนวฒนธรรมทองถนตงแต พ.ศ. 2458 (หรอรอยกวาปทผานมา) เชน การใชความเชอเรอง “ผขนน า” จนกลายเปนเขตหวงหาม ฯลฯ ซงชาวบานมการตอสปกปองผนปาอนเปนผลประโยชนของคนในชมชนมาตลอด ทงการตอรองกบ “นายทนเอกชน” ทจะเขามาหาประโยชนทางธรกจ และ “องคกรภาครฐ” ทงนเพราะหากโอนผนปาใหภาครฐจดการ (เชน การขนทะเบยนเปนปาสงวนรปแบบตางๆ) ชาวบานทเคยใชประโยชนมาตงรนบรรพบรษกอาจจะเขาไปใชยาก(หรอไมกใชไมไดเลย เปนตนวา เขาไปเกบเหดในพนทอทยานแหงชาตกอาจมความผดในโทษฐานขโมยของหลวง – ขยายความโดยผเขยน) ซงในจดนเองทท าใหเหนถงความพยายามของชมชนในการอางชดความรเรองการพฒนาเพอชวงชงกบค านยามการพฒนาหลก หรอทาทายวา “การพฒนาไมจ าเปนตองเรมจากเบองบน(หรอรฐ)อยางเดยวเสมอไป” จนในทสดการตอสเรองปาชมชนบานทงยาวดงกลาวกไดรบการยอมรบจากทางภาครฐและไดรบรางวลอนรกษปาจากสถาบนลกโลกสเขยว (วนชย ตนตวทยาพทกษ (บก.), 2551: 13) ทงยงน ามาสกระแสการเคลอนไหวเพอปกปองทรพยากรชมชนในทองถนอนๆ ของไทย ตวอยางเชน การรณรงค/ผลกดนใหรฐมการตรากฎหมายหรอพระราชบญญตวาดวยปาและทรพยสนชมชน เพอเปนการเปดโอกาสใหชมชนไดก าหนดแนวทางจดการทรพยากรอนเปนบรรทดฐานของชมชนเอง เปนตน

129

ภาพ 5.5 ปาชมชนทถกบรหารจดการดวยกลไกของคนในชมชนบานทงยาว ต าบลศรบวบาน อ าเภอเมองล าพน จงหวดล าพน (ทมา: อานนท กาญจนพนธ, 2552: 103)

เมออธบายปรากฏการณการสงเสรมบทบาทชมชนในการพฒนา โดยไมปฏเสธกลไกหรอวธการทถกน าเสนอดวยค าอธบายแบบ “ชาวบาน” นน ในทางทฤษฎจะอธบายวา สงทชมชนพยายามจะน ามาสราง “ขอไดเปรยบ” เหลาน แทจรงกคอ “ทน (Capital)” ทชมชนนนมอย แมจะไมใชทนทเปนตวเงนในทางเศรษฐกจ หากแตเปน “ทนทางสงคม (Social capital)” หรอทนทเปนนามธรรมและมคณคาตอชมชนในระดบทลกซง ซงความหมายและประโยชนของ “ทนทางสงคม” ในมมมองของนกวชาการ กพอจะรวบรวมมาใหเหนเปนทศทางไดดงน - ปแอร บดเยอ (Pierre Boudieu) มองสงทตดตวปจเจกบคคลหรอชมชนเหลานวาเปน “ทน” ทเปนนามธรรม จบตองไมได แตอาจสามารถเปลยนไปเปน “ขอไดเปรยบ” เพอ “ทนทางเศรษฐกจ” ได ซงแบงไดเปน 2 ประเภท (Field, 2003: 13-16) อนไดแก ก. “ทนทางสงคม (Social Capital)” หมายถง ทนทเกยวกบความสมพนธทางสงคม เชน การมเครอขายความสมพนธทกวางขวาง การอยรวมกนเปนชมชนเชงเครอญาต ความรจกมกคน ความสนทชดเชอ หรอความสมพนธทไมเปนทางการ( Informal relationship) ซงทศนะของบดเยอจะมองวา ความสมพนธทไมเปนทางการจะสามารถสามารถท าใหเกด “ทนทางสงคม” ไดดกวาความสมพนธทเปนทางการ (formal relationship) (ความสมพนธทเปนทางการ คอ ไมตองมกฎกตกาหรอแบบแผนใดๆ ทมาก าหนดความสมพนธ ซงตรงขามกบความสมพนธทเปนทางการ เชน การท างานในสายบงคบบญชาหรอท างานราชการ ทตองมกฎเกณฑตายตว – ขยายความโดยผเขยน) ข. “ทนทางวฒนธรรม (Cultural Capital)”หมายถง ทนทเกยวกบระบบคณคารวมในสงคม เชน วถประชา จารต ประเพณ/การรวมกลม ภาษา หลกปรชญา ระบบความเชอรวม คตชาวบาน/ชมชน รวมไปถงวตรปฏบตหรอบรรทดฐานอนๆ ทน าไวใชควบคมคนในสงคมใหมพฤตกรรมทด าเนนไปดวยความเรยบรอย (ตวอยางเชน ขอหาม “ขะล า” ของคนภาคอสานในไทย ท

130

ท าหนาทเหมอน “กศโลบาย” หรอกฎจารตในการควบคมหรอสรางขอหามเมอใชชวตรวมกบผอนในสงคม – ขยายความโดยผเขยน) - ในทศนะของโคลแมน (Coleman)เขาไดนยามวา “ทนทางสงคม” หมายถง “ชดของทรพยากร” ทฝงตวอยใน “ความสมพนธระหวางบคคลกบชมชน” ซงจะกอใหเกดประโยชนตอการพฒนาการเรยนร และกอใหเกดการพฒนา “ทนทเปนมนษย” (นาจะหมายถง “ทรพยากรบคคล(Human resources)”) หรอหมายถง “บรรทดฐาน เครอขายทางสงคม และความสมพนธระหวางครอบครวและเครอญาต” ในฐานะทเปนพลงผนกผสานใหเกดความสมพนธในเชง เกอหนนกน (Coleman, 1990: 334 อางใน Field, 2003: 24-27) - สวนในมมมองของพตนม (Putnam) เขาไดศกษา “ทนทางสงคม” ผานตวอยางงานศกษาในประเทศอตาล พบวา องคกรของรฐในภาคเหนอมการรวมมอของประชาชนกบองคกรทองถนในการจดการแกไขปญหาชมชนตางๆ ไดดกวาภาคใต เนองจากองคกรของรฐในภาคเหนอมความ “คนเคย” กบประชาชนมากกวา ตวอยางเชน นายกเทศมนตรกมาจากการเลอกตงของคนในทองถน(กคอเปนทรจกของคนในทองถน) ดงนนเขาจงสรปวา “ทนทางสงคม” คอ รปแบบการจดการทางสงคม เชน ความเชอ บรรทดฐานและเครอขาย ซงจะท าใหสงคม “ด าเนนงานไปอยางมประสทธภาพมากขน” เนองจากกจกรรมตางๆ ด าเนนไปอยางรวมมอและสอดคลองกน หรอด าเนนไปอยางไว เนอเชอใจกน (Putnam, 1993a: 167 อางใน Field, 2003: 30-31) หรอพดงายๆ กคอ พตนมมองวา “ทนทางสงคม” ทดจะน าไปส “การมสวนรวม” ในการพฒนา (ระหวาง “รฐ” กบ “ประชาชน”) นนเอง ดงนน โดยสรปของแนวคดเรองบทบาทชมชนกคอ การทบทวนในมมกลบจากการพฒนากระแสหลกแบบเดมทมองโดยเนนบทบาทของรฐลงมา เปลยนเปนการตระหนกถงเงอนไขหรอ “ตนทนทางสงคม” ของชมชน อนไดแก ระบบคณคารวม บรรทดฐาน จารต หรอชดความรในไวยากรณแบบ “ชาวบาน” โดยการนามาแปลงและปรบใชใหเกดประโยชนสาหรบการพฒนา เพอสรางความเขมแขงใหกบชมชนอนเกดจาก “ตวของชมชนเอง” ซงทายสดกเพอให “ชมชน” สามารถพงตนเองได และด ารงอยทามกลางมรสมแหงการเปลยนแปลงและการพฒนานนเอง

ความคดวาดวยการชนชมวฒนธรรมชมชน ความคดวาดวย “การชนชมวฒนธรรมชมชน” บางกเรยกวา “แนวคดวฒนธรรมชมชน” เปนแนวคดทถกเสนอโดยนกพฒนาเอกชน (Non-Government Organization - NGOs) และนกวชาการจ านวนหนง (ยกต มกดาวจตร, 2548: 14) เปนความพยายามในมองหา “ความด” ในเชงสนทรยะ(หรอ “ความงาม”) ของชมชนโดยเฉพาะพนท “ชนบท” ผานตวกระท าทมกเรยกวา “ชาวบาน” ทงในดานของสภาพแวดลอม วถชวต และประเพณวฒนธรรม หรออกนยหนงกคอ ความรสกหลงใหลนาถวลหาแบบ “โรแมนตกซสม(Romanticism)” เชน “ชาวบาน/ชนบท” มชวตทเรยบงาย งดงาม บรสทธ ซอ สมถะ พงตนเองได มความเอออาร เกอกลกน เปนปกแผน และมคณคาในตนเองทไมดอยกวา “ชาวเมอง/เมอง” ซงความเปน “ชาวบาน/ชนบท” เหลานนก าลงถก

131

คกคามจาก “ชาวเมอง/เมอง” ใหกลายเปนคนโลภ พงตนเองไมได แตกแยกกน จนกระทงสญเสยคณคาความดงามดงเดมไป หรอสรปกคอ แนวคดการชนชมวฒนธรรมชมชนจะเชอวาความดงาม “ทแทจรง(Authentic)” คอลกษณะสงคมกอนท “ทนนยม” “อตสาหกรรม” และ “ความทนสมย” จะเขามาครอบงาทาลาย ท งน ตามทศนะของแนวคดการชนชมวฒนธรรมชมชน จะอธบายลกษณะของ “วฒนธรรม” ท “ดงาม” หรอลกษณะสงคมกอนการเขามาของ “ทนนยม” ไวดงน (ยกต มกดาวจตร, 2548: 19-20) - ดานเศรษฐกจการท ามาหากน โดยมองวา “ชาวบาน” มการผลตแบบเกษตรกรรม หตถกรรมพนบาน เปนการผลตพอยงชพเปนหลก เมอเหลอจงน ามาแลกเปลยน ชาวบานจะใชทรพยากรธรรมชาตอยางคมคา และเหนคณคาของสงแวดลอมวาควรใชอยางพอประมาณ ชาวบานมนสยการบรโภคอยางพอด ไมฟมเฟอย และประหยด ในแงนชมชนจงสามารถ “พงตนเอง” ไดในทางเศรษฐกจ - ดานสงคมและการเมอง โดยมองวา “ชาวบาน” มความสมพนธกนผานระบบเครอญาต และปกครองกนเองผานระบบผอาวโส ซงเปนผน า ผทรงคณวฒดานตางๆ ทชาวบาน ใหความเคารพยกยองในชมชน นอกจากระบบดงกลาวแลว กลาวไดวาชาวบานมความเสมอภาคกน ไมมชนชนและความขดแยงทางชนชน แมจะมการทะเลาะเบาะแวงกนบาง แตกไมถงกบจะน าไปสความขดแยงแตกแยกกนในชมชน - ดานความเชอ โดยมองวากอนทพระพทธศาสนาจะแทรกเข าไปในหมบาน “ชาวบาน” เชอในธรรมชาตแวดลอม ใหความเคารพสงศกดสทธเสมอนมพลงอ านาจวเศษสงสถตอยในสงตางๆ รอบตว ในการทจะมกจกรรมสมพนธกบธรรมชาตแวดลอมเหลานน ชาวบานจงตองประกอบพธกรรมขอขมาลาโทษ เพอแสดงความเคารพตอการลวงเกนส งเหลานน นอกจากนนแลว ชาวบานยงนบถอผบรรพบรษในฐานะพลงทคอยควบคมระบบระเบยบสงคมในชมชน กระนนกตาม หลงจากพระพทธศาสนาเขาไปในชมชนแลว ชาวบานกผสมผสานความเชอดงกลาวเขากบพระพทธศาสนาโดยยงอาศยสงเหนอธรรมชาตเปนพนฐานอย กลาวโดยสรปกคอ แนวคดการชนชมวฒนธรรมชมชนเปนการสรางภาพ “อดมคต” ใหกบ “ชมชน/ชนบท” ซงมลกษณะถวลหาความดงเดม โหยหาอดต (Nostalgia) โดยพยายามกลบไปหาสถานท เวลา หรอลกษณะบรบทสงคมตามภาพอดมคตทไดนยามวาดฝนขนเหลานน และสงส าคญทแนวคดนพยายามจะเสนออกอยางกคอ “ชมชน/ชนบท” มความสามารถใน “การพงตนเอง” ไดโดยตวเองอยางสมบรณ โดยจะอยในรปแบบ “ภมปญญาชาวบาน” อนท าหนาทเปนกลไกบรรทดฐานในการจดระเบยบทางสงคมใหอยดวยความเรยบรอย อนไดแก จารต ประเพณ ขนบธรรมเนยม วตรปฏบต รวมไปถงคตและโลกทศน ซงสงเหลานมมากอนหนาท “ทนนยม” หรอ “ความทนสมย” จะเขามาดวยซ า เทากบเปนการมองวาแททจรงแลว “ชนบท/ชาวบาน” ไมไดมความตองการปจจยภายนอกทฟงเฟอใดๆ เพราะเชอวา ในบรรดาวฒนธรรมตะวนตกทเขาครอบง านน กระแสททรงพลงทสดกคอกระแสทนนยม ซงไมเพยงแตเปนบอนท าลายวถการพงตนเองชองชมชนแลว ยงท าใหชมชนถกดงเขาไปสความผนผวนทางเศรษฐกจ สงคม และวฒธรรมอกดวย เพราะฉะนน “ทนนยม” และ

132

“ความทนสมย” ตามแนวคดชนชมวฒนธรรมนจงถกวาเปน “สวนเกนภายนอก” ทจองจะท าลายกลไกการพงตนเองดงกลาวใหสญสลาย ส าหรบกรณของสงคมไทย แนวคดการชนชมวฒนธรรมชมชนนไดกอก าเนดขนแลวอยางนอยเกอบศตวรรษ และไมเพยงแตเปนแนวคดในเชงวชาการเทานน ทศนะชนชม “ความดงาม” ของชนบทดงกลาวยงไดแทรกซมสวรรณกรรมประเภทอนๆ โดยเฉพาะสอบนเทงจ าพวกภาพยนตร ละคร บทเพลง นวนยาย ฯลฯ ซง “สอมวลชน” นบวาเปนตวกลางส าคญในการผลตซ า(Reproduce) แนวคดดงกลาวใหแพรกระจายไปในสงคมโดยทว ซงพฒนาการของแนวคดหรอทศนะในการมองชนบทดงกลาวในไทย พอจะจ าแนกใหเหนเปนชวงเวลาไดดงน (ยกต มกดาวจตร, 2548: 108-109) ก. ชวงทศวรรษ 2470-2480 เปนระยะเรมแรกของการประกอบสรางแนวคด ค าวา “ชาวบาน/ชนบท” ในยคนจะถกนยามโดยวรรณกรรมประเภทนวนยาย ตวอยางเชน งานประพนธ “แผลเกา” และ “แสนแสบ” ของไมเมองเดม หรอบทเพลงทชวนวาดภาพใหเหนถงความงามของทองไรปลายตาและความรกของหนมสาวอนใสซออยางเพลง “ขวญของเรยม” ซงเปนการฉายภาพ “ชาวบาน/ชนบท” ทมการด ารงชวตอยางเรยบงาย สงบ แตในขณะเดยวกนกถกคกคามโดย “ชาวเมอง/เมอง” ซงเปนปฏกรยาในยคเรมแรกทมการ “ตอตาน” วาทกรรมการพฒนา ผานพนทวรรณกรรมและสอบนเทง ภาพ 5.6 สอในยคแรกๆ ของไทยทมสวนตอการสรางแนวคดการชนชมวฒนธรรมชมชน ก. นวนยาย “แผลเกา” พ.ศ. 2479 (ทมาของภาพ https://th.wikipedia.org/wiki/แผลเกา) ข. บทเพลง “ขวญของเรยม” พ.ศ. 2483 ขบรองโดยผองศร วรนช (ทมา: บรพา อารมภร, 2556: 6)

ก. ข.

133

ข. ชวงทศวรรษ 2490-2500 เปนชวงทความคดการชนชมชนบทถกน ามาขยายความในเชงวชาการมากขน(ควบคกบวรรณกรรมประเภทสอบนเทง) โดยเฉพาะจากนกวชาการและปญญาชน “ฝายซาย” ทมจดยนทางอดมการณในการตอตานผลผลตของ “จกรวรรดนยมตะวนตก” ตวอยางเชน ผลงานเขยนของ จตร ภมศกด หรอ อคน พลจนทร ทพยายามจะเสนอทศนะวา “ชาวบาน/ชนบท” ในฐานะ “ชาวบาน/ชนบท” มบทบาทส าคญอยางยงในการหลอเลยงสงคมโดยรวม การยกยองเชดชดงกลาวไมเพยงชใหเหนคณคาและความส าคญของ “ชาวบาน/ชนบท” ในฐานะชนชนลางทแบกรบภาระเลยงดสงคมโดยรวมเทานน หากแตคณคาดงกลาวยงถกน ามาใชในลกษณะประชานยม (Populism) และทองถนนยม (Localism) เพอตอตานความทนสมยแบบตะวนตก ญปน และความเปน “ชนชนกลาง/ชนชนสง” ซงเปนชนชนทนอกจากจะผลตวฒนธรรมทไมได เหนคณคาของ “ชาวบาน/ชนบท” แลว ยงดถกลดคา “ชาวบาน/ชนบท” และผลต “วฒนธรรม” ทมอมเมาบดบงคณคาดงกลาวของ “ชาวบาน/ชนบท” อกดวย ดงนน มมมองของนกวชาการชวงนจงเปนการชนชมชนบทโดยใชวธเปรยบเทยบกบสงทอยตรงกนขาม นนคอการพฒนาจากภายนอกอนเกดจากทนนยมและความทนสมย และในขณะเดยวกนกยงตอตานความเหลอมล าเชงชนชน/ศกดนา โดยพยายามยกวา “ความดงาม” ของโครงสรางสงคมกคอการททกคนมความเทาเทยมกนเชนเดยวกบวถชวตของ “ชาวบาน” ใน “ชนบท” เมอพจารณาถงบรบทสงคมในชวงนแลว จะพบวาชวงทศวรรษ 2500 เปนตนมา ประเทศไทยเรมก าหนดนโยบายการพฒนาทกระจายลงสสวนภมภาคมากขน ผานโครงการในแผนพฒนาเศรษฐกจแหงชาตฉบบท 1 (พ.ศ. 2504 - 2509) ทถกสนบสนนโดยสหรฐอเมรกาและธนาคารโลก ยกตวอยางเชน การสรางโครงสรางพนฐาน (Infrastructure)จ าพวกถนน ไฟฟา เขอน และมหาวทยาลย โดยเฉพาะในภาคเหนอและภาคตะวนออกเฉยงเหนอ จงท าใหปรากฏเหนความหลากหลายทางวฒนธรรมของภาคเหนอและภาคตะวนออกเฉยงเหนอมากขน เปนเหตใหกรอบการมอง “พนท” ความเปนชนบทหรอเมองไมไดจ ากดอยแคในเขตกรงเทพมหานครและยานชานเมองอกตอไป ดวยเหตน การนยามภาพของ “ชนบท” ในชวงทศวรรษนมกเปนการผนวกรวมเอา “ความดงาม” อนเปนลกษณะเดนหรอตวแทนของแตละภมภาคมาพดถงดวย ยกตวอยางเชน การพดถงความดงามของชนบทภาคเหนอผานภาพยนตรเรอง “สนก าแพง” (พ.ศ. 2511) ในลกษณะความเปน “สาวเหนอ” ทออนหวาน ใสซอ บรสทธ กรดกรายพดจาเชองชา เนบนาบ และยงใชชวตอยกบวฒนธรรมดงเดม หรอการพดถงความดงามของชนบทอสานผานวรรณกรรมประเภทนวนยายเรอง “ลกอสาน”(พ.ศ. 2519) และ “นายฮอยทมฬ” (พ.ศ. 2520) โดยค าพน บญทว ในลกษณะของความเปนคนอดทน แขงแกรง เรยบงาย ดนรน และสามารถตอสกบขอจ ากดทางธรรมชาตเพอความอยรอด ฯลฯ ซงภาพลกษณดงกลาวกยงคงมการผลตซ าหรอถกพดถงอยางตอเนองมาจนถงปจจบน

134

ภาพ 5.7 ตวอยางงานเขยนของนกวชาการฝายซาย ซงพยายามท าใหเหนถงความเลวรายของ

“จกรวรรดนยมตะวนตก” ทมตอชนบทไทย ก. หนงสอเรอง “โฉมหนาศกดนาไทย” โดยจตร ภมศกด พ.ศ. 2500 (ทมา: จตร ภมศกด, 2522: หนาปก) ข. “บทกวนายผ” ของอคน พลจนทร พ.ศ. 2490 (ทมา: วมล พลจนทร, 2533: หนาปก) ภาพ 5.8 โปสเตอรภาพยนตรทมสวนสนบสนนตอการสรางภาพลกษณในการชนชมวฒนธรรมชมชน

ในสวนภมภาคของไทย ก. ภาพยนตร เรอง “สนก าแพง” พ.ศ. 2511 (ทมาของภาพ https://www.youtube.com/watch?v=a43BG4ChgdA ) ข. ภาพยนตร เรอง “นายฮอยทมฬ” พ.ศ. 2520 (ทมาของภาพ https://nungsoraphong.wordpress.com/2009/12/04/25ปหนง

ไทยประวตศาสตร/)

ก. ข.

ก. ข.

135

ค. ชวงทศวรรษ 2510-2540 เปนชวงทแนวคดการชนชมวฒนธรรมถกขยายความอยางแพรหลายและซบซอน ทงในการขบเคลอนดานของวรรณกรรม งานวชาการ สอบนเทง ควบคไปกบมตทางการเมอง กลาวคอ ราวกลางทศวรรษ 2510 กอนหนาทจะเกดการเรยกรองทางการเมองในปลายป 2516 (หรอเหตการณ 14 ตลา 2516) ไดเกดกระแสยกยอง “ชาวบาน/ชนบท” ในฐานะแบบอยางอนบรสทธเรยบงาย ไมเอารดเอาเปรยบกน จนน ามาซงการรณรงคใหแตงกาย บรโภคอาหาร และใชภาษาทตงใจจะใหเหมอน “ชาวบาน/ชนบท” ตามตรรกะของขบวนการน ความเปน “ชาวบาน/ชนบท” เปน “ความเปนไทย” ทมพลงในการตอสกบแบบอยางการด าเนนชวตของ “ชาวเมอง/เมอง” ซงเตมไปดวยความเปนญปน/อเมรกน ทเปนฐานสนบสนนชนชนทางอ านาจในขณะนน ความรอนแรงทางการเมองในชวงปลายทศวรรษ 2510 – ตนทศวรรษ 2520 ทแบงเอาอดมการณการเมองของคนในสงคมออกเปน “ฝายขวา หรอ อนรกษนยม” และ “ฝายซาย หรอ กาวหนา” นบชวงเวลาส าคญของการบมเพาะความคดการชนชมวฒนธรรมชมชน “แบบใหม” ททรงพลงกวา โดยเฉพาะทศนะแบบพรรคคอมมวนสตแหงประเทศไทย (พคท.) ใน “ยคสายลมแสงแดด” กลาวคอ ความเกลยดชงของ “ฝายขวา” ซงถกสรางจากโฆษณาชวนเชอของรฐบาลทมตอ “ฝายซาย” ในขอหา “คอมมวนสต” ซงกไดแกบรรดานกศกษาและปญญาชน น าไปสการใชความรนแรงเขากวาดลางและการจบกมอยางเหวยงแห นบตงแตเหตการณลอมปราบทธรรมศาสตรวนท 6 ตลาคม พ.ศ. 2519 และการลอบยงแกนน านกศกษาทตอสเพอความยตธรรมของกรรมกรและชาวนา เปนสงทผลกใหนกศกษาตองหน “เขาปา” และมโอกาสไปสมทบกบ พคท. ในการจดตงอดมการณตางๆ ในพนทซองสมหางไกล เปนเหตใหบรรดานกศกษาซงเปนคนใน “เมอง” มากอนเหลานน ไดไปประสบกบสภาพ “ชนบท” ทไมเคยสมผสมากอน จนท าใหรสกหลงใหลและถวลหา ทงเรองความอดมสมบรณของธรรมชาต ทองไรปลายนา จารตชมชน การพงพาอาศย การเกอกลกน การพงตนเอง ฯลฯ ซงนบไดวาสงเหลานเปน “ความผาสก” หรอ “ความดงาม” อนบรสทธ ทซกซอนหนไกลจากเงอมมอของความทนสมย

ภาพ 5.9 ภาพของ “ชนบท” ในอดมคตตามแนวคดการชนชมวฒนธรรมชมชนยคสายลมแสงแดด (ทมา: กาญจนา แกวเทพ และ กนกศกด แกวเทพ, 2530: 1 อางใน ยกต มกดาวจตร, 2548: 142)

136

ทศนะความคดการมอง “ชนบท” ทเตมไปดวย “ความดงาม” เหลานถกหลอหลอมบมเพาะเปนหลกการทฤษฎจนสกงอมกอนจะกลายมาเปน “แนวคดเพอการพฒนา” ในชวงตอมาหลงจากการประกาศนร-โทษกรรมผมสวนเกยวของทางการเมองในป พ.ศ. 2521 ท าใหนกศกษาและปญญาชนทหน “เขาปา” กอนหนานกลบมาใชชวตในฐานะ “ชนชนกลาง” ในเมองเชนเดม และการทเปน “ชนชนกลาง” ไมวาจะเปนนกวชาการ อาจารยมหาวทยาลย นกเขยน ศลปนเพอชวต นกตอส นกพฒนาเอกชน (NGOs) หรอผน า/ผบรหารบานเมอง จงท าใหแนวคดการชนชมชนบทดงกลาวถกน ามาเผยแพรขยายตอได “อยางมน าหนก” และโนมนาวกลายเปนกระบวนทศนหลกของสงคมในชวงทศวรรษ 2520-2540 ยกตวอยางเชน งานวชาการและวรรณกรรมประเภทสงเสรมวฒนธรรมชมชนนยมโดยฉตรทพย นาถสภา, กาญจนา แกวเทพ, ศรศกร วลลโภดม, จระนนท พตร-ปรชา, เสกสรร ประเสรฐกล ฯลฯ (ลกขณา ปนวชย, 2554) ภาพ 5.10 ตวอยางงานศกษาทไดรบอทธพลความคดแบบวฒนธรรมชมชน

ก. หนงสอเรอง “วฒนธรรมหมบานไทย” โดยฉตรทพย นาถสภา และ พรวไล เลศปรชา (ทมา: ฉตรทพย นาถสภา และ พรวไล เลศปรชา, 2541: หนาปก) ข. หนงสอเรอง “เศรษฐกจหมบานไทยในอดต” (พมพครงท 4) (ทมา: ฉตรทพย นาถสภา และคณะ, 2540: หนาปก)

ดงนน จะเหนวา ความคดวาดวยการชนชมวฒนธรรมชมชนนน แกนแกนความคดกคอเปนการนยาม “ภาพลกษณ” ของชมชนท “ควรจะเปน” ภายใตมมมองทมองจากตว “ชาวบาน/ชนบท” ขนไป ซงนอกจากจะเปนแนวคดทเปนการใหคณคากบสงคม(ทถกมองวา) “ระดบลาง” อยางชมชนหรอชนบทและ “ปฏเสธความทนสมย” แลว แนวคดดงกลาวยงมนยทางการเมองซอนทบ โดยเฉพาะทศนะในการ “ตอตานรฐ” ผานการตอตานทนนยมและความทนสมย ทงนเพราะเหนวา “รฐ” คอตวการส าคญทท าให “ชนบท/ชาวบาน” ตกเปน “ทาส” ของความทนสมย โดยทรฐเปน

ก. ข.

137

ฝายน าทนนยมเขามาสประเทศและใชทนนยมจงใจ “ชนบท/ชาวบาน” จนท าใหเสพตดและสญเสยแนวทาง “การพงพงตนเอง” แตเดมไปในทสด ซงนนกแปลวาแนวคดดงกลาวยงมททา “รงเกยจ” หรอพยายามสกดกนการเขามาของพลง “โลกาภวตน” ซงถกมองวาเปนเสมอน “มารราย” ทจะบดขยชมชนและชนบทใหเปนชนเลกชนนอย โดยจะเหนไดชดเจนในขบวนการเคลอนไหวของนกพฒนาเอกชนหรอนกตอสเพอตอรองความเปน “ทองถนนยม” ผลทตามมาของการเกดแนวคดวาดวยการชนชมวฒนธรรมชมชนน นอกจากจะเปนการหนกลบมาใหความส าคญกบ “ชาวบาน/ชนบท” และ “ชมชน” ในฐานะจดเรมตนของ “ความดงาม” แลว ยงเปนตวกระตนใหเกดกระแสการอนรกษสภาพสงคมชนบทใหคงสภาพดงเดมเอาไว ทงนกสอดรบกบกระแสการอยาก “เสพ” ความเปนชนบทหรอความดงเดม ตวอยางเชนความนยมเรอง “การทองเทยว” ไปในชนบททหางไกลหรอพนททยงคงสภาพดงเดมของชมชนเอาไว เพราะสงเหลานถกมองวา “จะไมมอกแลว” หากสงคมเคลอนตวเขาสภาวะความทนสมย เชน เชยงคาน (จงหวดเลย), อมพวา (จงหวดสมทรสงคราม), ปาย (จงหวดแมฮองสอน) เปนตน นอกจากนในดานการพฒนาถอไดวา แนวคดนมสวนส าคญตอการผลกดนใหเกดองคกรการพฒนาเอกชน(อพช.) ซงสนใจพงเปาไปยงภารกจพฒนาชนบทและสรางสรรคแนวทาง “การพงตนเอง” โดยชนบทเอง และนกพฒนาเอกชนสาย “ชนบทนยม” หรอ “วฒนธรรมชมชน” ทมงเคลอนไหวเพอตองการรกษาและสบทอดวถชมชน “ดงเดม” ใหคงอยตอไป (ยกต มกดาวจตร, 2548: 56-61)

แนวคดเกยวกบการสรางทองถนนยม ค าวา “ทองถน (Local)” มความหมายทคลายกบค าวา “ชนบท” หรอ “ชมชน” เพราะเปนการพจารณาถง “ตวกระท า” ในระดบประชาชนหรอระดบลางทไมใชรฐและไมใชระดบโลก หากแตความแตกตางจะอยทค าวา “ทองถน” มกจะใชในฐานะคตรงกนขามกบคาวา “ระดบโลก(Global)” ซงมนยสอถง “ความแตกตางทางดานอตลกษณ” หรอ “การมอตลกษณเปนของตวเอง” ซงความหมายโดยสรปของ “อตลกษณ (Identity)” กคอ ลกษณะทนาเสนอถงตวตนอนเฉพาะดานตางๆ อนไดแก ดานวถชวต สงคม วฒนธรรม ชาตพนธ ภมปญญา ฯลฯ ซงในแตละ “ทองถน” กจะม “อตลกษณ”เฉพาะตวทแตกตางกนไป ดงนนจงสามารถกลาวไดอกนยหนงวา ขอบเขตของการก าหนดความเปน “ทองถน” หนงๆ กคอการใชความแตกตางกนของ “อตลกษณ” เปนเกณฑดวย สวนความหมายของ “ทองถนนยม (Localism)” ในฐานะแนวคดและปรากฏการณทางสงคมศาสตรนน มนกวชาการหลายคนไดใหมมมองไวอยางแตกตางหลากหลาย ดงจะพอน ามาเสนอเพอใหเหนเปนทศทางของค าอธบายไดดงน - “ทองถนนยม” คอ แนวคดทตานทานกระแสโลกาภวตนและตระหนกถงมนษยวามความส าคญ เชอวาทกคนมสทธในการด ารงชวต มนษยมความตองการขนพนฐานไมวาจะเปนความตองการ “ความผกพน” กบภมล าเรา ไมวาจะเปนทนา ผนดน ตนไม ฯลฯ เพราเหลานคอพนททมนษยมความเชอมโยงกบธรรมชาต ความผกพนกบชมชนทมวฒนธรรม ประเพณ คานยม ทจะเปนสงบงบอกถง “ราก” ทมอยในตวมนษย โดยสมพนธระหวางมนษย ผนดน สงแวดลอม คอการตระหนก

138

ถงความสมพนธทมตอกน และเคารพซงสทธซงกนและกนทงมนษย ชมชน และสงแวดลอม ซงนนแปลวา “ทองถนนยม” เปนแนวคดทใหความส าคญกบความเปนชมชน (Community) ทมการใชชวตของมนษยรวมกบคนอนๆ และใหความส าคญกบรากเหงาความเปนมา (History) ของตนเอง และชมชน อนแสดงใหเหนผานประเพณ วฒนธรรม ความเปนอย และวถชวตทบรรพบรษไดรวมกนสรางสมมา (รงนภา ยรรยงเกษมสข, 2557: 8) หรอกลาวอกอยาง กคอ “ทองถนนยม” เกยวของกบ “ความรสก”ของผคนทมตอถนฐานของตวเองในลกษณะ “โหยหาอดต(Nostalgia)” - “ทองถนนยม” คอ “กระแส” ของชมชนทมรากฐานทางทรพยากร ภมปญญา พฒนาการและประวตศาสตรของการด ารงอยของตนเอง ซงมความเกยวของกบแนวคด “ชมชนนยม(Communitarianism)” หรอ “วฒนธรรมชมชน” โดยเปน “พนธะผกพน” ทางอารมณทมนษยทงในระดบปจเจกบคคลและระดบกลมมตอถนทอยอาศย ประวตศาสตร วถชวต ประเพณ สญลกษณ และอตลกษณทางวฒนธรรมตางๆ ของตนเอง ซงหาใชมความหมายเพยงหนวยในการตงถนฐานตามเขตการปกครองเทานน ในกระบวนการทองถนนยมทเกดขนและก าลงเคลอนไหวในปจจบนพบไดในหลากหลายแงมมดวยกน บางกใชเพอเรยกรองการกระจายอานาจใหแกองคกรปกครองสวนทองถน บางกรณรงคใหชมชนหนมาอนรกษหวงแหนวฒนธรรมทองถน (เชน ภาษา เครองแตงกาย ขนบธรรมเนยมปฏบต สถาปตยกรรมทองถน ฯลฯ) หรอการทพรรคการเมองบางพรรค นกการเมองบางคนกเอามาเปนประเดนในการหาเสย แมกระทงในเกมกฬากไมมขอยกเวนแตอยางใด (บญยง ประทม, 2551) - “ทองถนนยม” คอ “วภาษวธ(หรอการสรางขอโตแยง)” ของแนวคดโลกาภวตน เพราะเปนแนวคดและปฏบตการทางเศรษฐกจ การเมอง สงคม และวฒนธรรมใดๆ ทยดเอา “ทองถน” เปนจดเรมตนและหนวยส าคญในการวเคราะห ซงมความแตกตางจากมมมองทรฐมอง เพราะ “ทองถน” ส าหรบชาวบานแลวหาใชแคแหลงทรพยากร แตมนเปนมากกวานน คอเปนทอยอาศยกายภาพของชมชนทหลอมรวมเอาไวดวยวถชวต อารมณ ความรสก ความผกพนหวง ขณะทหนวยงานรฐมองทองถนแคแหลงทรพยากร ซงอนทจรงกระแส “ทองถนนยม” มความเชอมโยงเปนองครวมกบกระแส “โลกาภวตน” ในฐานะทเปนมมสะทอนกลบของอานาจ (พฒนา กตอาษา, 2546) ดวยเหตนจากความหมาย “ทองถนนยม” ของนกวชาการตางๆ พอสรปไดวา “ทองถนนยม (Localism)” หมายถง ความผกพนหรอพนธะทางอารมณและความรสกของมนษยทมตอถนทอยอาศย(อนเปนทหลอหลอมความรสกผกพนเหลานน) ไมวาจะทางดานประวตศาสตร ประเพณ สญลกษณ และอตลกษณทางวฒนธรรมตางๆ ซงจะท างานอยในรปแบบของ “ความคด” หรอ “สานก (Conscienceness)” ของคน ดงนน เมอ “ทองถนนยม” เปนเรองของความผกพนในระดบส านกของคน “ทองถนนยม” จงเปนเรองของ “ความรก ความศรทธา และความหวงแหน” ตอสงทมอยในทองถนของตน ซงกหมายถง “อตลกษณความเปนทองถน” นนเอง อยางไรกตามเมอ “ทองถนนยม” ด ารงอยในลกษณะ “กระแส” จงไมใชส านกหรอความรสกทเกดขนกบคนใดคนหนงเปนการเฉพาะ หากแตตองเปนไปในระดบกลมหรอชมชน สวนในประเดนสาเหต “การเกดขน” ของกระแสทองถนนยมนน ดงททศนะของนกวชาการทพยายามจะอธบายวา “ทองถนนยม” นน ในความเปนจรงไมไดเปนสงทเกดขนโดยตวของมนเอง

139

อยางไมมบรบท หากแตมความสมพนธอยางซบซอนกบสงทดเหมอนจะอยตรงกนขามอยางกระแส “โลกาภวตน” กลาวคอ พลงทรนแรงของกระแสโลกาภวตนไดท าใหทกทองถนทกชมชนในโลกถกบบอดใหมาอยภายใตระบบวฒนธรรมเดยวกน ซงอกนยหนงกคอการพยายาม “ขยายตว” เพอสลายเสนแบ งของวฒนธรรมทองถน และท า ให ผนวกกลนท ง โลกมแบบแผนเดยว เหมอนกน(Homogenization) แตเมอชมชนหรอทองถนใดเรม “ตระหนก” หรอรตววา “คณคา” ของวฒนธรรมหรออตลกษณของถนถกท าลาย ชมชนหรอทองถนจะลกขนมา “ปกปอง” อยางแขงขน และพยายาม “ดดตว” ออกมาปลก/ประกอบสราง “ส านก” และขอบเขตของวฒนธรรมตวเองขนใหม(Re-territorialization) จงเปนทมาของการเกดกระแส “ทองถนนยม” ขนมานนเอง (ดในภาพ 5.11 เพอประกอบความเขาใจ) ดวยเหตน ทองถนจงไมใชฝายทตงรบตอการเปลยนแปลงอยางไมรคดอยางเดยว หรอไมควรมองวาทองถนสยบยอมตอพลงโลกาภวตนอยางเดยว ทงยงไมควรมองวา“โลกาภวตน” กบ “ทองถนนยม” เปนคตรงกนขามกนอยางสนเชง แตควรมองอยางเชอมโยงวาทงสองสงมความเกยวของเชอมโยงสมพนธกน ในทศนะของนกวชาการญปนอยางยามาชตะ (Yamashita) เรยกปรากฏการณการผงาดของกระแสวฒนธรรมทองถนขนมาอกครงนวา “ทองถนภวตน (Localization)” ซงมทมาสบเนองจากแนวคดโลกาทองถนภวตน (Glocalization) โดยมทมาจากภาษาญปนค าวา “โดะฉะกขะ(Dochakuka)” ทหมายถง การกลายเปนแบบคนพนถน(Becoming autochthonous) หรอการกลายมาเปนแบบพนเมอง ทมาจากค าวา “โดะฉะก (Dochaku)” อนมความหมายวาแบบคนพนถน(Aboriginal) แตเดมมาค านถกใชในความหมายวาเปนหลกการเกษตรทไดประยกตเอาเทคนคทางการเกษตรของผอนมาสเงอนไขเฉพาะภายในทองถนของตน(Local conditions) และค าๆ นยงไดถกน าไปใชในแวดวงธรกจญปนเพอใหมความหมายเทากบ “การทาความเปนระดบโลกใหกลายมาเปนแบบทองถน (Global localization)” ซงหมายถงการทสงทเปนระดบโลกไดรบการปรบประยกตใหเขากนไดกบเงอนไขเฉพาะภายในทองถนตางๆ ได (Yamashita, 2003: 4 อางใน ไพโรจน คงทวศกด, 2560: 238) ในแงนจงเทากบวา กระบวนการ “ทองถนภวตน” หรอการเกดกระแสทองถนนยมนนเปนกระบวนสะทอนอกดานหนงของกระแสโลกาภวตน โดยโลกาภวตนมสาเหตในการผลกดนโดยเขาไป “กระแทก” ความเปนทองถน จนเมอทองถนรสกวามสงแปลกปลอมเขามาจงรบนยามเพอรกษาความเปนทองถนของตนเอาไวตอบโต กลาวคอ หากไมมกระแสตางๆ ในระดบโลกทไหลเขามากระทบกบผคนและสงคมในทองถนตางๆ ความพยายามทจะปรบเปลยนความเปนระดบโลกใหกลายมาเปนสงทมเนอหาและหนาตาทสอดคลองกบทองถนนนๆ กคงไมเกดขน หรอพดงายๆ กคอวา หากไมมกระแส “โลกาภวตน” กคงไมมกระแส “ทองถนนยม” ในปจจบนนนเอง

140

ภาพ 5.11 แสดงกลไกการเกดขนของกระแสทองถนนยม อนเกดขนจากการททองถนพยายามดดตวออกมาเพอนยามตวเอง “ใหม” จากกระแสโลกาภวตนทพยายามจะขยายตวครอบง า (ทมา: ผเขยน) ดงนน เมอ “ทองถนนยม” เปนเรองของความรกและความผกพนของผคนทมตออตลกษณทองถน ดงนน แนวทางการพฒนาแบบทยดความเปน “ทองถนนยม” น จงสนบสนนหรอเรงใหเกด “การสรางส านกความเปนทองถนนยมขน” ซงกระท าไดดวยวธตางๆ เชน การปลกกระแสอนรกษและเหนคณคาของวฒนธรรมทองถนขน การสงเสรมใหมเรยนการสอนประวตศาสตรทองถน การเปดโรงเรยนสอนศลปวฒนธรรมทองถน ฯลฯ ซง “ประโยชน” ของการสรางส านกทองถนนยมตอการพฒนานน สามารถวเคราะหผานกรณศกษาตางๆ ไดดงน - มงคล พนมมตร มองการกระแสทองถนนยมในลกษณะฟนฟอตลกษณดงเดมเพอตอสกบความเลอนไหลทางวฒนธรรมอนเกดมาจากสงคมภายนอก (ผานกรณศกษาชนกลมนอยในจงหวดแมฮองสอน) วา เปนการท าใหสานก ตระหนก และใหความสาคญกบอตลกษณดงเดมของตนอย โดยเฉพาะเรองกลไกการถายทอดระบบคณคารวมเหลานน (มงคล พนมมตร, 2551) - ธเนศวร เจรญเมอง มองประโยชนความเปนทองถนนยมของชาวลานนา(ภาคเหนอของไทย)ไววา การสรางส านกความเปนลานนา ไมวาจะดวยกระบวนการคนหารากเหงาทางประวตศาสตรของตน โดยวธการทางประวตศาสตรตามการทศกษาทรฐรวมศนย(หรอรฐสวนกลาง)จดใหทองถน ทางหนงกท าใหทองถนเกดการหยบยมวธการเหลานนเพอน ามาสรางความเปน “ลานนา” ได ซงทาใหเกดความหวงแหนตอทองถนตน อนจะสงผลตอการจดการและดแลทองถน

