พระพทธศาสนาเปนศาสตรแหงการศกษา

ค ำวำ “กำรศกษำ” มำจำกค ำวำ “สกขำ” โดยทวไป หมำยถงกระบวนกำรเรยน กำรฝกอบรม กำรคนควำ กำรพฒนำกำร และ กำรรแจงเหนจรงในสงทงปวง

กำรศกษำตำมหลกพระพทธศำสนำ หมำยถง กำรฝกฝนอบรมตนใหงอกงำมใน 4 ดำน ไดแก ดำนรำงกำย ดำนศล ดำนจตใจ และดำนสตปญญำ โดยมจดมงหมำยเพอใหมนษยเปนทงคนดและคนเกง นนคอ สอนใหคนเรำมคณธรรมควำมดงำมกอนแลว จงใหมควำมรควำมเขำใจหรอสตปญญำในภำยหลง

จะเหนไดวำ กำรศกษำในพระพทธศำสนำมหลำยระดบ ตงแตระดบต ำสดถงระดบสงสด เมอแบงระดบอยำงกวำง ๆ ม 2 ประกำรคอ 1. กำรศกษำระดบโลกยะ มควำมมงหมำยเพอด ำรงชวตในทำงโลก 2. กำรศกษำระดบโลกตระ มควำมมงหมำยเพอด ำรงชวตเหนอกระแสโลก

หลกการเรยนร

หลกกำรศกษำทำงพระพทธศำสนำ ควบคกบกำรปฏบตดวยเสมอ ผทเอำแตเรยนอยำงเดยว โดยไมปรบปรงตนใหดขนในภำคปฏบต พทธศำสนำเรยกวำ “คนต ำรำเปลำ คนคมภรเปลำ” ในปจจบนนำจะเรยกวำ “คนปรญญำเปลำ” และกลำวเปรยบเทยบวำ “เหมอนทพพไมรรสแกง” “เหมอนคนรบจำงเลยงโค” (ไดรบแตคำจำง แตไมไดดมนมโค) มคำเทำกบไมไดศกษำอยำงแทจรง

พระพทธศาสนาก าหนดองคประกอบของการศกษาพระพทธศาสนาออกเปน 3 ประการคอ

1. ปรยต ไดแก การศกษาเลาเรยน 2. ปฏบต ไดแก การน าเอาหลกการ ทฤษฎ แนวคดจากการศกษาเลาเรยนมาประยกตใชใหเปนแนวปฏบตในวถชวตของตน 3. ปฏเวธ ไดแก ผลของการปฏบต เชนไดรบความสขในชวต ประสบความส าเรจในชวต เปนตน

กำรศกษำตำมองคประกอบทง 3 แลว ยงตองมสวนประกอบอน ๆ ทส ำคญของกำรศกษำอกหลำยประกำรคอ

1. กำรมควำมรควำมเขำใจในสภำวะของสงทงหลำย ตำมควำมเปนจรง เพอประโยชนในกำรปรบตวในสงคมและสงแวดลอมอยำงถกตอง วำสงใดควรปรบ ควรปรบอยำงไร ทไหน เปนตน

2.กำรปรบตวเพอเพมพนควำมสำมำรถในกำรด ำรงอยโดย 2.1พฒนำองคประกอบภำยในทำงดำนรำงกำยใหมควำมสำมำรถและควำมพรอมในกำรด ำรงอยดวยด เชน ใหเจรญเตบโตแขงแรง มสขภำพด เปนตน 2.2 พฒนำองคประกอบภำยในทำงดำนจตใจใหแขงกลำสำมำรถยงขน เชน มสตปญญำมำกขน มคณธรรมอน ๆ เชน เมตตำ กรณำ สงขน เปนตน

3. กำรรจกเกยวของสมพนธตลอดจนปรบสงแวดลอมใหเปนประโยชนแกตน โดย 3.1 รจกเลอกเกยวของและถอประโยชนจำกสงแวดลอมทมอย 3.2 ไมท ำลำยหรอท ำตนใหเปนอนตรำยแกสงแวดลอมทเกอกลแกชวต 3.3 ท ำตนใหเกอกลแกสงแวดลอม เพอใหตนเปนสวนประกอบอยำงหนง ซงรวมสรำงสงแวดลอมทด อนเปนประโยชนรวมกน 3.4 รจกจดสงแวดลอมตำง ๆ และสรำงสงแวดลอมใหม ๆ ทอ ำนวยประโยชนแกชวต

