ภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง

โดย นางสาวสธดา บณยาดศย

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาการจดการทรพยากรวฒนธรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ปการศกษา 2558 ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง

โดย นางสาวสธดา บณยาดศย

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาการจดการทรพยากรวฒนธรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ปการศกษา 2558 ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

FOLK WISDOM AS LAKE FARMING IN BAN PAK-PRA TAMBON LAMPAM, AMPHOE MUEANG, PHATTHALUNG PROVINCE

By Miss Sutida Bunyadisai

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree Master of Arts Program in Cultural Resource Management

Graduate School, Silpakorn University Academic Year 2015

Copyright of Graduate School, Silpakorn University

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร อนมตใหวทยานพนธเรอง “ภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง” เสนอโดย นางสาวสธดา บณยาดศย เปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาการจดการทรพยากรวฒนธรรม

……........................................................... (รองศาสตราจารย ดร.ปานใจ ธารทศนวงศ)

คณบดบณฑตวทยาลย วนท..........เดอน.................... พ.ศ...........

อาจารยทปรกษาวทยานพนธ รองศาสตราจารยสภาภรณ จนดามณโรจน คณะกรรมการตรวจสอบวทยานพนธ .................................................... ประธานกรรมการ (รองศาสตราจารยสรพล นาถะพนธ) ............/......................../.............. .................................................... กรรมการ (ศาสตราจารยพเศษ พสฐ เจรญวงศ ) ............/......................../.............. .................................................... กรรมการ (รองศาสตราจารยสภาภรณ จนดามณโรจน) ............/......................../..............

ง

54112309: สาขาวชาการจดการทรพยากรวฒนธรรม ค าส าคญ: ภมปญญา / นาในทะเลสาบ / บานปากประ สธดา บณยาดศย: ภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง. อาจารยทปรกษาวทยานพนธ: รศ.สภาภรณ จนดามณโรจน. 125 หนา.

งานฉบบนเปนงานวจยเชงคณภาพ มงศกษาภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง ดวยการเกบรวบรวมขอมลปฐมภมจากการลงพนทชมชน ส ารวจ สงเกตการณและสมภาษณผมสวนเกยวของ ไดแก ชาวนาบานปากประทท านาในทะเลสาบและหนวยงานทเกยวเนองใหเขาใจ ภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ และเสนอแนวทางการสบสานภมปญญาอยางยงยน

บานปากประเปนชมชนชาวนาเกาแกตงอยทปากคลองปากประ บรเวณทะเลสาบสงขลาตอนบน การท านาในอดตอาศยน าฝนเปนหลก หากปใดฝนไมตกตามฤดกาลจะสงผลใหนาขาวเสยหายไดผลผลตไมเพยงพอ เพอแกไขปญหาดงกลาว ชาวนาจงไดทดลองหวานขาวในทะเลสาบซงมลกษณะเปนดนโคลน ในแตละรอบปน าทะเลจะลดระดบลงตดตอกนประมาณ 4-5 เดอน คอ ระหวางเดอนมถนายน-ตลาคม พอเหมาะกบการเจรญเตบโตของ ตนขาวพอดและตนขาวกเจรญงอกงามด จงไดสบทอดการท านาในทะเลสาบหรอทเรยกวา “นาในเล” มาถงปจจบนพฒนาการการท านาในทะเลสาบสงขลาสามารถแบงไดเปน 3 ชวง คอ 1) ชวงเรมแรก พ.ศ. 2470-2530 เปนการท านาแบบดงเดมอาศยแรงงานคนและเครองมอ อปกรณอยางงาย และใชพนธขาวทองถนเปนสวนใหญ 2) ชวงซบเซา พ.ศ. 2531-2555 การท านาในทะเลสาบลดลง พนทนารางมจ านวนมาก เนองจากชาวนาเปลยนไปประกอบอาชพอน และไมปรากฏการใชพนธขาวทองถนอก และ 3) ชวงฟนฟ พ.ศ. 2556-2558 การท านาในทะเลสาบเรมไดรบการฟนฟขน อนเนองมาจากความสนใจจากสอโซเชยลมเดย รายการโทรทศน และการสงเสรมการทองเทยวเชงอนรกษ จงเรมเกดความตนตวในการสบสานการท านาในทะเลสาบอกครง

ศกยภาพและความโดดเดนของภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประประกอบดวยฐานส าคญ 3 ดาน คอ 1) สภาพภมศาสตร ซงตงอยตอนบนสดของพนทน ากรอยและในชวงตนฤดฝน (เดอนมถนายน-กนยายน) น าจดจะไหลบาจากคลองปากประท าใหน าทะเลบรเวณชายฝงบานปากประเปนน าจด ประกอบกบดนทเกดจากการพดพาตะกอนจากคลนลมทะเลท าใหอดมไปดวยสารอนทรยธาตอาหารพช และมความรวนซยเชนเดยวกบดนทผานการไถดะเตรยมไวส าหรบหวานด า นอกจากนการขนลงของกระแสเคมน ายงชวยพดพาและยอยสลายซงขาวหลงการเกบเกยว เปนการช าระลางและบ ารงหนาดนตามธรรมชาต ชาวนาจงไมตองเตรยมดนกอนการเพาะปลกและ ไมตองใสปยบ ารงรกษาตนขาวดงเชนการท านาในพนทปกต 2) ชาวนามการสงสมองคความรเกยวกบการท านาและเขาใจสภาพแวดลอมทางธรรมชาตของชมชนเปนอยางด สามารถปรบตวเขากบสภาพแวดลอมและใชทรพยากรธรรมชาตอยางเกดประโยชนสงสด และ 3) ผลผลตปลอดสารพษ เนองจากความอดมสมบรณของดนจงไมจ าเปนตองใชปยเคมบ ารงใดๆ กระนน ถงระยะ 2-3 ปทผานมาจะเรมมการฟนตวการท านาในทะเลสาบขนบางแลวกตาม แตยงไมเทาในชวงอดตทเดมมพนทท านาในทะเลสาบยาวถง 6 กโลเมตร แตในปจจบนพนทท านาเหลอเพยง 3 กโลเมตรเทานน อกทงปญหาชาวนาสวนใหญอยในชวงอาย 50 ปขนไป ซงมแนวโนมทจะขาดผสบทอด ดงนน แนวทางการสบสานภมปญญาการท านาในทะเลสาบนจงควรเรมตนดวยการรวมกลมชาวนาทท านาในทะเลสาบอยางเปนรปธรรม เพอน าไปส การด าเนนการอนๆ ตอไป อาท การสงเสรมใหเกดการรวบรวมขอมล ศกษา คนควา และเผยแพรภมปญญา การผลตผลตภณฑขาวอนทรยของชมชน และการเชอมโยงจดทองเทยวทางนเวศวฒนธรรมกบพนทใกลเคยง เปนตน ซง การด าเนนกจกรรมเกยวกบภมปญญาอยางตอเนองน จะสงผลใหคนในชมชนทกชวงวยเกดความตระหนกในคณคาและความส าคญของมรดกภมปญญาของชมชนและน าไปสการสบสานภมปญญาอยางมนคงยงยนตอไป

สาขาวชาการจดการทรพยากรวฒนธรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ลายมอชอนกศกษา........................................ ปการศกษา 2558 ลายมอชออาจารยทปรกษาวทยานพนธ........................................

จ

54112309: MAJOR: CULTURAL RESOURCE MANAGEMENT

KEY WORD: FOLK WISDOM / LAKE FARMING / BAN PAK-PRA

SUTIDA BUNYADISAI: FOLK WISDOM AS LAKE FARMING IN BAN PAK-PRA

TAMBON LAMPAM, AMPHOE MUEANG, PHATTHALUNG PROVINCE. THESIS ADVISOR:

ASSOC.PROF.SUPAPORN JINDAMANEEROJ. 125 pp.

This study was a qualitative research. The objective of this research was to study

the wisdom of farming in the lake, Ban Pak-Pra Community, Lampam Subdistrict, Mueang,

District, Phatthalung Province. Primary data were collected through conducting field study,

survey, observation, and interview of involving people including local farmers in Ban Pak-Pra

Community and involving agencies. The findings of this study would be beneficial in terms of

educating the wisdom of farming in the lake, Ban Pak-Pra Community and providing

suggestions for inheriting the wisdom of farming in the study area in sustainable manner.