ดดตว

การขยายตว

141

ไดดขนโดยคนในทองถนนนเอง ซงทองถนนยมความจรงกคอ “ชาตนยมในระดบทองถน” นนเอง (ธเนศวร เจรญเมอง, 2539) - นธ เอยวศรวงศ ไดเสนอไวอยางนาสนใจผานตวอยางกระแสทองถนนยมทวาดวยเรอง “ศลปวฒนธรรมลานนา” กลาวคอ ส านกความเปนทองถนทอยในตวผสรางสรรควฒนธรรมจะเปนสงทท าใหปจเจกชนมจตวญญาณเสร ซงจะเปนแรงผลกดนใหป จเจกชนนนไดสรางสรรคศลปวฒนธรรมเหลานนออกมา และใช “ส านก” หรอความเปนชมชนเหลานนในการ “ตอรองเพอผลประโยชนในทางเศรษฐกจ” ซงทาใหทองถนและผสรางศลปวฒนธรรมนนสามารถดารงอยตอไปไดในสภาวะเศรษฐกจทกาลงเปลยนแปลงไป (นธ เอยวศรวงศ, 2542) ตวอยางเชน การแปรเปลยนวฒนธรรมพนถนมาเปนสนคา เปนตน จากกรณศกษาของนกวชาการตางๆ ดงกลาวสามารถสรปไดวา แนวคดการสรางความเปนทองถนนยมเปนแนวคดการพฒนาทอธบายกระบวนการพฒนาทองถนทถกผลกดนออกมาในระดบ “สานก” ซงขบเคลอนไปในลกษณะ “รก(ษ)” “ศรทธา” และ “หวงแหน” โดยจะแสดงออกมารปแบบพฤตกรรมการปกปอง ตอส หรอสรรหาแนวทางการพฒนาทเออประโยชนตอคนและวฒนธรรมในทองถนเอง ทงประโยชนในเรองการสบสานคณคาทางวฒนธรรมรวม การดแลจดการ รวมไปถงใชเพอหาโอกาสทางเศรษฐกจ ฯลฯ สงเหลานนบไดวาเปน “การพฒนาจากภายใน” แนวคดนเปนแนวคดหนงทสะทอนใหเหนวาองคความรดานการพฒนาไมไดผกขาดไวกบกลมคนชนเรอนยอดของสงคมอกตอไป ทงยงเปนหนทางสการสะทอนปญหาโดยคนในทองถนซงท าไดตรงจ ดทสด(ตรงกวาทจะสงการหรอมองโดยผอนเขาไป) ยกตวอยางเชน การเรยกรองเพอตอตานการกอสรางโรงไฟฟาถานหนบอนอก-หนกรด จงหวดประจวบครขนธ เพอปกปองพนทและแหลงทรพยากรท าการประมงของชาวบานในทองถน หรอการตอตานการสรางเขอนแมแจมของกลมชาตพนธปกาเกอะญอเมอป พ.ศ. 2556 ในเขตอ าเภอแมแจม จงหวดเชยงใหม เพอไมใหเกดน าทวมอนจะท าลายพนทชมชนและวถชมชนทสบทอดมาแตบรรพบรษ เปนตน ภาพ 5.12 การเคลอนไหวของกลมทองถนนยมในตอตานการสรางโรงไฟฟาถานหนบอนอก-หนกรด อ าเภอเมองประจวบครขนธ จงหวดประจวบครขนธ ทกระท าเรอยมาตงแตป พ.ศ. 2543 (ทมาของ

ภาพ http://www.sarakadee.com/feature/2000/11/coal-generated_power.htm)

142

สรป กลมทฤษฎและหลกการวาดวยการพงตนเอง คอกลมแนวคดการพฒนาทพยายามเสนอ “ทางออก” หรอหลกเลยงจากความลมเหลวของวถทางแหงความทนสมย สวนใหญมกถกสะทอนจากมมมองของผทไดรบผลกระทบจากความทนสมยโดยตรงอยางบรรดาประเทศโลกทสามหรอประเทศดอยพฒนา โดยจดรวมของสาระความคด คอการหนกลบมาพจารณาท “ตวเอง” แทนทจะพงพงผอนซงจะมาแตความเสยเปรยบและหายนะ ทงน “การพงตนเอง” ตองเรมจากการเปลยนแปลงระดบความคดชองปจเจกบคคล โดยตอง “เชอมน” และ “ศรทธา” ในศกยภาพและ “ทน” ทมอยในตนเองเสยกอน หลงจากนนจงคอยปรบเปลยน “ทน” ทตนเองมอย อนไดแก “ทนทางสงคม” และ “ทนทางวฒนธรรม” เพอสรางสรรคเปน “ขอไดเปรยบ” ในการพฒนาอนจะเหมาะสมกบบรบทของตนเองตอไป “หลกการพงตนเอง” มทศทางทโจมต “วาทกรรมการพฒนา” อยางเหนไดชด พรอมกบพยายามปฏเสธความทนและโลกาภวตนในทกวถทาง โดยมงสะทอนกลบใหเหนความส าคญชนฐานราก นนคอระดบ “ชมชน/ชาวบาน” หรอ คนเลกคนนอยชายขอบจากทเคยถกมองขามในกระบวนการพฒนากระแสหลก พรอมทงสนบสนนบทบาทของกลมคนเหลานนใหเขามาเปนฝายกระท าการในกระบวนการพฒนา ไมวาจะเปนแนวคดบทบาทชมชน แนวคดวฒนธรรมชมชน หรอแนวคดทองถนนยม ซงคณปการของ “การพงตนเอง” นนบวาเปนนมตรหมายอนดในการออกแบบหลกการหรอทฤษฎการพฒนา อนจะยงผลประโยชนตอคนทองถนหมมากอยางยงยนตอไป อยางไรกตาม แมแนวคด “การพงตนเอง” จะถกยอมรบในฐานะมตใหมของการพฒนาสงคมยคหนง แตกไมไดแปลวาแนวคดนจะ “ดทสด” หรอเปนค าตอบสดทายของการพฒนา หรอเปนแนวคดทใชไดดกบบางสงคมเทานน เพราะเมอพลวตสงคมไดเกดขน กไดน าพาใหเกดบรบทใหมๆ ทอาจน ามาสขอถกเถยงหรอความเหนโตแยงในบางมมและสรางสรรคเปนแนวทางใหมๆ ไดเรอยๆ เชนกน

143

คาถามทายบทท 5 1. จงสรปสาระส าคญของ “หลกการพงตนเอง” พรอมยกตวอยาง ดวยภาษาและความเขาใจของตนเอง 2. จงเปรยบเทยบ “ความแตกตาง” โดยสรประหวางแนวทางการพงตนเองของ “มหาตมา คานธ(Gandhi)” “คม อล ซง(Kim Il Sung)” และ “หมบานอจามา(Ujamaa)” มาพอสงเขป 3. จงสรปสาระส าคญของหลกการ “แนวคดบทบาทชมชน” ทสงผลตอกระบวนการพฒนามาพอเขาใจดวยภาษาและความเขาใจของตนเอง 4. จงยกตวอยางภมปญญา/จารต/ประเพณ/กศโลบาย หรอคตชมชน ทม “เหตผล/ตรรกะทางวฒนธรรม” ในการควบคมหรอจดระเบยบสงคม “ซอนอยเบองหลง” มาอยางนอย 1 ตวอยาง พรอมอธบายรายละเอยดถงหนาทในทางสงคมของสงเหลานน 5. “ความคดวาดวยการชนชมวฒนธรรมชมชน” มการอธบายถงดาน “ความดงาม” ของ “ชนบท/ชาวบาน” ไวในประเดนไหนบาง? จงอธบายดวยภาษาและความเขาใจของตวเอง 6. จงยกตวอยาง “บทเพลง” ทมเนอหาสนบสนน “ความคดวาดวยการชนชมวฒนธรรมชมชน” มา 1 บทเพลง พรอมอธบายถง “สาระ” ของบทเพลงนนวามการชนชมวฒนธรรมชมชนในประเดนใดบาง? 7. กระแส “โลกาภวตน” มสวนส าคญตอการเกดกระแส “ทองถนนยม(Localism)” อยางไร? จงอธบายใหเหนถงกระบวนการดงกลาวพรอมยกตวอยางประกอบ 8. การสรางส านกความเปน “ทองถนนยม” มประโยชนอยางไรบางตอกระบวนการพฒนาสงคม? จงอธบายอยางละเอยดพรอมยกตวอยางประกอบ

144

145

บทท 6 ขอถกเถยงเกยวกบแนวคดการพงตนเองและบทบาทชมชน

คณปการแนวคดการพงพงตนเองและแนวคดเกยวกบการสนบสนนบทบาทชมชนในบททผานมา นบไดวาเปน “ทางเลอก” หนงทกลาเสนอเพอหวงทจะเหนนมตหมายใหมทางการพฒนาอนจะหลบเลยงจากผลพวกของความทนสมยในดานลบ โดยเสนอใหกลบมายนดวยล าแขงตนเอง และปฏเสธการพงพงทเสยเปรยบทงปวง ดวยเจตนาดทอยากใหบรรดากลมคนเลกคนนอย อนไดแกประเทศก าลงพฒนาและดอยพฒนาทงหลายไดลมตาอาปากดวยการถกยกระดบคณภาพชวตมากขน แตอกดานหนงกลบมนกวชาการจ านวนไมนอยทมทศนะมนงงสงสยและพยายาม “ตงค าถาม” ตอหลกการบางหลกการทดเหมอนอง “อดมคต” มากกวา “ความเปนจรง” ของสภาพบรบทสงคม นบตงแตหนงสอเรอง “Orientalism” ของเอดเวรด ซาอด (Edward Said) ไดตพมพเผยแพรในป ค.ศ. 1978 ซงเปนเนอหาเกยวกบการชนชมสงคมโลก “ตะวนออก” โดยชาว “ตะวนตก” โดยมกมองในเชง “ความดงาม” วาวฒนธรรมของชาว “ตะวนออก” เปนวฒนธรรมทแปลกและมความเฉพาะตว จงนาชวนหลงใหลคลงไคลในความโดดเดนท “ไมเหมอนใคร” ดงกลาว ซง Said พยายามจะน าเสนออกดานวา บนทศนะทมองวา “แปลก” หรอ “ความไมเหมอนใคร” นาชนชมหลงใหลดงกลาว แทจรงมนคอการสราง “วาทกรรม” หรอ “ภาพลกษณ” ใหกบความเปน “ตะวนออก” ทดลาหลงโดยใชมาตรฐานแบบวธคดชนชนกลางตะวนตก ซงสงผลกระทบตอความรสกของคน “ตะวนออก” ใหดแตกตางและต าตอยกวาคน “ตะวนตก” โดยสวนทางกบความเปนจรงทชาว “ตะวนออก” ทกวนนตางกเขาถงมาตรฐานชวตแบบสงคม “ตะวนตก” อยไมนอย (Said, 1978) ซงนบไดวานคอ “จดเรมตน” ของการสรางแนวคดหรอขอถกเถยงในการวพากษถงทศนะยอนแยงทดเหมอน “ด” เหลานวาแทจรงแลวคอการประทบภาพลกษณจาก “คนนอก” ทไมเขาใจบรบทของ “คนใน” หรอไม? ซงกรวมไปถงแนวคดการพฒนาทออกไปในทาง “โรแมนตก” อยาง “การพงตนเอง” หรอ “บทบาทชมชน” ดวย ดงนน เนอหาในบทท 6 นจงเปนความพยายามทจะสงเคราะหหาทศนะ “เหนตาง” ทมตอแนวคด “การพงตนเอง” และ “บทบาทชมชน” ในเนอหา “บางหลกการ” ทยงชวนเคลอบแคลงอย ทงในเชงของการสรางขอถกเถยง ขอโตแยง รวมไปถงทศนะเชงวพากษวจารณ ตอ “การพงตนเอง” ในฐานะ “วาทกรรม” ทก าลงบดบงขอเทจจรงอะไรบางอยางอยอยางมนยส าคญ แตอยางไรกตาม เจตนาสงสดของบทนไมไดมงเพอใหเกดการท าลายลางแนวคดในทางวชาการใด หรอตองการสวนทางในลกษณะ “ตอตาน” กบแนวคดการพงตนเองอยางสดขว หากแตอยากสะทอนใหเหนถงโลกทศนเชงขอเสนอและหลกการทหลากหลาย อนจะเปน “ผลด” ตอการปรบปรงแนวคดและทฤษฎใหเหมาะกบการอธบายไดในสภาพสงคมทก าลงเปลยนแปลงไป และกเพอประโยชนสงสดตอการสรรหาแนวทางการพฒนาทตอบโจทยตอความตองการของผคนใหไดมากทสด

146

มายาคตเกยวกบ “ความดงาม” ของชมชน ทศนะการชนชม “ความดงาม” ของชมชนตามแนวคดวฒนธรรมชมชนนน ครงหนงเคยถกมองวาเปน “กระบวนทศนใหม (New paradigm)” ทเปลยนความสนใจจากการพฒนาทเนนความ “กาวหนา” แบบความทนสมย หนมามงความสนใจพนททยงคงความเปน “ดงเดม” ดงเชน “ชนบท” ซงเทากบเปนการสะทอนคณคาอกดานหนงของสงคมทถกความทนสมยคกคาม ทงยงกลายเปนกระบวนทศนหลกในการพฒนาไทยชวงทศวรรษท 2510-2530 กอนทจะถกผลตซ าและกระจายสคนทวไปในสงคม ซงสงทสะทอนใหเหนความนยมของทศนะชนชม “ความดงาม”น กคอบรรดาแนวคด ทฤษฎ งานวจย งานประพนธ วรรณกรรม รวมไปถงผลผลตดานส อมวลชนทน าออกมาสสายตาสาธารณชนอยางตอเนอง แตเมอเวลาผานไป บรบทสงคมและการพฒนาทเรมมความซบซอนมากขน ทงความเจรญทางเศรษฐกจและวตถทเปนทนเดม ผนวกกบความหลากเลอนขามขอจ ากดเรองพนในกระแสโลกา - ภวตน เปนเหตใหพรมแดนระหวาง “ชนบท” กบ “เมอง” จากทเคยถกเขาใจแบบคตรงกนขาม เกดความพราเลอนในแงลกษณะกายภาพและความหมายมากขน ท าใหทศนะการชนชม “ความดงาม” ของชมชนเชนนเรมถกมองวา “สวนกระแส” และ “หยดนง” เกนไป จนเรมกลายเปน “มายาคต” ทบดบงตอขอเทจจรงหลายประการอนเปนอปสรรคตอการพฒนา ซงนนกเปนทมาของการสรางทศนะโจมตในเชงวพากษวจารณมากขน ซงในหวขอนพอจะรวบรวมขอโตแยงทมตอทศนะความคดการชนชม “ความดงาม” ของชมชนในฐานะ “มายาคต” โดยแบงออกเปน 4 ประเดนใหญ ไดแก 1. ความคดเรอง “ความดงาม” ของชมชน/ชนบท เปนการมงความสนใจไปท “ชนบท” อยางเดยว จนทาใหละเลยพนทอนๆ ทไมใช “ชนบท” กลาวคอ ความคดการชนชมความดงามของชมชน มกจะกกขงความหมายของค าวา “ชมชน” ไวแคนยามของลกษณะทเปน “ชนบท” เทานน หรอพยายามบอกวา “ชนบท” คอสถานทอนประกอบไปดวย “ความดงาม” ในดานสงแวดลอม มความดบของธรรมชาต มจารตประเพณทสบทอดกนมาแตโบราณไมเปลยนแปลง หรอมสภาพเศรษฐกจและวถชวตทกอยางทสวนทางกบความเปน “ทนนยม” และ “ความทนสมย” ดงนน ความคดดงกลาวจงเปนการเพงความสนใจไปท “ชนบท” อยางเดยว ซงเปนธรรมดาเมอเนนย าสงไหนสงหนงเปนพเศษ กยอม “ละทง” ทจะไมพจารณาสงอนๆ หรอลดความส าคญลง นนแปลวา อกนยหนงของความคดชนชมความดงามของชมชนนคอการสนใจแค(การพฒนา) “ชนบท” โดยละเลยทจะไมสนใจ(พฒนา) พนทอนๆ ทไมใช “ชนบท” เลยนนเอง อนทจรงหากลองทบทวนความหมายของค าวา “ชมชน (Community)” แลว จะมลกษณะคลายความหมายของค าวา “สงคม (Social)” อยไมนอย แมนยค าวา “ชมชน” จะพยายามพวงเรองความมประเพณ จารต หรอขนบธรรมเนยมอนเปนอตลกษณ เฉพาะตวเขามาดวย หรอมผพยายามแยกขาดอยางชดเจนในอดต(ดงเชนค านยามของทอนนส เรอง “เกเซลชาฟต(Gesellschaft)” และ “เกไมนชาฟต (Gemeinschaft)”) หากแตจดรวมระหวางความหมาย “ชมชน” กบ “สงคม” กคอการท “มนษย” มาอาศยอยรวมกน และกอเกดปฏสมพนธรวมกนใน

147

รปแบบสถาบนทางสงคมตางๆ เชน ครอบครว การเมอง เศรษฐกจ การศกษา ศาสนา ฯลฯ นนแปลวา หาก “ชมชน” หมายถงสถานททมมนษยมามความสมพนธตอกน ดงนนทกสถานททม “มนษย” กยอมนบเปน “ชมชน” เชนเดยวกน รวมทง “เมอง” อนเปนพนททอดมไปดวยเขตอตสาหกรรมและสงปลกสรางดวย ดวยขอเสนอในประเดนค านยามนคอ เราจงควรเปดกวางท าความเขาใจทง “ชนบท” และ “เมอง” ในฐานะ “ชมชน” เชนเดยวกน ถาหากพจารณาใหดแลว เมอมนษยไปตงถนฐานทอยทไหนแลว ไมวาจะทง “ชนบท” หรอ “เมอง” กยอมเกดปญหาเรองความเปนอยและลวนตองการยกระดบคณภาพชวตดวยกนทงสน นนหมายความวาทง “ชนบท” และ “เมอง” กยอมตองการ “การพฒนา” เหมอนกนหมด แตเนองดวยความคดความดงามของชมชนดงกลาว ไดเทความสนใจไปทชนบทเกนไปจนละเลยจะพจารณาปญหาทเกดขนใน “เมอง” เพราะ “เมอง” ในความเปนจรงแมจะเปนพนททดเหมอน “ครบ” ในแงวตถ แตกลบเกดปญหาคนละแบบกบ “ชนบท” ทงในเชงกายภาพและเชงโครงสรางทหมกหมมและทาทายตอการแกไขมากมาย เชน ปญหาชมชนแออด ปญหาความเสอมโทรมของสงแวดลอม ปญหาน าเสย ปญหาขยะ ปญหาจราจรตดขด ปญหาอาชญากรรมและยาเสพตด ปญหาคนดอยโอกาส/คนไรบานและคนจนในเมอง ปญหาชองวางทางเศรษฐกจ ปญหาความเครยดเนองจากวถชวตทเรงรบ ฯลฯ ดงนนจงสรปไดวา แมความคดวาดวยการชนชมวฒนธรรมชมชนจะดในแงทมอง “ชนบท” ใหมตวตนมากขนหรอถกมองในแงงามมากขน แตกลบเปนทศนะ “เลอกปฏบต” ทไมสนบสนน “ความเทาเทยม” ทางการพฒนาใหเกดกบทกพนท ภาพ 6.1 สภาพปญหาขยะ ชมชนแออด และสงแวดลอมของชมชน “เมอง” ในกรงเทพมหานครทรอ

การแกไขไมแพกบปญหาทเกดในชมชน “ชนบท” (ทมาของภาพ https://meezwebwork2.wordpress.com/ปญหาตาง-ๆ/ปญหาชมชนแออด/)

148

2. ความคดเรอง “ความดงาม” ของชมชน/ชนบทนยาม “ความทนสมย” เปนภาพในดานลบเกนไป กลาวคอ สบเนองจากประเดนการใหความส าคญกบ “ชนบท” ในฐานะทเปนพนททอดมไปดวย “ความดงาม” ทงยงเปนรปแบบสงคมกอนท “ความทนสมย” และ “ทนนยม” จะเขามาท าลายดงเชนทเปนอยใน “เมอง” ซงจะเหนไดวาการอธบายในลกษณะการสราง “คตรงกนขาม(Dichotomy)” หรอการน าเสนอวถความเปน “ชนบท” ทน าเอาวถชวตแบบ “เมอง” มาเปรยบเทยบ เพราะในขณะทบรรดานกเขยนหรอนกวชาการแนววฒนธรรมชมชนสรางค านยาม “ชนบท” หรอ “ชมชน” ขนมา พวกเขายงไดสรางค านยามสงคม “เมอง” ไปพรอมๆ กนดวย ทงนเพอนยามในดานกลบของ “ชนบท” และแมวา “เมอง” หรอ “ความทนสมย” จะเปนรปแบบวถชวตทถกปฏเสธในแนวคดดงกลาว แตในความเปนจรงกลบพบวาแทบจะปฏเสธไมไดเลย แมแตตวนกคดหรอนกวชาการทสรางแนวคดชนชม “ชนบท” นกตาม นกวชาการแนววฒนธรรมชมชนนยมมกชใหเหนวา การพฒนาโดยยดเอาความ “เมอง “ หรอ “ความทนสมยแบบตะวนตกเปนตนแบบหรอเปนเปาหมายของการปรบเปลยนสงคมนน เปนแนวทางทผดพลาดอยางยง และการพฒนาดงกลาวไดท าลายความเปนชมชนและ “ความดงาม” ในอดต มากกวาจะเปนการพฒนาให “ความดงามในอดต” เจรญงอกงามยงๆ ขนไป ดวยเหตน ในกระบวนการสรางภาพ “ความดงาม” ของชมชน “ชนบท” ขนมา จงเปนการท าใหความเปน “เมอง” และ “ตะวนตก” กลายเปนคตรงกนขามทถกอางองใหดเลวรายกวา นาสะพรงกลวยงกวา รวมถงท าใหดอยและลดคณคาลง ค าวา “เมอง และ “ความทนสมย” ในทศนะของนกวชาการสายชมชนนยมจงเปรยบเสมอน “สงแปลกปลอม” ทคอยจะสอดแทรกเขามาเปนอนตรายในชมชน หรอเปน “ผราย” ทคกคามชาวบานใน “ชนบท” (อรรถา เรองโรจน, 2529: 98-101) จงเทากบวาการนยามความดงามของ “ชนบท”เหลานนไมไดเปดพนทใหกบการสรางทางเลอกอนๆ เชงผสมผสานอนๆ เลย (ยกต มกดาวจตร, 2548: 139) หรอสรป กคอ เทากบเปนการสรางค านยาม “ความทนสมย” ในดานลบและท าให “ความทนสมย” ถกมองในเชงตอตานมากขน ผลทตามจากการสรางค านยามอนม “ระยะหาง” ระหวางความหมายทลบลบดงกลาว กอใหเกดทศนะทไมสามารถเชอมโยงเอา “ขอด” ของ “ความทนสมย” อนจะเปนประโยชนตอการพฒนามาปรบใชได กลาวคอ แม “ความทนสมย” จะมพษภยอนมหนตตอชวตมนษย แตอกดานหนง “ความทนสมย” กลบมอทธพลกาหนดชวตมนษยในแทบทกสงคมบนโลกอยางเลยงไมได หรอยงคงมความจ าเปนตอมนษยอย เชน ความเปนระบบระเบยบ วถแหงความเปนเหตเปนผล สาธารณปโภค (ไฟฟา น าประปา อนเตอรเนต ฯลฯ) เครองทนแรง รวมไปถงกลไกประชาธปไตย ฯลฯ ทงนเพราะมนษยไดผกตดความเคยชนของตนเองเขากบ “ความทนสมย” เหลานนไปเสยแลว ซงถาหากเรามวแตตงหนาตงตาปฏเสธ “ความทนสมย” หรอพลงภายนอกเหลานอยางสดขว เรากจะมองภาพ “ความทนสมย” เปนภาพเชงเดยวหรอเพยงดานลบดานเดยว ท าใหปดกนหนทางการปรบประยกตใชประโยชนดงกลาว ซงแทนทจะไดแนวทางการพฒนาทสอดคลองกบบรบทสงคมจรงๆ กจะกลายเปนภาพ “อดมคต” เพอฝนทแชแขงสวนกระแสเชนนนตอไป ดงนน ทางออกของประเดนกคอ การเสนอใหมองอยางบรณาการใหเหน “จดรวม” ตรงกลางระหวางความคดวพากษ “ความทนสมย” และคณประโยชนของ “ความทนสมย” กลาวคอ

149

การรจกผลกระทบจาก “ความทนสมย” หรอความเปน “เมอง” เพอการปรบใชอยางรเทาทน (พดงายๆ คอ รขอดเพอปรบน าไปใช รขอเสยเพอหลกเลยง) เนองจากขอเทจจรงทวาแทบทกชมชนไมสามารถฝนจากพลงของทง “เมอง” และ “ความทนสมย” ทพยายามจะผสานหรอควบคมทกพนทอยางเหนยวแนน ดวยเหตน การแบงรบแบงเลอกปรบใช “ความทนสมย” กยอมไมเสยหายอะไรหากสงนนเปนไปเพอกอใหเกดประโยชนสงสดและความอยรอด 3. ความคดเรอง “ความดงาม” ของชมชน/ชนบทเปนเสมอน “วาทกรรม” หนงในทางการพฒนา จากทไดกลาวมาแลวเกยวกบความหมายของ “วาทกรรม” วาหมายถง ชดค าอธบายทเปนเสมอน “มายาคต” โดยการสรางใหเขาใจหรอ “เชอ” ในสงใดสงหนงเปนไปในทางเดยวทงๆ ทยงมทางอนๆ อย ซงถกโจมตวาไมไดสะทอนขอเทจจรงทงหมด ดวยเหตน เฉกเชนเดยวกบความพยายามอยากใหเหนแตดานถวลหาชวนหลงใหลแบบแนวคดวฒนธรรมชมชนเพยงดานเดยว กยอมนบวาเปน “วาทกรรม”ดวยเชนกน เพราะภาพชอง “ชนบท” ในบรบทปจจบนทเตมไปดวย “การเปลยนแปลง” นนมอยอยางหลากหลาย แตแนวคดวฒนธรรมชมชนนยมดงกลาวกลบหยบมาแคบางสวนซงเปน “ภาพเปลอกนอก” แลวน ามาขยายจนกลายเปน “มายาคต” โดยใหเขาใจวา “ชมชน/ชนบท” เปนแบบในค านยามนนทงหมด แรกเรมเดมท “ชนบทไทย” ในฐานะพนทของการพฒนา ไดถกสราง “วาทกรรม” หรอ “มายาคต” ประทบตรามาทกยคทกสมย ดงเชนในชวงกอนเกดการกระจายการพฒนาจากสวนกลางสสวนภมภาค “ชนบท” ถกสรางภาพใหกลายเปนพนทแหงความ “ลาหลง” ดวยค าพดในลกษณะ “บานนอกคอกนา ดอยการพฒนา หางไกล กนดาร ผคนมชวตอยอยางยากล าบาก ฯลฯ” ซงค านยาม “ชนบท” ในลกษณะนเกดขนเพราะเกดการน า “ชนบท” ไปเปรยบเทยบกบความมงคงของ “ความทนสมย” และ “ทนนยม” ของเมองใหญ (เชน กรงเทพฯ) อนเปนมมมองจากชนชนสงในเมอง เรามกเรยกกนในชดวาทกรรมชนบทเชนนวา วาทกรรม “โง จน เจบ” แตตอมาเมอเขาสยคของการเกดแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตหรอหลงจากทศวรรษ 2500 เปนตนมา การพฒนาไทยเรมกระจายสสวนภมภาคมากขน ในขณะเดยวกนกท าใหสดสวน “ชนชนกลาง” ในเมองเพมมากขน ซง “ชนชนกลาง” เปนกลมคนทยกระดบฐานะตนเองจากผลผลตทางการพฒนาโดยเฉพาะการศกษาระดบมหาวทยาลย โดยเฉพาะขบวนการนกศกษาและปญญาชนทเรมรบแนวคด “ความเทาเทยม” และ “ประชาธปไตย” มากขน ชนชนกลางผมการศกษาเหลานจงพยายามจะตอบโตกบวาทกรรมชนบทแบบ “โง จน เจบ” แบบเดมทมอง “ชนบท” ในเชงดถก และพยายามแทนทดวยกระแส “มงสชนบท” เพอพลกคณคาของ “ชนบท” ใหถกมองใหม ซงในระยะทมการเรงสรางความคดวาดวย “ความดงาม” ของชนบทเพอกระแทกกบวาทกรรมชนบท “โง จน เจบ” ทสบเนองจากการใชเกณฑแบบ “ความทนสมย” ท าใหยคนเกดกจกรรมเพอมงสรางสรรคชนบทมากมาย เชน การเกดคายอาสาพฒนาชนบทของนกศกษาตามมหาวทยาลยตางๆ เกดมลนธเอกชนเพอบรณะชนบท เปนตน (ยกต มกดาวจตร, 2548: 65, 81) ความคดเรอง “ความดงาม” ของชนบทอนมทมาจากมมมองแบบ “ชนชนกลาง” ถกยอมรบอยางกวางขวางในวงการพฒนา ทงยงถกขยายตอดวยวงการวรรณกรรม งานประพนธ กว

150

นพนธ รวมทงสอบนเทง กยงท าใหความคดแพรหลายสความคดของคนทวไปในสงคมไทยมากขน และในขณะเดยวกนเมอเวลาเปลยนไป การพฒนาจากนโยบายรฐและกระแสผลกดนจากระดบโลกกไดขยายลงส “ชนบท” อยางไมขาดสาย “ชนบท” จงถกเชอมโยงและก าหนดโดยสงคมภายนอกมากขน เปนเหตให “ชนบท” คอยๆ เปลยนรปโฉมไปตาม “ความทนสมย” ทงเรองลกษณะการผลตทเนนขายมากกวาเนนใชในครวเรอนแบบเดม ถนนหนทางและสงอ านวยความสะดวกสมยใหม การแตงกายและประเพณทเรมเปนสมยนยม ฯลฯ ในขณะทความคดเรอง “ความดงาม” กยงคงผลตซ าอยเชนเดมไรการเปลยนแปลง เพราะฉะนน เมอขอเทจจรงของ “ชนบท” เรมสวนทางกบค าอธบายชนบทแบบ “ความดงาม” ความคดดงกลาวจงถกตงค าถามและน าไปสขอโตแยงในสด ภาพ 6.2 หนาปกหนงสอ “อานวฒนธรรมชมชน: วาทศลปและการเมองของชาตพนธแนววฒนธรรมชมชน” โดยชใหเหนเชงสญลกษณวา แนวคดวฒนธรรมชมชนคอการ “เลอก” เรองบางเรองซงเปน

ภาพเพยงบางสวนของชมชน (ในกรอบรป) แลวน ามามาขยายใหเปน “ภาพตวแทน” ทงหมด (ทมา: ยกต มกดาวจตร, 2548)

151

ดวยเหตน ความคดทวาดวย “ความดงาม” ของ “ชนบท” ตามแบบแนวคดวฒนธรรมชมชนจงเรมถกมองวาเปนการ “แชแขง” บรบทสงคมชนบทใหหยดนงไรพลวต ทงๆ ทขอเทจจรงกพสจนใหเหนวา “ชนบท” ในปจจบนไมไดเปนเชนภาพนนอกแลว วธการอธบายชนบทแบบ “ความดงาม” จงถกมองวาเปน “การสรางภาพตวแทน (Representation)” (ยกต มกดาวจตร, 2548: 171) ทพยายามจะ “เลอก” เอาภาพ “ชนบท” เพยงสวนเสยวแลวน าเสนอเหมารวมวาตองเปนเชน “ความดงาม” นทงหมด อาจจะโดยไมจงใจหรอจงใจปฏเสธ “ความทนสมย” โดยตรง(ทงๆ ทรวาปฏเสธไดยาก) ซงเปนกลไกเดยวกบการสราง “วาทกรรม” หรอ “มายาคต” ทอยากจะให “ผรบสาร” เขาใจไปในทางเดยว ท าให “ความดงาม” ของ “ชนบท” ดงกลาวถกมองวาเปน “อดมคต” ทเพอฟน เลอนลอย หลอกตวเอง หรอเปนการมโนภาพถงสงขาดหายไปใน “ชวตจรง” และนบวายงเปนอปสรรคทางความคดส าคญของพฒนาปจจบน ทงนเพราะถาหากนกพฒนาทจะไปท างานกบ “ชนบท” ในภาวะทถกก ากบดวยความเปลยนแปลง แตนกพฒนากลบมจนตนาการหรอความใฝฝนทอยากใหชาวบานเปนเชน “ความดงาม” น กไมตางอะไรกบการยดเยยดความตองการของนกพฒนาใหกบคนในชนบท สดทายนกพฒนากจะไมสามารถมองเหนบรบทของปญหาสงคมไดอยางลกซง หรอไมอาจน าไปสการแกไขอยางเขาใจและถกจด อยางไรกตาม แมจะมการถกเถยงกนในดานหลกการถงปญหาของทศนะทมอง “ชนบท” ในดาน “ความดงาม” วาเกนจรงเกนเหต แตในอกดานหนงเรากยงคงพบกระแส “การถวลหาชนบท” แบบ “ชนชนกลาง” หลงเหลอในสงคมไทยปจจบนอยไมนอย ซงนนแปลวาทศนะ “ความดงาม” ของ “ชนบท” แบบแนวคดวฒนธรรมชมชนนยมกยงคง “ตดแนน” กบความคดคนทวไปอย ประจกษพยานทชดเจนการเกดขนของสถานททองเทยวในลกษณะรอฟน/อนรกษ “ชมชน/ชนบทในอดมคต” ทงนเปนผลมาจากการพฒนาสมยใหมทท าให “ชนชนกลาง” สวนมาก รสก “ขาด” และอยากกลบไปใชชวตในสงคมกอนความทนสมย(เพราะเหนวาม “ความดงาม”) แตเมอสงคมเปลยนไป ชมชนในอดมคตเหลานนมนหายไปแทบจะหมด คงเหลอไวแคบางชมชนทยงพอมกลนอาย “ความดงเดม” อยบาง จงไดโอกาสทจะน าเอา “ความดงเดม” เหลานนออกมา “ขาย” เพอเตมเตมความตองการใหแกบรรดา “ชนชนกลาง” ทตางโหยหาเหลานน ดวยเหตน จงท าใหการพบเหน “ชมชน/ชนบท” ทคงรกษา/อนรกษ “ความดงเดม” ในปจจบนกลายเปนเรองแปลกใหม (Exotic) นาตนตาตนใจ หรอชวนพศวง เพราะมนไมเหมอนกบวถชวตของ “ชนชนกลาง” ในเมอง(ทอยในบานจดสรร มฉากหลงเปนโรงงานอตสาหกรรม มรถราแลนกนไปมาวนวาย ฯลฯ) การทองเทยวในลกษณะโหยหาอดตนอกดานหนงกถกวจารณวาเปน “การสาเรจความใครทางความรสกของชนชนกลาง” ส าหรบในประเดนเรองการทองเทยวเชงอนรกษน แมจะมมมมองออกมาวาความคด “ความดงาม” ของชนบท/ชมชนเปนตวกระตนใหเกดกระแสทองเทยวนหรอการรอฟนวฒนธรรมทองถนขนมาใหม แตในทศนะวจารณกเหนวา การอนรกษ/รอฟนขนมาใหมนน ไมใชเปนการท าใหอยคกบวถชวตดงเชนขนบเดม หากแตเปนการรอฟน/อนรกษขนมาทอยบนทอยตรรกะของสงคมทนน ย ม จ ง เ ท า ก บ เ ป น “ ก า ร แ ป ล ง อ ต ล ก ษ ณ ท า ง ว ฒ น ธ ร ร ม ใ ห ก ล า ย เ ป น ส น ค า (Commoditization)” เพอใหเกดการเสพของนกทองเทยวในเชงสนทรยะเพยงอยางเดยว ตวอยางเชน การเกดบานพกโฮมสเตย การก าหนดยานเมองเกาเพอการทองเทยว การเกดถนนคนเดมทจ าหนายสนคาทเกดจากภมปญญาชาวบาน ฯลฯ เพราะถงแมจะท าให “ความดงเดม” กลบมาม

152

ชวต(หลอกๆ) อกครง แตในบางกรณกอาจน ามาซงปญหาชมชนแบบใหมได เชน ปญหาขยะจากนกทองเทยว ปญหาการขยายตวของธรกจบนเทงอยางไนตคลบหรอรานสะดวกซอจากบรษทขางนอกทรองรบความตองการของนกทองเทยว แตกลบไปกระทบตอเศรษฐกจเดมของชมชน ปญหาคานยมตางถนทไปแยงกบคตเดมของชมชน เปนตน ดวยเหตน ทกภาคสวนทเกยวของกบเรองนควรรวมกนถกและหาทางออกเพอใหเกดความเปนธรรมแกทกฝายอยางยงยน ทงยงตองสอดคลองกบบรบททเปน “จรง” ณ ขณะสงคมนน แตเบองตน “นกพฒนา” เองกควรจะมองใหเหนบรบทของปญหาดงกลาวอยางรอบดานโดยไมยดตดกบมมมองใดมมมองหนงอยางตายตว

ภาพ 6.3 “เพลนวาน” หนงในตวอยางสถานททองเทยวในลกษณะหวนหาอดตซงตอบสนอง

ความตองการของนกทองเทยวทตองการยอนเวลาไปเหนสภาพสงคมในอดต (ทมา: ผเขยน, ถายเมอ มนาคม 2556)

3. ความคดเรอง “ความดงาม” ของชมชน/ชนบทสรางทศนะ “บดบง” ขอเทจจรงอนเปนปญหาทางการพฒนา กลาวคอ การมอง “ชมชน/ชนบท” เพยงแคดานเดยวหรอแคเนนเรอง “ความดงาม” ทหยดนงดงกลาว เปนตนวา มองวา “ชมชน/ชนบท” ตองประกอบไปดวยภมทศนแบบทองนาปาเขาทเขยวชอม มธารน าใสไหลรนขนาดตกกนได วถชวตคนทไมฟงเฟอ ไมทะเยอทะยาน ไมตองการเงนหรอปจจยทท าลายศลธรรมอนด ไมตองการความสะดวกสบายอนเปนกเลสของความทนสมย หรอมองวาคนในชมชนมกลไกในการจดการปญหาและความขดแยงดวยจารตของตนเอง ฯลฯ สงตางๆ เหลาน มองอกดานหนงกเหมอน “นทานหลอกเดก” ทนอกจากจะสวนทางกบความเปนจรงของบรบทสงคมปจจบนแลว ยงเทากบเปนการ “มองขาม” ปญหาหรอมมอบทควรจะไดรบการแกไขไปดวย

153

ในบรบทการเปลยนแปลงปจจบนทสภาพสงคม “ชมชน/ชนบท” ถกก าหนดดวยพลงทใหญกวาอยาง “เศรษฐกจเสร” หรอเศรษฐกจทตองการระบบตลาดขนาดใหญ และความเปน “โลกาภวตน” ท าใหผคนในทกชมชน ไมวาจะทไหนๆ (ทง “ชนบท” และ “เมอง) ลวนแลวแตเปลยนแปลงตนเองและดนรนเพอหาทางอยรอดดวยกนทงสน โดยเฉพาะในเรอง “ทน” ในการด ารงชพทชาวบานตองพงพงขางนอก (เชน ธกส. หรอ กเอกชน) เพอใหทนกบความตองการของสงคมทเปลยนไป เชน การใชเทคโนโลยขนสงเพอการผลตดานเกษตรกรรม ตองผลตเพอเนนขายมากกวาผลตไวบรโภคเองเพราะตองการทนมาหมนเพอใชในครวเรอนและซอปจจยการผลตอยางเครองจกรส าหรบแปรรป รถไถ/รถด านา ยาฆาแมลง ยาก าจดวชพช สารอาหารบ ารงพช เปนตน เปนเหตใหเกษตรกรมหนสนทวมตว รายไดทชกหนาไมถงหลงเพราะราคาสนคาเกษตรตกต า การกดขจากนายทนและหนนอกระบบ รวมถงพษทตกกบรางกายและสงแวดลอม จนชนบทกลายเปน “สงคมความเสยง” ฯลฯ ดวยเหตนถาหากเราสนใจแค “ความดงาม” ของ “ชมชน/ชนบท” อยางตายตวและตอตานความทนสมยเหมอนแตกอน เรากจะไมมทางเหน “ชมชน/ชนบท” ใน “มมอบ” เหลานได ทงยงท าให “ความไมเทาเทยมทางการพฒนา” ยงคงอยคปญหาเรอรงทบนทอนคณภาพชวตของคนในชนบทตอไป

ภาพ 6.4 ปญหาของชนบทสมยใหม ทเมอสนใจเพยงแค “ความดงาม” อาจจะมองไมเหน (ทมาของภาพ ก. http://alangcity.blogspot.com/2014/01/blog-post_30.html, ข. http://www.thaipan.org/node/452 และ ค. http://nootjareethink.blogspot.com/2012/02/blog-post-html)