วธกำรเรยนรทวไป พระพทธเจำตรสไว 5 ประกำร คอ

1. กำรฟง หมำยถงกำรตงใจศกษำเลำเรยนในหองเรยน 2. กำรจ ำได หมำยถงกำรใชวธกำรตำง ๆ เพอใหจ ำได 3. กำรสำธยำย หมำยถงกำรทอง กำรทบทวนควำมจ ำบอย ๆ 4. กำรเพงพนจดวยใจ หมำยถงกำรตงใจจนตนำกำรถงควำมรนนไวเสมอ 5. กำรแทงทะลดวยควำมเหน หมำยถงกำรเขำถงควำมรอยำงถกตอง เปนควำมรอยำงแทจรง ไมใชตดอยแตเพยงควำมจ ำเทำนน แตเปนควำมรควำมจ ำทสำมำรถน ำมำประพฤตปฏบตได

หลกในกำรศกษำของพระพทธศำสนำมล ำดบขนตอนโดยเรมจำกสลสกขำ ตอดวยจตตสกขำ และขนตอนสดทำย คอ ปญญำสกขำ ซงขนตอนของกำรศกษำทง 3 น รวมเรยกวำ ไตรสกขำ

1. สลสกขา คอ กำรศกษำในเรองศล หมำยถง กำรฝกฝนอบรมในดำนควำมประพฤตทำงกำยและวำจำใหเรยบรอย กำรศกษำในเรองศลเปนกำรศกษำขนพนฐำนในไตรสกขำ ศลในพระพทธศำสนำมหลำยประเภท คอ ศล 5 และ ศล 8 ส ำหรบชำวบำน ศล 10 ส ำหรบสำมเณร ศล 227 ส ำหรบพระภกษ และศล 311 ส ำหรบพระภกษณ

ไตรสกขำ

กลำวเฉพำะศล 5 เรยกรวมวำ เบญจศล ถอวำเปนหลกปฏบตพนฐำนของมนษย เพรำะมควำมส ำคญอยำงยงตอกำรทจะท ำใหมนษยอยรวมกนในสงคมไดอยำงปกตสข ศล 5 ไดแก

1.ไมฆำสตว 2.ไมลกทรพย 3.ไมประพฤตผดในกำม 4.ไมพดเทจ 5.ไมดมสรำและเมรย รวมทงสงเสพตดตำง ๆ

2. จตตสกขา คอ กำรศกษำในเรองจต หมำยถง กำรฝกอบรมทำงดำนจตใจ โดยมงพฒนำจตใจใหมคณสมบตทดงำมใน 3 ดำน ไดแก

2.1 ดำนคณภำพ หรอดำนควำมดงำม เชน มเมตตำกรณำ มควำมกตญญกตเวท มสมมำคำรวะ เปนตน

2.2 ดำนสมรรถภำพ หรอดำนควำมสำมำรถ ควำมแขงแกรง เชน มควำมเพยรพยำยำม มควำมอดทน มสต มสมำธ เปนตน

2.3 ดำนสขภำพ หรอดำนควำมสข ควำมปลอดโปรง เชน มควำมสดชน เบกบำน แจมใจ ไมเครยด ไมวตกกงวล ไมขนมว ไมกระวนกระวำย เปนตน

การศกษาในเรองจต หรอจตตสกขา เปนการฝกอบรมทางดานจตใจเพอปลกฝงคณธรรมเสรมสรางคณภาพจต สมรรถภาพจต และสขภาพจตใหสงขน ในการฝกฝนอบรมจตนนจ าเปนจะตองใชการฝกสมาธเปนหลกส าคญ ทงนเพอฝกหดรกษาจตใหอยในอ านาจ ใหมงคนแนวแนควรแกการท ากจกรรมตาง ๆ ในคราวทตองการ

การฝกสมาธเพอท าจตใจใหสงบจากกเลส สามารถท าไดโดยการก าหนดใหจตยดอารมณกรรมฐานอยางใดอยางหนงใหแนวแน เชน ก าหนดลมหายใจเขาออก