Ban Pak-Pra is an ancient community of farmers located at mouth of a Pak-Pra

canal, upper area of Songkhla Lake. Historically, farming mainly depended on rainfall. If rainfall

fluctuated that did not follow the usual season in some year, rice fields were negatively affected,

resulting in low and insufficient productivity. To address this issue, the farmers have tried to sow

rice in the lake where muddy soil contains. Sea level has receded consecutively throughout 4-5

months; from June to October. This is consistent with the growth period of rice crops. It appeared

that the rice crop grown in coastal lakes grew very well. This is also called “Farming in the lake”.

Until now, it takes more than a century of this farming practice in the community. There were three

phases of its development: 1) At initial period of 1927-1987; local farmers conducted traditional

farming practice by depending on labor and simple equipment and devices, native rice varieties.

2) At recession period of 1988-2012, the rice farming in the lake reduced. Many deserted rice

fields were found because local farmers shifted to other jobs. The use of native rice varieties was

unapparent. 3) At restoring period of 2013-2015, media, social media and television programs pay

their attention to the rice farming in the lake. Besides, promotion of eco-tourism partly was the

driving force for more awareness of inheriting this rice farming practice.

The farming community in lake of Ban Pak-Pra Community has the unique style

due to three areas: 1) geography contributing to the farming in the lake. The area is located at

the top of brackish water area. Since during June-September is an early rainy season, freshwater

flows from Pak-Pra canal, resulting in sea water in inshore area becomes freshwater. Besides,

the blow of soil-borne sediment and beach sediment by wave action makes the soil rich in

organic elements, makes the soil incoherent as if the soil prepared for sowing and plowing.

Moreover, the rise and fall in saltwater helps blow and decompose rice straw after harvesting

to naturally cleanse and nourish the soil. Therefore, farmers could reduce the steps to prepare

the soil and rice plant maintenance. 2) farmers have accumulated body of knowledge of farming

and understanding of natural environment at the community very well. 3) products are non-toxic

because the soil is fertile, chemical fertilizer does not required. Presently, the rice farming in

the lake reduced, has 3 km in this area, but there use to has 6 km of farm in the past. Most of

local farmers are those aged over 50 years. It is more likely that they lack their successors.

Therefore, the guidelines to inherit the wisdom of farming should begin with local people’s

practice, concrete grouping of local farmers in order to other actions such as promotion to gather,

explore, and publish related data, the production of organic rice at the community, linking

eco-cultural tourism attraction with an neighborhood areas, etc. The activities on the wisdom

should be held continually to promote local people’s awareness of value and importance of

local wisdom and heritage of the community, leading to sustainable wisdom inheritance.

Program of Cultural Resource Management Graduate School, Silpakorn University

Student's signature ........................................ Academic Year 2015

Thesis Advisor's signature ........................................

กตตกรรมประกาศ

ตลอดระยะเวลากวาสามป ในการศกษาคนควาเรองการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ จะไมสามารถประสบความส าเรจเปนวทยานพนธเลมนไดเลย หากไมไดความเมตตาและการสละเวลาในการสงสอน ชแนะแนวทางจากรองศาสตราจารยสภาภรณ จนดามณโรจน อาจารยทปรกษาวทยานพนธ และการตรวจสอบปรบปรงขอมลใหแจมชดโดยศาสตราจารยพเศษพสฐ เจรญวงศ และ รองศาสตราจารยสรพล นาถะพนท กรรมการวทยานพนธ ตลอดจนการบมเพาะความรความเขาดานวฒนธรรมจากคณาจารยหลกสตรการจดการทรพยากรวฒนธรรมทกทาน ผศกษาขอกราบขอบพระคณ ไว ณ โอกาสน รวมทงขอขอบคณบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ทเลงเหนถงความส าคญของงานวจยเพอทองถนและมอบทนอดหนนวทยานพนธใหแกการศกษาครงน

ขอขอบคณและแสดงความยนดกบสมาชก CRM#4 ทไดรวมกนฝาฟนจนจดท าวทยานพนธส าเรจลลวง ขอขอบคณคณศรนทร คมโภคา คณพธทพย ภทบทม และคณสนสา ประดบราช ทรวมผลกดนและเปนก าลงใจใหกนและกนอยางสม าเสมอ ขอขอบคณคณณฐฐานตย คะเชนทร คณอศรา รงอภญญา และคณณฐพร แกนสน ทชวยรบฟงปญหาและใหก าลงใจกนตลอดมา