ก. ปญหาการระบาดของศตรพช ข. ปญหาสขภาพและสงแวดลอมเปนพษ

ค. ปญหาความบกพรองของการกระจายสวสดการสงคม

154

ดงนน จงเทากบวา มายาคต “ความดงาม” ของ “ชมชน/ชนบท” ทถกแชแขงดวยบรรดานกวชาการและสอมวลชนในยคหนง แมจะดเหมอนเปนการชนชมทไมมพษภยตอชมชน/ชนบท แตอกดานหนงมนคอ “ตลกราย” ทไดบดบงขอเทจจรงทางการพฒนา เพราะ “ชมชน/ชนบท” ในปจจบนสวนใหญไมไดมคณสมบตเปนไปตามภาพอดมคตดงทเคยวาดฝนกนไวเลย หรอแทบจะตรงกนขามทกอยาง ฉะนนการทยงคงอธบาย “ชมชน/ชนบท” แบบยดมมมอง “ความดงาม” อยางเสยงแขงในบรบทสงคมปจจบน จงเหมอนเปนการกวาดเศษฝนของปญหาไปไวใตพรมของค าวา “ความดงาม” เพราะเมอเรามองเหนพรมแลวสรปวาสวยสะอาด เราจงไมสนใจหรอไมคดทจะเปดดปญหาทซอนไวใตพรม ซงทายสดทายแทนทปญหาเหลานนจะถกกวาดก าจดหรอแกไขใหหมดไป กกลบกลายเปนวายงคงอยเชนเดมและนบวนกจะพอกพนมากขน

ขอวจารณเรองการพงพงตนเอง ดงทไดกลาวมาบางแลวเกยวกบบรบทของสงคมปจจบนทถกก ากบดายพลงทใหญกวาอยาง “ความทนสมย” และ “โลกาภวตน” จนเปนเหตให “ความดงาม” ชอง “ชมชน/ชนบท” แตเดมถกตงค าถามวาเปนทศนะทท าใหเกดปญหาตอมมมองนกพฒนารวมสมย และไมเพยงเทานน ในประเดนแนวคด “การพงพงตนเอง” ของ “ชมชน/ชนบท” กยงถกมองวาจะเปนไปไดหรอไมทามกลางกระแสดงกลาว? (เพราะเราไมเคยคดวา “เมอง” จะสามารถพงตนเองไดตงแตไหนแตไรแลว) เพราะจะเหนวาไมวาจะทไหนๆ ของโลกกถกดงใหมาผตดและยดโยงกบพลงเหลานทงสน ไมวาจะเปนเรองความคด/อดมการณ เทคโนโลย/ภมปญญา ระบบเศรษฐกจ การเมอง รวมไปถงวฒนธรรม คานยม/แฟชน ฯลฯ งานวจยทางสงคมศาสตรรวมสมยเกยวกบ “ชนบทศกษา (Rural study)” ในไทยหลายส านก (อาท ส านกมหาวทยาลยธรรมศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม หรอทมหาวทยาลยขอนแกน) เรมมทาทในการมอง “ชนบท” ทเปลยนไป จากทแตเดมจะมองในลกษณะถวลหาความดงเดมอนเปนแกนแท เปลยนมาเปนการมองในเชงเปลยนผานมากขน กลาวคอ “ชมชน/ชนบท” เรมถกพสจนแลววาลวนแตมปฏสมพนธกบพลงทใหญกวาจากภายนอกทงสน โดยเฉพาะเรอง “การผลตภาคเกษตรกรรม” อนเปนลกษณะพนฐานของสงคมชนบททเราเคยมองมากนตลอด ดวยเหตนจงน าไปสขอถกเถยงทางทฤษฎทวา ณ เงอนไขและปจจยของสงคมปจจบน สงคมหมบานสามารถ “พงตนเองได” ชนดทวาปฏเสธโลกภายนอกหรอดารงตนอยอยางเอกเทศสมบรณตามหลกการไดจรงหรอ? หรอแททจรงชมชน/ชนบท “พงตนเองไมได” กนแน? เพอใหเหนถงขอวจารณเรอง “การพงตนเอง” ดงกลาว จะขอรวบรวมการวเคราะหโครงสราง “การผลตภาคเกษตรกรรม” จากขอคนพบในการวจย “ชนบทศกษา” ของนกวชาการไทยรวมสมย โดยสะทอนใหเหนผาน 3 ปรากฏการณส าคญทเกดขนกบ “ชนบทไทย” ปจจบน อนไดแก

155

1. การเปลยนแปลงของโครงสรางอาชพในชมชน/ชนบท ในค านยาม “ชนบท” แบบเดมมกจะมองวาเปนฐานการผลต “ในภาคเกษตรกรรม” อนไดแกอาชพทผลตวตถดบอาหาร เชน ท านา ท าไร ท าสวน ปศสตว ประมง เปนตน อนเปนอาชพขนปฐมภม (Primary production) และในขณะเดยวกน “เมอง” จะเปนพนททเปนฐานในการผลต “นอกภาคเกษตรกรรม” อาชพของคนใน “เมอง” จง เปนแบบขนทตยภม (Secondary production) หรอขนของอตสาหกรรมการแปรรป และชนตตยภม (Tertiary production) หรอขนการขนสงและบรการ เชน การคาขาย รบจาง รบราชการ เปนตน ซงเปนอาชพทตองพงพงกลไกทนทใหญกวา ความสมพนธระหวาง “ชนบท” กบ “เมอง” ในค านยามเดมจงเปรยบให “ชนบท” เปนเหมอนอขาวอน าทผลตอาหารจนเจอทงคนในเมองและในชนบทเอง สวน “เมอง” จะมหนาทเปนเหมอนชมทางของเมดเงนทจะรบความเจรญแลวคอยกระจายมาสทงเมองและชนบทโดยรอบ ซงมลกษณะพงพาอาศยกน (เพอใหเขาใจปฏสมพนธดงกลาวมากขน ลองพจารณาในเนอหา “ทฤษฎระบบโลก/ทฤษฎพงพง” ในบทท 3 แลวลองเทยบปรากฏการณนเขากบเรอง “เมอง” และ “ชนบท” นไปดวย) แตเมอเวลาเปลยนไป การเรงพฒนาดานเศรษฐกจและอตสาหกรรมแบบกาวกระโดดอนเกดจากนโยบายรฐและกระแสโลกาภวตน เปนเหตให “เมอง” เรมขยายตวมากขนในแงพนท พนทของ “เมอง” เรมรกล าเขาไปใน “ชนบท” โดยรอบ เปนเหตให “ชนบท” โดยรอบเรมกลายเปนพนท “กงเมองกงชนบท” ในดานกายภาพ เชน มถนนเสนรอบเมองตดผาน มหางรานพาณชยขนาดใหญ มโครงการบานจดสรรทขยายตวไปรองรบประชากรทลนมาจากเมอง ฯลฯ และอกสวนส าคญคอ “การไปดงเอาโครงสรางแรงงานในชนบทมารองรบการขยายตวของอาชพในเมอง” กลาวคอ เนองจากความเปนเมองทขยายตวจากการเตบโตของอตสาหกรรมและการลงทน ท าใหมความตองการแรงงานจ านวนมาก ซงแรงงานในเมองแตเดมมอยจ านวนไมพอ ท าใหวยแรงงานในชนบทสวนหนงตองออกมาท างานในเมอง เปนเหตใหโครงสรางอาชพในชนบทเปลยนไป จากอาชพในภาคเกษตรกรรมอยางเดยว กมทง “ในภาคเกษตรกรรม” และ “นอกภาคเกษตรกรรม” ไปพรอมๆ กนดวย ดวยเหตน จงเปนขอพสจนไดวา “ชนบท” ปจจบนเรมเปลยนแปลงดานการผลตไปโดยองการเปลยนแปลงจาก “เมอง” และจาเปนทพงกลไกเศรษฐกจจากชมชนภายนอกอยาง “เมอง” นนเอง

156

ประเภท อาชพ ม.ค. ก.พ. ม.ค. เม.ย. พ.ค. ม.ย. ก.ค. ส.ค. ก.ย. ต.ค. พ.ย. ธ.ค. อาชพในภาคเกษตร-กรรม

ท านาป

อาชพนอกภาคเกษตร-กรรม

รบราชการ - คร - พยาบาล - ทหาร/ต ารวจ - พนกงานใน หนวยงานรฐ

ธรกจสวนตว - หอพก - คาขาย

รบจางทวไป

ตาราง 6.1 แสดงปฏทนและสดสวนโครงสรางอาชพของประชาชนทมทง “อาชพนอกภาค

เกษตรกรรม” และ “อาชพในภาคเกษตรกรรม” ในหนงรอบปของบานหนองบ หมท 14 ต าบล สามพราว อ าเภอเมองอดรธาน จงหวดอดรธาน ซงเปนชมชนกงเมองกงชนบท (ขอมล ณ ป พ.ศ.

2559 จาก “รายงานการศกษาชมชนบานหนองบ” โดย ทนงศกด ชาวแสน และคณะ) เมอพจารณาไปทอาชพ “นอกภาคเกษตรกรรม” ในชนบทจะเหนวา “ชนบท”เองเมอถกดงแรงงานออกไปจากภาคเกษตรกรรม จงท าใหสดสวนของคนท าเกษตรกรรมในชนบทลดลง ปจจบนคนทท างานนอกภาคเกษตรกรรมในชนบทมลกษณะของอาชพทส าคญคอ 1.1 อาชพนอกภาคเกษตรกรรมท “อยในชนบท” อาจจะเปนลกษณะทไปท างานใน “เมอง” แตกกลบมาทบานซงอยในสงคม “ชนบท” ประเภทเชาไปเยนกลบ หรออาจเปนรปแบบท างานในหนวยงานรฐทตงอยในพนทชนบท เชน ครโรงเรยน พนกงานราชการในหนวยงานองคกรปกครองสวนทองถน รวมไปถงอาชพคาขายอยกบบานในชมชน งานฝมอ งานหตถกรรมรบเหมาชวงในชมชน(สวาง มแสง, 2554) หรอจะเปนอาชพทดเหมอนอยภาคเกษตรกรรมแตกลบเปนอาชพนอกภาคเกษตร นนคออาชพรบจางในภาคเกษตรกรรม เชน รบจางขดมน รบจางปลกออย รบจางเกยวขาว เปนตน คนกลมนยงคงใชชวตอยในชมชนและผกพนกบวฒนธรรมเดมอย(บาง) แตกไมแนวาในอนาคตอาจจะยายไปอยนอกชมชนอยางเตมตวหรอไม 1.2 อาชพนอกภาคเกษตรกรรมท “อยนอกชนบท” อนไดแก ยายถนฐานและครอบครวมาท างานในเมองโดยสมบรณ หรอไปท างานนคมอตสาหกรรม ไปรบจางยงตางถน ตางจงหวด ตางประเทศ นานๆ ครงจะไดกลบมายงชมชน ฯลฯ คนกลมนเรมจะใชชวตออกหางจากจารตหรอวฒนธรรมชมชน ซงถาหากชมชนสญเสยคนกลมนไปเปนจ านวนมากอาจจะเสยงตอการลมสลายของวฒนธรรมชมชนในอนาคตไดเนองจากไมมผสบทอด (ยศ สนตสมบต, 2539) การเกดอาชพ “นอกภาคเกษตรกรรม” ในชนบท เปนสงพสจนหนงทท าใหเหนวา “ชนบทไทย” ปจจบนไดถกพวงเขาพลงทนและเศรษฐกจจากภายนอกชมชนแลว บางชมชนพงพง

157

ภายนอกอยางสมบรณ ในขณะทบางชมชนกยงพงพงภมปญญาและจารตของตนเองไปควบคกบพงพงทนภายนอก ฯลฯ ซงทงหมดนสะทอนใหเหนวา “การพงตนเอง” แบบเบดเสรจอาจจะ “ท าไมไดเลย” หรอ “ท าไดยาก” มากขน 2. การเกดขนของ “เกษตรอตสาหกรรม (Industrial-agricultural)” เวลาพดถง “การเกษตร” คนทวไปมกคดถงภาพการผลตของคนใน “ชมชน/ชนบท” ทกระท าดวยกลไกจดการและเทคโนโลยพนบาน ใชแรงงานสตวอยางวว ควาย ชาง หรอมระบบแลกเปลยนแรงงานกนดวยขนบธรรมเนยมของชมชน19 ฯลฯ ซงในความเปนจรงเราจะพบวาหลงเหลออยนอยมากในสงคมปจจบน เพราะสวนใหญกเปลยนไปเปนระบบ “เกษตรอตสาหกรรม” มากกวา เพราะสามารถตอบสนองของความตองการผคนทมมากขนและรวดเรวไดดกวา ระบบ “เกษตรอตสาหกรรม (Industrial-agricultural)” คอ การใชระบบอตสาหกรรมมาประยกตใชกบการท าการเกษตร จงเปนเรองของระบบ ขนตอน แบบแผน เนนจ านวน และความรวดเรวทสมพนธกบการแขงขนกบขอจ ากดเรองเวลา (ดรายละเอยดของหลกการในบทท 3 เรอง “การกลายเปนอตสาหกรรม” ประกอบ) หรอกลาวใหเขาใจกคอ การใชเทคโนโลยจ าพวกเครองจกรและสงทนแรงตางๆ มาชวยในการท าการเกษตร ยกตวอยางเชน ใชรถไถนาแทนแรงงานสตว ใชเครองจกรในการเพาะปลกและเกบเกยวแทนแรงงานคน หรอใชเคมภณฑในการกระตนผลผลตเพอใหไดคณภาพและปรมาณสงสด ฯลฯ ซงสาเหตของการเกด “เกษตรอตสาหกรรม” ในพนทชนบทไทยกคอ 2.1 กระแสความตองการของคนทเพมมากขนพรอมกบกระแสตลาด กลาวคอ เมอ “ชนบท” ถกพวงเขากบวถความเปน “เมอง” “ชนบท” ในฐานะพนทผลตวตถดบอาหารตองผลตอาหารเผอใหคนใน “เมอง” ซงไมสามารถผลตวตถดบอาหารเองได ประกอบกบนโยบายสงเสรมใหปลกพชและเลยงสตวเศรษฐกจเพอการพาณชยของรฐบาลไทย (ทด าเนนมาตงแตสมยแผนพฒนาเศรษฐกจฯ ฉบบท 1) ท าใหภาคการเกษตรในชนบทตองเปลยนมาเปนการผลตเพอขายใหทนตอความตองการของคนอนๆ ทนอกเหนอกวาตวเอง จงเปนเหตใหจ าเปนตองใชระบบอตสาหกรรมมาชวย เชน ถาจะมวใชเกษตรอนทรยแบบเดมคงเกบเกยวขายขาวไมทนหรอไดขาวนอย จงหนมาใชฮอรโมนและปยเคมบ ารงแทนเพอลดเวลาและภาระการดแล หรอถามวแตท านาปอยางเดยวกตองมขาวไมพอจงจ าเปนตองท านานอกฤดและอดสารบ ารงเขาไปเพอใหมขาวขายไดครงละมากๆ เปนตน 2.2 การลดลงของคนวยแรงงานในชนบท สบเนองจากประเดนการเปลยนแปลงของโครงสรางอาชพทท าให “คนวยแรงงาน” ในชนบทถกดงออกสอาชพนอกภาคเกษตรกรรมมากขน ครนจะยกเลกการผลตในภาคเกษตรกรรมเลยกไมไดเพราะเปนเรองของปากทองคน เนองจากวตถดบ

19 ยกตวอยาง การแลกเปลยนแรงงานในการผลตดวยขนบธรรมเนยมชมชน เชนการ “เอามอเอาวน” ของเกษตรกรทาง

ภาคเหนอ ทเมอถงฤดเกบเกยว ชาวบานในชมชนทท านาและพรอมหวาน ปลก หรอเกบเกยวจะมาตกลงกนดวยวาจาวา ทนาใครจะท ากอนกน? หากตกลงไดแลวจะน าแรงงานในครวเรอนของตนไปชวยโดยไมคดคาแรง แตอาจจะตอบแทนดวย “สนนาใจ” เลกๆ นอยๆ เชน เลยงขาวมอเทยง หรอขาวมอเยน ซงบางครงกเรยกวาการ “ตกรางวล” โดยท าเชนนเวยนไปเรอยๆ จนครบหมดทกคนทกทนา แตในภาวะสงคมปจจบนการ “เอามอเอาวน” เรมหาไดยากขน เนองจากเกษตรกรเองตองเรงปลกเรงเกบเกยว ประกอบกบมเทคโนโลยเครองทนแรง ท าใหการแลกเปลยนแรงงานคนในอดตเรมหมดความส าคญไป (Anan, 1989: 115)

158

อาหารตองผลตตอไป ดงนน เพอทดแทนก าลงแรงงานทหายไป จงเปนเหตใหเกดการใชเครองจกรและเครองทนแรงเขามาชวยในการผลต ทงขนตอนปลก บ ารง ไปจนถงเกบเกยวและแปรรปเบองตน (เชน โรงสขาว เครองแยกเมลดขาวโพด เปนตน) และแนนอนวากนบเปน “ทน” หรอคาใชจายของเกษตรกรผผลตดวยเชนกน เกษตรกรปจจบนจงแทบไมตางอะไรกบบทบาท “นกธรกจ” ทตองบรหารและแบกรบความเสยงทงตนทนและก าไร ซงถาเสยเปรยบกอาจกอใหเกดหายนะกบเกษตรกรในอนาคตได เชน เกษตรกรไรทดน (เพราะไดขายทดนไปแลว) การลมละลาย เปนตน กรณของ “เกษตรอตสาหกรรม” เปนสงตอกย าใหเหนวาวถการผลตของ “ชมชน/ชนบท” ทกวนนถกก ากบโดยปจจยภายนอกอยางเหนไดชด โดยเฉพาะเรองการพงพงทน เทคโนโลย และเครองจกร/เครองทนแรงทล าพงชมชนเองไมสามารถผลตได ตองน าเขาจากภายนอกเทานน ทงนเพราะพลงของตลาดทมผลตอการเปลยนแปลงรปแบบการผลตใหเนน “เรว” และ “เงน” ไวกอน ดวยเหตน แนวทาง “การพงตนเอง” กดเหมอนจะเปนแนวทางการพฒนาทปลายเหต ทงยงดยอนแยงเกนกวาจะปรบใชในบรบทเกษตรอตสาหกรรมนได

ภาพ 6.5 ลกษณะการท าเกษตรกรรมในอนาคตทจะกลายเปน “เกษตรอตสาหกรรม” ในจนตนาการของเดวส เมลตซาร (Davis Meltzar)

(ทมา: James C. Scott, 1998: 272) 3. การเกดขนของระบบ “เกษตรพนธสญญา (Contract farming)” ระบบ “เกษตรพนธสญญา (Contract farming)” เปนรปแบบท าการเกษตรแบบใหม ทเกดจากการตงลงระหวาง 2 ฝายขนไป เพอเขามามสวนรวมในการลงทนท าการเกษตร ซงอ านาจการตดสนใจไมไดเดดขาดอยกบฝายผผลตอยางเดยวอกตอไป อาจจะเปนฝาย “วาจาง” ฝายหนง และฝาย “ถกจาง” ใหผลตโดยใชทนและทดนของฝาย “ถกจาง”ซงมทงทตกลงเปนแบบ “ไมเปนทางการ” หรอตกลงกนดวยวาจาและใชความไวเนอเชอใจในการผกมด สวนใหญมกเกดขนระหวางเกษตรกรดวยกนเอง และอกแบบคอ “เปนทางการ” หรอตกลงกนโดยลายลกษณอกษร หรอ

159

ใช “สญญา” ในการผกมด สวนใหญมกเกดขนระหวางฝาย “วาจาง” ทเปนบรษททนขนาดใหญ และฝาย “ถกจาง” ทเปนเกษตรกรในพนท (จามะร เชยงทอง, 2556: 15-18) ระบบเกษตรพนธสญญาทพบในไทยปจจบน สวนใหญเปนแบบ “เปนทางการ” โดยมหลกการคอ บรษทขนาดใหญทเปนเจาของธรกจการเกษตรขนาดใหญอนมทนมหาศาลแตเกดขอจ ากดเรองการขยายโรงงานการผลตและทดนทมไมเพยงพอ จะพยายามจะขยายโรงงานของตนโดยซอยยอยหนสวนของตนไปใหกบเกษตรกรในชมชนไดรวมลงทนและรสกเหมอนเปนเจาของ (Sub-contract) (หรอเปนการเอาระบบโรงงานไปสวมทบระบบการผลตของเกษตรกรเดม) โดยทบรษทจะเสนอขอแลกเปลยนใหเกษตรกรหนมารวมลงทนกบตน เชน ชใหเหนความเสยงเรองการหาตลาดเอง ชใหเหนปญหาผลผลตเดมวาไมไดมาตรฐาน หรอเหตผลจงใจอนๆ ซงเมอเกษตรกรตอบตกลงวาจะผลตสนคาของบรษทและใหฝายบรษทเปนตลาดรบซอ บรษทนนกจะท า “สญญา” เพอใหเกษตรกรอยในมาตรฐานตางๆ ทบรษทก าหนด โดยทบรษทจะเปนผอ านวยความสะดวกในการผลต เชน มเมลดพนธพชหรอพนธสตวจากบรษทมาให มทมงานนกวชาการเพอใหค าปรกษากบเกษตรกรอยตลอด หรอมวคซนรวมถงเคมภณฑอนเปนผลตภณฑ “เฉพาะ” ของบรษท ฯลฯ โดยทอ านาจการตดสนใจของเกษตรกรถกก ากบโดย “บรษท” ทมทนใหญกวาเหลานน หรอพดใหเขาใจกคอ “ระบบเกษตรพนธสญญา” เปนเสมอนระบบทท าใหเกษตรกรกลายเปน “แรงงานรบจางในทดนของตนเอง” การเกดขนของระบบเกษตรพนธสญญา เปนปจจยหนงทท าให “เกษตรกร” ใน “ชมชน/ชนบท” เกด “การพงพงตนเอง” ไดนอยลง ดงทกลาวมาแลววาอ านาจการตดสนใจอยท “ทน” ของผวาจางซงเปนบรษท และไมเพยง “ชนบทไทย” ปจจบนเทานน “ชนบท” ในพนทหางไกลหรอในชายแดนกพบการท างานของระบบเกษตรพนธสญญานอย ดงจะตวอยางใหเหนจากงานวจยโครงการ “สนคาเกษตรขามพรมแดน” ของรองศาสตราจารย ดร.จามะร เชยงทอง รวมกบผเขยน และคณะจากมหาวทยาลยเชยงใหม (2556) ทศกษากลไกการท างานของบรษทผลตอาหารสตวในไทยทไปท าระบบเกษตรพนธสญญาในพนทชายแดนไทย-ลาว ทอ าเภอเวยงแกน จงหวดเชยงราย โดยมเครอขายระหวางบรษทกบเกษตรกรทโยงใยเปนเครอขายหลายทอด เกษตรกรด ารงอยในบทบาท “ลกไล” ทไมเพยงแตฝงไทยเทานน เกษตรกรในฝงลาวกตกอยในชะตาเดยวกนเนองจากคนกลางทเปนเอเยนตไดใชความสมพนธบนพรมแดน “ลอดรฐ” ไปขยายเครอขาย “ลกไล” อกฝง ซงสะทอนใหเหนวา ไมวาจะชนบทใกลหรอไกลศนยกลางเพยงใด กไมสามารถ “พงพงตนเอง” ได แตกลบ “ลวน” ตกอยในการพงพาจากแหลงทนสมยใหมภายนอกชมชนเสมอ

160

ภาพ 6.6 แสดงความสมพนธของเกษตรกรขาวโพดเลยงสตวในบรบทโลกทนนยมสมยใหมทตอใหอยในพนทชายแดนหางไกลกยงมการสมพนธสถาบนเศรษฐกจภายนอกชมชนทใหญกวา

(ทมา: บนทกภาคสนามโครงการวจย “สนคาเกษตรขามพรมแดน” ณ บานแจมปอง อ าเภอเวยงแกน จงหวดเชยงราย โดย ชตพงศ คงสนเทยะ, 2553 ใน จามะร เชยงทอง, 2556: 64)

ภาพ 6.7 แสดงความสมพนธของเกษตรกรปลกถวแระในชนบทชายแดนทเปนลกไรของ บรษทธรกจเกษตรพนธสญญาขนาดใหญ

(ทมา: บนทกภาคสนามโครงการวจย “สนคาเกษตรขามพรมแดน” ณ บานแจมปอง อ าเภอเวยงแกน จงหวดเชยงราย โดย ชตพงศ คงสนเทยะ, 2553 ใน จามะร เชยงทอง, 2556: 58)

161

ระบบเกษตรพนธสญญาถกยกยองใหเปน “ความหวงใหม” ของเกษตรกรในยคหนง เพราะอยางนอยกชวยลดความเสยงของเกษตรกรในหลายๆ เรอง เชน การมทนส ารองจายกอนให การมตลาดรบซอแนนอน การมพนธพชหรอสตวทไดรบมาตรฐาน การมทมงานของทางบรษททบรการความสะดวกชวยท าใหเกษตรกรอนใจมากขน ฯลฯ แตในขณะเดยวกน ในบางบรษท ระบบเกษตรพนธสญญากกลายเปน “ฝนราย” ส าหรบเกษตรกร เพราะในกระบวนการทดเหมอนจะชวยเหลอและก ากบนน เกษตรกรไมมอ านาจตดสนใจเองเลยในการผลต และบางครงกอาจถกหลอกใหเสยคาใชจายเพมเตมจากใหค าปรกษาหรอเคมภณฑเสรมอนๆ หรอบางบรษทกลอยแพเกษตรกรทเปนลกไลตนดวยขออางวาผลตไมไดมาตรฐานหรอไมตรงตามกฎของบรษท พรอมกบเรยกรองเงนทนคน ฯลฯ เปนเหตใหเกษตรกรเปนหนเพมมากขนจากการขดรดแอบแฝงของบรษทดงกลาว และอาจลมละลายในทสด ดงตวอยางกรณโรงงานล าไยอบแหงระเบดทอ าเภอสนปาตอง จงหวดเชยงใหม เมอเดอนกนยายน พ.ศ. 2542 ทมบรษทจากตางประเทศมาท าเกษตรพนธสญญากบเกษตรกรผปลกล าไยในพนท โดยการใหปยทมสวนผสมของสารท าระเบดแกเกษตรใช แตพอโรงงานเกดระเบดเนองมาจากการเสยดสของสารดงกลาวในโรงงาน ท าใหมประชาชนโดยรอบโรงงานและพนกงานโรงงานเสยชวตจ านวนมาก กไมไดมการรบผดชอบตอพนกงานซงเปนชาวบานในพนทแตอยางใด จงท าใหเกดการฟองรองในชนศาลตอสยาวนานเกอบ 20 ป

ภาพ 6.8 สภาพโรงงานล าไยอบแหงหลงระเบดเมอวนท 19 กนยายน พ.ศ. 2542 ทต าบลบานกลาง อ าเภอสนปาตอง จงหวดเชยงใหม

(ทมาของภาพ เวบไซต หนงสอพมพ “ไทยรฐ”, 2559) เมอสรปจากปรากฏการณการเปลยนแปลงในสงคม “ชนบท” ทกลาวมาทงหมดจะเหนวา ชนบทในโลกสมยใหมเตมไปดวยปจจยและเงอนไขมากมายทท าให “การพงพงตนเอง” เกดขนไดยากหรอเกดขนไมไดเลย เพราะชมชนแทบทกทในปจจบนลวนผกตดความตองการและการพงพาเขากบสงคมภายนอกไมมากกนอย ไมวาจะเรองตลาด การเคลอนยายแรงงาน หรอแมแตเทคโนโลยเพอเพมผลการผลต ฯลฯ ประกอบขดจ ากดเรองปจจยการพฒนา เชน สรรพก าลงคน ความรวชาการ งบประมาณ หรอเครอขายภาค ฯลฯ สงเหลานคอ “ตวชวย” ทจะท าใหการพฒนาในชมชนเกดสภาพ

162

คลองทงสน ซงสวนหนงกตองน าเขาจากภายนอก ในหนงชมชนคงไมมครบเครองโดยทงหมดเปนแน ดวยเหตน ในประเดนขอวจารณหลกเรองหลกการ “การพงพงตนเอง” ไมไดโจมตวาหลกการ “การพงพงตนเอง” หรอ “บทบาทชมชน” นนไมดหรอไมมทางเกดขนได เพยงแตวานกพฒนาสมยใหมตองยอมรบขอเทจจรงอยางหนงวา “เปนไปไดยากทหนงชมชนจะพงพงตนเองอยางเบดเสรจสมบรณ” หรอตองไมปฏเสธการพงพงบางอยาง “ทจ าเปน” จรงจากภายนอกชมชน ดงนน ควรตองท าความเขาใจบรบทชมชนเสยใหมวา ชมชนหนงๆ ไมใช “ระบบปด” หรอด ารงอยไดอยางเอกเทศจากโลกภายนอก แตหนาตาของ “ชมชน/ชนบท” ปจจบนจะด ารงอยไดในลกษณะ “หยงขาสองฝง” (ดงแผนภาพ 6.9) โดยฝงหนงจะถกก าหนดโดยพลงภายนอกอยาง “ความทนสมย” และ “โลกา- ภวตน” แตอกฝงหนงกคงไวซงภมปญญาทองถน รวมไปถง “ทนทางสงคม” และ “ทนทางวฒนธรรม” เดมดวย แตจะหลงเหลอมากนอยขนอยกบความจ าเปนทตองปรบเปลยน

ภาพ 6.9 แสดงสถานะของ “ชนบท/ชมชน” ในบรบทความทนสมยและโลกาภวตนทไมไดปดกนตนเองออกจากพลงทใหญกวา แตจะอยในลกษณะ “หยงขาสองฝง” (ทมา: ผเขยน)

ดวยเหตน ขอเสนอของการถกเถยงดงกลาวกเพออยากนกพฒนารนหลงไดปรบทศนะ “ใหม” ในการท าความความเขาใจ “ชนบท/ชมชน” วา ในความเปนจรงเราไมสามารถพบเจอชมชนหรอชนบททสามารถด ารงตนอยไดดวยการ “พงตนเอง” อยางเอกเทศสมบรณ แตในขณะเดยวกนกไมไดหมายความวา “การพงตนเอง” จะไมมรปธรรมจบตองไดเลย เพยงแตวา “การพงตนเอง” ของชมชนตางๆ จะสามารถทาไดเพยงระดบหนงเทานน ซงจะสามารถจ าแนกไดเปน 3 รปแบบ (ยกต มกดาวจตร, 2548: 36-37) ดงน ก. ชมชนทยงพงตนเองได แตพงตนเองไดมากกวาพงพงสงคมภายนอก (หมายความวายงพงพงสงคมภายนอกอย) ชมชนในลกษณะนยงคงไวซงคณลกษณะพนฐานตางๆ ของ

163

ความเปนชมชนไวไดเปนสวนมาก เชน กลไกจดการตามภมปญญาชาวบาน จารตชมชน วตรปฏบตแบบเดม ฯลฯ (แมจะไมครบถวน) กระนนกตามในอนาคตกไมแนอกเชนกนทชมชนท “คอนขาง” บรสทธนจะยงคงสภาพการด ารงชวตอยเชนเดมไดอกนานเทาไหร หรอจะทนทานตอการไหลบาของความเปน “เมอง” และ “ความทนสมย” ภายนอกไดอกนานเทาไหร ข. ชมชนทพงตนเองไดนอยกวาสงคมภายนอก (หมายความวาพงขางนอกมากกวา) ชมชนในลกษณะนไดแก หมบานในชนบทตามภาคตางๆ ของไทย ซงชมชนแบบนอยในสภาพ “กงเมองกงชนบท” แมวาจะสญเสยคณลกษณะดงเดมของชมชนไปแลว แตกยงหลงเหลอรองรอยของวถแบบชมชนหรอวฒนธรรมแบบชมชนอยอกมาก ชมชนในลกษณะนจงยงคง “การพงตนเอง” ไดบางสวนของชวต และกเชนกน ทหากวาไมม “การศกษาสมยใหม” และการประคบประคอง ตลอดจนกอบกความเปนชมชนกลบมาแลว ชมชนในลกษณะนกคงจะสลายโดยสนเชงในอกไมชา อยางไรกด ดวยเหตทยงคงไวซงความดงเดมอยบางบางสวน ชมชนกงเมองกงชนบทจงเตมไปดวยรองรอยของวถชวตและความทรงจ าจากรนเกากอนทเคยสมผสชวตชมชนดงเดมในอดต ชมชนลกษณะนจงเปนแหลงสะสมภมปญญาชาวบานทส าคญไมยงหยอนไปกวาชมชนรปแบบแรก โดยเฉพาะเมอชมชนในลกษณะแรกนนหาไดยากและเหลอนอยลงทกวน ชมชนในลกษณะนจงเปนเปาหมายส าคญของการรอฟนและพฒนาชมชน ค. ชมชนทพงตนเองไมไดโดยสนเชง ชมชนในลกษณะนไดแกสงคม “เมอง” และชมชนทถกครอบง าโดยสงคมเมองอยางสนเชง ชมชนหรอสงคมในลกษณะนปวยการทจะกอบกอะไรขนมาได แตอยางไรกตาม ในความเปน “เมอง” ดงกลาว กลมคนทควรใหความสนใจคอ “กลมคนชนชนลาง” หรอกลมคนชายขอบทถกละเลย เชน ชาวชมชนแออด กลมผใชแรงงาน หรอแมแตโสเภณ ฯลฯ คนกลมนเปนตวอยางทชใหเหนถงผลของการเปลยนแปลงท “เมอง” และ “ความทนสมย” ไดกระท าตอชมชน ซงถอเปนบทเรยนหรอ “อทาหรณ” แหงความลมสลายของชมชน

ขอวจารณเรองบทบาทนกพฒนาในการสรางภาพเกยวกบชมชน ค าวา “นกพฒนา” มขอบเขตความหมายคอนขางกวาง เพราะอาจจะหมายถงบรรดานกวชาการ นกวจย อาจารยมหาวทยาลย หรอหนวยงานของรฐทมารวมกนเปนองคาพยพเพอท างานดานการพฒนา หากแตในทนจะพจารณาไปทบทบาท “นกพฒนาเอกชน” ซงในประเทศไทยชวงระยะเวลาประมาณ 40 ปทผานมาถอไดวาคนกลมนมบทบาทอยางมากในการผลกดนการพฒนาใหเกดกบพนทโดยเฉพาะชนบท และยงถอไดวาเปนกลมคนทใกลชดกบ “ชาวบาน” เนองจากลกษณะการเคลอนไหวทเนนเพมศกยภาพเชงรกใหกบชมชนในการตอรองกบโครงการจากภาครฐและการพฒนากระแสหลก “นกพฒนาเอกชน” หรอ “องคกรพฒนาเอกชน (Non-Government Organization หรอ NGO)” คอ องคกรหรอกลมคนทเขาไปด าเนนการขบเคลอนและตอสตางๆ เพอชวยใหชวตของผคนใหเปนไปอยางสงบสขและไดรบความเปนธรรมมากขน แนวคดของการเกดขนของ NGO เกดขนจากการตงค าถามกบความลมเหลวจากการพฒนากระแสหลก(ความทนสมย)ทกมอ านาจเบดเสรจโดย

164

“รฐ” ซงแตเดมไมเปดโอกาสให “ประชาชน” เปนฝายตรวจสอบหรอรบร ทงยงเนนไปทโครงการเศรษฐกจเปนหลกจนกอใหเกดปญหาแกประชาชนตามมา เชน ปญหาคณภาพชวตอนเกดมาจากความยากจน ปญหาสงแวดลอมเสอมโทรมเปนพษ ปญหาผดอยโอกาสอนเกดจากการกระจายสวสดการสงคมทไมทวถง ปญหาการจราจรตดขด ฯลฯ หรอพดงายๆ วา วสยทศนหลกของ NGO กคอตอตานอานาจนาการพฒนาของ “รฐ” เปนเหตให NGO ตองขบเคลอนกนโดยไมผานอ านาจรฐ(Non-government) เพอสลดใหหลดจากบรรดาผลประโยชนเคลอบแฝงของฝงรฐ และกไมแปลกทคนทวไปจะมองวา NGO เปนไมเบอไมเมากบรฐบาลในประเดนเรองการตอรองผลประโยชน ซงครงหนงถอไดวากลมคนเหลานคอ “ทางเลอกอนเปนความหวงใหม” ของการพฒนาในประเทศดอยพฒนาทงหลาย ทงน แมวสยทศนจะมงไปในทางเดยวกน แต NGO กมการเคลอนไหวในหลากหลายประเดนขนอยกบความสนใจของกลมหรอเครอขาย เชน ในประเดนเกยวกบสงแวดลอม เกยวกบบทบาทสตร เกยวกบคณภาพชวตในชมชนเมอง(โดยเฉพาะเรองชมชนแออด) เกยวกบประเดนผดอยโอกาส/คนพการ/ผสงอาย เกยวกบความหลากหลายทางเพศ รวมไปถงเกยวกบประเดนทองถนนยมและวฒนธรรมชมชน ฯลฯ กลมนกพฒนาเอกชน หรอ NGOs เรมเขามามบทบาทในการสนบสนนการเคลอนไหวภาคประชาชนมากขนหลงจากกระแสการวพากษแนวการพฒนาตามความทนสมยเรมแผขยายตว ซงการท างานของ NGOs กจะเนนกจกรรม “เคลอนไหว” ลกษณะตางๆ ตงแตในดานการใหขอมลขาวสารชวยการจดองคกร แมแตการชวยเหลอดานการเงนเลกๆ นอยๆ ในขณะท NGOs บางสวนสนใจดานการพฒนาทางเลอกทเนนใหชมชนจดการตนเอง เชน เศรษฐกจชมชน บางสวนกสนใจดานสงแวดลอมในมมมองตางๆ เชน องคกรแมน านานาชาตทใหความสนใจเรองผลกระทบทางลบจากการสรางเขอนทงตอวถชวตและชมชนและทงตอความหลากหลายทางชวภาพ บางสวนเนนปญหาของชนกลมนอย เชน การไดรบการปฏบตทไมเปนธรรม ปญหาเรองทดนท ากน และปญหาเรองสญชาต บางสวนใหความสนใจปญหาผหญงและการเคลอนไหวตอตานทนนยมโลก ตวอยางเชนการเคลอนไหวในเมกซโกของกลมเชยปาส (Chiapas) ซงมการเคลอนไหวดวยการเดนขบวนครงใหญเมอวนท 1 มกราคม ค.ศ. 1994 ซงเปนวนเดยวกบทมการประกาศเขตการคา เสรอเมรกาเหนอ(NAFTA) โดยมรฐบาลสหรฐอเมรกา เมกซโก และแคนาดารวมลงนาม ซง NGOs ผคดคานจะออกมาเรยกรองในเรองสทธในทดนท ากนของคนพนเมอง ซงมขอพพาทกบบรษทขามชาตผลตอาหารยกษใหญ และนายทนขนาดใหญ มองวาเขตการคาเสรซงจะผนวกระบบเศรษฐกจของเมกซโกเขา “รบใช” ทนนยมโลกมากขน ยงจะสรางปญหาการท ามาหากนของพวกเขาใหยงล าบากลง เพราะยอมไมสามารถตอสเอาชนะบรษทขามชาตใหญๆ ได (Slater, 1997 อางใน จามะร เชยงทอง, 2549: 148-149) อกการเคลอนไหวหนงของ NGO ทนาสนใจกคอการเคลอนไหวในประเดนเกยวกบ “ชาวบาน” หรอ “ชมชน” ซงถอวาเปนกลมคนชายขอบของอ านาจทมกถกกระท าควบคกบการผกกบการสรางอตลกษณใหเปน “สญลกษณของวถชวตดงเดม” บางครงอตลกษณเหลานกเปนการอางถงวฒนธรรมประเพณ “แบบเกา” แตหากพจารณาใหลกซงจะเหนวา เปนการ “สรางใหม” ทองอยบนของเกาเพอใหสามารถทงเขาไดกบการตอกบอ านาจรฐและภายในบรบทสงคมทเปลยนแปลง ส าหรบในกรณของประเทศไทย NGO มความเกยวของกบ “อพช.” หรอองคกรพฒนาเอกชน ซงเปนค าในฐานะแทนชอรวมขององคกรหรอหนวยงานนอกระบบโครงสรางเดมทมอย ซง

165

เขาใจวาเปนโครงสรางของระบบราชการ โดยค าวา NGO ถกใชครงแรกในสหประชาชาต(UN) ในชวงทศวรรษ 1960 (ตรงกบทศวรรษ 2500 ในไทย) เนองจากสหประชาชาตไดสรปวาการด าเนนงานพฒนาของระบบราชการประเทศตางๆ ทเปนสมาชกของ UN มขอจ ากดสง ไมอาจทจะดแลหรอแกไขปญหาทเกดจากผลกระทบของการเปลยนแปลงสงคมทเกดขนอยางรนแรง ประกอบกบการศกษาบทเรยนจากกลมและองคกรนอกระบบโครงสรางราชการทด าเนนมากอนหนานพบวา กลมและองคกรนอกระบบราชการสวนใหญม “ความคลองตว” และมประสทธภาพในการดแลแกไขปญหาตางๆ มากกวา โดยเฉพาะอยางยงการท างานกบกลมคนทเสยเปรยบ NGOs จงถกเรยกขานแทนกลมหรอองคกรนอกระบบราชการเหลานนนบแตนนมาจนถงทกวนน และมแนวโนมทจะพฒนาเปนองคกรหรอสถาบนนอกระบบทเปน “ทางเลอก” ส าคญรปแบบหนงของสงคมในประเทศทเปนสมาชกของ UN ซง อพช. หรอ NGOs ในไทยมพฒนาการมาตงแตทศวรรษ 2510 โดยในชวงนนเปนชวงทนกวชาการซงน าโดย ดร.ปวย องภากรณ ไดรเรมการท างานในลมน าแมกลองเพอเชอมโยง “มหาวทยาลย” ใหใกลชดกบสภาพชมชนในสงคมไทยมากขน จงไดรวมกลมนกวชาและนกศกษาบางสวนจากมหาวทยาลยธรรมศาสตร, เกษตรศาสตร, และมหดลท าโครงการดงกลาว และมการกอตงมลนธบรณะชนบทแหงประเทศไทยขนในชวงนน ดวยพนฐานงานพฒนาทเนนความส าคญและเชอมนใน “ศกยภาพชองชาวบานและชมชน” อนเปนพนฐานส าคญท อพช. ในเครอขาย กป.อพช. (คณะกรรมประสานงานองคกรเอกชนพฒนาชนบท) ประยกตและพฒนาแนวทางการงานสบเนองมาจนถงปจจบน นอกจากนน ในชวงเดยวกนนเอง ไดเกดกลมอสระดานสทธมนษยชนทเชอมโยง NGOs ระดบสากลเรมเกดขน และทยงคงด าเนนการอยางตอเนองมาจนทกวนน คอ สมาคมสทธและเสรภาพแหงประเทศไทย (สสส.) (สมพนธ เตชะอธก (บก.), 2540: 10-11) ภายใตการเตบโตและการตอสผลกดนดงกลาว นบไดวา อพช. เปนองคกรหนงทมสวนส าคญทไมเพยงสงเสรม เรยกรอง ผลกดนให “พลงนอกระบบราชการ” อยาง NGOs เขามามบทบาทในการพฒนาประเทศมากขนตงแตชวงทศวรรษ 2510 แตยงน าเสนอและด าเนนการใหสงคมไทยปรบเปลยนทศทางการพฒนาโดยเฉพาะ “การพฒนาชนบท” ดวย จากทไดรบการสงเสรมโดยแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตและนโยบายตางๆ ของรฐไปสการพฒนาพนฐานของการรอฟนและปรบปรงวฒนธรรมของชนบทเอง ทงนภายใตบรรยากาศของการวพากษความลมเหลวของนโยบายของรฐบาลในการกระจายดอกผลของการพฒนาสชนบท การน าเสนอการพฒนา “แนวใหม” ดงกลาวเปนแนวคดท “ผดแผก” ไปจากแนวความคดวาดวยการพฒนาชนบทอนๆ ทเคยเสนอและปฏบตกนมาในสงคมไทย และถกเขาใจใหมในฐานะเปน “วาทกรรมตอตาน (Counter-dominant discourse)” หรอ “วาทกรรมทางเลอก (Alternative discourse)” (ฆสรา ขมะวรรณ, 2537: 105-119) อยางไรกด แมเราจะมองวา NGOs ในกระแสการพฒนาทยงคงด าเนนไปบนภาวะความทนสมยนน จะเปน “มตใหม” ทประชาชนจะฝากความหวงหรออนาคตไดกวารฐเพยงใด แตหากการท างานของ NGOs มปญหา กยอมสรางหนกใจไมนอยใหเกดกบประชาชนและท าใหการพฒนาเหลานนสะดดตวลงเปนแน กลาวคอ ในบรรดาวสยทศนและวตถประสงคของ NGOs มบางกระบวนทศนทยงตองถกถกเถยงและน าขนมา “ทบทวน” ใหม โดยเฉพาะกระบวนทศนแบบ “วฒนธรรมชมชนนยม” ทเตบโตอยางมากกบบรรดานกพฒนาในชวงทศวรรษท 2510-2530 ซงมแนวโนม “แช