3. ปญญาสกขา คอ กำรศกษำในเรองปญญำ หมำยถง กำรฝกฝนอบรมในดำนปญญำ เพอใหเกดควำมรควำมเขำใจในสงทงหลำยตำมสภำพทเปนจรงหรอรเทำทนควำมเปนธรรมดำของโลกและชวต ท ำใหรจกวำงใจ วำงทำท ปฏบตตอโลก และชวตไดอยำงถกตองเหมำะสม พรอมทงท ำใหจตใจเบกบำน ผองใส ไรทกข เปนอสระ

กำรศกษำในเรองปญญำหรอปญญำสกขำ เปนกำรศกษำทตอเนองจำกจตตสกขำ ซงหมำยถง กำรเจรญวปสสนำกรรมฐำน ปญญำสกขำจงเปนกำรศกษำขนสงสดในไตรสกขำ ผทฝกฝนอบรมตนถงขนนถอวำไดบรรลถงเปำหมำยสงสดของชวต คอ เกดปญญำเหนแจงสงทงหมำยตำมควำมจรง ไมยดมนถอมนในสงเหลำนน อกทงอำจท ำใหบรรลมรรคผลและนพพำนดวย

อปสรรคของการเรยนร

นอกจำกพระพทธเจำทรงชแนะวธกำรเรยนรในลกษณะตำง ๆ แลว ยงไดทรงแสดงถง อปสรรคของกำรเรยนร อก 7 ประกำรคอ

1. กำรชอบท ำกำรงำนมำกกวำกำรเรยน 2. กำรชอบคยมำกกวำกำรเรยน 3. กำรชอบหลบมำกกวำกำรเรยน 4. กำรชอบไปหำเพอนฝงมำกกวำกำรเรยน 5. กำรปลอยตนใหเปนคนฟงซำน 6. กำรเหนแกบรโภคมำกกวำกำรเรยน 7. กำรไมส ำรวมตนวำอะไรเรยนแลว อะไรยงไมไดเรยนอกประกำรหนง

พระพทธเจำยงไดทรงแสดงสงทเปนอปสรรคตอประสทธภำพอนดงำมของศลปวชำกำรไดดวยประมวลกลำวเปนขอ ๆ ไดดงน

1. กำรขำดศลธรรม ขำดจรยธรรมในภำคปฏบต เปนเหตใหใชศลปวทยำกำร ทศกษำท ำลำยควำมเปนคนดของผนน และกำรใชศลปวทยำกำรนนกอใหเกดโทษแกผอน

2. กำรไดรบกำรศกษำมำกทขำดจรยธรรม แมจะไดรบกำรสรรเสรญวำเปนคนมควำมรด กถกต ำหนวำเปนคนประพฤตไมด

การศกษาตามแนวพทธวถ

กำรศกษำตำมแนวพทธวถ คอ กำรศกษำทมงใหบคคลนนตองไดรบกำรน ำทำงเขำไปสควำมเจรญหรอควำมรควำมสำมำรถทจะเจรญในทก ๆ ดำน คอเจรญทำงกำย ทำงสมอง และทำงจตใจ พระพทธเจำกลำวเปนนยวำ กำรทมนษยจะตองเปนทพงของตนเองไดบคคลจะตองเปนผเจรญในทำงใจ วำจำ และกำรกระท ำ

หลกธรรมพนฐานของพระพทธศาสนา ในฐานะเปนศาสตรการศกษา

หลกพทธธรรมทจะน ามาเปนหลกในการประยกตใชกบการจดการศกษาแบงออกเปนสองกลม คอ

1.หลกพทธธรรมทเปนเกณฑในการพจารณาปญหา ครอบคลมทงระบบอยางเปนกระบวนการ หลกพทธธรรมนจะใชเปนเครองมอตรวจสอบและแกไขปญหาทเกดขนในกระบวนการทางการศกษาทด าเนนไปในทกขนตอนหลกพทธธรรมกลมนคออรยสจ4 และปฏจจสมปบาท