ขอกราบขอบพระคณพอ (นายทว บณยาดศย) และแม (นางนวลนอย บณยาดศย) ซงเปนทง ผสนบสนนหลกในการศกษาเลาเรยน และเปนผชวยวจยในการสมภาษณเกบขอมลจากชมชน อกทงยงเปนแรงใจส าคญใหผศกษากาวผานความยากล าบากตางๆ มาได

และขอขอบพระคณผมอปการคณทมความส าคญยงตอวทยานพนธเลมน คอ ชาวบานปากประ ทกๆ ทาน ทไดใหความอนเคราะหในการเกบขอมลของผศกษาดวยไมตรจตเปนอยางด โดยเฉพาะครอบครว ฤทธรตน ทไดสละเวลาชวยอ านวยความสะดวกและชแนะชองทางในการเขาถงแหลงขอมลของชมชน รวมทงคณฟองสบ [นามแฝง] ทอนเคราะหรปภาพประกอบวทยานพนธ ผศกษาหวงวาการศกษาครงนจะเปนสวนหนงในการอนรกษและเผยแพรภมปญญาการท านาในทะเลสาบ และกระตนใหเกดการสบสานภมปญญาของชมชนอยางยงยนตอไป

ช

สารบญ หนา บทคดยอภาษาไทย............................................................................... ...................................... ง บทคดยอภาษาองกฤษ...................................................................................................... .......... จ กตตกรรมประกาศ...................................................................................................... ................ ฉ สารบญภาพ.............................................................................................................. .................. ฌ บทท

1 บทน า............................................................................................................ ................ 1 ความเปนมาและความส าคญของปญหา.......................................................... 1 ค าถามการศกษา......................................................................... ....................

วตถประสงคของการศกษา....................................................................... ....... 5 5

ขอบเขตในการศกษา............................................................................... ........ 5 ผลทคาดวาจะไดรบจากการศกษา................................................................... 6 2 แนวคดและงานวจยทเกยวของ..................................................................................... 7 แนวคดเกยวกบภมปญญาทองถน....................................................... ............

ความเปนมา ความหมายและลกษณะของภมปญญาทองถน…………… ประเภทของภมปญญาทองถน.............................................................. ปจจยทสงผลใหเกดภมปญญาทองถน…………………………………….……… คณคาของภมปญญาทองถน............................................................... ... ขอจ ากดของภมปญญาทองถน............................................................. . การศกษาภมปญญาทองถน…………………………………………………………. การด าเนนงานภมปญญาทองถน…………………………………………..……… การพฒนาภมปญญาในฐานะทนทางเศรษฐกจ.....................................

งานวจยทเกยวของ………………………………………………………………………………. ดานประวตศาสตร วฒนธรรมของลมน าทะเลสาบสงขลา.................... ดานภมปญญาการท านาในพ นทลมน าทะเลสาบสงขลา....................... ดานการจดการภมปญญาทองถน.........................................................

7 7

14 17 19 21 23 25 30 33 33 36 37

3 การด าเนนการศกษาวจย........................................................................................... ..... 41 พ นททท าการศกษา………………………………………………………………………….…….

กลมประชากรทท าการศกษา……………………………………………………………..…… เครองมอทใชในการศกษา………………………………………………………………………. วธการเกบรวบรวมขอมล………………………………………………………………….……. การวเคราะหและการน าเสนอขอมล.........……………………………………………….. ข นตอนการด าเนนการศกษา…………………………………………………………….…….

41 42 42 43 44 44

4 ผลการศกษาและอภปรายผล....................................................................................... .. 46 ประวตศาสตร ความเปนมา และพฒนาการของลมน าทะเลสาบสงขลา................. 46

ซ

บทท 4

ความเปนมาของลมน าทะเลสาบสงขลา................................................

หนา 46

สภาพแวดลอมของลมน าทะเลสาบสงขลา............................................ 47 พฒนาการของชมชนบรเวณลมน าทะเลสาบสงขลา............................. 52 วถชวต วฒนธรรมของคนลมน าทะเลสาบสงขลา................................

จงหวดพทลง “อขาว อน าของภาคใต”............................................... บานปากประ...................................................................................... ..