166

แขง” ภาพลกษณของชาวบานและชมชนใหหยดนงไรการเปลยนแปลง (ดงทน าเสนอในหวขอ 6.1 และ 6.2 ไปแลว) รวมไปถงทศนะทมองงวา “สงคมกอนการเขามาของความทนสมยนนดอยแลว!” ซงมผลท าใหสรางค าอธบายตอ “ความทนสมย” ในดานลบเกนไป มองวาเปน “มารราย” ทไมมขอดเลย และพยายามไขวควาเพอหนกลบไปสลกษณะสงคมแบบ “อดมคต” ดงกลาว จนลมคดถงบรบทปญหาของ “ชาวบาน” และ “ชมชน” ในปจจบนทเปลยนแปลงไปจากเงอนไขแบบเดมมาก ดวยเหตน การใชกระบวนทศนแบบ “วฒนธรรมชมชนนยม” เพอสรางค าอธบายชมชน บางครงจงมแนวโนมเสมอนวา NGOs ใชจดยนหรอมมมองความคดของ “ตนเอง” เปนหลกจนเกนไป ขอวจารณตอปญหากระบวนทศนหรอแนวคด “วฒนธรรมชมชนนยม” ไดชวนใหตงค าถามตอ “บทบาทของนกพฒนา” (โดยเฉพาะสายทท างานกบ “ชนบท” และ “ชาวบาน”) อยไมนอยวา การท างานของนกพฒนาเหลานเปนไปในลกษณะ “ชนชนกลาง” ท “พดแทนชาวบาน” หรอไม? เพราะอยางทเสนอไปแลววา “ชาวบาน” หรอ “ชมชน” ในบรบทโลกสมยใหมอาจผกตดความตองการของตนเองเขากบโลกภายนอกอยาง “ความทนสมย” หรอ “โลกาภวตน” ในดานทเปนประโยชนไปแลวกได (เชน มความตองการไฟฟา น าประปา สาธารณปโภคขนพนฐาน เงนทนเพอประกอบธรกจ ฯลฯ) ดงนน การท NGOs พยายามจะอธบายประหนงวาตนเองเปนเจาของชมชนเสยเอง ในบางครงค าอธบายหรอขอเสนอเหลานนอาจจะไมสะทอนความประสงคลกๆ ของชาวบานหรอชมชนกได ซงในจดน NGOs หรอภาคประชาสงคมกควรตองตระหนกดวา ตนเองนนม “อานาจ” บางอยางอยางนอยกมากกวาหรอมพลงกวา “ชาวบาน” ทสามารถพดหรอน าเสนออะไรไปแลวจะมคนเชอตามหรอคลอยตาม(พดงายๆ คอ NGOs พดกจะมคนรบฟงมากกวาตาสตาสาหรอชาวบานธรรมพด) “อ านาจ” เหลานนอาจจะมาพรอมกบการเปนนกวชาการ อ านาจตามยศหรอต าแหนงแหงท(เพราะ NGOs สวนหนงกจบการศกษาอยางต ากปรญญาตร) อ านาจจากการใชศพทเฉพาะทเปนวชาการ อ านาจในการตอรองและเขาถงภาครฐ ฯลฯ ดงนน การตงขอสงเกตเกยวกบ “บทบาทนกพฒนา” ในประเดนนกเพอฉกคดวาท าอยางไรทจะแกปญหาใหกบชมชนอยางตรงเปาประสงคแทนทจะซ าเตมหรอเพมปญหาใหกบชมชนเสยเอง ตวอยางการใช “อ านาจ” ของ NGOs หรอภาคประชาสงคมในลกษณะ “พดแทนชาวบาน” หรอน าเสนอปญหาตอภาครฐท “ไมตรง” กบความตองการของชาวบานหรอชมชน กคอเหตการณการท าประชาพจารณถงการสรางเขอนแมวงก จงหวดนครสวรรค ชวงป พ.ศ. 2554 – 2556 กลาวคอ ในทศนะของนกวชาการหรอนกพฒนาสายอนรกษ ทเดมมทศนะทตอตานโครงการของรฐอยแลว จะมองอยางตายตววา “เขอน” คอตวแทนของความทนสมยและยงเปนตวแทนของความชวราย ทจะน ามาซงหายนะทเกดกบสงแวดลอม สตวปา พนทปา และความลมสลายของหมบานและวถชมชนทตองยายออกจากพนทสรางเขอน เพราะหลายๆ เขอนใหญของประเทศไทยกอนหนานกสะทอนปญหานไดเปนอยางด แตส าหรบกรณของการสรางเขอนแมวงกน แมนกวชาการ(ภายนอก)อนประกอบไปดวยนกพฒนาและกระแสชนชนกลางในเมองหลวงจะมทาทตอตาน หากแตกลบพบวา กระแสการพดถงเขอนแมวงกของคนในทองถนกลบเปน “กรณเฉพาะ” ทความคดเหนของชาวบานในพนท “ตรงกนขาม” กบบรรดา NGOs และนกพฒนาทตอตานทงหลาย ทงนเพราะเสยงสวนใหญมองวาเขอนแมวงกมความจ าเปนทตองเรงสราง ซงเหตผลของชาวบานในพนทสรปเปนสาระส าคญไดดงน (โสภณ พรโชคชย, 2556)

167

ก. การส ารวจนครอบคลมอ าเภอเมอง เทศบาลนครนครสวรรค อ าเภอโกรกพระ อ าเภอลาดยาว เทศบาลต าบลลาดยาว อ าเภอแมวงก อ าเภอแมเปน และอ าเภอชมตาบง (พนททงหมดทไดรบผลกระทบ) รวมประชากรทงหมด 344,736 คน พบวาสดสวนของผสนบสนนกบผคดคานการสรางเขอนเปน 69% ตอ 31% หรอ “สนบสนนมากกวา” ข. ประชาชนสวนใหญทสนบสนนคอ ประชาชนทประกอบอาชพเกษตรกรรม ทจ าเปนตองอาศยการบรหารจดน าเพอการเกษตรทเพยงพอ เนองจากบรเวณการสรางดงกลาวเปนพนทปาเสอมโทรม ทงยงเปนพนทลมภาคกลางทพบปญหาน าทวมซ าซาก ซงตางกบทางภาคเหนอทอดมไปดวยปาไม ดงนน จงเหนวาการสรางเขอนแมวงกไมไดเปนการท าลายปาเหมอนกบมมมองนกพฒนาทตอตาน ค. ผคดคานการสรางเขอนใหเหตผลส าคญเกยวกบความสญเสยพนทปาไมทอดมสมบรณ ความไมเหมาะสมของสถานทกอสรางเขอน ความรกและสงสารสตวปา โอกาสในการทจรตของโครงการ และความไรประสทธผลของเขอนทคาดวาจะกอสรางขน อยางไรกตามพนทปาทคาดวาจะสญเสยกมพนทขนาดเลก คอใหญกวาประมาณ 2 เทาของเขตสาทร กรงเทพมหานครเทานน ซงเมอเทยบกบประโยชนแลว ชาวบานในพนทนนจงเหนไปในทางท “ควรสราง” มากกวา ง. ส าหรบผสนบสนนการกอสรางเขอนใหเหตผลถงการปองกนปญหาน าทวม และการมน าใชเพอเกษตรกรรมในฤดแลง โดยไดวงวอนใหสงคมเหนแกความทกขยากของเกษตรกรมากกวาสตวปา แตทงนหากไมมการบรหารและจดการน าทด กอาจไมไดประสทธผลตามทคาดหวง จ. จะสงเกตไดวาผสนบสนนการกอสรางเขอนจะเปนเกษตรกรเปนส าคญ อยางไรกตามเกษตรกรในบางพนททไมไดผลกระทบกไมเหนควรใหมการกอสรางเขอนเชนกน สาหรบผคดคานสวนมากเปนผไมไดมอาชพเกยวกบเกษตรกรรมหรออยในเขตเมอง เหนวาตวเองไมเดอดรอนและเกรงกลวการสญเสยพนทปาไมและสตวปาอยางไมมวนกลบมา

168

ภาพ 6.10 ววาทะเกยวกบโครงการสราง “เขอนแมวงก” ทจงหวดนครสวรรค ชวงป พ.ศ. 2554-

2556 ก. มมมอง “ตอตาน” จาก NGO และชนชนกลางในเมอง (ทมาของภาพ http://thaipublica.org/2014/11/mae-wong-dam-2/) ข. มมมอง “สนบสนน” ของชาวบานในพนท (ทมาของภาพ http://www.manager.co.th/QOL/ViewNews.aspx?NewsID=956 000 0121102) อกตวอยางหนงทสะทอนใหเหนถงปญหาการพฒนาทเกดจากวธคดระหวาง “นกพฒนา” และคนในพนททไมตรงกน จนน าไปสความลมเหลว นนคอ จากงานศกษาของเจมส เฟอรกสน (James Ferguson) ทศกษาโครงการพฒนาในประเทศเลโซโท (Lesotho) ทวปแอฟรกา ซงประชาชนในประเทศเลโซโทจะยงชพดวยวถปศสตวเปนสวนใหญ ทเนนการสะสมทรพยดวยการขยายพนธปศสตวทมอยในครอบครองใหไดจ านวนทมากขน มากกวาทจะเปลยนจ านวนสตวเหลานนใหกลายเปนเงน หากแตวา นกพฒนาทเขาไปกลบไมไดพจารณาถงบรบททางวฒนธรรมนของชาวบานเลย แตกลบใหความส าคญกบค านยามจากวาทกรรมการพฒนาแบบสากล โดยเหมารวมวา ประเทศเลโซโทเปนประเทศ “ดอยพฒนา” และเรงใหชาวนาสะสมทนในรปของเงน ทงทในความเปนจรงแลว ชาวชนบทเลโซโทไมใชสงคมชาวนาทตองพงพาเกษตรกรรมเพยงดานเดยว หากแตยงสมพนธกบแรงงานภาคอพยพ ซงถานกพฒนายอมรบความจรงขอน กเทากบวาเลโซโทไดหลดออกจากค านยามความเปนประเทศ “ดอยพฒนา” ไป (Ferguson, 1990: 67-73) ดวยเหตน ความแตกตางระหวางวธคดดงกลาว จงท าใหโครงการการพฒนาทพยายามใหชาวบานเลโซโทสะสมทรพยในรปแบบของเงนนน ไมสนองตอบตอวถชวตของชาวเลโซโทและลมเหลวลงในทสด

ดาน NGOs และชนชนกลางในเมอง ดานชาวบานในพนท

ก. ข.

169

ดวยเหตน ผลทตามมาจากกรณของเขอนแมวงก จงหวดนครสวรรคดงกลาว กคอ “ววาทะ” ระหวาง “ภาคประชาชน” ในพนททประสงคตองการสรางเขอน กบ “ภาคประชาสงคม” นอกพนทอนไดแกบรรดานกพฒนาและนกตอสทงหลายทตอตานการสรางเขอน ซงนอกจากจะเปนตวอยางของนกพฒนาทสะทอนปญหาของชาวบานอยางไมตรงจดแลว ซ ารายกวานน รอยราวดงกลาวยงน ามาสกระแสการตอตาน NGOs เกดขนในพนทอกดวย นนยงรวมไปถงการสมเสยงทภาพลกษณของ NGOs และนกพฒนาทม “เจตนาด” กลมอนๆ จะพลอยถกมองวา “พดแทนชาวบาน” แบบเหมารวมไปอกดวย (ท านองทวา “ปลาเนาตวเดยวเหมนไปทงเขง”) ซงนนกแปลวา อนาคตของ “การมสวนรวม” ระหวางภาคประชาชนกบนกพฒนาทเราพยายามจะสงเสรมมาโดยตลอดนนกอาจจะไมมทางเกดขนอก และสดทายอาจวนหลกไปเปนวงจรการพฒนาแบบเดมทฝงผมอ านาจเชนรฐสามารถกลบมาอางกรรมสทธความชอบธรรมเพอรวบอ านาจได ดงนน นกพฒนาและ NGOs รวมถงภาคประชาสงคมทงหลายควรจะตองกลบมาตรกตรองและหาทางแกไขพฤตกรรมอนเปนขอบกพรองดงกลาวกนอยางจรงจง อกวธคดของนกพฒนา(บางคน)ทยงเปนปญหาตอการท างานกบชมชนกคอ การมองโดยออมวา “ชาวบาน” หรอ “ชมชน” ไมมศกยภาพพอหรอ “โง” กวาตนเอง กลาวคอ ความคดในการตอตานทนนยมและความทนสมยอนเหนยวแนนของนกพฒนาบางคน มกมองวาทนนยมและความทนสมยคอสงทมา “กระท าช าเรา” ชาวบานอยางไมมชนด “รฐ” ในฐานะตวการของปญหาการพฒนาใช “ความทนสมย” จงจมก “ชาวบาน” ใหเชอและนยมในทนสามานยของรฐ ดงนนในทศนะของนกพฒนาเชนน มกมองวาชาวบานเหมอน “ลกนกทอาปากรออาหารจากแม” เปรยบความหวโหยของชาวบานไดกบผลของทนสามานยโดยรฐ ทงยงเปรยบตวเองวาเสมอน “แมพระ” ทจะมาโปรดหรอชวยเหลอ “ลกนก(ตาด าๆ)” เหลานนใหพนจากความจากความหวโหย ซงมองเผนๆ อาจจะรสกดในแงของการเอออาทรตอกน หากแตการชาวบานเชง “สงสาร” หรอมองวา “ชาวบาน” ตองพงพงความชวยเหลอจากนกพฒนาดานเดยวแบบน อกนยหนงกไมตางอะไรทศนะ “การมองคนไมเทากบคน” กลาวคอ แทนทจะมองวา “ชาวบาน” กคอบคคลทตองไดรบการยกระดบโอกาสอยาง

ภาพ 6.11 สภาพสงคมชนบทของประเทศเลโซโท ซงหากมองดวย

“วาทกรรมการพฒนา” กจะดเหมอนสงคมดอยพฒนา แตแททจรงแลวกลบมรายได

จากหลายทาง (ทมา: James Ferguson, 1990: หนาปก)

170

ยตธรรมหรอใหเทาเทยมกบคนอนๆ ในสทธความเปนพลเมองของรฐ(และเทาเทยมกบนกพฒนาเอง) แตกลบชวยเหลอดวยความรสกเวทนาซงซอนนยเชง “ดถก” วา “ชาวบาน” คอคนทอยในต าแหนง “ต ากวา” ตน ซงจะน าไปสการคดและพดแทนชาวบานในทสด แมบทบาทของนกพฒนาจะมขอวจารณในลกษณะการใช “อ านาจ” ทไมสะทอนปญหาทแทจรงดงกลาว แตในกระบวนการพฒนาสมยใหมแลวกปฏเสธไมไดเชนกนวา “นกพฒนา” เหลานเปนกลมคนส าคญทชวยเชอมรอยบทบาทของ “ภาคประชาชน” ใหมพลงมากขน หากแตทวา “นกพฒนา” เองกควรจะตองเปดรบโดยเกบเอาขอวจารณเหลานนมาปรบปรงตนเอง ท งนกเพอผลประโยชนสงสดอนจะเกดกบชมชนและสงคม ดวยเหตน บทบาทของนกพฒนา “อนพงประสงค” ในปจจบนจงควรจะตองมการปรบเปลยนทางพฤตกรรมและความคดดงตอไปน (1) ไมยดตดกบการตอตาน “ความทนสมย” หรอ “โลกาภวตน” อยางไมลมหลมตา พรอมๆ กบอยายดตดใน “มายาคต” วาดวย “ความดงาม” ของชมชนอยางหยดนง ทงนกตองตระหนกอย เสมอวา แม “ความทนสมย” “รฐ” หรอ “โลกาภวตน” จะสรางปญหาในกระบวนการพฒนากระแสหลกเดม หากแตอกดานหนง สงเหลานไดสงประโยชนตอชวตผคนนบไมถวนเชนกน ขอเสนอคอควรจะมองอยางไมแบงแยก “คตรงกนขาม” หรอไมตขลมเหมารวมมตทางสงคมใหเปนภาพดานใดดานหนงเพยงภาพเดยว (ไมมองแบบแยกขาดวา “บวก” หรอ “ลบ” ทชดเจน) แตพจารณาอยางแยกแยะมวจารณญาณ มองแบบผสมผสานหรอบรณาการ เชอมโยง และตงอยบนเงอนไขของความตองการทเปนจรงของชมชนและชาวบาน (2) ไมคดวาภมรหรอสตปญญาของนกพฒนา(รวมไปถงนกวจยทลงไปท างานเกยวกบชมชน)นน “ฉลาดกวา” องคความรหรอภมปญญาของชาวบาน ทงนเพราะนกพฒนาสวนหนงทมแนวโนมพฤตกรรมแบบ “พดแทนชาวบาน” เพราะมความคดวาองคความรทเปนวชาการหรอทฤษฎของตนนนเหนอกวา เพราะมความเปนระบบระเบยบ หรอมแบบแผนทชดเจนกวาความรของชาวบานทมกเปนเชงโลกทศนหรอจารต ท าใหเวลาตองอธบายขอมล นกพฒนาเหลานจะแสดงตนประหนงวาตนรดไปหมดทกเรอง หรอพดงายๆ วา “รดกวาชาวบานทเปนเจาของขอมลและปญหา” ทงนนกพฒนาตองตระหนกวาผทจะรและเขาใจในฐานะเจาของปญหาแทจรงกคอ “ชาวบาน” ซงเปน “คนใน” นกพฒนาหรอนกวจยบางครงเปนเพยง “คนนอก” ทอาจจะไมซาบซงกบปญหาดงกลาวอยางถองแท นกพฒนาหรอนกวจยเปนเพยงผสะทอนปญหาเหลานนใหเปนภาษาวชาการท “ดง” หรอใหเปนทรบทราบโดยทวไป เพราะองคความรของชาวบานทเหมอนจะงมงายหรอไมมเหตผลแทจรงแลวกลบมระบบตรรกะทซอนอยเบองลก หนาทของนกพฒนากคอน าเอาหลกการความรดงกลาวมา “ปดฝน” หรอวเคราะหใหเหนถงแงมมของระบบตรรกะเหตผลเหลานน หรอท าใหความตองการของ “ชาวบาน” มตวตนในสงคมขนมา ทงนกเพอเปนการใหความ “เคารพ” ตอองคความรของชาวบานอนจะน าไปสการมอง “ผคน” ทเขามามสวนรวมในการพฒนาอยางเทาเทยม

171

ภาพ 6.12 ภาพเสยดสบทบาทของนกพฒนา/นกวจยทพยายาม “เขยน” ปญหาของชมชนโดยใชมมมองของ “คนนอก” และนงหนหลงโดยไมสนใจมมมองของ “คนใน” ชมชน

(ทมา: James Clifford และ George E. Marcus (eds.), 1986: หนาปก) (3) ไมใช “อ านาจ” ทมอยในมอไปในทางทผด เปนตนวาแอบแฝงผลประโยชนสวนตวไวในโครงการชวยเหลอ หรอครอบง าชาวบาน หรอ “แปลงสาร” โดยเปลยนวตถประสงคของพนททจะชวยเหลอใหเปนวตถประสงคของตน ควรตองค านงถงบรบทเฉพาะพนทแมความตองการของชาวบานจะไมสอดคลองกบจดยนทางอดมการณของตนเอง อาจจะท าไดโดยการลงไปใชชวตในชมชนจรงๆ เพอใหสมผสหรอเขาถงปญหาเหลานนดวยตวเอง ทงนเพราะทายทสดผทจะไดรบผลประโยชนสงสดกคอชาวบานในพนท นกพฒนาท าหนาทเปนเพยง “กระบอกเสยงทด” หรอตวกลางขยายตอความตองการของชาวบานตอภาครฐเพอใหไดรบการสนองและความเปนธรรมเทานน (4) พยายามปรบมมมองความคดใหทนกบพลวตของสงคม เนองจากธรรมชาตของสงคมจะมการเปลยนแปลงอยเสมอ ทงการเปลยนแปลงเชงยคสมยเวลาและเชงพนท ดงนนเงอนไขหรอความจ าเปนของผคนจงมการเปลยนแปลงตาม นกพฒนาทดไมควรหยดนงตวเองกบ “ทฐ” หรอความตองการสวนบคคลอยางตายตว แตควรตอง “กลา” มใจเปดรบทศนะความคดเหนทแตกตางเพอการวเคราะหและสงเคราะหปญหาไดหลากหลาย รอบดาน และลกซงมากขน

172

สรป ขอถกเถยงเกยวกบแนวคดการพงตนเองและบทบาทชมชนน เปนการตงขอสงเกตกบสาระบางประการของทฤษฎหรอแนวคดทเกยวกบการอธบาย “ชมชน” หรอ “ชนบท” กอนหนาน โดยเฉพาะความคดทเชดช “ความดงาม” ของ “ชนบท” ทเมอยคสมยเปลยนไป “ความดงาม” ของ “ชนบท” ไดถกมองวาเปน “วาทกรรม” หรอมายาคตทหยบเอา “ภาพตวแทน” บางสวนของชนบทมาขยายความจนดเลอะเลอน เพอฝน และสวนทางยอนแยงกบบรบทการเปลยนแปลงทเปนอย ซงการนยามชนบทเชนจะไมมปญหาเลยหากไมกลายเปนอปสรรคทบดบงขอเทจจรงตอการพฒนา เพราะผลทตามมาของทศนะเชนนไดท าใหนกพฒนามอง “ชนบท” กบ “เมอง” หรอ “ความทนสมย” เปนเรองตรงกนขาม ซงผลทตามมาทรายแรงคอการปฏเสธหรอปดกนการใชประโยชนอนๆ ของ “ความทนสมย” ซ ายงเกด “ความไมเทาเทยม” ทางการพฒนาเพราะนกพฒนาทชนชมแต “ชนบท” จงใจจะละเลยปญหาทเกดขนใน “เมอง” เพยงเพราะมองวาเปนพนทท(นาจะ)เพยบพรอมอยแลว สวนในเรองของการวพากษหลกการ “การพงพงตนเอง” กเปนการตงค าถามถงความเปนไปไดของหลกการทวา เมอ “ชนบท” ตองอยในบรบทของการเปลยนแปลงแลว “ชนบท” จะตานทานหรอพงพงตวเองโดยสมบรณไดจรงหรอ? ซงเมอพจารณาตามขอเทจจรงกพบวา “ชนบท” แทบทกทมการพงพง “ความทนสมย” และ “โลกาภวตน” ไมมากกนอย ดงนนขอเสนอของค าวจารณนคอ การลองทบทวนค านยาม “ใหม” ดอกครงวา “การพงพงตนเอง” ทก าลงหมายถง คอการพงพงตนเองในขณะทบางสวนชมชนกตองพงพงปจจยภายนอกดวยหรอไม? เพราะหากจะหา “ชมชน” หรอ “ชนบท” ทพงตนเองแบบปดตายตามทฤษฎหรอหลกการตนฉบบเลยกคงจะยากมากกวาจะหาพบ ดวยเหตน การสรางขอวพากษหรอถกเถยงดงกลาวจงไมใชวตถประสงคเพอลมลางทฤษฎหรอหลกการอยางเอาเปนเอาตาย หากแตเปนความพยายามในการซอมแซมสวนทสกหรอเพอการปรบใชไดอยางสอดคลองกบสงคมทเปลยนไป ทงน “นกพฒนา” เองในฐานะทยดทฤษฎและหลกการเปนแนวทางในการวเคราะหกควรจะตองหมนหนกลบมาวเคราะหและวพากษตนเองบาง เพราะในขณะท “นกพฒนา” ไดชอวาเปนผทสามารถคนพบปญหาของชมชนและออกแบบกระบวนการแกไขปรบปรงได แตทวา “นกพฒนา” เองจะคนพบปญหาของตวเองหรอไม? และพรอมท “เปดรบ” ขอเสนอแนะหรอวธคดท “ตาง” จากจดยนของตวเองเพอการปรบปรงหรอไม? สงเหลาน “ควร” จะตองเกดเปนนสยเพอใหเกดคณลกษณะนกพฒนาอนพงประสงคตอไป หรอพดใหเขาใจกคอ ในขณะทนกพฒนาได “พฒนาสงคม” กควรจะตอง “พฒนาตนเอง” ไปพรอมๆ กนดวย

173

คาถามทายบทท 6 1. ทศนะการมอง “ชนบท” กบ “ความทนสมย” แบบ “คตรงกนขาม (Dichotomy)” สงผลเสยตอการพฒนาในปจจบนอยางไร? จงอธบายโดยใชภาษาและความเขาใจของตนเอง 2. แนวคดทชนชม “ความดงาม” ของ “ชนบท” อยางสดขว เปน “วาทกรรม” ส าคญทกอใหเกดปญหาทางการพฒนาอยางไร? จงอธบายโดยใชภาษาและความเขาใจของตนเอง 3. แนวคด “ความดงาม” ของชนบทเปนตวกระตนใหเกดกระแสการทองเทยวแบบ “โหยหาอดต(Nostalgia)” อยางไร? จงอธบายความเชอมโยงมาพอเขาใจ 4. “การอธบายชนบทโดยยดมายาคตแหงความดงาม เปรยบเสมอนเปนการกวาดฝนไปไวใตพรมทดสวยหร” นกศกษามความเขาใจตอประโยคนอยางไร? จงอธบาย 5. เพราะเหตใดการท าการเกษตรของเกษตรกรในชนบทสวนใหญจงไดเปลยนไปเปนรปแบบ “เกษตรอตสาหกรรม(Industrial-agriculture)” จงอธบายรายละเอยดโดยใชภาษาและความเขาใจของตนเอง 6. จงอธบายหลกการและผลกระทบโดยสรปของ “ระบบเกษตรพนธสญญา(Contract farming)” ทมผลท าให “การพงพงตนเอง” ของเกษตรกรในชนบทลดลง 7. จากประโยคทวา “ชนบทในปจจบนมลกษณะการพงพงตนเองแบบหยงขาฝง”นกศกษามความเขาใจตอประโยคดงกลาวเปนเชนใด? จงแสดงทศนคต 8. คณลกษณะและบทบาทของนกพฒนา(สงคม)อนพงประสงค “ควร” และ “ไมควร” เปนเชนใด? เมอตองปฏบตงานกบชมชน? จงอธบายรายละเอยด

174

175

บทท 7 กลมทฤษฎและหลกการพฒนาทใหความสาคญกบภาคประชาชน

ขอวพากษวจารณส าคญของ “การพฒนากระแสหลก” หรอการพฒนาทเนนแตความเจรญเตบโตทางดานเศรษฐกจกายภาพ อตสาหกรรม และความทนสมย นอกจากความลมเหลวทท าใหเกดปญหาสงคมและสงแวดลอมแลว กคอการยดการพฒนาทมองโดยมมมอง “เบองบน” หรอเปนทศนะแบบ “บนลงลาง (Top-down model)” มาโดยตลอด ไมวาจะเปนการยดมนในค านยามหรอมโนทศนแบบ “มหาอ านาจตะวนตก” ผกมชะตาการพฒนาของโลกไว หรอถาเปนระดบประเทศกคอเนนบทบาทน าแค “ภาครฐ” เปนหลก โดยไมไดสนใจค านยามหรอปดกนขอเสนอแนะทมาจากมมมองฐานรากอนๆ เลย โดยเฉพาะคนหมมากอยาง “ประชาชน” ทอยในสภาวะชายขอบของการพฒนาเรอยมา เปนเหตใหการพฒนาแตเดมไมสามารถสนองตอความตองการของคนไดอยางเตมเมดเตมหนวย ทงยงไมสามารถตอบโจทยตอความยงยนในระยะยาวอกดวย แมขอวจารณจากกลมทฤษฎและหลกการ “การพงตนเอง” จะถอวาเปนนมตรหมายอนดตอการสรรหาแนวทางใหมในการพฒนาเพอหลกเลยงจากผลกระทบอนเลวรายของความทนสมย หากแตทวาหลกการหรอขอเสนอบางขอยงถกโตแยงวา “เพอฝน” และ “สวนทาง” กบเงอนไขความเปนจรงของสงคม โดยเฉพาะการปฏเสธความทนสมยและโลกาภวตนอยางแขงกราว ทงๆ ทกรวากระท าไดยากมากในทางปฏบต อกทง “ประโยชน” ของทงความทนสมยและโลกาภวตนกคงสามารถน ามาประยกตใชไดอยางหางไกลพษภย ดงนน จงน ามาสความพยายามในการคดคนหลกการ ทฤษฎ และแนวทางการพฒนาใหมๆ ทพยายามจะทลายกรอบการมองแบบ “คตรงกนขาม” ดงกลาวและหนมาใชมมมองแบบประนประนอมเพอบรณาการหา “หลกการรวม” จากเงอนไขหรอบรบทสงคมทมอทธพลตอการพฒนาทงหมด นบตงแตทศวรรษ 2540 เปนตนมา ค าวา “ภาคประชาชน” ดเหมอนจะเปนมโนทศนใหมทถกพดถงกนมากทงในวงการการเมองการปกครองและการพฒนาไทย นบตงแตการ รางและประกาศใช “รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2540” ซงไดรบการขนานนามวาเปนรฐธรรมนญท “เปนประชาธปไตยมากทสด” เนองจากกระบวนการไดมาทมการเลอกตงสมาชกสภารางรฐธรรมนญ (สสร.) จากประชาชนทงประเทศโดยตรงเพอเปนตวแทนไปราง ทงยงมสาระส าคญเรอง “การกระจายอานาจ” สภาคประชาชนและสวนทองถนใหมากขน ตลอดจนถงเนอหาของแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 8 (พ.ศ. 2540 - 2544) เปนตนมา ทเรมหนกลบมาเนน “คน” ในฐานะ “ศนยกลางการพฒนา” จากทเคยมองวาการพฒนาเฉพาะเศรษฐกจเปนเปาหมายหลก เพราะกอนหนานกไดสมผสถงพษภยอนรายแรงของการฝากความหวงไวทภาคสวนเศรษฐกจอยางเดยว โดยเฉพาะบทเรยนจากเหตการณวกฤตเศรษฐกจตมย ากง พ.ศ. 2540 ทท าใหเรยนรวาการพฒนาประเทศควรจะตองชงสมดลใหเกดในหลายๆ มตเพอใหเกดความมนคง ซงเทากบเปนการ “เปดศกราชใหม” ของมมมองทางการเมองและพฒนาไทยหรอน าไปสการสนบสนนผลกดนบทบาท “ภาคประชาชน” ใหกลายเปนภาคสวนหลกทมตวตนมากขน

176

เหตผลส าคญท “การพฒนา” ควรจะตองใหความสนใจ “ประชาชน”มากขน ถกน าเสนอผานการวจารณถงปญหาในแนวทางกระแสหลกแบบเดมอยางนอย 2 ประเดนใหญ ดงน (1) เพราะ “ประชาชน” คอผมสวนไดสวนเสย (Stakeholder) สาคญในกระบวนการพฒนา กลาวคอ การพฒนาในแบบมงเนนอตสาหกรรมและความทนสมยไมเปดพนทให “ประชาชน” ซงเปนผทไดรบผลกระทบหลกจากการพฒนาไดแสดงทศนะหรอน าเสนอความตองการไดโดยตรง ผลประโยชนทไดมกเปนผลประโยชนทค านงถงภาพรวมของประเทศหรอสงคมมากกวา ประชาชนถกละเลยความส าคญ และทเลวรายไปมากกวานน ประชาชนตองเปนฝายท “เสยสละ” หรอรบกรรมใน “ความผด” ทตนเองแทบไมไดกอหรอมสวนเกยวของ หรอพดใหเขาใจกคอ ในโครงการการพฒนาขนาดใหญ “ประชาชน” ตองแบกรบแค “สวนเสย” โดยท “สวนได” จะตกอยผมอ านาจหรอผน ารฐ คณภาพชวตของประชาชนจงไมไดรบการยกระดบเทาทควร ซงนบเปนจดเรมตนของหายนะความเหลอมล าทางเศรษฐกจและการพฒนา ยกตวอยางเชน ในชวงสมยแผนพฒนาเศรษฐกจ(และสงคม)แหงชาตฉบบท 1-2 ของไทย ทมงเนนการสรางสาธารณปโภคพนฐานขนาดใหญทกระทบตอชวตความเปนอยของประชาชนในสวนภมภาค แตกลบไมมการท าประชาพจารณส ารวจความจ าเปนหรอแจงใหประชาชนรบทราบ นบตงแตการสรางเขอนขนาดใหญทนอกจากจะท าลายพนทปาไมแลวยงท าใหบานเรอนของประชาชนหลายอ าเภอในบางภาคเหนอตองจมอยใตบาดาล ประชาชนเดอดรอนตองยายถนฐานและหนเพอหาทอยทกนใหม (ผนวกกบบรบทการเมองในสมยนนเปนรฐบาลทหารทประชาชนไมสามารถตอตานหรอประทวงได) ซงเทากบเปนการปดความรบผดชอบใหกบประชาชน ทงๆ ทผลกระทบเหลานน “รฐ” เองกควรจะตองแสดงความรบผดชอบดวย (2) ในกระบวนทศนการพฒนาแบบเดมท “รฐ” เปนฝายนา มกมองวา “ประชาชน” เปนฝายทไมมศกยภาพ หรอมองขามความสามารถของ “ประชาชน” ไป กลาวคอ การพฒนากระแสหลกโดยเฉพาะในไทยทเรมตนมาตงแตทศวรรษ 2540 (ใชเกณฑการประกาศใชแผนพฒนาเศรษฐกจฯ เปนเกณฑ) เปนการพฒนาทเนนบทบาทน าโดยรฐ หรอเปนแบบระบบสงการจาก “บนลงลาง (Top-down model)” โดยทภาครฐมอ านาจผกขาดเบดเสรจในการคด สราง และด าเนนนโยบายการพฒนา ประชาชนซงเปนคนระดบลางตองท าตามอยางเดยว หรอกลาวอกนยหนงคอ ในการพฒนากระแสหลก “รฐ” มอง “ประชาชน” วาเปนฝายทตองตงรบ(Passive)อยตลอด “รฐ” ซงถกเขาใจวามสตปญญาและศกยภาพมากพอจะไมเปดพนทใหประชาชนเขามามสวนรวม เพราะเหนวาไมจ าเปนและมองวาประชาชน “วางเปลา” ไมมศกยภาพ ไมมสทธ ไมมอ านาจ หรอไมมความร ซงมลกษณะท “พดแทนชาวบาน” รวมไปถงเปนการสรางวาทกรรมทอธบายภาพลกษณชาวบานในชนบทวา “โง จน เจบ” ดวยเหตน การพฒนาทเกดขนดงกลาวจงเปน “การพฒนาแบบพมพเขยว (Blue print)” หรอการพฒนาในเชงเดยว ทไมไดค านงถงความหลากหลายทางดานความตองการ บรบทสงคม วฒนธรรม และชาตพนธ ซงน ามาสการลมสลายของวถและภมปญญาชมชนในหลายๆ ท

177

ดงนน ทางออกหรอแนวโนม “ใหม” ของหลกการและทฤษฎการพฒนาตอจากน จงเปนแนวคดทเกดจากการทบทวนบนโจทยปญหาทวา “ท าอยางไรถงจะท าให “ประชาชน” กลายมาเปนฝายกระท าการ (Actor) บาง? หรอเปนการมงผลกดนบทบาท “ประชาชน” จากทเคยเปนฝายรบใหกลายมาเปน “ฝายรก (Active)” บาง ซงเทากบเปนการเปลยนโครงสรางการพฒนาทสะทอนกลบในลกษณะ “ลางขนบน (Bottom up model)” ทงนกเพอกระตนใหเกดการตระหนกในความส าคญของภาคประชาชนในฐานะฟนเฟองหนงในการพฒนาสงคมและประเทศ (เชนการมองอยางประชาธปไตยวา “ประชาชน” วามศกยภาพเทาเทยมกบ “รฐ”) ทงยงเปนการกระจายองคความรทางการพฒนาลงสคนกลมใหญในสงคม ซงจะน าไปสการคดแนวทางอยางบรณาการและมสวนรวม โดยหวงวาจะเปนสงทท าใหเกดการตอบสนองตอความตองการของประชาชนและชมชนไดอยางตรงจดทสด และจะน าพามาซง “ความงอกงาม” มาสสงคมไดอยาง “ยงยน” และ “มนคง” ตอไปในอนาคต

ภาพ 7.1 การเปลยนกระบวนทศนการพฒนาใหม จากการพฒนาแบบเดมทเปนแบบ “บนลงลาง (Top-Down Model)” ทใหความส าคญกบ “ภาครฐ” เปนหลก ส การพฒนาแบบใหมทเปนแบบ “ลางขนบน (Bottom-Up Model)” ทใหความส าคญกบ “ภาคประชาชน” เปนหลก

(ทมา: ผเขยน)

178

การพฒนาทางเลอก (Alternative Development) “การพฒนาทางเลอก (Alternative Development)” หมายถง ทางเลอกการพฒนาในแบบ “อน” หรอเปนการ “ตงคาถาม” กบแนวทางการพฒนากระแสหลก ณ สงคมเวลานนๆ พรอมกบการ “เสนอทางออก” ดวยวธการทหลากหลาย เพอตองการแกไข หลกเลยงผลกระทบ หรอไดแนวทางสนองตอความตองการ “ทดกวา” แนวทางเดม ซง “การพฒนาทางเลอก” ไดเรมตนนบตงแตมการแสวงหาแนวทางทไมใช “ทนนยม” และ “อตสาหกรรม” และด าเนนอยางไมมทสนสด เพราะตราบใดทสงคมยงมพลวต ตราบนนกระบวนการเกดแนวทางการพฒนาทางเลอกกยงคงด าเนนตอไป หรอพดงายๆ กคอ “การพฒนาทางเลอก” สามารถเกดขนไดทกยคทกสมย(หากมการสถาปนาแนวทางไหนแนวทางหนงเปนการพฒนากระแสหลก) พนฐานปรชญาของ “การพฒนาทางเลอก” มอย 2 แนวทางใหญ นนคอ (1) แนวทางทเปนทางเลอกระดบโครงสรางหรอระดบบน เชน การเสนอให “รฐ” ปลดแอดตวเองใหมความเปน “อสรภาพ” จากทฤษฎพงพา/ทฤษฎระบบโลก โดยใหความส าคญกบการกระจายความตองการขนพนฐานภายในประเทศใหทวถงกอน แตขณะเดยวกนกไมไดปฏเสธทนนยม เพยงแตจะพงพาในสวนทจ าเปนเทานน สวน (2) แนวทางทเปนทางเลอกระดบบรรทดฐานหรอระดบลาง นนคอเนนความส าคญของ “คน/ประชาชน” และการพฒนาศกยภาพของประชาชนควบคไปกบการพฒนาโครงสราง ไมใชมองแบบบนลงลางเหมอนแบบเดม (Pieterse, 2001: 74) ซงในประเดนเกยว “คน/ประชาชน” นในทางเศรษฐศาสตรกมการพดเชนกน โดยเฉพาะการนยาม “มนษย” วา เปนผทมเหตผลทางเศรษฐกจ (Rational economic man) ไมไดเปนผบรโภคหรอฝายตงรบโครงสรางโดยไมรคด หากแตมนษยจะรดวาตนตองการหรอไมตองการอะไร แลวมนษยตองการสงไหนกจะหาสงนนใสตว (จามะร เชยงทอง, 2548: 125) หรอพดใหงายกคอ “มนษย” ม “ศลธรรม” มากพอทจะไมคดถงผลในเชงก าไรเปนหลก หากแตมนษยเองกตองการใหชวตของตนมคณคาและใหเปนทยอมรบจากสงคม ดวยเหตน แนวทางการพฒนาทางเลอกจงคอนขางมงเนนไปท “การสรางศกยภาพของมนษย” ในฐานะทเปนเปาหมายของการพฒนา มากกวาความเจรญเตบโตทางวตถเหมอนกบการพฒนากระแสหลก นานาทศนะวาดวย “การพฒนาทางเลอก” แมจะมความหลากหลายอยางไรกตาม แต “จดรวม” ของค านยามทงหลายมกจะพดถง “การพฒนามนษย” หรอการสงเสรมใหเหนความส าคญของ “ภาคประชาชน” มากขน ซงพอจะยกตวอยางมาใหพจารณาไดดงน - เนอรฟน (Nerfin) เรยก “การพฒนาทางเลอก” วา “ระบบทสาม(Third system)” ซงใหความสนใจตอ “การเมองภาคประชาชน (Citizen politics)” ในฐานะทเปน “ทางเลอก” ทแตกตางไปจากทางเลอกท 1 หรอการพฒนาทน าโดยรฐ (The prince or First system) ซงไดลมเหลวไปแลว (รายละเอยดอยในบทท 4) และทางเลอกท 2 ซงไดแกการพฒนาทน าโดยภาคการคาและเศรษฐกจ (The merchant or Second system) (หมายถง “ทนนยม” นนเอง) ซงกไดลมเหลวไปแลวเชนกน (Nerfin, 1997) - ไพเตอรส (Pieterse) ไดมองวา “การพฒนาทางเลอก” คอนขางมแนวทางทหลากหลาย และเนองจากเนนปรชญาเชงอดมคตของสงทอยากจะใหเปน จงท าใหแนวทางการปฏบต