2. หลกพทธธรรมเชงปฏบตการ เสรมในรายละเอยด เมอตรวจสอบพบจดบกพรองของกระบวนการศกษา หรอกระบวนการเรยนการสอนนน การน าหลกพทธธรรมนไปใชกท าไดสองอยางคอ ในฐานะทบทวนแผน (Re-planning) ตามความเปนจรงทปรากฏออกมาจากการตรวจสอบดวยหลกอรยสจ4 และปฏจจสมปบาท

ในเรองของการศกษา หรอกระบวนการเรยนการสอนอนถอวาเปนหนงในปญหาส าคญ ๆ ทเกยวของกบชวตมนษย กควรจะด าเนนไปโดยใชอรยสจ 4และปฏจจสมปบาทมาเปนหลกการขนพนฐานทส าคญ แลวน าเอาเรองอนมาเปนบรวารหลกส าคญทจะตองตระหนกไวเสมอกคอการใชหลกอรยสจ และ ปฏจจสมปบาท มาเปนหลกในการแกปญหา หรอด าเนนการในเรองราวใด ๆ นน ตองตรวจสอบเรองนน ๆ ทงระบบ เพอใหพบความจรง ไมมองเฉพาะจดใดจดหนง แตตรวจสอบเพอคนหาความจรงแลวแกปญหาตามเหตปจจยทปรากฏ บางเรองอาจแกทงหมด บางเรองอาจจะแกเพยงจดใดจดหนงกเพยงพอ

เมอเราน าหลกการพทธธรรมมาใชในดานการเรยนการสอนเราจะมองเฉพาะจดเลก ๆ จดเดยว กจะไมครอบคลมประเดนในทก ๆ ดาน ตองท าความเขาใจ เรมตงแตหลกสตร อาคารสถานท ครอาจารย บรรยากาศ อปกรณ วสดครภณฑขวญก าลงใจ หรอปจจยอน ๆ ทมอย ตองน ามาพจารณาใหหมด ตรงจดไหนทเหนวาดอยแลวกรกษาไว แตสวนทบกพรองกปรบปรงแกไขใหดขน การใชหลกการนมาพฒนา ผลออกมาจะมความเจรญกาวหนาไปพรอม ๆ กน และความจรงทถกตองกคอ ทางสายกลางทมความสมดลในทกขนตอน

ค าศพทพระพทธศาสนาทเกยวของกบการศกษา

ศพททเปนชอบคคลทำงพระพทธศำสนำ ทมสวนเกยวของกบกำรศกษำ สำมำรถพจำรณำไดดงนคอ 1. ค ำวำ “โพธสตว” แปลวำ ผผกพนอยกบควำมร หมำยถงผ แสวงหำควำมร ผฝกฝนตนเองเพอเขำถงควำมร ผคนหำควำมรทถกตอง ผก ำลงพฒนำตนเพอเขำถงควำมรทสงทสดหรอผด ำเนนชวตเพอไดตรสร ดงนน จงเหนไดวำ พทธศำสนำเกยวของกบกำรศกษำตงแตพระโพธสตวเรมสรำงบำรมเพอตรสร

2. ค าวา “พทธะ” แปลวา “ผร” เมอเปนชอของศาสนาวา “พทธศาสนา” จงแปลวาศาสนาผร ทางพระพทธศาสนาไดกลาวถงพทธะไว 3 ประเภท คอ 1) สมมาสมพทธะ หมายถง ผตรสรโดยถกตองดวยตนเอง อยในฐานะเปนศาสดาเอกของโลก มคณสมบตเพยบพรอมในการกอตงพระพทธศาสนา 2) ปจเจกพทธะ หมายถง ผรเฉพาะตน ไมอยในฐานะเปนศาสดาผกอตงศาสนา 3) อนพทธะ หรอสาวกพทธะ คอ ผรตาม หมายถง ผไดฟงค าสอนของพระศาสดา แลวน ามาปฏบต ค าวา “สาวก สาวกา” แปลวา ผฟงหรอผศกษา สาวก หมายถง ผศกษาฝายชาย สาวกา หมายถงผศกษาฝายหญง โดยไมจ ากดวาเปนนกบวชหรอเปนคฤหสถ แสดงวา พระพทธศาสนาเปดโอกาสใหการศกษาทงสองฝายเสมอภาคกน ไมไดเลอกวาจะใหส าหรบนกบวชเทานน แตยงเปดโอกาสใหคฤหสถอกดวย