53 56 58

การท านาในลมน าทะเลสาบสงขลาและบานปากประ.............................................. 67 5

การท านาในลมน าทะเลสาบสงขลา………………………………………….…….. การท านาในพ นทบานปากประและบรเวณใกลเคยง.............................

ภมปญญาการท านาในทะเลสาบของบานปากประ……………………………………….. ชวงเรมแรก พ.ศ. 2470 – 2530...................................................... ... ชวงซบเซา พ.ศ. 2531 – 2555……………………………………….……...….. ชวงฟนฟ พ.ศ. 2556 – 2559………………………………………..…….........

แนวทางการสบสานภมปญญาการท านาในทะเลสาบของบานปากประ……….….………. ศกยภาพ คณคา และความส าคญของภมปญญา............................................. อปสรรคและปจจยทมผลกระทบตอภมปญญา………………………………..……….. แนวทางการอนรกษและสบสานภมปญญาอยางยงยน.....................................

67 69 71 71 81 81 87 87 91 94

6 บทสรปและขอเสนอแนะ.............................................................................................. 109 สรปผลการศกษา..................................................................................... ....... 109 ขอเสนอแนะ............................................................................................... .... 118 รายการอางอง............................................................................................................................ 119 ประวตผวจย.............................................................................................................. ................ 125

ฌ

สารบญภาพ ภาพท หนา

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33

แผนทแสดงทตงบานปากประ.................................................................. ............. การท านาในทะเลสาบของบานปากประ............................................................... ความสมพนธของภมปญญาทองถน……………………………………………….…………… แผนทแสดงขอบเขตพนทการท านาในทะเลสาบ………………………………….………… แผนผงขนตอนการด าเนนการศกษา………………………………………………………..…… แผนทแสดงระดบความลกของน าในทะเลสาบสงขลา………………………………..…… ลกษณะภมประเทศและล าน าสาขาของลมน าทะเลสาบสงขลา……………………..… แผนทแสดงทตงบานปากประ………………………….………………………….……………… คลองปากประทางทศตะวนตก………………………………………………….…………..…. คลองปากประทางทศตะวนออก…………………………………………………..……………… ทะเลสาบล าป า………………………………………………………………………………………….. ทงระโนด............................................................................................................. สภาพทนาบรเวณทราบกวางใหญดานทศตะวนออกของบานปากประ................. วถชวตชาวบานปากประ…………………….…………………………………………………..…. วดแสงอรณปากประ……………………………….………………………………….…….…..…… เหรยญหลวงพอปาน วดปากประ………………………………………..…….…….………… พระพทธรปปางมารวชย……………………………………………………………..……………… โรงเรยนบานปากประ………………………………………………………………………………… การแบงเขตทอนนา.................................................................................... ......... ลกษณะดนบรเวณชายฝงทะเลสาบ……………………………………………….………..…… สภาพนาขณะตนกลาเรมเตบโต…………………………………………………………………… การสาธตการปกด า……………………………………………………………………..……..……… ตนขาวทออกรวงโตเตมท………………………………………………………..……………..…… แกะเกบขาว………………………………………………………………………………………..……. การเกบเกยวดวยเคยวและแกะ…………………………………………………….…………..… สภาพนาหลงเกบเกยว………………………………………………………………………..……… ลกษณะมดขาว…………………………………………………………..……………………………… สภาพนาหลงการเกบเกยว……………………………………...……………………………..…… เรอนขาวหรอเรนขาว………………………………………………………………………….……… การสาธตการนวดขาวดวยเทา…………………………………………….……………………… กองขวญขาว………………………………………………………………………………………..…… Facebook“ฟองสบ” ……………………………………………………………………….……… รายการคเลฟตลอดทวร-พทลง…………………………………………….………………………

3 4

13 42 45 49 51 59 60 60 61 61 62 64 65 66 66 67 73 74 75 75 76 76 77 77 78 78 79 80 80 82 83

ญ

ภาพท 34 35 36 37 38 39

รถเกยวนวดขาวรบจาง…………………………………………………………………………….…สภาพนาหลงการเกบเกยวดวยรถเกยวนวด………………………………………………..…ขาวเปลอกทไดจากรถเกยว – นวด………………………………………………..…..………… ชาวนาใชตาขายกนหอยศตรพช………………………………………………………..………… หองเกบขาว……………………………………………………………….……………………………. ผงแสดงความสมพนธศกยภาพของภมปญญาการ………………………………….………