179

ไมมความชดเจน กลาวคอ เนนเฉพาะแนวปฏบตในชมชน “ระดบเลก” แตมไมนโยบายการพฒนาระดบ “มหภาค” (หมายถงภาครฐ) ซงท าใหยากหากตองออกแบบเปนโครงการพฒนา แตทชดเจนทสดกนาจะเปน “การวพากษวจารณความลมเหลวของนโยบายทเนนความเตบโตทางเศรษฐกจ” จนกอใหเกดความเสอมโทรมของระบบนเวศ และอกประการหนงคอ “การวพากษวจารณความลมเหลวของการเงนการคาทพงตางประเทศ” ซงน าไปสหนสนของประเทศดอยพฒนาจ านวนมหาศาล (Pieterse, 2001: 75) - ฟรบเบอรก (Friberg) และเฮตตเน (Hettne) ไดใหมมมองไววา “การพฒนาทางเลอก” มสวนสมพนธกบปรชญาแบบ “ประชานยม (Populist)” หรอเรยกรองใหหนกลบมาสความเปนชมชน (Return to Gemeinschaft), การวพากษวจารณการแบงงานกนท าในการจดการแบบ “แยกสวน” ในระบบทนนยม, ปรชญาการพงตนเองแบบตวออก(เชน ปรชญาของคานธในอนเดย หรอปรชญาของเหมาในจน) รวมทงเศรษฐศาสตรแนวพทธ และเชอมโยงการพฒนาทางเลอกเขากบกระแสเคลอนไหว “สเขยว” ในประเดนของสงแวดลอมดวย (Friberg and Hettne, 1985: 207 อางใน จามะร เชยงทอง, 2548: 120) ซงในการประชมของกลม UNCTAD ทเมกซโกในป ค.ศ. 1974 ซงเปดประเดนการอธบายวาความเตบโตทางเศรษฐกจทเปนอยไมไดสนองตอบความตองการพนฐาน (Basic needs) ของประชาชนอยางทวถง ถอวาเปนโอกาสใหเกดกรอบคดการพฒนาใน “แบบอน (Another Development)” หรอ “การพฒนาทางเลอก (Alternative Development)” ซงถอเปนจดเรมตนของการผลกดนแนวทางการพฒนาทางเลอก ซง เฮตตเนพยายามจะเชอมโยงใหเหนวา “การพฒนาทางเลอก” แทจรงเปนการผสมผสานมรดกทางความคดของตะวนออก อนไดแก ปรชญาการพงตนเองแบบคานธ และปรชญาเศรษฐกจแบบพทธ ซงเนนความพอเพยงในการบรโภค (มากกวาการสะสม) ผนวกเขากบการเคลอนไหวทางดานสงแวดลอมของตะวนตก ทเตบโตหลงทศวรรษ 1990 เปนตน (Hettne, 1990) หรอกลาวโดยสรปกคอ “การพฒนาทางเลอก” ในความหมายน คอการผสมผสานระหวางแนวทางอนหลากหลายทง “ตะวนออก” และ “ตะวนตก” หรอในอกแงกแปลวา ไมไดรงเกยจความคดแบบ “ตะวนตก” ไปเสยทงหมดเพยงแตพยายาม “ปรบ” ในดานทเปนประโยชนมาใชเทานนเอง ดงนน เมอประมวลทศทางของค าอธบายโดยนกวชาการตางๆ ขางตน จงสามารถสรปสาระส าคญของ “การพฒนาทางเลอก” ออกเปนประเดนตางๆ ไดดงน (Hettne, 1990: 152-194) (1) ใหความส าคญกบความจาเปนขนพนฐานของมนษย ทงทเปนความตองการ

ทางวตถและความตองการทางจตใจ (2) เปนการพฒนาภายในหรอจากใจกลางของแตละสงคม กลาวคอ ให

ความส าคญตอระบบคณคาและวสยทศนตออนาคตแตละสงคมเอง (3) เนนการพงตนเอง ในฐานะทแตละสงคมตางมความสามารถและทรพยากร

ของตนเองทจะอาศยเปนฐานของการพฒนาได ทงในสวนของสมาชกในสงคมนนๆ เอง สภาพแวดลอมทางธรรมชาต และสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม

(4) ใหความสาคญกบสภาพทางนเวศวทยา ซงไดแก การใชทรพยากรธรรมชาตอยางสมเหตสมผล ดวยความตระหนกดถงศกยภาพของระบบนเวศในระดบทองถนและระดบโลกทมสวนส าคญตอคนรนปจจบนและอนาคต

180

(5) มรากฐานทส าคญอยทการเปลยนแปลงเชงโครงสราง ดงนนจงมงทจะสรางเงอนไขใหเกดการปกครองตนเอง เกดการมสวนรวมในกระบวนการตดสนใจทางการเมอง ตงแตในระดบชมชนชนบทถงชมชนเมองและระดบโลก ถาหากปราศจากซงการเปลยนแปลงในประการนแลว เปาหมายตางๆ ขางตนกไมมทางลลวงไปได

นอกเหนอไปจากนน แนวคด “การพฒนาทางเลอก” มกจะใหความส าคญในเรอง (1) สทธมนษยชน (Human right) (2) สทธความเปนพลเมอง (Citizenship right) และ (3) การพฒนาศกยภาพมนษย (Human flourishing) (Friedmann, 1993: 10-11) ซงเปนประเดนทเกยวกบ “มนษย” หรอ “ประชาชน” ทงสน โดยท - สทธมนษยชน (Human right) หมายถง สทธของบคคลทไดรบการคมครองโดยหลกบงคบของกฎหมาย ภายใตหลกเกยรตศกด สทธทเทาเทยมกน ความเสมอภาค ทเปนการสงเสรมใหมนษยอยรวมกนในสงคมไดอยางเปนสข หรอ “ศกดศรความเปนมนษย” ทใหความส าคญกบเรองสทธ เสรภาพ และเสรภาพทเปนไปตามกรอบแหงกตกาทสงคมตกลงกนไว อนประกอบประดวย สทธขนพนฐานของมนษย (Primary right) หรอสทธทเกดมาในฐานะมนษย, สทธสวนบคคล (Personal Right) หรอสทธในกจกรรมสวนตวหรอพนทสวนตวทผอนจะละเมดไมได, สทธของพลเมอง (Civil right) หรอสทธในฐานะประชาชนของรฐ, สทธทางสงคม (Social right) หรอสทธในการเขาถงบรการทางสงคมในฐานะสมาชกของสงคม และสทธทางวฒนธรรม (Cultural right) หรอสทธทจะด ารงไวซงประเพณหรอวฒนธรรมของกลม (ระพพรรณ ค าหอม, 2554: 84) หรอพดงายๆ โดยสรปกคอ “สทธมนษยชน” คอ สทธทจะไดรบการปฏบตเยยงเพอนมนษยอยางเสมอเหมอนเทาเทยมกน “ทกคน” ไมวาคนๆ นนจะยากดมจน จะตางกนดวยชาตพนธ วรรณะ/ชนชน เพศ ความเชอ ความพการ/ทพพลภาพ หรอความคดเหนทางการเมอง ภายใตกรอบแหงกฎหมายและบรรทดฐานทไดตกลงกนไวในสงคม - สทธความเปนพลเมอง (Citizenship right) – (ขยายความจาก “สทธของพลเมอง” ในหวขอ “สทธมนษยชน”) หมายถง สทธของประชาชนในฐานะทเปนพลเมองของรฐ ซงรฐตองรบผดชอบ เชน สทธในการเลอกตง สทธในการตงสญชาต สทธในทรพยสนสวนบคคล สทธในการเขาถงนโยบายสวสดการสงคมทรฐจดให สทธในการแสดงความคดเหนทางการเมอง สทธทจะไดรบความยตธรรมตามกรอบกฎหมาย ฯลฯ ซงตามหลกทฤษฎ “สญญาประชาคม” กคอ ประชาชนเปนผมอบอ านาจใหกบรฐแลว(ผานการเลอกตงและการจายภาษ) รฐตองกลบมาดแลประชาชนเพอใหไดรบสวสดการสงคมทดและไมใหไดรบความเดอดรอน โดยทรฐเองกไมสามารถใชอ านาจไดตามอ าเภอใจ เพราะตองค านงอย เสมอวา “อ านาจ” ทตนไดมานนเปนของ “พลเมอง” หรอ “ประชาชน” ในรฐนนเอง - การพฒนาศกยภาพมนษย (Human flourishing) หมายถง การยกระดบความสามารถของมนษยเพอประกอบกจอนจะน าพามาซงความกาวหนาของชวต และเพอใหทนกบความเปลยนแปลงทางสงคม ทงน “ศกยภาพ” ในตวมนษยไมไดเกดจากอาวธตามธรรมชาตเชนเขยว เลบ หรอพษ หากแตเปนความสามารถทางปญญาทเกดจาก “สมอง” หรอกระบวนการคดและการแกปญหา ซงการไดรบความคด อดมการณ เทคนค หรอไดแลกเปลยนใหเกดทกษะใหมๆ มสวน

181

ส าคญตอการตอเตมและการเกดความคดสรางสรรค “ทางเลอก” ในการพฒนา อยางไรกตาม การพฒนาศกยภาพมนษยจะเกดขนกบ “ภาคประชาชน” ไดกตอเมอมการสนบสนนโอกาสจากภาคสวนทม “อ านาจ” ตางๆ เชน การอบรมเพมทกษะ การสมมนาแลกเปลยนการเรยนร ซงตองด าเนนควบคไปกบ “การเปดโอกาส” ใหประชาชนไดมพนทเพอแสดงศกยภาพเหลานนอยางเตมท

ภาพ 7.2 ประเดนเกยวกบ “มนษย” ทแนวคด “การพฒนาทางเลอก” ใหความสนใจ (ทมา: ขยายความและแปลโดยผเขยน จากตนฉบบ Friedmann, 1993: 10-11)

แมแนวคด “การพฒนาทางเลอก” ยงดเหมอนเปนแนวทางธรรมทยงจบตองไมได ทงนกเพอเปดโอกาสใหมการเพมเตมหรอตความเปนแนวทางใหมๆ ไดอยางไมมทสนสด แตอยางไรกตาม กมความพยายามจะทเสนอแนวทางการปฏบตขนมา ดงเชนกรณของฟรดแมนน (Friedmann) ทพยายามจะเสนอ “ความเปนไปได” ของการพฒนาทางเลอกทเนนการเสรมสรางศกยภาพ “ครวเรอน” ในฐานะหนวยกระท าขนพนฐาน ซงเปนวถทางทเขาเชอวาเปนพนฐานส าคญในการเสรมสรางศกยภาพและอ านาจของภาคประชาชน (Empowerment) ซงประกอบไปดวยหลกการดงตอไปน (Friedmann, 1993) (1) ครวเรอนตองสามารถมพนทในการด ารงชวต เชน บาน ทดนท ากน รวมทง

พนทในชมชน เพอสามารถสรางความสมพนธในชมชนและสงคมได ( 2 ) ต อ งม เ ว ลา เหล อท จ ะ ไปท า ก จ กร รม อนๆ เป นการ พฒนาตนเอง

นอกเหนอไปจากการท ามาหากน (3) ตองไดรบการพฒนาความรและความช านาญเฉพาะทางทเขาสนใจ (4) ตองไดรบขอมลขาวสารทถกตองและพอเพยง (5) สามารถมการจดตงองคกรได (6) ตองม “เครอขายทางสงคม” ทงทเปนทางการและไมเปนทางการ

182

(7) มเครองมอในการท างานและด ารงชพตามสมควร (8) ตองมแหลงเงนทนตามสมควร

หลกการ การพฒนากระแสหลก การพฒนาทางเลอก

วตถประสงค เพมผลผลต+ก าไร (เนนความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจ)

มาตรฐานความเปนอยของชวตทดขน

ผกระทา “ปจเจกบคคล” ซงมเหตผลทางเศรษฐกจ

ภาคประชาสงคม (Civil society) ทางเลอกอน ขอเสนอของ

Friedmann ชมชน ครวเรอน

กลยทธ/ความสมพนธ

กบรฐ

กลยทธ “การมสวนรวม” ของประชาชน แตสวนใหญมกแค

รวมมอเลอกตง รวมปฏบตตามนโยบาย

ไมตองการใหรฐเขามายงเกยว

เนนความรวมมอกบรฐอยางเทาเทยม

ตาราง 7.1 การจ าแนกความแตกตางระหวาง “การพฒนากระแสหลก” และ “การพฒนาทางเลอก”

ในทศนะของ Friedmann (ทมา: Friedmann, 1993: 165) กลาวโดยสรปกคอ “การพฒนาทางเลอก” คอการน าเสนอถง “ทางเลอก” ใหมๆ ในกระบวนการพฒนาเพอสรรหาแนวทางท “ดกวา” หรอตอบสนองตอความตองการทงเชงกายภาพและศลธรรมไดดกวาแนวทางเดมๆ และเปนกระบวนการทด าเนนอยอยางตอเนองไมมทสนสด อยางไรกตาม แม “การพฒนาทางเลอก” จะมแนวโนมตอตานความทนสมยและรฐ ในเชงของการตงค าถามกบความลมเหลวของการพฒนาทน าโดยรฐ แตกไมไดหมายความวาจะปฏเสธรฐหรอความทนสมยอยางสดขว (เหมอนแนวคดการพงตนเอง) ในทางตรงกนขามกลบมความเหนวา “รฐ” หรอหนวยงานทมอ านาจในการพฒนากยงมความส าคญอย หากบทบาทของรฐตองไมใชการผกขาดการมสวนรวมไปเสยทงหมด แตรฐ “ควร” ตองชวยชกน านโยบายการพฒนาดงกลาว ใหลงลกสระดบของ “ภาคประชาชน” มากขนดวย หรอพดงายๆ กคอ “การพฒนาทางเลอก” ทก าลงพดในปจจบนน เปนแนวทางการพฒนาทพยายามจะประสาน “จดรวม” ของบทบาทระหวาง “รฐ” “ความทนสมย” และ “ประชาชน” นนเอง ดงนน ภาพรวมของ “การพฒนาทางเลอก” กคอแนวคดทเสนอถงความพยายามใหมๆ ส าหรบการพฒนา โดยเนนไปทการเพมบทบาทใหกบตวกระท า “ภาคประชาชน” ซงท าไปพรอมๆ กบการวพากษถงผลกระทบของแนวทางการพฒนาทครอบง าสงคม ณ ชวงเวลานนๆ (หรอ “การพฒนากระแสหลก” ในเวลานนๆ) ซงถอวาเปนกระบวนการตรวจสอบสถานะ ทศทาง และประเมนประสทธภาพของแนวคดการพฒนาในขณะเวลานนๆ ไปในตว

183

แนวคดเกยวกบการพฒนาอยางมสวนรวม ในอดมการณการพฒนาภายใตกรอบของการสรางความทนสมยในทศวรรษ 1960 เปนตนมา นกวชาการตะวนตก โดยเฉพาะในสหรฐอเมรกามองวาโครงสราง “ความดอยพฒนา” ทส าคญประการหนงคอ ประชาชนเหลาน “ไมมสวนรวม” ในกระบวนการการตดสนใจระบอบการปกครอง ทงยงในประเทศเหลานกไมเปนประชาธปไตย รฐและรฐบาลคอนขางผกขาดอ านาจรบใชคนกลมนอยในระดบผน าของประเทศมากกวาจะเปนรฐทไดรบการเลอกตงเขามารบใชคนสวนใหญ เมอการมองปญหาเปนเชนน การแกปญหาของนกวชาการกคอ ท าอยางไรถงจะสรางรปแบบ “ประชาธปไตย” ในระดบรากหญาขนมาได? จะเหนวาความพยายามสรางรปแบบการพฒนาชมชน ซงเนนอดมการณการมสวนของประชาชนเปนภาพสะทอนของการแกปญหาประชาธปไตยระดบรากหญาประการหนง (จามะร เชยงทอง, 2549: 150) ดวยเหตน จงกลาวไดวา แนวคดเกยวกบ “การมสวนรวม” มรากฐานความคดส าคญมาจากปรชญาเรอง “ประชาธปไตย” และ “ความเทาเทยม” นนเอง ดวยเหตน จงน ามาสเสยงวพากษวจารณทมตอกระบวนการพฒนาทเนนบทบาทน าเพยงบางองคกรโดยเฉพาะองคกรทม “อ านาจ” ชน าอยาง “ภาครฐ” หรอแมกระทงนกพฒนาเอกชน(NGOs) เพราะยงไมถอวาเปนการพฒนาทเปนประชาธปไตย ท าใหองคกรพฒนาทงระดบโลกและระดบรฐบาลของหลายประเทศตองหนกลบมาทบทวนถงนโยบายการพฒนาของตนอยางจรงจง ซงประเดน “การมสวนรวม(Participation)” กเปนเรองทถกพดถงมากขน ดงนน “แนวคดการพฒนาอยางมสวนรวม” จงหมายความถง และมนยคาบเกยวกบมตทาง “การเมอง” พอสมควร ดงจะพอยกตวอยางของค านยาม “การมสวนรวม” ในเชงหลกการไดดงน - โจฮาน กลตง (Johan Gultung) มองวารากฐานของหลกการ “การมสวนรวม” ของประชาชนเกยวของกบเรอง “ความตองการขนพนฐาน (Basic needs approach)” ซงหมายถงการสนองตอบทงความตองการพนฐานของครอบครว ไดแก อาหาร เครองนงหม ทอยอา ศย เครองมอท ามาหากนและเครองใชในชวตประจ าวน รวมทงโครงสรางพนฐานทจ าเปนระดบชมชนดวย เชน น าสะอาด บรการอนามย บรการขนสงสาธารณะ บรการการศกษา และการสนบสนนดานวฒนธรรม (Rist, 2000: 164) ซงความตองการขนพนฐานของมนษยม 4 ประการ คอ ความมนคง สวสดการ เสรภาพ และตวตน ซงสงเหลาน “รฐ” ในฐานะหนวยควบคมพลเมอง จ าเปนตองตอบสนองตอความตองการขนพนฐานของประชาชนเหลาน เพราะเมอประชาชนอยดกนด เรอง “เสรภาพ” และการพยายามผลกตนเองเขามาม “สวนรวม” ในโครงการพฒนากจะตามมา (Gultung, 1977) - บวรศกด อวรรณโณ และ ถวลวด บรกล กลาวถง “การมสวนรวม” วามความเกยวของกบกระบวนการ “ประชาธปไตย” อยางแยกไมออก เพราะหมายถง การท “อ านาจ” ในการตดสนใจไมไดอยกบคนกลมไหนกลมหนง แต “อ านาจ” มการจดสรรในระหวาง “ประชาชน” ดวยกน เพอทกคนไดมโอกาสทจะมอทธพลตอกจกรรมสวนรวม (บวรศกด อวรรณโณ และ ถวลวด บรกล, 2548: 15) - จามะร เชยงทอง มองวา “การมสวนรวม” ในกรอบคดการพฒนามฐานคดทแตกตางกนอย 2 ฐานหลก คอ (1) ความเชอในศกยภาพของ “ปจเจก” ทจะม “สทธ” ในการแสดงความ

184

คดเหนของตนในชมชนทตนสงกด รฐมอ านาจอธปไตยทไดรบมอบหมายจากประชาชนใหสามารถจดการกจการสวนรวมบางประการ เชน ความสมพนธระหวางประเทศ (การคาและการท าสงคราม) แตในขณะเดยวกน “ประชาชน” กสามารถรวมตวกนในรปแบบ “ประชาสงคม (Civil society)” เพอรวมกนจดการกจการของชมชนอนเกยวเนองกบการอานวยความสะดวกในการใชชวตประจาวน (2) “การมสวนรวม” ในแนว “ชมชนนยม (Communitarianism)” ซงเนนความส าคญของ “ชมชน” หรอมนษยทรวมกน (มากกวาทจะเปนเชงปจเจกหรอมนษยแตละคน) ในการรวมกนก าหนดการกระท าตางๆ เพอประโยชนรวมกน (จามะร เชยงทอง, 2549 : 153) ซงหมายความโดยสรปกคอ ความสมพนธของ “รฐ” ทมตอ “ประชาชน” ดานการพฒนานน ไมใชดานทครอบง าหรอควบคมอยางเดยว แต “รฐ” ควรปลอยให “ประชาชน” หรอ “ชมชน” มโอกาสในการจดการกจการภายในชมชนบางอยางได ซ งถอวานคอลกษณะของ “การมสวนรวม” ในกระบวนการพฒนา - คะนงนจ ศรบวเอยม และคณะ ไดนยามความหมาย “การมสวนรวม(ของประชาชน)” วาหมายถง การใหโอกาสแกภาคประชาชนไดเขามามสวนรวมทาง “การเมอง” “การบรหาร” “การจดสรรทรพยากรของชมชนและธรรมชาต รวมถงเรองตางๆ ทสงผลกระทบตอชวตและความเปนอยของประชาชน โดยการใหขอมล การแสดงความคดเหน การใหค าเสนอแนะ การรวมวางแผน การรวมปฏบต ตลอดจนการควบคมโดยตรงจาก “ประชาชน” ทสามารถกระท าไดดวยตนเอง (คะนงนจ ศรบวเอยม และคณะ, 2545) ดงนน เมอประมวลทศทางความหมายทงหมดของ “การมสวนรวม” แลว จะเหนวา “การมสวนรวม” กคอการทกลมประชาชนหรอขบวนการประชาชนไดลกขนมากระท าการในลกษณะการท างานรวมกน จากทแตเดมกจกรรมทางสงคมตางๆ จะถกด าเนนไปโดยผมอ านาจในบานเมอง “ประชาชน” จะถกมองวาดอยคาหรอไมมศกยภาพทเพยงพอ หลกการนเปนการสนบสนนให “ประชาชน” และ “ชมชน” เขามามบทบาทในกระบวนการพฒนานบตงแตขนการวางแผน การปฏบต ไปจนถงขนประเมนผล โดยยนอยบนหลกการของความเปน “ประชาธปไตย” และหลก ธรรมาภบาล (Good governance) 20 โดย เฉพาะหลกของการกระจายอานาจ (Decentralization) (เชน อ านาจการตดสนใจใหลงสภาคประชาชน) หลกความโปรงใส (Transparency) ( เ ช น ต ร วจสอบ ได ท ว งต ง ซ กถาม ได ) และ หล กความร บผ ดชอบ (Accountability) (หรอรบผลในสงทไดรวมกนกอขน) ซง “การมสวนรวม” ของประชาชน ก

20 “หลกธรรมาภบาล (Good governance)” โดยสรปหมายถง การบรหารกจการบานเมองและสงคมทด เปนแนวทางส าคญ

ในการจดระเบยบใหสงคมรฐ ภาคธรกจเอกชน และภาคประชาชน ซงครอบคลมถงฝายวชาการ ฝายปฏบตการ ฝายราชการ และฝายธรกจ เพอใหสามารถอยรวมกนไดอยางสงบสข มกถกใชเปนกระบวนทศนหลกในทางรฐศาสตรและรฐประศาสนศาสตร ประกอบไปดวยหลกการพนฐาน 10 ประการ อนไดแก 1 ) หลกประสทธผล (Effectiveness), 2) หลกประสทธภาพ (Efficiency), 3) หลกการตอบสนอง (Responsiveness), 4) หลกภาระรบผดชอบ (Accountability), 5) หลกความโปรงใส (Transparency), 6) หลกการมสวนรวม (Participation), 7) หลกการกระจายอ านาจ (Decentralization), 8) หลกนตธรรม (Rule of Law), 9) หลกความเสมอภาค (Equity) และ 10) หลกมงเนนฉนทามต (Consensus Oriented) (ขอมลจาก http://www.ubu.ac.th/web/files_up/53f2013070115571819.pdf)

185

สามารถแบงออกเปน 2 ลกษณะ นนคอ “การมสวนรวมแบบบางสวน” หรอรวมแคบางกระบวนการ และ “การมสวนรวมแบบสมบรณ” หรอการรวมอยในทกกระบวนการของการพฒนา อาจกลาวไดวา แนวคดเรองการเรยกรองให “ประชาชน” เกดการมสวนรวมในกระบวนการพฒนานน กขนจากปญหาทการพฒนาในอดตอยในวงวนของปญหา “การไมมสวนรวม” นนเอง ซงในทศนะของกาย แกรน (Guy Gran) ไดชใหเหนปญหาใหญของ “การมสวนรวม” จากการพฒนาโดยรฐบาลทเนนใชทฤษฎความทนสมยและเศรษฐศาสตรมหภาคมากเกนไป 3 ประการ (Gran, 1983 อางใน Martinussen, 1993: 333) คอ (1) มการ “กระจกตวของอ านาจ” อยในฝายบรหารภาครฐและองคกรขนาดใหญของ

ภาคธรกจเอกชน (2) ใหความสนใจตอการเตบโตทางเศรษฐกจและ “บางภาคเศรษฐกจ” เทานน (ไมได

สนใจทงหมด โดยเฉพาะภาคธรกจในชนบท) (3) เกดกระบวนการ “กดกน” คนจ านวนมากออกจากการมสวนรวมทางการคดและ

การสวนรวมทางผลประโยชนจากกระบวนการพฒนา ขอวพากษส าคญของแกรน เกดจากประสบการณจากการท างานในธนาคารโลก (World Bank) เอง และไดเหนโดยตนเองถงความลมเหลวของโครงการหลายโครงการท “ประชาชน” ไมไดรบร ไมไดเขาถง ไมมความคดเหน และไมไดรบประโยชนจากโครงการเหลานน โดยทหลายโครงการเปนโครงการขนาดใหญ ใชงบประมาณจ านวนมหาศาล ท าใหเขาหนมามองความส าคญของโครงการขนาดเลกทชมชนจะสามารถมสวนในการจดการไดเอง (อางใน จามะร เชยงทอง, 2549 : 152) ความคดเหลานเมอไดรบการผลกดนในการพฒนากระแสหลก(ซงมอทธพลตอการผลกดนนโยบายของรฐบาล) ไดน าไปสการพดถงการกระจายอ านาจไปสทองถน เชน สวนงานในภมภาค หรอในรปของการจดการบรหารองคกรสวนทองถน (ตวอยางเชน เทศบาล หรอองคกรปกครองสวนทองถนของประเทศไทยกพอจะเทยบได) ดงนน เมอทศนะของแกรน มองวา “การพฒนาอยางมสวนรวม” คอแนวทางหนงทจะน าสการจดการพฒนาในรปแบบใหม ซงจะขจดปญหาทมาจากการ “รวบอ านาจ” ทางการพฒนาเชนแนวทางเดมๆ ซงเขาชวาตองใหความส าคญกบวธการดงตอไปน (Gran, 1983 อางใน Martinussen, 1993: 333) ก. กระบวนการสรางความตนตวในหมประชาชน (Conscientization) เพอใหเกด “ประชาชนทมความรและมสวนรวมอยางแทจรง (Active – Knowing Citizen)” อนเปนกระบวนการส าคญทจะน าไปสการสรางพลงใหกบชมชน (Empowerment) ข. กาจดอปสรรคทกประการทขดขวางการมสวนรวม เชน อ านาจผกขาดโดยชนชนน า การกดกนโดยคนบางกลม ระบบอปถมภหรอการเลนพรรคเลนพวกทไมเปดโอกาสใหคนทมความสามารถเขาไปมบทบาท ฯลฯ ค. จดระบบชมชนเสยใหม ใหชมชนสามารถมโอกาสในการจดกจกรรมของชมชน ทจะสงผลในการด ารงชวตของสมาชกในชมชนเอง ส าหรบในขนตอนของการปฏบต “การมสวนรวม” นนสามารถแบงออกเปนวธการตางๆ หลายวธ ขนอยกบวตถประสงคและความละเอยดของกจกรรม โดยมขอสงเกตคอ ถาระดบการมสวนรวมต า จ านวนประชาชนทเขารวมกจะมมาก และยงระดบการมสวนรวมสงขนเพยงใด จ านวน

186

ประชาชนทเขามสวนรวมกจะลดลงตามล าดบ ซงระดบการมสวนรวมของประชาชนเรยงตามล าดบจาก “ต าสด” ไปหา “สงสด” (บวรศกด อวรรณโณ และ ถวลวด บรกล, 2548: 29-30) ไดแก (1) ระดบการใหขอมล เปนระดบต าสด และเปนวธการทงายทสดของการตดตอสอสารระหวางผวางแผนโครงการกบประชาชน มวตถประสงคเพอใหขอมลแกประชาชน โดยวธการตางๆ เชน การแถลงขาว การแจกขาวสาร การสงเกตการณ การส ารวจในพนทจรง และการแสดงนทรรศการ เปนตน แตไมเปนโอกาสใหแสดงความคดเหนหรอเขามามสวนเกยวของใดๆ (2) ระดบการคนหาปญหา หรอ ระดบการเปดรบความคดเหนจากประชาชน เปนระดบขนทสงกวาระดบแรก กลาวคอ ผวางแผนโครงการจะเชญชวนใหประชาชนมาแสดงความคดเหน เพอเปนขอมลในการประเมนขอดขอเสยของโครงการพฒนาอยางชดเจนมากขน เชน การสมภาษณ การสงเกตการณอยางมสวนรวม การสรางสมพนธภาพในพนท การศกชมชนในดานตางๆ เพอจดฐานขอมลของชมชน การจดท าแบบสอบถามกอนรเรมโครงการตางๆ หรอการบรรยายและเปดโอกาสใหประชาชนแสดงความคดเหนเกยวกบโครงการนนๆ เปนตน (3) ระดบการระดมความคดเหน หรอ ระดบการปรกษาหารอ เปนการเจรจาอยางเปนทางการระหวางผวางแผนโครงการพฒนาและประชาชน เพอประเมนความกาวหนาหรอระบประเดนขอสงสยตางๆ เชน การจดประชม การจดสมมนาเชงปฏบตการ การรวมปรกษาถอดบทเรยนในปญหาทเกดขน การท าการสนทนากลม (Focus group discussion) การคนความรทรวบรวมไดสชมชน และการเปดกวางรบฟงความคดเหน เปนตน (4) ระดบการวางแผนรวมกน เปนระดบการมสวนรวมทผวางแผนโครงการพฒนากบประชาชนมความรบผดชอบรวมกนในการวางแผนเตรยมโครงการ และผลทเกดขนจากการด าเนนการโรงการ เหมาะทจะใชส าหรบการพจารณาประเดนทมความยงยากซบซอนและมขอโตแยงมาก เชน การก าหนดเปาหมายการพฒนารวมกน การวางแผนโครงการพฒนารวมกน การผสานก าลงจากหลายภาคสวนเพอวางแผน การใชกลมทปรกษาซงเปนผทรงคณวฒในสาขาตางๆ ทเกยวของ การใชอนญาโตตลาการเพอแกปญหาขอขดแยง และการเจรจาเพอหาทางประนประนอมกน เปนตน (5) ระดบดาเนนการรวมกน หรอ ระดบการรวมปฏบต เปนระดบทผรบผดชอบโครงการพฒนากบประชาชนรวมด าเนนโครงการ เปนขนการน าโครงการพฒนาไปปฏบตรวมกนเพอใหบรรลผลตามวตถประสงคทวางไวรวมกน (6) ระดบการควบคมโดยประชาชน เปนระดบสงสดของการมสวนรวมโดยประชาชน เพอแกปญหาขอขดแยงทมอยทงหมด เชน การลงประชามต แตการลงประชามตจะสะทอนถงความตองการของประชาชนไดดเพยงใด ขนอยกบความชดเจนของประเดนทจะลงประชามตและการกระจายขาวสารเกยวกบขอดขอเสยของประเดนดงกลาวใหประชาชนเขาใจอยางสมบรณและทวถงเพยงใด โดยในประเทศทมการพฒนาทางการเมองแลว ผลของการลงประชามตจะมผลบงคบใหรฐบาลตองปฏบตตาม แตส าหรบประเทศไทยนน ผลของการประชามตมทงแบบทมขอยตโดยเสยงขางมาก และแบบทเปนเพยงการใหค าปรกษาแกคณะรฐมนตรซงไมมผลบงคบใหรฐบาลตองปฏบตตามแตอยางใด เชน กรณลงประชามตรางรฐธรรมนญในป พ.ศ. 2559 เปนตน นอกจากตวอยางการลงประชามตแลว การควบคมโดยประชาชนยงหมายถงการทประชาชนสามารถจดโครงการการพฒนาภายในชมชนหรอทองถนตนเองได ในลกษณะ “เจาภาพ” เองหรอมการด าเนน

187

ตงแตตนจนจบโดยประชาชนเอง (แตอาจจะหาภาคสนบสนนภายนอกในกรณทจ าเปน เชน เงนงบประมาณ) ซงระดบการมสวนรวมทเดนทางสขนนเปนตวสะทอนใหเหนวา “อาวธทางความคด” ดานการพฒนาไดถกตดใหกบชมชนแลว

ภาพ 7.3 แสดงระดบตางๆ ของการพฒนาตามแนวคดการมสวนรวม (ทมา: สรางโดยผเขยนจากแนวคดของ บวรศกด อวรรณโณ และ ถวลวด บรกล, 2548: 29-30)

ในวตถประสงคเชงหลกการนน เจตจ านงของการพฒนาอยางมสวนรวมกเพอไมใหแนวทางพฒนาไมถกก าหนดอยางผกขาดไวกบภาคสวนใดภาคสวนหนง (หรอไมใชหนาทของรฐบาล หรอ NGOs เพยงฝายไหนฝายหนง) แตตองเกดการกระจายทงความรบผดชอบและผลประโยชน โดยเฉพาะภาคสวนปลายน าทส าคญอยาง “ประชาชน” ทจ าเปนตองรบรและแสดงบทบาทการพฒนาโดยตระหนกถงการปกปองสงทตนจะไดรบ ซงเมอหลายภาคสวนเขามามสวนเกยวของในกระบวนการพฒนาตามแนวคดน กจะท าใหภาคสวนเหลานนเกดความรสกเปน “เจาของ” การพฒนารวมกน พรอมทงตระหนกถงการ “รบผด” และ “รบชอบ” รวมกน นอกเหนอไปจากนน ยงเทากบเปนระดมสรรพก าลงเพอการด าเนนการพฒนา ซงท าใหไดเครอขายและองคาพยพทใหญมากขน โดยจะสงผลดตอการออกแบบกระบวนการ ทงการวางแผน การด าเนนงาน และประเมนผลในโครงการทใหญใหด าเนนไปอยางสะดวก รวดเรว ทงยงมความละเอยดออนลกซง เพราะหลายฝายจะชวยกนตรกตรองจนรอบคอบท าใหเขาถงความซบซอนของปญหาไดมาก(ประมาณวา “หลายคนคด

188

ดกวาคนเดยวคด”) ทงยงเปนหนทางหนงสการสรางแนวทางเพอการพฒนาในภาคประชาชน “อยางยงยน” อกดวย

ภาพ 7.4 แบบจ าลองการมสวนรวมตามแนวคดการพฒนาอยางมสวนรวม โดยททกภาคสวนทเขามาเกยวของในโครงการการพฒนาตางกมความเปน“เจาของ”

ทงตวโครงการและผลทจะเกดขน (ทมา: ผเขยน) แมจะไมสามารถแนใจไดวา นโยบายหรอโครงการการพฒนาทผานกระบวนการ “การมสวนรวม” นนจะเปน “แนวทางการพฒนาทดทสด” เพราะเราไมมทางลวงรไดวาผลของการพฒนาจะเปนอยางไรหากไมมการน าไปสการปฏบต รวมถงยงตองประเมนถงความเปลยนแปลงของบรบทสงคมในอนาคตทท าใหแนวทางการพฒนาตองเปลยนแปลงตลอด แตอยางนอยทสดแนวทาง “การมสวนรวม” กสามารถลดปญหาสาคญหนงไปได นนคอ ปญหาการผกขาดอานาจ และการปดความรบผดชอบของหนวยงานระดบบนในกรณทการพฒนานนเกดผลกระทบ นนเปนเพราะวา เมอทกภาคสวน/ทกฝายตางกมสวนรบผดชอบหรอเปน “เจาของ” ในโครงการการพฒนาทเกดขน ทกฝายจงตางกมสวนทรบความดความชอบและรบผลทตามมาไดเหมอนๆ กน ไมใชหนาทของฝายหนงทตองรบผดชอบหรอรบความดความชอบ รวมกนสานกตองรวมกนตอ เมอรวมกนผกกตองรวมกนแกดวยเชนกน หรอพดงายๆ กคอ แนวทางการพฒนาอยางมสวนรวม เปนหลกการททาใหการโยนความผดหรอภาระใหกบฝายใดฝายหนงทาไดอยางไมเตมปาก

189

การเคลอนไหวภาคประชาสงคม (Civil society movement) ค าวา “ภาคประชาสงคม (Civil society)” เปนค าทถกใชกนมาตงแตศตวรรษท 17 เปนตนมาในยโรป ซงมนยสอถงกลมคนทมสวนสนบสนนสงคมใหเกดความเจรญกาวหนา ดงาม อนหมายถงสงคมทมความเสมอภาค มความยตธรรม แตในยคดงเดม “ภาคประชาสงคม” จะหมายถงกลมคนทสนบสนนการเจรญเตบโตของระบอบทนนยมและประชาธปไตย ซงเปนชวงจงหวะทสงคมยโรปก าลงกาวขามสงคมศกดนาฟวดล (หรอระบบชวงชนในยคมด) (Alexander, 1998 อางใน จามะร เชยงทอง, 2549: 156) ทงยงเปนยคทสงคมก าลง “ชนชม” ดานบวกของความทนสมย แตเมอสงคมไดมเงอนไขทเปลยนไป ผคนเรมตงค าถามถงความลมเหลวของการพฒนาทเดนตามแนวทางความทนสมย ความหมายของ “ประชาสงคม” กยอมเปลยนไปเชนกน จากความหมายทยดโยงกบการสนบสนนความเตบโตของทนนยมอตสาหกรรมและการคาเสร ค าวา “ประชาสงคม” ในปจจบนจงกลายเปนความหมายในมมทสะทอนกลบมากขน ซงเปลยนมายดโยงเชงการสนบสนนชนชนลางอนหมายถง “ประชาชน” มากขน ทงนเพอใหเหนทศทางของความหมาย “ประชาสงคม” ในปจจบน จะขอยกตวอยางค านยามมาใหศกษาไดดงตอไปน - อเลกซานเดอร (Alexander) มอง “ประชาสงคม” วา เปนเทากบ “พนทสาธารณะ(Public sphere)” ซงเปนพนทเชอตอระหวางภาคสวนบคคลกบภาครฐ กลาวคอ เปนพนททไมใชสวนตว เปนพนทในการท ากจกรรมสวนรวม แตเปนกจกรรมท “ประชาชน” ตองการท าเองหรอเสนอใหรฐท าแตไมตองการใหรฐเปนผผกขาดการกระท า ทงน “ประชาสงคม” จงไมใชสงศกดสทธทจะลนดาลความเสมอภาคใหสงคม แต “ประชาสงคม” เองกควรเปนกระบวนการปฏสมพนธทงระหวางประชาชนเองและกบสถาบนตางๆ ทรายลอมพวกเขาอย ซงตองการเจรจาตอรองปรบเปลยนโดยไมหยดนง (Alexander, 1998 อางใน จามะร เชยงทอง, 2549: 157) - โคเฮน (Cohen) และ อะราโต (Arato)ไดอธบายแนวคด “ประชาสงคม” ไวในเชงทฤษฎเสรนยมวา เปนการใชสทธในการ “ไมเชอฟงรฐ” ของประชาชน ท าใหเกดการสราง/เรยกรองสทธใหมๆ ขน (Cohen and Arato, 1992) ซงกเปนไปในท านองเดยวกบฮาเบอรมาส (Habermas) ทอธบาย “ประชาสงคม” ในลกษณะ “การเมอง” ไววา คอการแสดงความไมเชอฟงรฐ การแสดงความไมเหนดวยกบระบบ เปนเรองปกตธรรมในระบอบประชาธปไตย ทงยงเสนออกวา การมสวนรวมทางการเมองของประชาชนโดยตรง คอหวใจของประชาธปไตย การใชสทธไมเชอฟงรฐของประชาชนเปนไปเพอสรางสทธใหมจากทเคยถกปดกนเอาไว (Habermas อางใน Cohen and Arato, 1992) แตในขณะเดยวกนฮาเบอรมาส กยงไมเหนดวยกบการหนไปพดถงเรอง “ทองถนนยม(Localism)” เพราะเหนวาเปนแนวคดทอยกบอดมคตหรอ “โรแมนตก” มากเกนไป (Habermas อางใน จามะร เชยงทอง, 2549: 169) - ประเวศ วะส ไดนยามไววา “ประชาสงคม” คอ การทประชาชนจ านวนหนงมวตถประสงครวมกน มอดมคตรวมกนหรอมความเชอรวมกนในบางเรอง มการตดตอสอสารกนหรอมการรวมกลมกน จะอยหางกนกได มความเอออาทรตอกน มเรองจตใจเขามาดวย มความรก มมตรภาพ มการเรยนรรวมกนในการกระท า ในการปฏบตบางสงบางอยาง จะเรองใดกแล วแต และม