3. ค าวา “สกขา” ในภาษาสนสกฤตเขยนเปน “ศกษา” มความหมายครอบคลมพระพทธศาสนาทงสน ไมวาจะเปนการปฏบตทางศล สมาธ หรอปญญา อยในขอบขายของค าวา “สกขา” ทงสน ในการรบกลบตรเขาบวชเปนภกษ พระอปชฌายอาจารยสอนในเชงปฐมนเทศครงแรก จบลงดวยค าวา “พงศกษา”

4. ค าวา “สปปะ พาหสจจะ” สปปะ คอ ศลปะ พาหสจจะ คอ การไดศกษามากในวชาหลายดาน

5.ค าวา“จกษปญญาวชาญาณอาโลกะ”ค าเหลานหมายถงความรทงสนปญญานนมขอบเขตหมายถงความรไดทกระดบทเปนพนฐานของปญญาเมอพระพทธศาสนาเปนกระบวนการแหงความรยอมเปนการแนนอนวาพระพทธศาสนาไดกลาวสรรเสรญความรไวมากมาย เปนตนวา

“แสงสวางเสมอดวยปญญาไมม” เปนการยนยนวา บรรดาแสงสวางทมอยในโลกนไมมแสงสวางใดเทาเทยมกบปญญาได “การไดความรเปนเหตใหเกดสข” เปนขอความยนยนวา ความสขทมนษยไดรบมานนไดมาจากความรโดยตรง “บคคลบรสทธไดดวยปญญา” ขอนคอการยนยนวา ความบรสทธเกดจากศลปะของการใชปญญาประการหนง

การน าไปใชในชวตประจ าวน

เราสามารถน าเรองของพระพทธศาสนาเขามาประยกตใชใหเกดประโยชนในเรองของการศกษาได เชน การใชอรยสจ4 และปฏจจสมปบาทมาเปนหลกการขนพนฐานทส าคญ โดยการตรวจสอบเรองนนๆทงระบบ เพอใหพบความจรง ไมมองเฉพาะจดใดจดหนง แตตรวจสอบเพอคนหาความจรงแลวแกปญหาตามเหตปจจยทปรากฏ บางเรองอาจแกทงหมด บางเรองอาจจะแกเพยงจดใดจดหนงกเพยงพอ หรอการใชหลกโยนโสมนสการ ในการคดอยางมระบบ คดอยางมกระบวนการ คดรอบดาน หรอคดตามแนวทางปญญา คอ รจกมองรจกพจารณาสงทงหลายตามสภาวะความเปนจรง เมอเราน าหลกการพทธธรรมมาใชในดานการเรยนการสอนเราจะสามารถพจารณาไดวา การเรยนของเราด ไมดอยางไร อะไรทดกรกษาไว แตอยางไหนทไมดหรอบกพรองไปกปรบปรงแกไขใหดขน

ดงนน ในปจจบนจงมเสยงเรยกรองใหคนในสงคมหนมาพฒนาทางดานจตใจเพอใหมศลธรรมหรอจรยธรรมมากยงขน วธการหนงทไดน ามาใชในการเรงรดพฒนาศลธรรมหรอจรยธรรมใหเกดมในจตใจของคนในสงคม คอ การน าหลกศลธรรมหรอจรยธรรมมาจดการเรยนการสอนอยางมกระบวนการและเปนระบบในสถานศกษา

รวมทงการการศกษาจะใหไดผลด จะตองเรยนรควบคกบการปฏบต และควรพฒนาสตปญญาของเราอยเสมอ เพราะการพฒนาปญญาเปนบอเกดความรความสามารถ ซงการศกษาไมใชเพยงการทองจ า แตควรเขาใจในเนอหา เพอจะไดน ามาใชในชวตประจ าวนได

จะเหนไดวา พระพทธศาสนาถอวาเปนศาสตรแหงการศกษา เปนแนวทางในการศกษาอยางแทจรง ซงเราสามารถน ามาปรบใชในชวตประจ าวนของเราไดอยางดทเดยวในเรองของการศกษา