190

การจดการ (ประเวศ วะส, 2542) หรอกลาวแบบสรป กคอ “ประชาสงคม” หมายถงกลมคนทมกจกรรมทารวมกนโดยตงอยบนวตถประสงคและแนวทางรวมกน - สวน ชยอนนต สมทวณช มองวา “ประชาสงคม” หมายถง ทกๆ สวนของสงคมโดยรวมถง “ภาครฐ” “ภาคประชาชน” ดวย โดยทกฝายเปนหนสวนกน และ “ประชาสงคม” ในลกษณะของ “การเคลอนไหว” อนหมายถง การด าเนนกจกรรมของกลมองคกรตางๆ โดยเอาตว “กจกรรม” เปนศนยกลางปราศจากการจดตงภายใตกระบวนการทเนน “การมสวนรวม” ในการด าเนนกจกรรมการพฒนาของทกฝายรวมกนในระดบพนท (ชยอนนต สมทวณช, 2542 อางใน ประเวศ วะส, 2542) ดงนน เมอ “ละลาย” ค านยามของ “ประชาสงคม” ทงหมดรวมกน กจะพอสรปไดวา “ประชาสงคม” คอค าท ใช เรยกการเคลอนไหวของกลมคนทมการท ากจกรรมในประเดนท “สาธารณะ” ซงไมมเสนแบงระหวางภาคสวน เพราะสามารถเปนความรวมมอในลกษณะ “รฐ” กบ “ประชาชน” โดยท “ประชาชน” และเครอขายเปนฝายเสนอ(รฐเปนฝายสนอง) ซงเปรยบเสมอน “สนาม” ทอยตรงกลางระหวาง “รฐ” “เอกชน(รวมถง NGOs)” และ “ประชาชน” ทด าเนนกจกรรมรวมกนอยางเสร และมวตถประสงคเพอ “สวนรวม” ทงนผทมบทบาทในกจกรรมดงกลาวกคอ “ผกระท าการ (Actor)” เหมอนกนหมด และเนองจากฐานรากของความคด “ประชาสงคม” มลกษณะพวพนกบเรองอ านาจรฐและการตอรอง จงท าใหกจกรรมของภาคประชาสงคมสวนใหญปรากฏออกมาในรปแบบ “ขบวนการ” หรอ “การเคลอนไหว(Movement)” ทมวาระเกยวกบทางสงคมและ “การเมอง” เชน สทธ การจดสรรอ านาจ ความยตธรรม และความเปนประชาธปไตย “การเคลอนไหวภาคประชาสงคม (Civil movement society)” จงมลกษณะขบเคลอนในเชงเครอขาย ขบวนการ กลม ชมรม สโมสร มลนธ ฯลฯ ทคาบเกยวบทบาทระหวาง “ประชาชน” กบ “ภาครฐ” โดยแกนแกนของวตถประสงคกเพอ “ตอรอง/คานอานาจ” กบภาครฐ และเพมอานาจพรอมกบบทบาทการพฒนาใหกบ “ประชาชน” มากขน จากแตเดมทรฐเปนฝายครอบง าและบงการดานเดยว หรอพดใหเขาใจกคอ “การเคลอนไหวภาคประชาสงคม” เปรยบเสมอน “โซขอกลาง” ทเชอมรอยระหวาง “ประชาชน” กบ “ภาครฐ” ใหเขาหากน ซงลกษณะของการเคลอนไหวภาคประชาสงคม สามารถเขาใจไดอยางนอย 5 ลกษณะดวยกน ไดแก (1) เปนภาคสวนทสาม (Third Sector) หรอเปนภาคสวนทประสาน

ผลประโยชนตรงกลางระหวางภาคสวนท 1 อนหมายถง “รฐ” และ ภาคสวนท 2 อนหมายถง “ประชาชน”

(2) เปนองคกรนอกรฐ หรอเปนการท ากจกรรมโดยปราศจากการควบคม ชน า หรอก าหนดจากองคกรอ านาจใดๆ ยกตวอยางเชน นกพฒนาเอกชน(NGOs)ทท างานโดยไมยดโยงผลประโยชนของตวเองเขากบภาครฐหรอกลมผลประโยชนในทองถน นกวชาการ/นกวจยอสระ เปนตน

(3) เปนกลมทางสงคม (Social group) ทมเปาประสงคเพอสวนรวม เชน สมาคม มลนธทประกอบการเพอสาธารณะประโยชน เปนตน

(4) เปนขบวนการทางสงคม (Social Movement) ทมกจกรรมตอรองกบนโยบายหรอความไมชอบธรรมทหนวยงานอ านาจไดสรางขน เชน สมชชา

191

ชาวไร-ชาวนา การประทวงของกลมการเมอง(ทปราศจากการชกใยเบองหลงของนกการเมอง) เปนตน

(5) เปนเครอขายทางสงคม (Social Network) ทเชอมโยงกนเพอผสานพลงการตอรองและท าหนาทกระจายขาวสารพรอมอดมการณของการเคลอนไหว ยกตวอยางเชน เครอขายพทกษสงแวดลอม เครอขายปาชมชน เครอขายวสาหกจชมชน เครอขายใน Social media ทมงวพากษวจารณการท างานของรฐบาล เปนตน

ภาพ 7.5 แสดงแบบจ าลองบทบาทและหนาทของ “ภาคประชาสงคม” ในการเคลอนไหวเพอยกระดบบทบาทและความส าคญของ “ภาคประชาชน” โดยเชอมรอยสะทอนส “ภาครฐ”

(ทมา: ผเขยน) แมโดยหลกการและวตถประสงคของการเคลอนไหวของภาคประชาชนจะดเพยงใดกตาม หากแตในกระบวนการปฏบตลมเหลวหรอมวาระผลประโยชนอนเคลอบแฝง เปาหมายเพอการตอรองรฐหรอการพฒนากไมสมฤทธผลเชนกน ดงจะเหนวาใน “ภาคประชาชน” ของหลายทองถนในไทยกมประสบการณดานลบตอขบวนการเคลอนไหวภาคประชาชน (โดยเฉพาะภาพลกษณ NGOs) จนกลายเปน “วาทกรรม” ใหรงเกยจกลมภาคประชาสงคม ดวยเหตน เพอปองกนไมใหเกดเหตการณดงกลาวซ ารอยไปมา “ภาคประชาสงคม” ควรตองค าถงปจจยและเงอนไขอนจะน าไปสการสรางความเขมแขงของเครอขายเพอการเคลอนไหวทมประสทธภาพ ซงจะพอรวบรวมมาใหศกษาไดดงตอไปน

192

(1) การมคลงปญญา/องคความรในทางการพฒนาทเขมแขง ซงภาคประชาชนควรจะมการ “ตดอาวธทางความคด” โดยภาคประชาสงคม โดยเฉพาะองคความรดานการพฒนา ใหกลายเปน “ผรคด/ตนร” พรอมกบสรางส านกและการตระหนกถงบทบาทของตนเองในทางการพฒนา ซงสมพนธอยบนเงอนไขการมสวนไดสวนเสยในผลประโยชน วธการ “ตดอาวธทางความคด” กไดแก การระดมสมองแลกเปลยนถอดบทเรยน การอมรม/เสวนาปญหา การศกษาดงาน หรอพดงายๆ กคอ ภาคประชาสงคมตองมการปรบใช “กระบวนการศกษา (Education process)” เขามาเพอสรางความเขมแขงใหกบภาคประชาชน (2) มการปลกจตสานก/เจตจานงการพฒนาอยาง “มงมน” จากภายใน กลาวคอ ภาคประชาสงคมควรมการขบดนใหภาคประชาชนเกด “ส านก” เพอใหเกดความมงมนและศรทธาอยางแนวแนตอการพฒนาความเปนอยของตนใหอยรอด ซงวธการสวนใหญจะเกยวพนกบการสรางความเปน “ทองถนนยม (Localism)” เพอใหเกดความรกและหวงแหนในอตลกษณถนเกดของตน และยงผลสการปกปองและพฒนาตอไป ซงจะปลกฝงในลกษณะทวา “คนบานเรา ตองพฒนาบานเราเอง หากเราไมพฒนาบานเราเอง แลวใครจะพฒนา?” ยกตวอยางวธการเชน การเรยนรและปลกเราคณคาของประวตศาสตรทองถน การสงเสรมใหมการถายทอดศลปวฒนธรรมประจ าทองถนแกคนในทองถนไดรบร เปนตน (3) การมชองทางตดตอประสานงานและขยายเครอขายทหลากหลาย ซง “การตดตอสอสาร” นบไดวาเปนปจจยส าคญในการเคลอนไหวเชงเครอขาย เพราะการตดตอสอสารทด จะน าไปสปฏสมพนธระหวางกนทดตาม ซงนนเทากบวาชองทางการตดตอสอสารทดและหลากหลาย กมสวนชวยเสรมสรางปฏสมพนธทดในเครอขายดวยเชนกน ซงในบรบทสงคมปจจบนนบไดวา “ความเปนโลกาภวตน” ชวยอ านวยความสะดวกเปนอยางมากทท าใหเกดขอไดเปรยบเรองชองทางการสอสารทท าไดหลายชองทาง ซงการเคลอนไหวภาคประชาสงคมอาจจะตอง “ปรบ” เอาประโยชนจากตรงนมาใชดวย ยกตวอยางเชน เครอขายวทยชมชนในเคลอนไหวของกลมการเมองในจงหวดอดรธาน การมหนงสอพมพ สถานโทรทศน หรอสอมวลชน (Mass media) ทชวยเผยแพรขาวสารและปญหาการพฒนาในทองถน ทงยงเปนปจจยหนงทสามารถกอใหเกด “ส านก” เพอปกปองชมชนและทองถนอกดวย ฯลฯ (4) การตระหนกในหนาทของความเปน “กระบอกเสยงของประชาชน” ทด กลาวคอ ภาคประชาสงคมถอวาเปนภาคสวนท “อ านาจ” ในมอพอสมควร โดยเฉพาะอ านาจในการตอรองผลประโยชนกบภาครฐ แตหากอ านาจเหลานนถกใชไปอยางไมเหมาะสม แทนทจะเปนการชวยภาคประชาชนแตกลบกลายสรางปญหาซ าเตมใหกบภาคประชาชนเขาไปอก ดวยเหตน ภาคประชาสงคมจงควรใช “อ านาจ” ทมอยในมอนนมงสะทอนความตองการของภาคประชาชนและทองถน “ทแทจรง” เชน ไมพดแทนชาวบาน ไมครอบง าหรอบงการทางความคดเสยเอง ไมมองภาคประชาชนอยางแยกสวน (หมายถง ไมมองวาประชาชนคอกลมคนทดอยกวาตน) ไมบดเบอนวตถประสงคหรอความตองการของชมชน ไมแอบแฝงผลประโยชนสวนตวเขากบการเคลอนไหวเพอชมชน ฯลฯ ดงนน เพอใหเหนรปธรรมชดเจนมากขน จะขอหยบยกตวอยางกรณศกษาการเคลอนไหวของกลมประชาสงคมทงระดบประเทศและระดบโลก เพออธบายใหเหนถงกลไกและลกษณะการ

193

ท างานทเปนพยายามประสานผลประโยชนระหวาง “ภาคประชาชน” และ “ภาครฐ” เพอชวยเหลอให “ภาคประชาชน” สามารถรกษาและตอรองประโยชนทพงจะไดจากกระบวนการพฒนา ดงน 1. ขบวนการเคลอนไหวเรอง “จงหวดจดการตนเอง” คอ การทภาคประชาชนในจงหวดตางๆ เคลอนไหวเพอขอเขามามสวนรวมในการตดสนใจเพอก าหนดทศทางการพฒนา การบรหารจดการจงหวดของตนเองในหลายๆ ดาน เชน ดานการเมอง เศรษฐกจ สงคม วฒนธรรม ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม สขภาวะทางรางกาย จตใจ รวมไปถงภมปญญา ฯลฯ ทสอดคลองกบปญหาและ “ความตองการ” ของประชาชนในพนทนนๆ ซงเกดจากการตความตามมาตรา 73 แหงรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2540 ทก าหนดให “รฐตองกระจายอ านาจใหทองถนตนเองและตดสนใจในการกจการทองถนไดเอง พฒนาเศรษฐกจทองถน และระบบสาธารณปโภค ตลอดจนโครงสรางพนฐาน สารสนเทศในทองถนใหทวถงและเทาเทยมกนทวประเทศ รวมทงพฒนาจงหวดทมความพรอมใหองคกรปกครองสวนทองถนขนาดใหญ โดยค านงถงเจตนารมณของคนในทองถนจงหวดนน” (ฐานขอมลการเมองการปกครองสถาบนพระปกเกลา, 2016) ดงนนจงพบวา ในชวงทศวรรษ 2540 เปนตน มการเกดขบวนการเคลอนไหวเพอเรยกรอง “จงหวดจดการตนเอง” ขนในทตางๆ เชน เชยงใหม นาน นครราชสมา (อ าเภอบวใหญ) รวมไปถงในจงหวดชายแดนภาคใต ซงขอเรยกรองสวนใหญ กคอการตอรองเพอเพม “อานาจ” ใหกบจงหวดตนเอง หรอใหพยายามผลกดนใหเหมอนรปแบบของ “องคกรปกครองสวนทองถน” ทสามารถกระท าการจดสนใจเรองผลประโยชนของทองถนโดยไมตองยดโยงกบสวนกลางมาก เชน การจดเกบและบรหารภาษทองถนไดเอง (ไมไดสงเขาสวนกลางทงหมดจนทองถนขาดงบประมาณ) การเลอกตงผน าทองถนไดเอง (ไมตองรอแตงตงจากสวนกลางดงเชน “ผวาราชการจงหวด” หรอ “นายอ าเภอ” ดงเชนตอนน) หรอแมกระทงการขอก าหนดธรรมนญหรอกฎหมายทองถนขนไดเอง(โดยไมขดหรอแยงกบรฐธรรมนญกลางของประเทศ) และนบไดวาในขบวนการเคลอนไหว “จงหวดจดการตนเอง” ในหลายๆ ทม “ภาคประชาสงคม” อนไดแก นกวชาการทองถน นกวจย นกพฒนาทองถนและ NGOs นกประวตศาสตรและนกวฒนธรรมทองถน ฯลฯ ทเขมแขงและคอยสนบสนนผลกดนการเคลอนไหวจนสามารถสงเสยงสะทอนของทองถนใหกลายเปน “วาระประชาชน” นสสวนกลางและรฐบาลไดรบร ดงเชนกรณการเคลอนไหว “เชยงใหมจดการตนเอง” ทเรยกรองใหเกด “พระราชบญญตจงหวดเชยงใหมจดการตนเอง” ซงเปนรปแบบการปกครองคลายกบองคกรปกครองสวนทองถนพเศษ(เชนกรงเทพมหานครและเมองพทยา) โดยทองถนสามารถบรหารผลประโยชนไดกอนเปนเบองแรก มากกวาทจะเชอมโยงการสงการจากรฐบาลหรอสวนกลาง และใหเรยกรปแบบการปกครองใหมนวา “เชยงใหมมหานคร” ซงขอเรยกรองหลกๆ กไดแก การปรบโครงสรางการจดเกบภาษภายในจงหวดจากทเคยสงใหสวนกลางแทบทงหมด (กวารอยละ 90) ซงเหนวา “ไมเปนธรรม” เนองจากภาษทเกบไดในทองถนกควรจะตองใชในทองถนเปนหลก ใหเปลยนมาเปน 70 : 30 โดยทองถนได 70 และสวนกลางได 30 หรอถาอยางไมไดจรงๆ กขอใหเปน 50: 50 ใหเหมอนกบแบบการบรหารภาษในตางประเทศอยางญปนหรอจนทสวนทองถนมงบประมาณเพยงพอในการบรหารสวสดการในทองถนเองได ซงจะตอบสนองตอปญหาและความตองการทดกวาการบรหารแบบ “บน

194

ลงลาง” เหมอนเดม ทงยงจะเปนวธการกระจายอ านาจลงสสวนทองถน ท าใหเปนการ “ผาทางตน” วกฤตความขดแยงทางการเมองไทย (หมายถงวกฤต “เหลอง-แดง”) ไปได เพราะแทนทเวลาประชาชนมปญหาหรอตองการเสนอขอเรยกรองจะไปชมนมประทวงกนทกรงเทพฯ จนเกดความรนแรง กเพยงแคไปเรยกรองกบหนวยงานในระดบทองถนหรอจงหวด เพราะอ านาจจากสวนกลางไดจดสรรมาเพยงพอ ซงกลดความล าบากของสวนกลางไปไดดวย ซงชวงระหวาง พ.ศ. 2554 -2556 “ภาคประชาสงคม” และ “ภาคประชาชน” ในเชยงใหมมการรวมมอกนและสะทอนเสยงความตองการเหลานดวยการจดกจกรรมตางๆ เชน การจดเวทเสวนาขนระดบจงหวด การจดท าโปสเตอรและเพลงแบบท านองพนบานเพอประชาสมพนธเรงสรางจตส านก “รกษบานเกด” และขยายเครอขายสประชาชนในระดบชมชน การลารายชอเพอเขารวมเสนอรางกฎหมายจดการตนเองตอสภาผแทนราษฎร รวมไปถงการเคลอนไหวในชองทางตดตอสอสารสมยใหม (เชน เครอขายโลกออนไลนอยาง Facebook และเวบไซตทองถน หรอชองทางสถานวทยชมชนโดยใชภาษาทองถน) จนเกดกลายเปน “กระแส” กนอยชวงหนงในจงหวดเชยงใหม แตสดทายกเหมอนโชคจะไมเขาขาง เพราะเกดการรฐประหารเมอเดอนพฤษภาคม พ.ศ. 2557 โดยคณะรกษาความสงบแหงชาต (คสช.) เปนเหตใหการเคลอนไหวเพอผลกดน “พระราชบญญตเชยงใหมจดการตนเอง” จ าเปนตองหยดชะงกไปเพราะขดและแยงกบมาตรา 44 ของรฐธรรมนญฉบบชวคราว พ.ศ. 2557 ในประเดนเรองความมนคงและปลอดภยทางการเมอง พรอมยงถกประทบตราดวยการวาทกรรม “การแบงแยกดนแดน” ของกลมผลประโยชนทตอตานการเคลอนไหวดงกลาว

ภาพ 7.6 ตวอยางโปสเตอรการเคลอนไหวเพอสนบสนน “พระราชบญญตเชยงใหมจดการตนเอง”

ของภาคประชาชนและภาคประชาสงคมในจงหวดเชยงใหม ชวง พ.ศ. 2555 - เหตทใช “สสม” เพอเปนสญลกษณเรองการสลายขวทางการเมอง “เหลอง-แดง” ใหหลอมรวมในนามของทองถน (ทมาของภาพ http://www.cm77.com/เอนขาว/หวขอขาว/ล าดบท/309.html)

195

2. เครอขายทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมเรอง “สทธชมชน” เพอเรยกรองใหกระบวนการการพฒนาทด าเนนการโดยภาครฐไดเหนความส าคญของศกยภาพและภมปญญาขององคกร “ชาวบ าน” และ “ชมชน” ในการบรหารจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ซง “ภาคประชาสงคม” จะเคลอนไหวในลกษณะของ “กระบอกเสยง” ทสะทอนความตองการของ “ชาวบาน” และ “ชมชน” ใหดงขนหรอเปนกระแสใหตองตระหนกขนมา ตวอยางเชน การเคลอนไหวเพอเสนอใหรฐบาลออกพระราชบญญตปาชมชนเพอใหสทธชาวบานในการจดการสมบตรวมของชมชน รวมไปถงเสนอขอเรยกรองของชมชนตอภาครฐ ในการขอความเปนธรรมของชมชนกรณทไดรบผลกระทบจากโครงการการพฒนาขนาดใหญของรฐ ตวอยางเชนบทบาทการเคลอนไหวของนกพฒนาเอกชนและองคกรพฒนาเอกชน(อพช.) ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ในการเรยกรองคาชดเชยใหกบชาวบานในชมชนทมการสราง “เขอนปากมล” จงหวดอบลราชธาน เพราะชาวบานตองสญเสยพนทท ากนและความสมบรณของระบบนเวศทชาวบานพงพงเพอเลยงปากทอง เพยงเพอใหได “เขอน” ทผลตกระแสไฟฟาสงเขาเมองหลวง หรอการเรยกรองการการยดพนทของภาครฐในการสราง “เขอนอบลรตน” และนคมอตสาหกรรมในจงหวดขอนแกน นอกจากนยงมการเคลอนไหวในลกษณะ “การจดตงองคกร” เพอใหภาคประชาชนไดเรยนรวธการตอสเพอตอรองความเปนธรรมโดยตรงกบภาครฐ ซงเชอมโยงบทบาทของ อพช. กบชาวบานไดอยางมประสทธภาพ ตวอยางเชน การจดตงสมชชาเกษตรกรรายยอยภาคอสาน(สกย.อ.) สมชชาปาทดนภาคอสาน สหพนธสหกรณการเกษตรภาคอสาน (สสอ.), มลนธพฒนาอสาน (NET Foundation), องคกรชาวบานเพอการพฒนาภาคอสาน เปนตน (สมพนธ เตชะอธก(บก.), 2540: 69-79)

ภาพ 7.7 ตวอยางของ “ภาคประชาสงคม” ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของไทยทออกมาเคลอนไหวเพอเรยกรองความเปนธรรมจากโครงการการพฒนาภาครฐทกระทบตอสงแวดลอมและสทธชมชนท

จงหวดขอนแกน (ทมาของภาพ https://prachatai.com/journal/2015/05/59223)

196

3. องคการสาธารณประโยชนในการเคลอนไหวดานสงแวดลอมระดบโลก หรอ “กรนพซ (Greenpeace)” เปนการเคลอนไหวของ “ภาคประชาสงคมระดบโลก” อนเปนผลสบเนองการเชอมโยงกนในกระแส “โลกาภวตน” กลาวคอ มรปแบบ “ขามรฐ (Transnational)” หรอไมยดโยงผลประโยชนเขากบรฐบาลของประเทศใดๆ โดยจะมเครอขายและงบประมาณสนบสนนอยในประเทศตางๆ (หรอเปน NGOs ดานสงแวดลอมในประเทศตางๆ) กอตวขนในชวงทศวรรษ 1970 โดยเปนการรวมตวกนของชาวแคนาดาและสหรฐอเมรกาทตอตานการทดลองระเบดปรมาณในรฐอะแลสกาซงแมจะเปนดนแดนใตการปกครองของสหรฐอเมรกา แตกใกลกบเขตแดนของแคนาดา ซงมวตถประสงคเพอสะทอนความตองการของภาคประชาชนทอยากเหนโครงการการพฒนาของโลกทเปนมตรก บสงแวดลอม พรอมกบเปนการรณรงคเชง “สญลกษณ” เพอกระตนจตส านกใหคนทวโลกเหนความส าคญของธรรมชาตและระบบนเวศ ซงอาจเกดอนตรายจากการระท าของมนษย “กรนพซ” จงตองอาศยการเผยแพรกจกรรมผานสอสารมวลชน เพอสงสญลกษณการพทกษสงแวดลอมตอประชาชนใหไดจ านวนมากทสด เชน การแพรภาพเรอสรง “Rainbow Warior” ออกไปปฏบตภารกจอนรกษสงแวดลอมในทมการทดลองนวเครยร การตอตานการลาปลาวาฬ และการตอตานตอนโยบายตดตอพนธกรรมทางพนธพชหรอ GMO (Genetically Modified Organism) (Wapner, 1996 อางใน จามะร เชยงทอง, 2549: 110-111)

ภาพ 7.8 เรอ Rainbow Warrior หรอ “เรอสายรง”เปนสญลกษณการเคลอนไหวของ กลมประชาสงคมทางสงแวดลอมระดบโลกหรอ “กรนพซ (Greenpeace)”

(ทมาของภาพ https://treeottawa.org/2016/07/07/the-rainbow-warrior/) ดงนน โดยสรปการเคลอนไหวภาคประชาสงคม กคอความพยายามอนเปนความรวมมอระหวาง “ภาคประชาชน” และ “ภาคประชาสงคม” ในการเปดพนทเพอแสดงเจตนารมณบางอยางตอการคดงางหรอตอรองอ านาจกบ “ภาครฐ” โดยเฉพาะในเรองผลประโยชน ซงกระท าบนพนฐานของวถทางประชาธปไตยและการมสวนรวม มทงทเปนขบวนการแบบชนชนกลาง ขบวนการระดบ

197

ทองถน กลมการเมอง กลมอาชพ รวมไปถงเรองสทธชมชน และเนองจากการเคลอนไหวดงกลาวถกขบเนนในระดบของ “ส านก” ของกลมคนระดบฐานราก จงมลกษณะเชนเดยวกบ “คลนใตนา” ทเหมอนมองไมเหน แตกลบทรงพลงและเขมแขง

การพฒนาอยางยงยน (Sustainable Development) แมการพฒนาทเดนตามหนทางเพอมงส “ความทนสมย” จะสงผลกระทบดานลบมากมายตอปญหาเชงโครงสรางรวมสมย ไมวาจะทางเศรษฐกจ สงคม หรอวฒนธรรม ซง ณ ปจจบนกยงแกไขปญหาเหลานกนไมตก โดยเฉพาะปญหาความยากจน และความไมเทาเทยมกนระหวางคณภาพชวตผคน ยงไปกวานนกยงพบอกวา “ปญหาสงแวดลอม” ไดกลายมาเปนปญหาซ าเตมอกหนงปญหา ซงทาทายอยางมากตอบทบาทของนกพฒนาในยคปจจบน นนเปนเพราะวา ตอให “มนษย” เราจะพยายามแปลกแยกตนเองออกจาก “ธรรมชาต” มากแคไหน แตอกดานหนง “มนษย” กคอสงมชวตหนงทถกก าหนดโดยธรรมชาต(เปนตนวาเรากตองการอากาศหายใจ หรอน าบรสทธในการด ารงชพ ฯลฯ) ดวยเหตน เมอธรรมชาตเกดความวปรต กยอมบนทอนตอชวตความเปนอยมนษยเปนอยางแนนอน ประเดนเรอง “สงแวดลอม” เรมไดกลายมาเปนวาระหลกของทศทางการพฒนาโลกตงแตหลงทศวรรษ 1980 เปนตนมา ซงเกดภายหลงจากการน าเสนอรายงานการศกษาการพฒนาและสภาวะแวดลอมของโลกในป ค.ศ. 1987 ทรจกกนดในนาม “Brundtland Report (รายงานของบรนดแลนด)” ทพดถงการใชทรพยากรอยางระวง และสบเนองมาจนถงไดมการน าเอาประเดน “สงแวดลอม” มาหารอในเวทระดบโลก จากการประชม Earth Summit ในป ค.ศ. 1992 ทเมองรโอ เดอ จาเนโร(Rio De Janeiro) ประเทศบราซล โดยมการน าเสนอรายงานวจยโดยองคกรอสระแหงหนงทรายงานถง “ความลมเหลว” ของโครงการสรางเขอนชอ “ซารเดอร ซาโรวาส (Sarder Sarovas)” ทกนแมน านารมาดา(Narmada) รฐคชราต ในประเทศอนเดย ซงเปนโครงการหนงท “ธนาคารโลก” ใหการสนบสนน ซงมขอผดพลาดทางวศวกรรมในการกอสรางและขอผดพลาดในการเคลอนยายประชาชนออกจากพนทเดมโดยไมไดรบความเปนธรรม กลาวคอ รฐบาลอนเดยไดรบเงนสนบสนนจากธนาคารโลกในการลงทนเพอสรางขนาดใหญจ านวน 30 แหง และขนาดกลางอก 3,000 แหงกนแมน านารมาดา เปนเหตใหตองมการเคลอนยายประชากรจ านวนไมต ากวา 2 ลานคนออกจากพนท นนหมายถงการทหลายคนตองกลายเปนคนพลดถนจากชมชนและวถชวตดงเดม ซงในหลายๆ หมบานกมความอดมสมบรณตามสมควรอยแลว จนท าใหเกดขบวนการประชาชน “รกษแมน านารมาดา” ทมการประทวงเพอตอตานการสรางเขอนนารมาดา ซงขอมลจากรายงานฉบบนเปนเหตให “ธนาคารโลก” ตดสนใจยตการใหความชวยเหลอในทสด เพยงเพอตองการลบภาพลกษณของการเปนตวการท าลายสงแวดลอมโลก (McMichael, 1996: 219) กรณของเขอนซารเดอร ซาโรวาส และโครงการอนๆ ในแมน านารมาดาของอนเดยท าใหองคกรทกฝายทเกยวของกบการพฒนาตองหนมาทบทวนทศทางและมมมอง “ใหม” เนองจากกอนหนานประมาณทศวรรษ 1960 ทงโลกยงมองวา “เขอน” เปนโครงสรางพนฐานเพอแกไขปญหา

198

ทางการเกษตรเพอสงน าไปยงพนทขาดแคลนน า หรอกกน าไวใชในหนาแลงทงยงปองกนน าทวมในหนาน าหลาก ทงยงมประโยชนในเรองการผลตกระแสไฟฟาซงเปนปจจยทใชในความมงคงของประเทศ หรอมองวา “เขอน” เปรยบเสมอน “สญลกษณของการพฒนาและความทนสมย” ในประเทศดอยพฒนา จงท าใหหลายๆ ประเทศด าเนนการวางโครงสรางพนฐานดวยการสราง “เขอน” ขน(รวมทงไทยดวย) ผนวกกบประเดนปญหาเรองภาวะอากาศแปรปรวนในระดบโลก ท าใหการประชม Earth Summit ครงนนไดมขอตกลงทางการพฒนารวมกนทเรยกวา “Agenda 21”หรอหมายถง “วาระการดและและจดการสงแวดลอมสาหรบศตวรรษท 21” ทจะเกดขนตอไป โดยเปนการสรรหาแนวทางการพฒนาทเปนมตรตอทรพยากรธรรมและสงแวดลอม เพราะเมอสงแวดลอมเกดหายนะแลว นนหมายความวาอนาคตของมนษยชาตกมดมนตาม จนท าใหพฒนากลายมาเปนแนวคดเรอง “การพฒนาอยางยงยน (Sustainable Development)” ในเวลาตอมา ปญหาสงแวดลอมในการแนวทาง “การพฒนาอยางยงยน” ในยคแรกๆ ทสนใจ กคอ 1) ปญหาการเปลยนแปลงทเกดจากสภาวะเรอนกระจก (Greenhouse effect) เชน อณหภมของโลกเพมสงขน ความแปรปรวนของฤดกาล การเกดชองโหวของร โอโซนทขวโลกใตซงท าใหรงสอนตรายจากอวกาศลงมาสสงมชวตบนโลก เปนตน ซงปจจยหลกเกดจากกจกรรมอตสาหกรรมของมนษยทปลอยกาชเรอนกระจกจ าพวกสาร CFC และคารบอนไดออกไซด 2) ปญหามลภาวะทางนา อนไดแก ปญหาโลหะหนกเกนมาตรฐานในแหลงน า ปญหาพชน าจ าพวกผกตบชวาทท าใหน าขาดออกซเจน ปญหาน าเสย ปญหาการขาดแคลนน าจด และ 3) ปญหาการลดลงของความหลากหลายทางชวภาพในปาเขตรอน เชน การสญพนธของสตวปาอนเนองมาจากการลาของมนษยและจากภาวะอากาศเปลยนแปลง การรกล าของพนทอยอาศยเขาไปในเขตปา การรกรานของสงมชวตตางถน(Alien species)จนระบบนเวศขาดความสมดล ซงจากการก าหนด “Agenda 21” อนเปนแผนแมบทในการเปนแนวทางปฏบตเพอดแลรกษาสงแวดลอมโลกทนครรโอ เดอ จาไนโรดงกลาว ไดใหก าเนดการลงนามในเอกสารส าคญเกยวกบการพฒนาสงแวดลอมระดบโลกตางๆ21 อนไดแก - กรอบอนสญญาสหประชาชาตวาดวยการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (United Nations Framework Convention on Climate Change: UNFCCC) มจดมงหมายเพอเปนขอตกลงระหวางประเทศในการรกษาระดบกาซเรอนกระจก (greenhouse gas) ใหอยในระดบทเหมาะสม โดยไมเปนภยตอสงมชวต ไมเปนผลเสยตอความมนคงทางอาหาร และเพอเปนการประกนวาจะไมมผลกระทบตอความมนคงทางอาหารและการพฒนาเศรษฐกจทยงยน โดยอนสญญาฉบบนมผลบงคบใชเมอวนท 21 มนาคม ค.ศ. 1994 (พ.ศ. 2537) - ปฏญญารโอวาดวยสงแวดลอมและการพฒนา (Rio Declaration on Environment and Development) ประกอบดวยหลกการ 27 ขอทเกยวกบสทธและความรบผดชอบของประชาชาตในการด าเนนงานพฒนาเพอปรบปรงความเปนอยของประชาชนใหดยงขน ซงปฏญญาฉบบนไมมผลบงคบทางกฎหมายแตมผลผกพนทางการเมอง

21 ศกษารายละเอยดเพมเตมไดทเวบไซตของ “ส านกความรวมมอดานทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมระหวางประเทศ”

แหลงทมา http://oic.mnre.go.th/main.php?filename=index

199

- แถลงการณวาดวยหลกการเรองปาไม (Statement on Forest Principles) เปนแนวทางในการจดการ การอนรกษและการพฒนาอยางยงยนส าหรบปาไมทกประเภท โดยแถลงการณนไมมผลผกพนทางกฎหมาย และมชอเตมวา "Non-legally binding authoritative statement of principles for a global consensus on the management, conservation and sustainable development of all types of forests" - คณะกรรมาธการวาดวยการพฒนาทยงยน (Commission on Sustainable Development: CSD) ท าหนาทประสานและตดตามการอนวตตาม Agenda 21 ซงคณะกรรมาธการฯ จะรายงานผล ตอสมชชาสหประชาชาต โดยผานคณะมนตรเศรษฐกจและสงคมแหงสหประชาชาต (Economic and Social Council: ECOSOC)

- จดตงกลไกการเจรจาระหวางประเทศวาดวยเรองทะเลทราย เพอเตรยมยกรางกรอบอนสญญาระหวางประเทศในการตอตานการแปรสภาพเปนทะเลทราย ทงน ใหเปนไปตามขอเรยกรองของกลมประเทศแอฟรกา ดงนน ในยคแรกของการเกดแนวคด “การพฒนาอยางยงยน” กคอ กระแส “สเขยว” ทเกดจากการวพากษวจารณกระบวนการพฒนาของรฐในฐานะตวท าลายทรพยากร ซงมแนวคดรวมกนวา สภาพแวดลอมถกท าให “สกปรก” กเนองจากอตสาหกรรมและการขยายตวของเศรษฐกจทนนยมและเมอง ซงน าไปสการลดลงของพนธพชและสตว ทงยงมองวา “รฐ” ใชความเปน “วทยาศาสตร” ในการสรางเทคโนโลยเพอตกตวงและสงผลรายตอธรรมชาต แตอยางไรกตาม ประเดนการพฒนาเพอชงความสมดลระหวาง “คน” กบ “สงแวดลอม” กไมไดหยดเพยงแคการบ ารงรกษาสงแวดลอมเทานน เมอมความสนใจดาน “สงแวดลอม” มากขน ประเดนของแนวคด “การพฒนาทยงยน” กเรมขยบไปท “ผทใชทรพยากร” หรอหมายถง “มนษย” ดวย ทงนเกดจากการเคลอนไหวทางสงคมในรปแบบใหมของประเทศก าลงพฒนา ทเนนเคลอนไหวเพอ “ความขดแยง” ระหวางสทธชมชนทจะใชประโยชนจากทรพยากรนนๆ กลาวคอ ในกระบวนการพฒนาของรฐมกอางอ านาจในการจดการทรพยากรไวเพยงแตฝายเดยว และพยายามจะอวดอางวาอดมการณและระบบการจดการเพออนรกษทรพยากรของตนเปน “เหนอกวา” องคความรแบบชาวบาน เปนเหตใหพนททรพยากรทงหมดของรฐตกไปอยในการจดการโดยรฐ เชน การขนทะเบยนเปนปาสงวนและอทยานแหงชาต เปนเหตใหตองเคลอนยายคนจ านวนหนง อนไดแกชาวบานในพนทหรอกลมชาตพนธทเคยใชประโยชนจากปาเดมออกนอกพนท ซงยงไมนบรวมถงการเออประโยชนใหกบนายทนทมอ านาจเหนอกว ารฐ จนท าใหทรพยากรเหลานนเปลยนมอไปเปนผลประโยชนของกลมคนเพยงบางกลม (เชนรปแบบของการสมปทานปาไมของไทยในอดต ทรฐรวบกรรมสทธการจดการมาไวทตน แลวเปดสมปทานใหบรษททนทท าขอตกลงกบรฐบาลเขาไปประกอบกจการได) นบไดวาเปน “นโยบายกดกน” สทธในการท ากนภายใตนโยบาย “การอนรกษสงแวดลอม” โดยรฐ ดงตวอยางทเกดขนในไทย อนโดนเซย และเวยดนาม (Bryant and Parnwell, 1996) ท าใหเนอหาของ “การพฒนาอยางยงยน” ในยคหลงสนใจประเดนการตอสเพอใหไดรบ “ความยตธรรม” ของคนกลมตางๆ ในการเขาถงทรพยากรบนโลกน หรอเปนการสนใจความขดแยงและ “นเวศวทยาการเมอง (Political ecology)” เขาไปในเนอหาหลกการนดวย

200

นอกจากประเดนทางชาตพนธแลว ความเหลอมล าในการใชทรพยากรภายในประเทศยงสามารถวเคราะหในเชง “ชนชนทางเศรษฐกจ” อกดวย กลาวคอ “คนจน” นอกจากจะถกกดกนจากรฐในเรองโอกาสการเขาถงทรพยากรแลว ยงตองตกเปน “ผรบกรรม” จากความผดทตนไมไดกออยางเลยงไมได ดงเชนในมมมองของบลายก (Blaikie) ทแสดงความเหนใจตอสภาวะทเรยกวา “Ecocide” หรอ “การฆาตวตายทางนเวศ” กลาวคอ การทคนจนตองท ามาหากนอยในสภาวะแวดลอมทเสอมโทรมหรอเสยงตอการเสอมโทรมมากขน(เชน ปาในทสง ทไมเหลอตนไมมากนก และมการพงทลายของหนาดน หรอคนจนในเมองทตองทนอยกบชมชนแออดและกองขยะในททงขยะ เนองจากไมมเงนทนมากพอทจะซอทอยดๆ ฯลฯ) เพราะพวกเขา “ไมมทางเลอกอน” และไมมทอนทจะไป และเหลอทางรอดดวยการใชทรพยากรเดมทยงเสยงตอการความเสอมโทรมของทงสงแวดลอมและคณภาพชวต (Blaikie, 1985 อางใน จามะร เชยงทอง, 2548: 114) ดวยเหตน แนวคด “การพฒนาอยางยงยน” จงถกพฒนามาอยางตอเนองในฐานะ “มตใหมของการพฒนาโลก” ซงหลงจากการการประชมสดยอดโลกวาดวยการพฒนาทยงยน (World Summit on Sustainable Development: WSSD) ป ค.ศ. 2002 ณ นครโจฮนเนสเบอรก สาธารณรฐแอฟรกาใต ไดมการสงเคราะหค านยามและทศทางของ “การพฒนาอยางยงยน” อกครง โดยใหมทงมตทเปน “สงแวดลอมเปนศนยกลาง” และ “คนเปนศนยกลาง” ผสานไปดวยกน ทงนเพราะแนวคด “การพฒนาอยางยงยน” ในยคเรมแรกเปนทศนะ “การอนรกษสงแวดลอม” ของตะวนตกทมงคงหรอพฒนาแลว โดยลมไปวาประเทศดอยพฒนาทงหลายกยงคงตองการความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจอย ดงนน การทตองมาบอกวาใหประเทศดอยพฒนาอนรกษทรพยากรเชนเดยวกบมหาอ านาจในมาตรฐานเดยวกนตะวนตกจง “ไมยตธรรม” ดงนนควรจะตองค านงถงความตองการของคนควบคกนไปดวย ดวยเหตนการประชมสดยอดโลกวาดวยการพฒนาทยงยนครงนจงมการสรปหลกการสาคญของ “การพฒนาอยางยงยน” ซงใหความส าคญกบทกดานไปพรอมๆ กน ทงการพฒนา “สงแวดลอม” และ “คน” ไดเปน 3 ประการใหญ22 (ส านกความรวมมอดานทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมระหวางประเทศ, 2557) ดงน (1) ความยตธรรมทจะเขาถงทรพยากรของ “ประชาชน” ในปจจบน กลาวคอ การพฒนาทจะเกดความยงยนตอจากนตองตอบสนองตอความตองการของ “ประชาชน” ในปจจบนอยางเทาเทยม ทงชนกลมหลก-ชนกลมนอย คนจน คนดอยโอกาส ไมใชเพยงแคสนองตณหาหรอเปนผลประโยชนของ “รฐ” หรอ “กลม” เพยงฝายใดฝายหนงเทานน โดยท (2) ไมทาลายทรพยากร ซงจะเปนความตองการของ “ประชาชน” ในอนาคต กลาวคอ แมจะตอบสนองหรอท าใหเกดความเทาเทยมแกคนใน “รนปจจบน” อยางไรกตาม กตองค านงถงโอกาสทจะไดประโยชนของคนรนตอๆ ไปดวย หรอพดงายๆ คอ ตองมทรพยากรใชตอไปเพอการพฒนาในอนาคต ซงเทากบเปนการเคารพสทธในการเขาถงทรพยากรของคนใน “รนน” และ “รนหนา” ดวย ทงยงตอง (3) เคารพ “องคความร” ของทองถน/ภาคประชาชนในการจดการทรพยากรเพอการพฒนาอยางยงยน กลาวคอ ตองไมเบยดขบองคความรการจดการทรพยากรของภาค

22 ค านยามทยตของไทย ณ การประชมสดยอดโลกวาดวยการพฒนาทยงยน ณ นครโจฮนเนสเบรก แอฟรกาใต เมอ ค.ศ. 2002

201

ประชาชนใหเปน “ชายขอบของความร” หรออางวาวาทกรรมความรการพฒนาของรฐเปนเหนอกวาชดความรอนๆ หรอพดงายๆ กคอ ตองพจารณาหรอเปดโอกาสใหเอาองคความรชมชน/ภมปญญา “ชาวบาน” มาเพอการพฒนาและ “ยดอายการใชทรพยากร” ใหรนตอไปไดใชดวย กลาวโดยสรปกคอ “การพฒนาอยางยงยน” คอแนวทางการพฒนาหนงทออกมาวจารณการพฒนากระแสหลก โดยชประเดนเรองการใหความใสใจ “สงแวดลอม” ในฐานะปจจยทจะกอใหเกด “ความยงยน” กบชวตมนษย หรอท าใหเกดความสมดลระหวาง “คน” กบ “ธรรมชาต” ทเปนไปในลกษณะ “คนกบสงแวดลอม อยางไหนอยางหนงตองไมตายไปกอนกน !” หรอเปนการพฒนาทใหความสนใจกบระบบนเวศ(Eco-development) (Sachs, 1974: 9 อางใน Dickson, 1997: 1921) ทงน โจทยหลกของการพฒนาอยางยงยนไมไดอยแควา “เราจะอนรกษทรพยากรไวใชในอนาคตอยางไร?” แตหากอยท “เราจะท าใหสงแวดลอมด ารงอยพรอมกบการพฒนาของมนษยไดอยางไร?” ซงนนแปลวา “การพฒนาอยางยน” เปนการพฒนาทยงเหนวาความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจเปนหนทางสความผาสกของมนษยอย แตจะตองค านงถงองคประกอบดานอนๆดวย หรอพดอกนยหนงคอ เปนแนวทางการพฒนาทชงน าหนกระหวางมต “สงแวดลอม (Environment) สงคม (Social) และเศรษฐกจ (Economic)” ใหมความ “สมดล” กน ซงกสอดคลองกบหลกการ 3P – People, Profit และ Planet นนเอง

ภาพ 7.9 แนวทางการพฒนาอยางยงยนทตองชงน าหนกความส าคญทงดานสงคม เศรษฐกจ และ

สงแวดลอม ใหมความ “สมดล” กน (ทมา: ขยายความโดยผเขยน จากแบบจ าลอง Triple Bottom Line ของ Elkington, 1994 อางใน พพฒน ยอดพฤตการ, 2555: 2)

202

การพฒนาในมตทางวฒนธรรม จากแนวทางการพฒนาในยคทผานๆ มา มกจะใหความสนใจกบความเจรญเตบโตจากสงท “วดได” หรอใหความสนใจแคเรอง “รปธรรม” กายภาพมสามารถจบตองไดเทานน ไดแก จ านวนรายไดของประชาชน อตราผลผลตมวลรวมของประเทศ (GDP) จ านวนเงนสะพดและอตราการลงทน การกระจายสาธารณปโภค หรอแมแต “มนษย” กยงมองแควาเปน “ทรพยากรบคคล(Human resources)” อนจะแปรเปลยนมาเปนทนในทางเศรษฐกจ ซงกไมแปลกทจะสนใจดชนชวดในเชงปรมาณเหลาน ทงนกเพอเปนเครองประเมนวาการพฒนาประสบผลส าเรจมากนอยเพยงใด แตอยางไรกตาม สงทอยในตวมนษยกใชวาจะมแต “ศกยภาพ” ทประเมนคาเปนตวเงนไดอยางเดยว หากแตยงมเรอง “ระบบคณคา” ในจตใจหรอ “โลกทศน” อนเปนเรองระดบ “นามธรรม” ทไมสามารถแยกออกจากตวบคคลไปได หรอพดใหเขาใจกคอวา การพฒนาแบบเดมสนใจแตดานวตถ จนละเลยมตทาง “วฒนธรรม” ไปเสยสนทนนเอง ขอเสนอของนกมานษยวทยาเศรษฐกจหลายคนพยายามจะเชอมโยงใหเหนวา “การพฒนาสงคม” ไมสามารถจะด าเนนไปในเชงเดยวหรอแคมตเศรษฐกจอยางเดยวได ทงนเพราะขอเสนอเรอง “กลไกตลาดเสร” หรอ “ทนนยม” ทเชอวาสามารถท างานไดเองของนกเศรษฐศาสตรหรอนกทฤษฎยคเรมแรกทสนบสนนความทนสมยนน ไมสามารถเกดขนไดจรงโดยปราศจากการยดโยงกบสถาบนอน โดยเฉพาะมตทาง “วฒนธรรม” ซงนนแปลวา หากจะพฒนาเศรษฐกจกตองค านงถงดานสงคมและวฒนธรรมควบคไปดวย ดงจะยกตวอยางทศนะของนกวชาการทใหเหตผลในประเดนนไดดงน - คารล โปลนย (Karl Polanyi) ไดเสนอไวอยางชดเจนในหนงสอเรอง “The Great Transformation” (1944) ในมมมองทโตแยงนกเศรษฐศาสตรยคคลาสสควา ระบบเศรษฐกจเสรทวา “เสร” แทจรงจะไมสามารถท างานไดตามกลไกเหมอนทนกเศรษฐศาสตรยคคลาสสคพดกนเอาไว พรอมกบเขากไมเชอวาระบบเศรษฐกจเสรจะเปนตวกระจายความมงคงไดอยางเทาเทยม ทงน เพราะพบการแทรกแซงของ “กลไกเชงสถาบน” อนๆ เชน สงคม วฒนธรรม จารต ประเพณ คตชมชน ฯลฯ ในกระบวนท างานของเศรษฐกจเสรนดวย (Polanyi, 1944) ดงนน โปลนยจงเสนอมโนทศนเกยวกบความเกยวของเชงสถาบนกบการพฒนาเศรษฐกจ(เสร)ไวคอ ม “การยดโยงเชงสถาบน(Embeddedness)” - มเชล บราวอย (Micheal Burawoy) ไดอธบายปจจยทก าหนดเศรษฐกจทนนยมวาเปนเรองของ “สถาบนนอกรฐ” โดยเขาไดศกษาผานสงคมรสเซยหลงการลมสลายของลทธคอมมวนสตในป ค.ศ. 1991 เขาพบวา แมประเทศจะพยายามเขาสระบอบทนนยมโดยทรฐไมเขาไปแทรกแซงขนาดไหน แตทวากลไกตลาดกลบท างานไดไมเตมท เนองจากเงอนไขของ “สถาบนนอกรฐ” ในยคกอนหนา ไมวาจะเปนอดมการณสงคมนยมซงเปนวฒนธรรมเดมทหยงรากลกของสงคมรสเซย ท าใหแทนทเกษตรกรจะท าการเกษตรเพอเนนขายตามวถทนนยมทเพงเขาใหม แตกลบเนนปลกไวกนและแลกเปลยนตามโครงสรางสงคมแบบเดม ประกอบกบตลาดขนาดใหญกม “มาเฟย” หรอผมอทธพลทควบคมอย (Burawoy, 2002) ดงนน ความพยายามของบราวอย กคอการพยายามจะเสนอวา หากจะพฒนาประเทศใหเปนไปตามกลไกตลาดเสร กตองชงน าหนกถงการปฏรปสถาบนในเชงสงคมและวฒนธรรมไปพรอมๆ กนดวย

203

- แอนโทนย เบบบงตน (Anthony Bebbington) เสนอในเชงตดพอวา ในการพฒนาทเนนความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจและการสรางความทนสมย “นกมานษยวทยา” แทบจะไมไดเขาไปมสวนรวมในการก าหนดทศทางและนโยบายการพฒนาเลย (เนองจากคดวานาจะเปนหนาทของนกวทยาศาสตร รฐ หรอนกเศรษฐศาสตร) จงท าใหแนวทางการพฒนาทออกมาเปน “รปแบบปฏบตสมยใหม” ทไมไดค านงถงรปแบบปฏบตในแบบเดมของกลมคน(หมายถง “วฒนธรรม”)ทหลากหลาย ดงตวอยางงานศกษาของเขาทศกษาปรากฏการณ “การปฏวตเขยว” ในเมกซโกประมาณทศวรรษ 1940 ทภาครฐพยายามจะท าใหประชาชนในภาคเกษตรกรรมหนมาปลกพชในเชงพาณชยกนหมด โดยมมลนธรอกกเฟลเลอรเปนทปรกษาดานการเกษตร แตในขณะนน ชารล ซอลเออร (Carl Sauer) ซงเปนต าแหนงทปรกษาดานการเกษตรคนส าคญเตอนใหระวงการเปลยนแปลงทรวดเรวเกนไปวาจะท าลาย “วฒนธรรม” และ “ความหลากหลาย” ในระบบการผลตของชาวนา อยางไรกตาม ทางมลนธไมไดใหความสนใจตอขอเสนอของซอลเออรเลย เพราะถกมองวาไมไดชวยใหแกไขปญหาความยากจน ผลทตามมากคอ แมโครงการ “ปฏวตเขยว” ในเมกซโกจะมการใชเทคโนโลยใหมๆ เพอชวยเพมผลผลตมากขน แตกกอใหเกดปญหาตอเนองในดานอนๆ เชน ผลลบทางการเปลยนแปลงวฒนธรรม การเปลยนแปลงระบบนเวศ การพงพงเทคโนโลยตองน าเขาจากตางประเทศ การทรฐใหความส าคญตอผผลตขนาดใหญมากกวาชาวนาขนาดเลก เปนตน (Bebbington, 1994) ดวยเหตน จะเหนวา การพฒนาทถกก าหนดโดยสวนกลางซงเนนแตความเจรญเตบทางวตถและเศรษฐกจ “ไมใช” มตเดยวทจะกอใหเกดประสทธภาคหรอความยงยน ทงนเปนเพราะ “บรบท” การพฒนามกจะเกยวของหรอยดโยงกบปจจยเชงสถาบนอนๆ โดยเฉพาะลกษณะเฉพาะทางสงคมและวฒนธรรม ซ งไมสามารถมองขามได ดงนน จงท าใหเหนวานโยบายการพฒนา “สาเรจรป” หรอแบบ “พมพเขยว(Blue print)” จากรฐฝายเดยวในบางครงกไมสามารถเขาและแกไขปญหาในแตละทองถนทมความเฉพาะและซบซอนได เพราะแบบแผนท “ส าเรจรป” เหลานนมงแตท าใหเกด “มาตรฐานเดยวกน” ในภาพรวม จงไมไดค านงถงความแตกตางในบรบทเฉพาะของผคน หรอพดงายๆ กคอมกละเลย “อตลกษณทองถน” ทหลากหลาย ทงยงมแนวโนมทกลายกลน “ความเปนทองถน” ใหสญสลายไป ซงขอสงเกตประการส าคญของแนวทางการพฒนาทด าเนนไปในทางเดยวนนคอ นอกจากจะไมสอดรบกบอตลกษณทองถนทหลากหลายแลว ผลส าเรจของการพฒนาทเกดขนจง “ไมเทากน” ตามไปดวย ทงนเปนเพราะเงอนไขของ “วฒนธรรม” แตละทองถนอาจจะสอดรบไดมากนอยกบมาตรฐานการพฒนากลางแตกตางกนตาม เพราะฉะนนจงกลาวไดวา การพฒนาตาม “สตรสาเรจ” ของกระแสหลกแบบเดม ทาใหเกดความไมเทาเทยมทางการพฒนา เปรยบเสมอนไดกบ ความพยายามยด “ความเปนทองถน” ลงไปในเบากลองของ “การพฒนาทสาเรจรป” ทรงเดยว อะไรทเกนจากกรอบกถกลดทอนหรอตดออก เปนเหตใหเกดความลมสลายของวฒนธรรมตามมา ดงเชนตวอยางการพฒนาไทยในยคทศวรรษ 2500 เปนตนมา ทยด “พมพเขยว” ในลกษณะของ “แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต” ซงชวงแรกเปนการมงเนนเรองการปรบโครงสรางสาธารณปโภคพนฐานขนาดใหญ เชน การสรางถนน เขอน วางโครงขายไฟฟา มหาวทยาลย ฯลฯ รวมถงการพฒนาดานเศรษฐกจเชงพาณชยอยางเขมขน เชน สนบสนนใหประชาชนลงทนปลกพชและเลยงสตวเศรษฐกจแทนการปลกหรอเลยงไวกนในครวเรอน โดยรฐบาล

204

จะมแหลงเงนทนให “ก” ผานธนาคารเพอการเกษตรและสหกรณ(ธกส.) ฯลฯ โดยไมไดค านงถงเงอนไขวฒนธรรมของแตละภาค/แตละทองถน เปนผลใหในระยะยาวเกดความลมสลายเกดขนทงในดานสงแวดลอมและวถชมชน ตวอยางเชน การยายถนฐานของชาวบานในพนทน าทวมของเขอนยนฮ(เขอนภมพล)จงหวดตาก ล าพน และเชยงใหม เนองจากไมมการแจงขอมลอาณาเขตจมน าทชดเจนจากรฐบาล ท าใหชาวบานตองทงชมชนและแยกยายกนไปหาทอยใหม ซงนอกจากจะเปนการท าลายพนททรพยากรปาไมแลว โครงการสรางเขอนนยงเทากบเปนการท าลายวถความเปนชมชนใหสญสลายอกดวย (แกวตาไหล กนทะจน, 2496) รวมไปถงตวอยางของคนรนใหมทเรมสอนบตรหลานใหพด “ภาษาทองถน” ของตนเองนอยลงโดยหนไปยดภาษาไทยกลางกนเสยหมด เปนเหตใหคนทองถนลดคณคา “วฒนธรรม” และ “ภมปญญา” ทตกทอดมาแตบรรพบรษอนเปนเครองยนยนถงตวตนของตนไปเสยหมดสน รวมถงเปนเหตสบเนองใหคนในทองถนมองคาของวฒนธรรมรากเหงาตน “ต าลง” (หรอ “ดถก”) เพราะหนไปชนชมกบวฒนธรรมกระแสหลกอนเปนผลจากการพฒนารวมศนย เปนเหตใหการพฒนาในยคใหมตองถกทบทวนเปนอยางยง เพอให ไมกระทบเชงลบตอคณคาของ “วฒนธรรม” ผคนทหลากหลาย ทงนเพราะการเคารพความหลากหลายทางวฒนธรรมกเทากบเปนการเคารพ “ศกดศรความเปนมนษย” เชนกน ดงเชนจะไดอธบายใหเหนแนวทางแบบจ าลองในแผนภาพ 7.10 ดงน

ภาพ 7.10 แบบจ าลองของแนวทางการพฒนาทค านงถงความหลากหลายของอตลกษณวฒนธรรมทองถน โดยหนาทของ “กลมอ านาจ” ตองเปดโอกาสและหาหนทางเพอสรางพลงใหกบทองถน แลวใหทองถนเหลานนสะทอนความตองการและแนวทางการพฒนาทสอดรบตอการคงอยของวฒนธรรมตนเอง เพอเปนการเคารพตอความหลายหลายและสรางความเทาเทยมระหวางผคน (ทมา: ผเขยน)

205

กลาวคอ การพฒนาตามมาตรฐานส าเรจรป “พมพเขยว” แมจะท าใหเกด “ความกาวหนาทางวตถ” แตกลบกอใหเกด “ความลาหลงทางวฒนธรรม” เพราะภายใตความพยายามใหเกด “ความเหมอนกน” ไดเปนสาเหตส าคญทท าใหเกดวกฤตของระบบคณคาและส านกสารพด อนเกดจากการละทงภมปญญาและวฒนธรรมทองถน ซงเพอหลกเลยงผลกระทบดงกลาว แทนท “รฐ” หรอภาคสวนทมอ านาจน าทางการพฒนา (เชน NGOs) จะใชวธครอบง าแนวทางการพฒนาโดยผกขาดไวกบแนวทางแบบเบดเสรจในลกษณะ “พมพเขยว” เหมอนเดม กเปลยนมาเปนการเปดโอกาสหรอเพมพลง (Empower) ใหกบ “ภาคประชาชน” ซงมอตลกษณวฒนธรรมทหลากหลาย ไดแสดงศกยภาพหรอมสวนรวมทางการพฒนามากขน อาจจะท าไดโดยการน าเอา “วฒนธรรมเฉพาะ” อนเปน “ทนทางวฒนธรรม(Cultural capital)” มาประยกตใชกบแนวทางการพฒนา “ใหม” ทคดขนเพอใหสอดรบกบเงอนไขสงคมและความตองการของชมชน จากนนจงคอยสะทอนขน ไปสภาครฐในลกษณะ “ลางขนบน” ซงแนวทางการพฒนาทไดจะไมใชมาตรฐานส าเรจรปอกตอไป แตจะเปน “แนวทางการพฒนาทค านงถงความหลากหลายและความยงยนของอตลกษณทองถน” ทหลากสสนและหลากบรบท ถอเปนการพฒนาแบบ “Ethno-development” หรอเปนการพฒนาท “เคารพ” ถงความแตกตางทางอตลกษณและวฒนธรรมของผคนหลากหลายชาตพนธ (Hettne, 1990: 189-194) ซงกยนพนอยบนหลกคดเรอง “ความยตธรรม” และ “ความเสมอภาค” ของประชาชนทควรจะไดรบ เพอมงสราง “ความเทาเทยม” ในประเดนเรองสทธความเปนพลเมองตอไป ความพยายามเพอท าใหเกดการพฒนาทค านงถงมตทาง “วฒนธรรม” ไมเพยงแตเปดมมมองใหมของการพฒนาวาควรตองขบเนนเรองของ “จตใจ” มนษยใหควบคกบความเตบโตดานเศรษฐกจแลว ยงเปนการมองใหทะลกรอบ “ความเปนมาตรฐาน” ทเรามกจะคดเชงระบบมาเสมอมา “การพฒนา” ตองจบทความเปนแบบแผนตายตว (แบบตะวนตก) ซงอกนยหนงของความคดแบบนกคอการ “ใหคณคา” กบสงหนงและ “ลดคณคา” ของอกสงหนงจนน ามาส “อคต” หรอชองวางในการพฒนา(เปนตนวายกยองคนเมองหลวง และดถกคนสวนภมภาค) เพราะทายทสดเรากจะเหนวา ในบรรยากาศของความเปน “โลกาภวตน” และความหลากหลายแลว หากการพฒนาไหนทค านงถงคนหมมากอยาง “ภาคประชาชน”แลว จงไมใชเรองผดอะไรทแนวทาง “การพฒนา” จะไมหยดอยทคาตอบสดทายเพยงแนวทางเดยว!

ขอเสนอเรองการทบทวนทศทางและสถานะของแนวคดดาน “การพฒนา” ดงเชนทกลาวไปในบทแรกๆ ถงธรรมชาตของแนวคดหรอทฤษฎ “การพฒนาสงคม” เปนทฤษฎทางสงคมศาสตรทประยกตเอาศาสตรหลายแขนงเขามารวมสงเคราะหมมมองและแนวทาง ไมวาจะเปนรฐศาสตร นตศาสตร เศรษฐศาสตร สงคมวทยา หรอมานษยวทยา ฯลฯ เพอสรรหาวธการปรบปรงคณภาพชวตมนษยสลกษณะอนพงประสงค หากแตวาสภาพทาง “สงคม” อนเปนพนฐานของการสรางแนวคดหรอทฤษฎการพฒนานนมการเปลยนแปลงอยตลอดทงในแงพนทและเวลา ฉะนนจงท าใหแนวคดหรอทฤษฎการพฒนาจ าเปนตองมพลวตผนแปรกบการเปลยนแปลงทางสงคมนนดวย อกทงนยของค าวา “การพฒนา” นนกสอความหมายถง “การเปลยนแปลง” เพอไปหาสงท

206

“ดกวา” อยแลว ดวยเหตนจงเทากบวา “ไมมทฤษฎ หรอแนวทางการพฒนา หรอหลกปรชญาการพฒนาใด” ทจะสามารถใชไดอยาง “ครอบจกรวาล” แบบอมตะนรนดรกาลตลอดไป ขอเสนอถงเรองการทบทวนสถานะและทศทางของแนวคด/ทฤษฎดานการพฒนานน กเพอตองชใหเหนขอจ ากดทวา ไมมทฤษฎหรอแนวทางการพฒนาทสมบรณแบบเบดเสรจ เพราะ “เงอนไข” และ “ปจจย” รวมถง “ความจ าเปน” หรอ “ปญหา” ในแตละยคสมย ในแตละพนทจะเปนสงท “ก าหนด” ทศทางหรอหนาตาของทฤษฎเสมอ นนหมายถงวา กลมทฤษฎและแนวทางการพฒนาใดๆ กตาม “ลวน” แลวแตสรางมาเพอใหสอดคลองกบประโยชนทควรจะเปน ณ ชวงเวลา (Time) และพนทของสงคม (Space) นนๆ เสมอ และเมอหากสงคม “เปลยน” ทฤษฎหรอแนวคดจากทเคยใชเปนแนวทางอนเหมาะสมเพอการพฒนาในยคกอนหนาน กอาจจะใชไดไมสอดคลองกบบรบทสงคมใหมทเกดขน ดงนนเรากควรจะตองมอง “เปลยน” กระบวนทศนและตรวจสอบสถานะของทฤษฎหรอแนวคดเหลานนตาม ยกตวอยางเชน ในสงคม “กอน” ความทนสมยมความตองการความเจรญเตบโตทางวตถและการปรบปรงคณภาพชวตใหดกวา “ยคมด” ปรชญาประจกษนยมหรอวทยาศาสตรจงถกยกยองใหเปนแนวทางเพอความกาวหนาของชวตมนษยยคนน และเมอสงคมเปลยนผนเขาสการปฏวตอตสาหกรรม เศรษฐกจแบบทนนยม, การกลายเปนอตสาหกรรม และการกลายเปนเมองถกมองวาเปนแนวทางสความศวไลซ จงท าให “กลมแนวคดและทฤษฎทสนบสนนความทนสมย (Modernization theories)” ถกใหความส าคญ แตพอความทนสมยและอตสาหกรรมไดด าเนนไประยะหนงกพบวาเกดปญหาทงทางสงแวดลอมและโครงสรางสงคม ทฤษฎความทนสมยแตเดมเรมไมสอดคลองกบปญหาใหม จงท าใหเกดทฤษฎและแนวคดกลมการพฒนาทางเลอกอนๆ ตามมา เพอแกไขปญหาเหลานน เชน กลมทฤษฎการพงตนเอง หรอกลมทฤษฎทใหความส าคญกบภาคประชาชน ฯลฯ ดงนน จงควรมการกระบวนการ “ประเมนผล” หรอ“ทบทวน” สถานะและทศทางของทฤษฎเพอหาทางปรบปรงอยตลอด (ดในแผนภาพ 7.11 เพอประกอบความเขาใจ) อยางไรกตาม ตองยอมรบขอเทจจรงอยางหนงวา “เราไมมทางลวงรสงทเกดขนไดในอนาคตอยางสมบรณ สงทท าไดจงเปนเพยงการคาดการณเทานน” ซงกแนนอนวา “การคาดการณ” เปนการอธบายของสงทนาจะเกด ซงอาจเปนไปหรอไมเปนไปตามค าอธบายนนกได เพราะไมมใครหยงรอนาคต ดวยเหตนจงควรตระหนกดวยวา แนวทางการพฒนาใดจะมปญหาหรอไมมปญหา เรากไมสามารถประเมนผลได หากไมมการท าใหทฤษฎหรอแนวคดเหลานนเปนรปธรรมเสยกอน หรอพดงายๆ กคอ เราจะไมสามารถตอเตม ถกเถยง ตรวจสอบสวนทสกหรอของทฤษฎทคดขนได หากไมมการนาไปปฏบตใชจรง แตในขณะเดยวกนแมเราจะเคยเหนวา การมทศนะเชง “วพากษ/วจารณ” จะเปนเรองทรบกวนจตใจอยไมนอย ทงนเพราะธรรมดาของมนษยกยอมตองการผทสนบสนนหรอเหนดวยไปในแนวทางเดยวกน หากแตลองมองอกดานหนง ทศนะเชง “วพากษ/วจารณ” เหลานนกลบเปรยบเสมอน “กระจก” ทสะทอนขอผดพลาดทตวเราเองอาจมองไมเหน(ใหคดงายๆ วาขนาด “ดวงตา” ทอยบน “หนา” เรา เรากยงมอง “หนา” เราไมเหนถาขาดกระจกชวยสะทอน) ซงถาเรามใจทเปดรบ เรากจะสามารถปรบใชทศนะเชง “วพากษ/วจารณ” เหลานนไปในทางทเกดประโยชนไดเชนกน เฉกเชนเดยวกนทศนะเชง “วพากษ/วจารณ” ซงหมายความรวมถงขอถกเถยงหรอทศนะโตแยงในทฤษฎทางการพฒนา ทไดวาม “คณปการ” ตอการปรบปรง ตอเตม เสรมสราง หรออดชอง

207

โหวของค าอธบายเพอใหไดทฤษฎและแนวทางท “ดกวา” (ไมใช “ดทสด”) และมองอยางรอบดานมากขน ดงนน ผทจะอยในสงคมไดอยางรเทาทน กควรทจะม “วฒภาวะ” ทเปดกวางหรออยารงเกยจทจะเปดรบทศนะเชง “วพากษ/วจารณ” ถาหากวาสงเหลานนจะกอใหประโยชนตอชวตเราสบไปภายหนา

ภาพ 7.11 แบบจ าลองของความจ าเปนทตองมการทบทวนสถานะและทศทางของทฤษฎและหลกการการพฒนาอยเสมอ ทงนเปนบรบทของสงคมอนเปนตวก าหนดทฤษฎนนม “พลวต” อยเสมอ เมอสงคมเปลยนไป ทฤษฎหรอหลกการเดมอาจจะใชไมได จงตองมการปรบปรงใหมเพอใหสอดคลอง

กบบรบทใหมไปเรอยๆ (ทมา: ผเขยน)

208

สรป กลมทฤษฎและหลกการพฒนาทใหความส าคญกบภาคประชาชน เปนกลมทฤษฎทพยายามจะผลกดนบทบาทการพฒนาใหเกดขนกบ “ภาคประชาชน” ใหมากทสด ในลกษณะแบบจ าลองพระมดหวกลบแบบ “ลางขนบน (Bottom-Up Model)” เพอมงสงเสรมการพฒนาทเขมแขงจากฐานราก และเพอใหเปนการตอบสนองตอความตองการของ “ภาคประชาชน” ใหมากทสด ซงถอวาเปนผมสวนไดสวนเสยส าคญในการพฒนา โดยสาระหลกกคอ “การเพมพลงศกยภาพ (Empowerment)” ใหประชาชนกลายมาเปนฝายกระท าการหรอเปนฝายรก (Active) บาง ไมใชเปนฝายตงรบหรอสยบยอมตออ านาจอยางเสยเปรยบแบบเดม ทงนโดยหลกการทวไปแมจะเปนการพยายามเสนอ “ทางออก” ใหกบปญหาทเกดขนกบการพฒนากระแสหลก แตกไมไดปฏเสธการพฒนากระแสหลกหรอ “ความทนสมย” หรอมองวาเปนโทษไปเสยทกดาน แตกลบพบความพยายาม “ผสานจดรวม” เพอกลบจดออนของขอวพากษกอนหนาน ซงสะทอนใหเหนวาทฤษฎการพฒนากลมนมการมองบรบทสงคมทอง “ความเปนจรง” มากกวา โดยเฉพาะการทยงมองวา “ความเตบโตทางเศรษฐกจ” คอผลประโยชนของประชาชนทยงละทงไมได ซงแนวทางการพฒนาทเนนความส าคญของ “ภาคประชาชน” ถกสะทอนออกมาใหเหนผานวตถประสงคการตอสเพอใหมาซง “ความยตธรรม” และ “การมสวนรวม” ในมตตางๆ นบตงแตดานการเมอง(ทตองยนอยบนหลกการประชาธปไตย) ดานเศรษฐกจ ดานภมปญญา/วถชวต ดาน อตลกษณและวฒนธรรม รวมไปถงดานทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ทงนกเพอสรรหาวธการการพฒนาท “ยงยน” อนกอใหเกดความสมดลและเปนมตรกบทกฝาย อยางไรกตาม แมกลมทฤษฎและหลกการพฒนาทใหความส าคญกบภาคประชาชนจะถก “ยอมรบ” ในฐานะแนวทางการพฒนารวมสมยทหวงวาจะกอใหเกดประโยชนกบทกฝายในสงคม แตกยงไมไดแปลวาแนวทางการพฒนานจะ “ดทสด” หรอสนสดแคน เพราะตราบใดทสงคมยงกาวเคลอนตอไปในอนาคต ตราบนนแนวทางและทฤษฎการพฒนากยงตองมการ “ทบทวน” เพอพฒนาใหสอดคลองกบเงอนไขและบรบทสงคม “ใหม” ทจะเกดขนตอไปดวย

209

คาถามทายบทท 7 1. เหตผลส าคญทท าให “แนวทางการพฒนา” ยคใหม ตองใหความสนใจ “ประชาชน” คออะไร? ใหอธบายดวยภาษาและความเขาใจของนกศกษาเอง 2. จงสรปสาระส าคญของหลกการ “การพฒนาทางเลอก (Alternative Development)” มาใหเขาใจพอสงเขป 3. “หลกการการพฒนาอยางมสวนรวมจะชวยท าใหทกฝายรสกเปนเจาของในกระบวนการพฒนานนรวมกน” นกศกษามความเขาใจตอประโยคดงกลาวอยางไร? จงอธบาย 4. จงอธบายถงลกษณะส าคญของ “ภาคประชาสงคม (Civil society)” วามลกษณะเชนใด? จงสรปใจความเปนภาษาและตามความเขาใจของตนเอง 5. เงอนไขหรอปจจยอะไรบางทท าให “การเคลอนไหวของภาคประชาสงคม (Civil society movement)” เกดพลงและความเขมแขง? จงอธบายรายละเอยด 6. จงอธบายสาระส าคญของแนวทาง “การพฒนาอยางยงยน (Sustainable Development)” มาใหเขาใจ? 7. ปญหาส าคญของการพฒนาทยดแบบแผนส าเรจรปหรอ “พมพเขยว (Blue Print)” ทกระทบตอมตทาง “วฒนธรรม” คออะไร? จงอธบายดวยภาษาและความเขาใจของตนเอง 8. เพราะเหตใดจงตองมการทบทวนถงสถานะและทศทางของ “แนวคดและทฤษฎการพฒนาสงคม” อยเสมอ? จงอธบายถงเหตผลและความจ าเปน

210

211

บรรณานกรม

กระทรวงศกษาธการ. (2540). รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พทธศกราช 2540 . กรงเทพฯ: โรงพมพการศาสนา.

กาญจนา แกวเทพ และ กนกศกด แกวเทพ. (2530). การพงตนเอง: ศกยภาพในการพฒนาของชนบท. กรงเทพฯ: รงเรองสาสนการพมพ.

กาญจนา แกวเทพ และ สมสข หนวมาน. (2551). สายธารแหงนกคดทฤษฎเศรษฐศาสตรการเมองและสอสารศกษา. กรงเทพฯ: ภาพพมพ.

แกวตาไหล กนทะจน. (2496). ซอน าทวมวงลง. [แถบบนทกเสยง] คณาจารยภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม. (2548).

แนวความคดพนฐานทางสงคมและวฒนธรรม. พมพครงท 2. เชยงใหม: ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

คะนงนจ ศรบวเอยม และคณะ. (2545). แนวทางการเสรมสรางประชาธปไตยแบบมสวนรวมตามรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2540: ปญหา อปสรรค และทางออก. กรงเทพฯ: ธรรมดาเพลส.

แคทเธอรน เบลซย (แตง), อภญญา เฟองฟสกล (แปล). (2549). หลงโครงสรางนยมฉบบยอ – Poststucturalism: a very short introduction. กรงเทพฯ: ศนยมานษยวทยา สรนธร (องคการมหาชน)

เครอขายเชยงใหมจดการตวเอง. (2555). (ราง)ระเบยบบรหารราชการเชยงใหมมหานคร พ.ศ. ...... . เชยงใหม: วนดาการพมพ.

ฆสรา ขมะวรรณ. (2537). “แนวความคดของเรยมอนด วลเลยมสในวฒนธรรมศกษาและการวเคราะหวฒนธรรมบรโภค”. วทยานพนธสงคมวทยามหาบณฑต คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

โฆษต ทพยเทยมพงษ. (2555). ไขปรศนาอาณาจกรสนทยาเกาหลเหนอ. กรงเทพฯ: กาวแรก. งามตา วนนทานนท. (2535). จตวทยาสงคม. กรงเทพฯ: สถาบนวจยพฤตกรรมศาสตร มหาวทยาลย

ศรนครนทรวโรฒ ประสานมตร. จามะร เชยงทอง. (2548). “การพฒนา” ใน แนวคดพนฐานทางสงคมและวฒนธรรม. พมพครงท

2. เชยงใหม : ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

________ . (2549). สงคมวทยาการพฒนา. กรงเทพฯ: โอเดยนสโตร. ________ . (2556). รฐ ทน พอคาชายแดน เกษตรกร และขาวโพดขามพรมแดน. เชยงใหม:

วนดาการพมพ. ________ . (2554). จากมารกซสมถงเสรนยมใหม: การสรางชนบทลาวในโลกสมยใหมและ “การ

พฒนา” ในสเหลยมเศรษฐกจ. เชยงใหม: วนดาการพมพ. จามะร พทกวงศ. (2529). การพฒนาชมชน. เชยงใหม: คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

212

จรวฒน รกชาต. (2554). “จากเกษตรในไรนาถงไกไขพนธสญญา” ใน ชนบทไทย: เกษตรกรระดบกลางและแรงงานไรทดน. เชยงใหม: บลมมง ครเอชน.

จตร ภมศกด. (2522). โฉมหนาศกดนาไทย. กรงเทพฯ: แสงเงน. จนทนย เจรญศร. (2545). โพสโมเดรนกบสงคมวทยา. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: วภาษา. ฉตรทพย นาถสภา. (2511). พฒนาการเศรษฐกจประเทศไทย. กรงเทพฯ: โรงพมพวทยากร. ________ . (2527). ประวตศาสตรเศรษฐกจและสงคม. กรงเทพฯ: สรางสรรค. ฉตรทพย นาถสภา และคณะ. (2540). เศรษฐกจหมบานไทยในอดต. พมพครงท 4. กรงเทพฯ:

สรางสรรค. ฉตรทพย นาถสภา และ พรวไล เลศปรชา. (2541). วฒนธรรมหมบานไทย. พมพครงท 2. กรงเทพฯ:

สรางสรรค. ชนตา รกษพลเมอง. (2545). แนวคดและทฤษฎการพฒนา: กระบวนทศนทเปลยนแปลง. เอกสาร

ประกอบโครงการพฒนาผน าดานนโยบายการศกษาและการพฒนาอครสงฆมณฑลกรงเทพ จดโดยภาควชาสารตถะศกษา คณะครศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

ชตพงศ คงสนเทยะ. (2553). บนทกภาคสนามชดโครงการวจย “สนคาเกษตรขามพรมแดน” ทบานแจมปอง อาเภอเวยงแกน จงหวดเชยงราย โดย รองศาสตราจารย ดร.จามะร เชยงทอง หวหนาโครงการ ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม. รายงานบนทกวจยภาคสนาม เดอนตลาคม พ.ศ. 2553.

ไชยรตน เจรญสนโอฬาร. (2542). วาทกรรมการพฒนา: อานาจ ความร ความจรง เอกลกษณ และความเปนอน. กรงเทพฯ: วภาษา.

ไชยวฒน รงเรองศร. (2550). ระเบยบวธวจยทางวทยาศาสตรสงคม. กรงเทพฯ: โอเดยนสโตร. ดวงธดา ราเมศวร. (2557). 10 นกปฏวต นกตอสผเปลยนแปลงโลก. กรงเทพฯ: แพรธรรม. ดารณ ถวลพพฒนกล. (2541). กระบวนการเปนเมองกบการเปลยนแปลงทางสงคมในประเทศ

กาลงพฒนา. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย. ทนงศกด ชาวแสน, นพมาศ บญชน และ วนดา พงษสวรรณ. (2559). รายงานการศกษาชมชน

บานหนองบ หมท 14 ตาบลสามพราว อาเภอเมองอดรธาน จงหวดอดรธาน. รายงานการศกษาชมชน หลกสตรศลปศาสตรบณฑต (สาขาวชาการพฒนาสงคม) มหาวทยาลยราชภฏอดรธาน.

ไทยรฐออนไลน. (2559). “โรงงานล าไยระเบดส 17 ป ชนะอาญา! แตอาจแหวคาเสยหายทางแพง เหตทงฟอง”. [ระบบออนไลน]. แหลงทมา https://www.thairath.co.th/content/ 676373 (15 มกราคม 2560)

ธเนศวร เจรญเมอง. (2536). มาจากลานนา. กรงเทพฯ: ผจดการ. นธ เอยวศรวงศ. (2542). “วฒนธรรมทางเลอก” ใน ชชวาลย ทองดเลศ(บก.). สบสานลานนาสบตอ

ลมหายใจของแผนดน. เชยงใหม: คณะกรรมการจดงานสบสานลานนา. บวรศกด อวรรณโณ และ ถวลวด บรกล. (2548). ประชาธปไตยแบบมสวนรวม(Participatory

Democracy). กรงเทพฯ: สถาบนพระปกเกลา.

213

บญยง ประทม. (2551). “ทองถนนยม: ในบรบทสงคมไทย 2551” ภาควชาการพฒนาชมชน คณะสงคมสงเคราะหศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร. [ระบบออนไลน]. แหลงทมา https://www.gotoknow.org/posts/218690 (18 กรกฎาคม 2559)

บญรตน อภชาตไตรสรณ และคณะ. (2555). ผาบลลงกจกรพรรดโสมแดง. กรงเทพฯ: เนชน อนเตอรเนชนแนล เอดดเทนเมนท.

บรพา อารมภร. (3 มกราคม, 2556). “เพลงขวญเรยม”. ศลปวฒนธรรม. 34(3): 6 ประเทอง นรนทรางกร ณ อยธยา. (2537). “การจดการทดนภายใตระบบการเกษตรแบบม

พนธสญญา: ศกษากรณเกษตรกรผปลกพชพาณชยในเขตกงอ าเภอแมวาง จงหวดเชยงใหม”. วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาการพฒนาสงคม คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

ประเวศ วะส. (2542). “ทนนยม/ผบรโภค ประชาสงคมและพลเมองผตนร” ใน ยทธนา วรณปตกล และ สพตา เรงจต (เรยบเรยง). สานกพลเมอง: ความเรยงวาดวยประชาชนบนเสนทางประชาสงคม. กรงเทพฯ: มลนธการเรยนรและพฒนาประชาสงคม.

ประสทธ ไชยทองพนธ. (2558). ประวตศาสตรมหาสงครามคอมมวนสต. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: สยามบรรณ.

ปยะบตร แสงกนกกล. (2555). “223 ป ปฏวตฝรงเศส บทเรยนส าหรบสงคมไทย” บทสมภาษณในรายการ Divas Café ออกอากาศวนท 17 กรกฎาคม 2555. [ระบบออนไลน]. เขาถงไดจากhttps://www.youtube.com/watch?v=Y28yp9h4wSQ (10 มนาคม 2559)

ปนแกว เหลองอรามศร. (2539). ภมปญญานเวศวทยาชนพนเมอง : ศกษากรณชมชนกะเหรยงในปาทงใหญนเรศวร. กรงเทพฯ : โครงการฟนฟชวตและธรรมชาต.

________ . (2554). ทนนยมชายแดน: นคมเกษตรกรรมยางพาราและการเปลยนแปลงของสงคมเกษตรกรรมในภาคใตของลาว. เชยงใหม: ศนยวจยและบรการวชาการ คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

ผาสก พงษไพจตร. (2543). “ทามกลางหมมงกร ฝงหานบน และเสอเศรษฐกจ : เศรษฐกจไทยทศวรรษ 2530 จากมมมองของเทศและไทย” ใน ฉตรทพย นาถสภา และคณะ (บก.). สถานภาพไทยศกษา: การสารวจเชงวพากษ. เชยงใหม: Silkworm Books.

ผจดการออนไลน. (2556). “เสนอสภา! เครอขายเชยงใหมจดการตนเองยนราง “พ.ร.บ.เชยงใหม มหานคร”” เมอวนท 26 ตลาคม 2556. [ระบบออนไลน]. แหลงทมา http://www. manager.co.th/south/viewnews.aspx?NewsID=9560000133979 (12 มกราคม 2560)

พชราภรณ พสวต. (2522). พฤตกรรมการสอนวทยาศาสตรในชนมธยมศกษา. กรงเทพฯ : มหาวทยาลยรามค าแหง

พฒนา กตอาษา. (2546). ทองถนนยม (Localism). กรงเทพฯ: สายธาร. ________ . (2557). สวถอสานใหม Isan Becoming: Agrarian Change and the Sense of

Mobile Community in Northeastern Thailand. กรงเทพฯ: เคลดไทย

214

พพฒน ยอดพฤตการณ. (2555). “CSA กบการพฒนาทยงยน”, วารสารเศรษฐศาสตรสโขทย- ธรรมาธราช, 6(2), 1-10

พทยา สายห. (2544). กลไกของสงคม. พมพครงท 10. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย. ไพโรจน คงทวศกด. (2548). “การกลายเปนเมอง” ใน แนวคดพนฐานทางสงคมและวฒนธรรม.

พมพครงท 2. เชยงใหม: ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม

________ . (2552). “เมองคออะไร จะเปนเพยงค าถามทไรสาระ”, วารสารสงคมศาสตร (ภมศาสตรและการเปลยนแปลงในลานนา), 21(1), 13-42

________ . (2552). เมองโลก การบรโภค การตอรอง: สงคมวทยาเมองรวมสมย. เชยงใหม: คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

________ . (2560). โลกาภวตน. เชยงใหม: ศนยวจยและบรการวชาการ คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

ภทชงค กณฑลบตร. (2528). แนวความคดและทฤษฎทางสงคมวทยาในยคเรมตน. เชยงใหม: ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

มงคล พนมมตร. (2551). “การด ารงอตลกษณของชมชนกลมนอยในภาคเหนอ”. วทยานพนธ ศ กษาศาสตรมหาบณฑต สาขาว ช าการศ กษานอกระบบ บณฑ ตว ทยาล ย มหาวทยาลยเชยงใหม.

มแชล ฟโกต(แตง), ทองกร โภคธรรม(แปล), นพพร ประชากล(บก.). (2554). รางกายใตบงการ The chapter “Les Corps docile” from Surveiller et punir. กรงเทพฯ: คบไฟ.

ยศ สนตสมบต. (2539). ทาเกวยน: บทวเคราะหเบองตนวาดวยการปรบตวของชมชนชาวนาไทย ทามกลางการปดลอมของวฒนธรรมอตสาหกรรม. กรงเทพฯ: คบไฟ.

________ . (2542). ความหลากหลายทางชวภาพและภมปญญาทองถนเพอการพฒนาอยางยงยน. เชยงใหม : ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

________ . (2545). พลวตและความยดหยนของสงคมชาวนา: เศรษฐกจชมชนภาคเหนอ และการปรบกระบวนทศนวาดวยชมชนในประเทศโลกทสาม . กรงเทพฯ: ส านกงานสนบสนนกองทนการวจย.

ยกต มกดาวจตร. (2548). อาน ‘วฒนธรรมชมชน’: วาทศลปและการเมองของชาตพนธนพนธแนววฒนธรรมชมชน. กรงเทพฯ: ฟาเดยวกน.

ระพพรรณ ค าหอม. (2554). สวสดการสงคมกบสงคมไทย. พมพครงท 3. กรงเทพฯ: จรลสนทวงศการพมพ.

ราชบณฑตยสถาน. (2524). พจนานกรมศพทสงคมวทยา. กรงเทพฯ: รงเรองการพมพ. รชน นลจนทร. (2548). “การเรยกรองสทธของคนจน: กรณการระเบดของโรงงานอบล าไย”.

วทยานพนธศลปศาสตตรมหาบณฑต สาขาวชาการพฒนาสงคม คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

215

รงนภา ยรรยงเกษมสข. (2557). “โลกาภวตน ทองถนนยม กบการโหยหาอดต”, วารสารเศรษฐศาสตรการเมองบรพา, 2(2), 1-15

ลวอส เอ โคเซอร (แตง), จามะร พทกษวงศ (แปล). (2533). แนวความคดทฤษฎทางสงคมวทยา ตอน คารล มารกซ. กรงเทพฯ: ส านกพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร.

ลกขณา ปนวชย. (2554). “ปาฐกถาพเศษในงานเสวนาเบองหลง 6 ตลา เบองหนาประชาธปไตย เมอวนท 26 กมภาพนธ พ.ศ. 2554 ณ หอประชมศรบรพา มหาวทยาลยธรรมศาสตร ทาพระจนทร”.http://news.voicetv.co.th/thailand/5057.html (20 กรกฎาคม 2559)

วสนต ปญญาแกว. (2548). “พฒนาการของศาสตรทางสงคม” ใน แนวคดพนฐานทางสงคมและวฒนธรรม. พมพครงท 2. เชยงใหม: ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

วสนต ปญญาแกว (บก.). (2559). ความรเบองตนเกยวกบสงคมวทยา โดยคณาจารยภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยเชยงใหม. พมพครงท 2. เชยงใหม: วนดาการพมพ.

วารณ ภรสนสทธ. (2548). “ครอบครว” ใน แนวคดพนฐานทางสงคมและวฒนธรรม. พมพครงท 2. เชยงใหม : ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

วมล พลจนทร. (2533). ราลกนายผจากปาสม: ชวงชวตและผลงานทเพงเปดเผยเปนครงแรก: รวมงานกวของ “นายผ” และบทเสรม. กรงเทพฯ: ดอกหญา.

วนชย ตนตวทยาพทกษ และคณะ. (2551). ปาสรางชมชน ชมชนสรางปา หนงทศวรรษรางวลลกโลกสเขยน (2542-2551). กรงเทพฯ: ทวพฒนการพมพ.

วนชย ตนตวทยาพทกษ (บก.). (2551). รางวลลกโลกสเขยว. 3, 12: 1-16. สถานโทรทศนไทยพบเอส. (2555). เทปโทรทศนรายการ “พนทชวต ตอน คอมมวนสตรสเซย”

ด าเนนรายการโดย วรรณสงห ประเสรฐกล ออกอากาศวนท 30 ตลาคม 2555. [ระบบออนไลน]. แหลงทมา https://www.youtube.com/watch?v=sijQFMeblog (10 มนาคม 2559)

สถานโทรทศน VoiceTV. (2556). “รายการคดเลนเหนตางกบค าผกา ตอน เกาหลเหนอกบลทธบชาผน า” ด าเนนรายการโดยลกขณา ปนวชย และอรรถ บนนาค ออกอากาศเมอวนเสารท 20 เมษายน พ.ศ. 2556. [ระบบออนไลน]. แหลงทมา http://shows.voicetv. co.th/kid-len-hen-tang/67919.html (15 กรกฎาคม 2559)

สถาบนพระปกเกลา. (2559). “จงหวดจดการตนเอง” . [ระบบออนไลน ]. แหลงทมา http://wiki.kpi.ac.th/index.php?title=จงหวดจดการตนเอง (10 มกราคม 2560)

สมพนธ เตชะอธก (บก.). (2540). NGOs อสาน: ทางเลอกแหงพลงการเปลยนแปลง. ขอนแกน: พมพด.

สมศกด ศรสนตสช. (2550). สงคมวทยาชนบท: แนวคดทางทฤษฎและแนวโนมในสงคม. กรงเทพฯ: เอกซเปอรเนท.

216

สวาง มแสง. (2554). “การกลายเปนแรงงานรบจางในหตถอตสาหกรรมในพนทกงเมองกงชนบท” ใน ชนบทไทย: เกษตรกรระดบกลางและแรงงานไรทดน. เชยงใหม: บลมมง ครเอชน.

สารคดทว. (2556). “สารคดชดท 17 สงครามสหภาพโซเวยต (สงครามเยน)”. [ระบบออนไลน]. เขาถงไดจาก https://www.youtube.com/watch?v=DHGXip3h-Oc (14 มนาคม 2559)

ส านกความรวมมอดานทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมระหวางประเทศ. (2557). “การประชมสหประชาชาตดานการพฒนาทยงยนและบทบาทของประเทศไทย” [ระบบออนไลน]. แหลงทมา http://oic.mnre.go.th/ewt_news.php?nid=352 (18 มกราคม 2560)

สเตเกอร, แมนเฟรด (แตง), 2009, วรพจน วงศกจรงเรอง(แปล), (2553). โลกาภวตน: ความรฉบบพกพา = Globalization: A very short introduction. กรงเทพฯ: โอเพนเวลดส.

สนย ประสงคบณฑต. (2553) (ตนฉบบป 2519). แนวความคดฮาบทสของปแอร บรดเยอ กบทฤษฎทางมานษยวทยา. กรงเทพฯ: ศนยมานษยวทยาสรนธร(องคการมหาชน).

เสนห ญาณสาร. (2550). ภมศาสตรเมอง (Urban Geography). เชยงใหม: ภาควชาภมศาสตร คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

โสภณ พรโชคชย. (2556). “ประชาชนในจงหวดนครสวรรคสวนใหญหนนเขอนแมวงก” คอลมมขาวเมอวนท 3 ตลาคม พ.ศ. 2556. [ระบบออนไลน]. แหลงทมา http://www. thaiappraisal.org/thai/market/market_view.php?strquery=market4 3 2 . htm (14 ธนวาคม 2559)

อนนตชย จนดาวฒน. (2556). ประวตศาสตรอเมรกา. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: ยปซ. อรรถา เรองโรจน. (2529). “ผราย”, วารสารชมชนพฒนา. 1, 1: 98-101. อานนท กาญจนพนธ. (2551). ในชองวางทางความคด: ทฤษฎสงคมและวฒนธรรมของ Emile

Durkhiem. เชยงใหม: บลมมง ครเอชน. อานนท กาญจนพนธ . (2544). มตชมชน: วธคดทองถนวาดวยสทธ อานาจ และการจดการ

ทรพยากร. กรงเทพฯ: ส านกงานสนบสนนกองทนการวจย. ________ . (2552). คดอยางมเชล ฟโกต คดอยางวพากษ: จากวาทกรรมของอตบคคล ถงจด

เปลยนของอตตา. เชยงใหม: ส านกพมพมหาวทยาลยเชยงใหม. ________ . (2532). บรบททางสงคมของการเรงรดออกโฉนดทดนของรฐ กรณศกษาอาเภอ

จอมทอง จงหวดเชยงใหม. เชยงใหม: ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

________ . (2555). เจาทและผปยา: พลวตความรชาวบาน อานาจ และตวตนของคนทองถน . เชยงใหม : ภาควชาส งคมวทยาและมานษยวทยา คณะส งคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

อานนท กาญจนพนธ , ฉลาดชาย รมตานนท และสณฐตา กาญจนพนธ . (2536). ปาชมชนภาคเหนอ. กรงเทพฯ: สถาบนชมชนทองถนพฒนา.

อารยา เศวตามร. (2542). ผาปาขาว: บทสะทอนวธคดของชมชน. กรงเทพฯ: ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย

217

Alavi, Hamza. (1972). “The State in Postcolonial Societies: Pakistan and Bangladesh”. New Left Review. No. 74.

Almeida, P and Stearns, L. (1998). "Political opportunities and local grassroots environmental movement: The case of Minamata". Social Problems. 45 (1): 37–60

Anan Ganjanapan. (1989). “Conflicts over the Deployment and Control of Labor in a Northern Thai Village” in Gillian Hart, Andrew Turton and Benjamin White (eds.). Agrarian Transformations: Local Processes and the State in Southeast Asia. Berkeley: University of California Press.

Appadurai, Arjun. (2002). “Disjunction and Difference in the Global Cultural Economy” in Jonathan Xavier Inea and Reneto Rosaldo (eds.). The Anthropology of Globalization. Oxford: Blackwell. (pp. 46-64)

Appelbaum, Richard P. (1970). Theory of Social Change. Chicago: Markham Publishing Company.

Babbie, Earl R. (2004). The Practice of Social Research. 10th Edition. Belmont, California: Wadsworth/Thomson Learning.

Bebbington, Anthony. (1994). “Theory and Relevance in Indigenous Agriculture: Knowledge, Agency and Organization” in David Booth (ed.). Rethinking Development. London: Longman.

Bryant, Raymond L., and Parnwell, Michael, J. G. (1996). “Introduction: Politics Sustainable Development and Environmental Change in Southeast Asia” in Michael J. G. Parnwell and Raymond L. Bryant (eds.). Environmental Change in South-East Asia: People, Politics and Sustainable Development. London and New York: Routledge.

Burgess, Ernest W. (1925). “The Growth of the City: An Introduction to a Research Project” In Richard T. LeGates and Frederic Stout (Ed.), The City Reader (pp. 89-97). London: Routledge, 1996.

Burawoy, Michael. (2002). “Transition without Transformation: Russia’s Evolutionary Road to Capitalism” in David Nugent (ed.). Locating Capitalism in Time and Space: Global Restructuring, Politics and Identity. Stanford: Stanford University Press.

Cardoso, Fernando H. and Faletto, Enzo. (1979). Dependency and Development in Latin America (translated by Majoty Mattingly Urquidi). California: University of California Press.

Cohen, Jean I. and Arato, Andrew. (1992). Civil Society and Political Theory. Massachusetts: MIT Press.

218

Clifford, James and Marcus E., George. (1986). Writing Culture: The Poetics and Politics of Ethnography. California: University of California Press.

Dickson, Anna K. (1997). Development and International Relations: A critical introduction. Cambridge and Malden: Polity Press.

Eder, James F.. (2005). “Coastal Recourse Management and Social Differences in Philippine Fishing Communities”, Human Ecology, 33(2), 147 – 169.

Emerson, Ralph W. (1908) (reprinting in 1940). The Essay on Self Reliance. New York: The Roycrofters.

Ericksen, E. Gordon. (1954). Urban Behavior. New York: Macmillan. Escober, Arturo. (1984/85). “Discourse and Power in Development: Michel Foucault

and the Relevance of His Work to the Third World”. Alternative X. 10(3). p. 377-400.

Ferguson, James. (1990). The Anti-Politics Machine: “Development,” Depoliticization and Bureaucratic Power in Lesotho. Cambridge: Cambridge University Press.

Franagan, William G. (1993). Contemporary Urban Sociology. Cambridge: Cambridge University Press.

Frank, Andre G. (1971). Sociology of Development and Underdevelopment of Sociology. London: Pluto Press.

Field, John. (2003). Social Capital. London: Routledge. Friedman, Jonathan. (1994). Cultural Identity and Global Process. London: SAGE

Publications. ________ . (1997). “Being in the World: Globalization and Localization” in Milk

Featherstone (ed.). Global Culture: Nationalism, Globalization and Modernity. London: SAGE Publications.

Friedmann, John. (1993). Empowerment: The Politics of Alternative Development. Cambridge and Oxford: Blackwell.

Gultung, Johan. (1977). Poor Countries VS Rich: Poor People VS Rich: Whom will NIEO Benefit?. Oslo: University of Oslo.

Harvey, David. (2000). Space of Hope. Edinburgh: Edinburgh University Press. Hettne, Björn (1990). Development Theory and the Three Worlds. New York:

Longman Scientific & Technical. Holdcraft, Lane, E. (1984). “The Rise and Fall of Community Development, 1950-

1965: A Critical Assessment” in Carl K. Eicher and John M. Staaz. (eds.). Agriculture Development in the Third World. Baltimore: John Hopkins University Press.

219

Holton, Robert J. (2011). Globalization and the Nation State. 2nd edition. New York: Palgrave Macmillan.

Hugo Adam Bedau (ed.). (1991). Civil Disobedience in focus. London: Routledge. Issenberg, Sasha (เขยน), อรนช อนศกดเสถยร (แปล). (2552). เศรษฐศาสตรซช (The Sushi

Economy). พมพครงท 2. กรงเทพฯ: มตชน. Lenski, Gerhard (แตง), ยทธ ศกดเดชยนต (แปล). (2526). มนษยกบสงคม (Man and

Society). พมพครงท 4. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยธรรมศาสตร. Lewis, Jeff. (2008). Cultural Studies: the basics. 2nd edition. London: Sage. Matinussen, John. (1999). Society, State & Market: A Guide to Competing Theories

of Development. London and New York: Zed Books. McMichael, Philip. (1996). Development and Social Change: a global perspective.

California, London, New Delhi: Pine Forge Press. National Institute for Minamata Disease. (2001). “In the Hope of Avoiding Repetition

of the Tragedy of Minamata Disease” in Report of the Social Scientific Study Group on Minamata Disease, by the Social Scientific Study Group on Minamata Disease, Japan.

Nerfin, M.(ed.). (1997). Another Development: approaches and strategies. Uppsala: Dag Hammarskjold Foundation.

Ohmae, Kenichi. (1995). The End of the Nation-State: the rise of regional economics. New York: Simon and Schuster Inc.

OKnation.net. (2551). “ทฤษฎหานบน: A Journey Through the Secret History of the Flying Geese Model” . [ระบบออนไลน]. แหลงทมา http://oknation.nationtv.tv/ blog/print.php?id=312619 (7 เมษายน 2559)

Pacione, Michael. (2009). Urban Geography: A Global Perspective. 3rd edition. London and New York: Routledge.

Pieterse, Jan Nederveen. (2001). Development Theory: Deconstructions and Reconstructions. London: SAGE.

Polanyi, Michael. (1944 reprinting 2001). The Great Transformation: The political and economic origin of our time (foreword by Joseph E). 2nd edition. Massachusetts: Beacon Press.

Potter, Lesley. (2008). “Production of People and Nature, Rice, and Coffee: The Semendo People in South Sumatra and Lampung” in Joseph Nevins and Nancy Lee Peluso (eds.). Taking Southeast Asia to Market. Ithaca and London: Cornell University Press.

Redclift, Micheal. (1987). Sustainable Development.: exploring the contradictions. London: Routledge.

220

Rist, Gillbert. (1938). “The Invention of Development” and “Modernization Poised Between History and Prophecy” in The History of Development: from Western origins to global faith (Le Developpement) (translated by Patrick Camiller). 3rd edition. Cape Town (South Africa): University of Cape Town Press.

________ . (2000) (first published in 1938). “Self-Reliance : the Communal Past as a Model for the Future” in The History of Development: from Western origins to global faith (Le Developpement) (translated by Patrick Camiller). 3rd edition. Cape Town: University of Cape Town Press.

Rostow, Walt W. (1960). The Stage of Economic Growth: A Non-Communist Manifesto. Cambridge : Cambridge University Press.

Said, Edward. (1978). Orientalism. London: Penguin Books. Saliba, George. (2008). “China and Islamic Civilization: Exchange of Techniques and

Scientific Ideas” in Daniel C. Waugh (ed.), The Silk Roads. 6, 1: 9-17 Santos, Boaventura de Soursa. (1999). “Toward a Multicultural Conception of Human

Right” in Milk Featherstone and Scott Lash (eds.). Spaces of Culture. London: SAGE Publications.

Sassen, Saskia. (1991). The Global City: New York, London, Tokyo. Princton: Priceton University Press.

Scholte, Jan Aart. (2001). “The Globalization of World Politics” in John Baylis and Steve Smith (ed.). The Globalization of World Politics. 2nd edition. London: Oxford University Press.

Scott, James C. (1998). Seeing Like a State: How Certain Schemes to Improve the Human Condition Have Failed. London: Yale University Press.

Short, John Rennie and Kim, Yeong-Hyun. (1999). Globalization and the City. New York: Longman.

Smith, Herman W. (1981). Strategies of Social Research. New Jersey: Prentice-Hall. Smith, Michel P. (2001). Transitional Urbanism: locating globalization. Malden,

Mass: Blackwell Publishing. The Economist. (2003). “Walt Rostow, an adviser in the Vietnam War, died on

February 13th , aged 86”. [Online]. Available from http://www.economist. com/node/ 1591985 (24 July 2015)

Toye, John. (1993). Dilemmas of Development. 2nd edition. Oxford and Cambridge: Blackwell.

Wallerstein, Immanuel. (1974). The Modern World System. London: Academic Press. Waters, Malcolm. (2002). Globalization. 2nd edition. London: Routledge.

ดชน ก

กฎ ......................................................................... 3 กระบวนการทางวทยาศาสตร .................... 2, 13, 32 กระบวนทศนใหม ............................................... 146 กรนพซ ........................................................ 71, 196 กลาสนอสต-เปเรสตรอยกา .................................. 44 กองทนการเงนระหวางประเทศ ............... 42, 71, 72 การกระจายอ านาจ ......... 138, 175, 184, 185, 193 การกลายเปนเมอง .. 2, 12, 55, 56, 57, 58, 74, 81,

206 การกลายเปนอตสาหกรรม . 51, 52, 53, 54, 55, 56,

73, 81, 157, 206 การชวงชงความหมายทางการพฒนา ................. 127 การท าใหเปนตะวนตก ........................................ 108 การท าใหเปนอเมรกา ......................................... 108 การเปลยนแปลงของสภาพอากาศโลก ................. 79 การเปลยนผาน ........................................ 47, 50, 51 การแปลงอตลกษณทางวฒนธรรมใหกลายเปนสนคา

.................................................................... 151 การพฒนากระแสหลก ..... 43, 49, 73, 93, 95, 112,

115, 120, 122, 125, 130, 142, 163, 170, 175, 176, 178, 182, 185, 201, 208

การพฒนาทางเลอก ....... 12, 75, 95, 96, 115, 164, 178, 179, 180, 181, 182, 206, 209

การพฒนาสงคม ... 11, 12, 27, 39, 46, 47, 48, 58, 71, 73, 142, 143, 177, 202, 205, 209

การพฒนาอยางมสวนรวม ...... 183, 185, 187, 188, 209

การพฒนาอยางยงยน .... 127, 197, 198, 199, 200, 201, 209

การพงตนเอง 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 127, 131, 135, 137, 142, 143, 145, 154, 157, 158, 162, 163, 172, 175, 179, 182, 206

การมสวนรวม ... 12, 95, 130, 168, 180, 182, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 190, 196, 208

การวจยเชงคณภาพ .......................................... 7, 23 การวจยเชงปรมาณ............................................... 19

การสรางพลงศกยภาพใหกบชมชน ..................... 126 การสรางภาพตวแทน .......................................... 151 การสงเกต ................................................ 13, 15, 17 การส ารวจ ...................................................... 13, 15 กงเมองกงชนบท ............................... 155, 156, 163 กศโลบาย ................................. 126, 127, 130, 143 เกเซลชาฟต ........................................ 55, 125, 146 เกไมนชาฟต ........................................ 55, 125, 146 เกษตรพนธสญญา .......... 158, 159, 160, 161, 173 เกษตรอตสาหกรรม .......................... 157, 158, 173 เกาหลเหนอ ................................................. 44, 120 เกาะแหงความรอน ............................................... 81

ข

ขอเทจจรง ................................................... 2, 3, 15 ขอเทจจรงเชงประจกษ ............................................ 3 เขมทศ ..................................................................... 5

ค

คนเปนศนยกลาง ................................................ 200 ครอบครวขยาย..................................................... 88 ครอบครวเดยว ..................................................... 88 ครอบครวเดยวแบบแหวงกลาง....................... 88, 89 คลอโรฟลออโรคารบอน ....................................... 79 ความคดรวบยอด ................................ 2, 7, 8, 9, 12 ความแตกตาง .......................... 108, 109, 110, 143 ความทนสมย . 12, 29, 40, 41, 43, 44, 47, 48, 49,

50, 51, 54, 58, 62, 64, 65, 67, 71, 73, 75, 76, 77, 78, 84, 88, 89, 94, 96, 100, 105, 112, 113, 115, 116, 119, 120, 122, 124, 126, 131, 133, 135, 136, 137, 142, 145, 146, 148, 150, 151, 152, 153, 154, 162, 163, 164, 165, 166, 169, 170, 172, 175, 176, 182, 185, 189, 197, 198, 202, 203, 206, 208

ความเทยงตรง ................................................ 15, 18 ความนาจะเปน ................................................. 6, 19 ความลาหลงทางวฒนธรรม................................. 205 ความเหมอนกน ......................... 71, 105, 108, 205 คอมมวนสต ... 19, 38, 42, 43, 44, 54, 58, 60, 66,

76, 96, 118, 119, 120, 135, 202 คานธ ................................................ 116, 118, 179

222

คาบสมทรเกาหล ................................... 43, 85, 118 คารล มารกซ ........................................... 19, 37, 75 ค าตอบส าเรจรป ...................................................... 5 ค าอธบาย ................................................................ 7 คม อล ซง......................................... 119, 120, 143 คตรงกนขาม ....... 88, 93, 97, 137, 139, 146, 148,

170, 173, 175 โครงสรางพนฐาน .................................................. 12 โครงสราง-หนาทนยม ................................ 9, 19, 40

ฆ

โฆษณาชวนเชอ .......................... 43, 120, 121, 135

ง โง จน เจบ ........................................... 86, 149, 176

จ

จอมพลสฤษด ธนะรชต .................................. 41, 86 จงหวดจดการตนเอง .......................................... 193 จตวญญาณการพงตนเองแบบแอฟรกน ............. 123

ช

ชนชนกลาง ....... 31, 56, 102, 133, 136, 145, 149, 151, 166, 168, 196

ชนบท ...... 35, 50, 55, 59, 66, 81, 86, 87, 88, 98, 122, 123, 125, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 143, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 159, 162, 163, 165, 172, 173, 180, 185

ชนบทนยม ......................................................... 137 ชนบทในอดมคต ................................................. 151 ชารล ดารวน ........................................................... 3 เชยงคาน ............................................................ 137 เชยปาส .............................................................. 164

ฌ

ฌอง คาลแวง ................................................. 29, 30

ญ

ญปน ........ 33, 40, 41, 59, 61, 64, 66, 81, 82, 87, 100, 106, 120, 133, 135, 139, 193

ด

ดอแพง ...................................................... 116, 117 เดอรไคม ......................................................... 27, 49 โดยเหมย ............................................................... 54

ต

ตวฉายภาพ .............................................................. 6 ตวแปร ..................................................................... 1 เตง เสยว ผง ................................................... 54, 66

ท

ทรแมน .................................................................. 94 ทฤษฎ ......1, 2, 3, 4, 6, 7, 12, 13, 14, 16, 18, 20,

23, 25, 26, 46 ทฤษฎความขดแยง ............................. 9, 19, 37, 40 ทฤษฎโดมโน ......................................................... 44 ทฤษฎทางวทยาศาสตร ...................... 2, 3, 4, 6, 25 ทฤษฎทางสงคมศาสตร .................... 2, 3, 4, 19, 25 ทฤษฎปฏสมพนธเชงสญลกษณ ............... 23, 40, 56 ทฤษฎพงพา.....60, 62, 96, 97, 98, 113, 121, 178 ทฤษฎระดบกลาง .................................................... 9 ทฤษฎระดบใหญ ..................................................... 9 ทฤษฎระบบโลก ... 60, 62, 63, 73, 74, 96, 97, 98,

113, 117, 121, 155, 178 ทฤษฎแรงโนมถวง .......................................... 15, 19 ทฤษฎววฒนาการ........................................ 2, 3, 19 ทฤษฎววฒนาการของสงคม .................................... 9 ทฤษฎหานบน ......................................... 64, 65, 73 ทองถนนยม . 106, 133, 137, 138, 139, 140, 141,

142, 143, 164, 189, 192 ทองถนภวตน ...................................................... 139 ทนทางวฒนธรรม .............. 96, 129, 142, 162, 205 ทนทางสงคม ..................... 96, 129, 130, 142, 162 ทนนยม ... 19, 29, 31, 38, 41, 44, 51, 52, 54, 55,

58, 60, 67, 71, 72, 73, 75, 77, 78, 86, 97, 100, 106, 108, 112, 115, 120, 124, 126, 131, 133, 136, 146, 148, 149, 151, 160, 164, 169, 178, 189, 199, 202, 206

แทนซาเนย .............................. 121, 122, 123, 124

ธ

ธนาคารเพอการพฒนาเอเชย ................................ 42

223

ธนาคารโลก ........... 41, 71, 72, 94, 133, 185, 197 ธรรมาภบาล .............................................. 104, 184

น

นโยบายสทนสมย ................................................. 54 นอกภาคเกษตรกรรม ................ 87, 155, 156, 157 นกปราชญตาบอด .......................................... 68, 69 นกพฒนาเอกชน ... 130, 136, 137, 163, 164, 183,

190, 195 นามธรรม ................................. 2, 4, 10, 11, 12, 15 นายฮอยทมฬ ............................................ 133, 134 นทานหลอกเดก .................................................. 152 นรนย ................................... 13, 14, 20, 23, 24, 26 นวตน....................................................................... 3 นเวศวทยาการเมอง ............................................ 199 ในภาคเกษตรกรรม .... 58, 59, 117, 155, 156, 157,

203

บ

บนลงลาง ................. 86, 109, 175, 176, 178, 193 บอนอก-หนกรด.................................................. 141

ป

ปฏฐานนยม ............................................. 27, 40, 78 ปฏวตทางการเมอง .................................. 35, 47, 48 ปฏวตฝรงเศส .......................................... 36, 37, 48 ปฏวตรสเซย ..................................... 37, 38, 48, 76 ปฏวตวทยาศาสตร .............. 27, 32, 33, 37, 47, 48 ปฏวตอตสาหกรรม31, 32, 33, 34, 35, 37, 38, 47,

48, 51, 52, 56, 61, 64, 206 ประเทศก าลงพฒนา .... 42, 44, 49, 63, 73, 84, 87,

95, 96, 98, 99, 100, 105, 112, 145, 199 ประเทศกงชายขอบ ........................................ 61, 63 ประเทศชายขอบ .............................. 61, 62, 63, 97 ประเทศดอยพฒนา ..... 22, 42, 44, 53, 63, 72, 74,

95, 96, 97, 98, 142, 164, 179, 198, 200 ประเทศพฒนาแลว .................... 44, 74, 87, 97, 98 ประเทศศนยกลาง ................................... 61, 63, 97 ประสาทสมผสทง 5 ................................................. 7 ปรชญาจเช ....................................... 118, 119, 120 ปรชญาประจกษนยม ... 27, 28, 29, 32, 35, 37, 39,

47, 48, 206

ปรากฏการณทางธรรมชาต...................................... 1 ปวย องภากรณ .................................................. 165 ปาย .................................................................... 137 โปรเตสแตนต ......................29, 30, 31, 47, 48, 99

ผ

ผมสวนไดสวนเสย ...................................... 176, 208 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ... 149, 165,

175, 203

พ

พฤตกรรมของมนษย ............................................... 1 พลวต .... 2, 5, 19, 24, 25, 27, 46, 47, 70, 76, 77,

115, 142, 151, 171, 178, 205, 207 พธสารเกยวโต ................................................ 70, 82 พมพเขยว ................................ 176, 203, 205, 209 พนทสาธารณะ ................................................... 189 พดแทนชาวบาน ............. 166, 168, 170, 176, 192 เพลนวาน ............................................................ 152

ฟ

ฟอรดดซม ...................................................... 34, 51 ฟโกต ................................................ 89, 90, 93, 94

ภ

ภาคประชาสงคม .... 71, 103, 166, 168, 182, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 209

ภาวะโลกรอน ................................. 79, 81, 82, 103 ภาษา ....................................................................... 8

ม

มลภาวะ ................................. 69, 78, 79, 103, 198 มานษยวทยา .... 2, 23, 27, 40, 93, 105, 202, 203,

205 มายาคต ... 86, 91, 103, 146, 149, 151, 154, 170,

172, 173 มารกซสม ....................................... 37, 75, 76, 113 มารตน ลเธอร................................................. 29, 30 มคาอล กอบาชอฟ ................................................ 44 มนามาตะ ....................................................... 82, 83 แมน านารมาดา ................................................... 197

224

ย

ยคกลาง ............................................ 28, 30, 32, 38

ร รวยกระจก จนกระจาย ................................ 86, 102 รอสโทว ............................................ 58, 59, 60, 73 รฐชาต ....... 30, 31, 52, 59, 84, 86, 99, 100, 101,

102, 103, 104, 113 รฐชาตสมยใหม...................... 30, 67, 99, 100, 101 รฐธรรมนญ ........................ 36, 175, 186, 193, 194 รปธรรม ................................................. 7, 8, 10, 12 เรอนกระจก .......................69, 79, 80, 81, 82, 198 แรงโนมถวง ..................................................2, 4, 15 โรคอบตใหม ................................................... 82, 83 โรมนคาทอลก .................................. 28, 29, 30, 48 โรแมนตก .................................................. 145, 189 โรแมนตกซสม .................................................... 130

ล

ลดคณคาความเปนมนษย ...................................... 77 ลางขนบน ......................................... 177, 205, 208 ลายจดบนหนงเสอดาว .............................. 110, 113 ลาอาณานคม ........................... 35, 39, 40, 61, 101 โลกาชมชนาภวตน.............................................. 109 โลกาเทศาภวตน ................................................. 109 โลกาภวตน .....43, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 74,

86, 103, 105, 106, 108, 109, 110, 112, 113, 120, 137, 138, 139, 142, 143, 153, 154, 155, 162, 166, 170, 172, 175, 192, 196, 205

โลกาภวตนจากเบองลาง .................................... 108

ว

วลาดเมยร เลนน ................................................... 37 วอเลอรสไตน .................................................. 60, 61 วฒนธรรมแกง ....................................................... 88 วฒนธรรมชมชน ...... 95, 126, 130, 131, 132, 134,

135, 136, 137, 138, 142, 143, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 156, 164, 165

วฒนธรรมทองถน . 105, 108, 109, 128, 138, 139, 140, 151, 193, 204

วฒนธรรมลกผสม ............................................... 109

วาทกรรมการพฒนา .. 44, 89, 94, 95, 96, 97, 106, 112, 113, 126, 132, 142, 169

วาทกรรมความงาม................................................ 91 วาทกรรมชายเปนใหญ .......................................... 92 วาทกรรมทางการแพทย ........................................ 91 วาระซอนเรน .................................. 70, 75, 98, 106 เวเบอร .................................... 31, 50, 76, 99, 101 แวนส ....................................................................... 2 แวนใส ..................................................................... 2

ศ

ศกดนาฟวดล .................................. 30, 31, 99, 189 ศาสนจกร .................................. 28, 29, 30, 32, 99

ส

สงครามเกาหล........................................... 118, 119 สงครามเยน ... 39, 41, 42, 43, 44, 47, 48, 49, 58,

60, 67, 84, 85, 94, 96, 118 สงครามโลกครงท 2..... 39, 40, 41, 42, 47, 49, 61,

64, 75, 82, 93 สงครามเวยดนาม ............................. 43, 44, 58, 85 สตรนยม .................................................. 40, 92, 93 สมบตสวนรวม .............................................. 83, 127 สมมตฐาน ....................................................... 13, 20 สมเหตสมผล .................................................. 21, 23 สวเทศ ....................................................... 117, 118 สหประชาชาต 41, 42, 69, 82, 84, 122, 165, 198,

199 สหภาพโซเวยต ..... 19, 37, 39, 40, 42, 43, 44, 60,

118 สหรฐอเมรกา .... 6, 33, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 58,

59, 60, 61, 70, 72, 79, 80, 81, 82, 85, 87, 94, 105, 118, 120, 125, 133, 164, 183, 196

สงกป ................................................................ 7, 25 สงคมนยม .. 37, 38, 42, 44, 54, 76, 86, 119, 120,

122, 123, 202 สงคมวทยา ....... 2, 23, 27, 31, 40, 56, 67, 68, 89,

205 สงคมวทยาเมอง .................................................... 56 สตยาเคราะห ............................................. 116, 117 สนก าแพง .................................................. 133, 134

225

สนปาตอง ........................................................... 161 สาธารณรฐสงคมนยมเวยดนาม ............................ 54 สามญการ ........................................... 2, 4, 8, 9, 11 ส านกชคาโก ................................................... 56, 57 สงมชวต ................................................................ 10 สงแวดลอมเปนศนยกลาง ................................... 200 สทธมนษยชน ............................... 41, 93, 165, 180 สเสอแหงเอเชย ..................................................... 65 เสนทางสายไหม ................................................... 70

ห

หมบานโลก .................................................. 67, 107 หลกหมด ................................................................. 5 หลงสมยใหม ..................... 19, 40, 76, 77, 89, 113 หอคอยงาชาง .......................................................... 4 โหยหาอดต .............................. 131, 138, 151, 173

อ

องคความรใหม .......................................... 6, 13, 23 อนรกษนยม ........................................................ 135 อหงสา ....................................................... 116, 117 อะคะมตส ................................................ 64, 65, 66 อะพอลโล ............................................................. 43 องคถด .................................................................. 42 อตลกษณ ....... 88, 103, 109, 137, 138, 140, 146,

164, 192, 204, 205, 208 อตลกษณทางวฒนธรรม ..................................... 109 อมพวา ................................................................ 137 อารยะขดขน ....................................................... 116 อไต-อไต ............................................................... 83 อนเดย .. 55, 61, 62, 65, 80, 101, 105, 109, 116,

117, 118, 125, 179, 197 อนเยเรเร .......................................... 121, 122, 123 อปกรณทางความคด ............................................... 5 อปนย ........................... 13, 14, 15, 17, 19, 24, 26 อจามา ....................................................... 121, 123 เอสโคบาร ................................................ 93, 94, 95

3

3P .................................................................... 201

A

Active ....................................................... 177, 208 Adam Smith ....................................................... 52 ADB ...................................................................... 42 Agenda 21 ........................................ 69, 198, 199 Ahimsa .............................................................. 116 Akamutsu ........................................................... 64 Alien species ................................................... 198 Alternative Development ....... 12, 95,178, 179,

209 Alternative discourse ..................................... 165 Americanization ....................................... 72, 108 Anorexia Nervosa ............................................. 92 Anthony Giddens ............................................. 66 Anthropocentric ............................................. 112 Arusha Declaration....................... 121, 122, 123 Auguste Comte ................................................. 27

B

Blue print ................................................ 176, 203 Bottom up .............................................. 177, 208 Boundary ............................................................ 31 Bourgeois ........................................................... 31 Brundtland Report ......................................... 197 Bureaucracy ................................................. 50, 99

C

capital ................................................................. 53 Capital ....................................................... 51, 129 capitalism ........................................................... 77 Capitalism ............................................. 29, 31, 52 CBD ...................................................................... 79 Cell Theory ........................................................... 2 CFC ............................................................. 79, 198 Charles Darwin .................................................. 50 Chicago ............................................................... 56 Civil disobedience .......................................... 116 Civil society ................. 103, 182, 184, 189, 209 Class .................................................................... 37 Climate change ........................... 69, 79, 82, 198 Cold War ........................................ 39, 42, 58, 67

226

Commoditization ........................................... 151 Common property ................................... 83, 127 Communism......................................... 19, 37, 76 Communitarianism ............................... 138, 184 Community ............................. 38, 125, 138, 146 Community Development ........................... 125 Concept ........................................... 2, 4, 7, 8, 12 Conflict theories ......................................... 40, 76 Contesting meaning of development ....... 127 Contract farming ............................................ 158 Core .............................................................. 61, 63 Counter-dominant discourse ...................... 165 Critical........................................................... 37, 75 Cultural capital ................................ 96, 129, 205

D

Dark Age .............................................................. 28 Decentralization ............................................. 184 De-constructionism .......................................... 77 Deduction ................................13, 14, 20, 24, 26 Dehumanization ................................................ 77 Democracy .................................................. 51, 71 Dependency Theory ................................. 60, 62 Developed countries ....................................... 44 Developing countries ....................................... 45 Development Discourse ........................... 44, 89 Dichotomy .............................................. 148, 173 Dynamic ......................................................... 2, 19

E

Earth Summit ................................... 69, 197, 198 Ecocide ............................................................. 200 Eco-development .......................................... 201 Emerging disease............................................... 82 Emile Durkhiem .......................................... 27, 50 Empiricism ................................................... 27, 48 Empowerment ..................... 126, 181, 185, 208 Enlightenment ................................................... 27 EU ....................................................................... 71 Evolution ............................................................ 47 Evolution Theory ................................................ 2 Exotic ................................................................ 151

F

Facts................................................................ 2, 15 Fast Food ............................................................ 71 Feminism ..................................................... 40, 92 Ferdinand Tönnies ............................................ 55 Feudal ................................................................. 30 Flying Gees Pattern .......................................... 64 Focus group discussion ................................ 186 Fordism ........................................................ 34, 52 Four Asian Tiger ................................................. 65 Four modernization .......................................... 54 French Revolution ............................................ 36

G

Gang culture....................................................... 88 Gemeinschaft .......................... 55, 125, 146, 179 Generalization ................................. 2, 4, 8, 9, 11 Gesellschaft ...................................... 55, 125, 146 Glasnost- Perestroika ....................................... 44 Global ................................................ 67, 109, 137 Global localization ........................................ 139 Global village ............................................ 67, 107 Globalization ................................. 43, 66, 67, 74 Globalization from above ............................ 108 Globalization from below ............................ 108 Globalization skeptics ................................... 105 Glocalization .......................................... 109, 139 Good governance ................................. 104, 184 Grand Theory ....................................................... 9 Greenhouse ........................................ 79, 80, 198 Greenhouse effect ......................................... 198 Greenpeace ............................................... 71, 196 Guillotine ............................................................ 36

H

Hegemony .......................................................... 94 Heterogenization ............................................ 108 Hidden agenda ............................................... 106 Holistic ................................................................. 40 Homogenize .............................................. 71, 105 Human Behavior ................................................. 2

227

Human right .............................................. 93, 180 Humanism .......................................................... 77 Hybridity ........................................................... 109 Hypothesis ................................................... 13, 20

I

Identity .................................................... 103, 137 IMF ................................................ 42, 71, 72, 103 Induction ................................. 13, 14, 15, 24, 26 Industrial Revolution .......................... 31, 32, 33 Industrial-agricultural..................................... 157 Industrialization ............................ 40, 50, 51, 56 Infrastructure ...................................... 41, 73, 133 Iron cage ............................................................ 78 Itai-Itai ................................................................. 83

J

Juche ....................................................... 118, 119 Julius Nyerere ................................................. 121

K

Karl Marx ............................................... 19, 37, 75 Kim Il Sung .............................................. 119, 143 Korean war ...................................................... 118 Kyoto Protocol ........................................... 70, 82

L

Language ............................................................... 8 Leopard spot pattern ........................... 110, 113 Lesotho ............................................................ 168 Localism .............. 133, 137, 138, 143, 189, 192 Localization ..................................................... 139

M

Mahatma Gandhi ............................................ 116 Main paradigm .................................................. 40 Mainstream .................................................. 43, 49 Marginalization .................................................. 23 Marxism ........................................................ 37, 75 Max Weber .................................................. 31, 50 Meso-Theory ........................................................ 9 Methodology ........................................................ 1

Michel Foucault ............................................... 89 Middle Age......................................................... 28 Middle class ...................................................... 31 Minamata ........................................................... 82 Modern .................................... 47, 49, 50, 51, 73 Modern nations state ................................ 30, 99 Modern Times ................................................... 78 Modernization .... 29, 40, 43, 47, 49, 64, 67, 73

N

Natural ............................................................ 2, 40 Neo-liberalism .......................................... 93, 100 New Innovation ................................................ 32 New paradigm ................................................. 146 New world order .............................................. 86 Newton .................................................................. 3 NGO ... 130, 136, 163, 164, 165, 166, 168, 183,

187, 190, 191, 193, 196, 205 Nostalgia ......................................... 131, 138, 173

O

Observation ....................................................... 15 Organic solidarity .............................................. 50 Orientalism ...................................................... 145

P

Participation .................................................... 183 Passive .............................................................. 176 Peace of Westphalia........................................ 99 Periphery ...................................................... 61, 63 Political ecology ............................................. 199 Political Revolution ......................................... 35 Political technology ......................................... 95 Pollution ...................................................... 78, 83 Populism .......................................................... 133 Positivism ..................................................... 40, 78 Post-modernism ......................................... 19, 76 Power .................................................................. 90 Private property................................................ 38 Probability ...................................................... 6, 19 Propaganda........................................................ 43 Protestant .................................................... 29, 31

228

Public sphere .................................................. 189

Q

Qualitative Research ................................... 7, 23 Quantitative Research ...................................... 19

R

Rainbow Warior .............................................. 196 Rational ...................................................... 31, 178 Representation ............................................... 151 Rio De Janeiro ................................................. 197 Roland Robertson ............................................. 67 Romanticism ................................................... 130 Rostow ......................................................... 58, 59 Russian Revolution .................................... 37, 76

S

Satyagraha ....................................................... 116 Scientific Process ............................1, 13, 27, 32 Scientific Revolution ........................................ 32 Scientific Theory ................................................. 2 Self-reliance ........................................... 115, 116 Semi-periphery ........................................... 61, 63 Silk Road ............................................................. 70 Social capital ............................................ 96, 129 Social Capital .................................................. 129 Social Development ........................................ 27 Social sciences .................................................. 47 Social Sciences ................................2, 19, 27, 40 Social Solidarity ................................................. 27 Socialism .................................................... 76, 122 Soviet Socialist Union ...................................... 37 space ................................................................... 19 Space ........................................2, 34, 67, 68, 206 Space of flow .................................................... 67 Space of Flow .................................................... 68 Space of Place................................................... 68 Specialization ..................................................... 34 Stakeholder ..................................................... 176 Structure-Functionalism .................................... 9

Survey .................................................................. 15 Sustainable Development 197, 198, 200, 209 Swadeshi .......................................................... 117 Symbolic Interaction ................................. 40, 56

T

Take-off ............................................................... 59 The Wealth of Nations .................................... 52 Theory .............................................................. 1, 2 Tickle-down effect ....................... 52, 53, 55, 64 time ...................................................................... 19 Time ......................................... 2, 34, 67, 68, 206 Top-down ................................ 86, 109, 175, 176 Transnational .................................................. 196 Truman Doctrine ............................................... 94 Tsar Nicholas ...................................................... 37

U

Ujamaa .................................. 121, 123, 124, 143 UNCTAD............................................... 42, 66, 179 Underdeveloped countries ............................ 45 UNDP ............................................................ 42, 84 UNFCCC ............................................... 69, 82, 198 United Nations ................................................... 41 Urban .............................................. 23, 35, 50, 55 Urban Heat Island ............................................. 81 Urban Sociology ................................................ 56 Urbanization ......................................... 51, 55, 56

V

Variables ............................................................... 8 Vladimir Lenin .................................................... 37

W

Wallerstein ......................................................... 60 Westernization ..................... 35, 40, 49, 73, 108 World Bank ......................... 41, 71, 72, 103, 185 World System Theory ...................................... 60 World War........................................................... 40 WTO ..................................................... 71, 72, 103