หนา 84 84 85 85 85 88

1

บทท 1

บทน ำ

ควำมเปนมำและควำมส ำคญของปญหำ ดงพระราชด ารสของสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร ความวา

“สภาพภมศาสตรเปนปจจยทส าคญทก าหนดลกษณะทางสงคมและวฒนธรรมของมนษย ประเทศไทยประกอบดวยภมภาคตางๆ การปรบตวใหเขากบสภาพภมศาสตรทแตกตางกนท าใหคนไทยม วถชวตทหลากหลาย”1 กลาวไดวาภมศาสตรเปนปจจยก าหนดวถชวตของมนษย ท าใหผคนทอาศยอยในสภาพแวดลอมทแตกตางกนมรปแบบและแนวทางในการด าเนนชวตทตางกนดวย และผลจากการทมนษยปรบตวใหสามารถด ารงชวตอยรอด สอดคลองกบสภาพแวดลอมเหลาน ไดสงผลใหเกดเปนภมปญญาแสดงถงลกษณะเฉพาะของทองถนตน

ลมน าทะเลสาบสงขลาตงอยบรเวณตอนกลางของภาคใตฝงตะวนออก ซงบรเวณนเปนแหลงทรพยากรธรรมชาตทมความอดมสมบรณและมความหลากหลายทางภมนเวศสง กลาวคอ อาณาเขตพนทลมน าครอบคลมตงแตพนทภเขาซงเปนแหลงตนน า ไลลงมาถงทราบลมดนตะกอนขนาดใหญ และทะเลสาบซงเปนพนทปลายน าเชอมตอกบอาวไทย2 วถชวตของผคนลมน าทะเลสาบสงขลาจงมความหลากหลายแตกตางกนตามลกษณะทางกายภาพ ชมชนทตงถนฐานในเขตพนทภเขาหรอเนนควน3ทางทศตะวนตกของทะเลสาบมไมหนาแนน เนองจากพนทไมเหมาะแกการเพาะปลก จงด ารงชพดวยการหาของปา โดยน าผลผลตจากปามาแลกเปลยนกบชมชนบรเวณทราบซงเปนชมชนเกษตรกรรม เนองจากแผนดนบรเวณนเกดจากตะกอนดนทกระแสน าพดพามาจากภเขาท าใหมความอดมสมบรณมาก ประกอบกบมล าน าสายนอยใหญกระจายอยทวไป จงเปนแหลงชมชนเกษตรกรรมขนาดใหญซงมผลผลตทส าคญคอ “ขาว” ทเปนอาหารหลกและตวกลางในการแลกเปลยนสนคาระหวางชมชนโดยรอบทะเลสาบสงขลา สวนพนทบรเวณชายฝงทะเลสาบหรอคาบสมทรสทงพระนน มความเหมาะสมส าหรบเปนจดพกเรอ จงเปนเมองทาตดตอคาขายกบนานาประเทศมาตงแต ครงอดต4 และดวยพนทภาคใตมลกษณะเปนแหลมแคบยาวจงท าใหผคนตางพนทมการพงพาอาศยซงกนและกนกลายเปนวฒธรรมทเชอมโยงผกพนผคนลมน าทะเลสาบสงขลาใหมความใกลชดสนทสนมกน

1พระราชด ารสของสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร, ภมศำสตรกบวถ

ชวตไทย (กรงเทพฯ: ศนยมานษยวทยาสรนธร (องคการมหาชน), 2545), ปาฐกถาน า. 2ศนยวจยลมน าทะเลสาบสงขลา, ลกษณะทำงชวภำพ-กำยภำพ , เขาถงเมอ 10

ธนวาคม 2558, เขาถงไดจาก http://www.songkhlalake.com/content/bio_physic 3ควน (ภาษาถนใต) หมายถง เนนเขา หรอเขาเตยๆ 4กตต ตนไทย, หนงศตวรรษเศรษฐกจของคนลมทะเลสำบสงขลำ (กรงเทพฯ:

ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย, 2552 ), 75.

2

ดงท เรยกกนวา “เกลอเขา-เกลอนา-เกลอเล”5 ซ งแสดงถงความสมพนธระหวางวถชวตกบสภาพแวดลอมไดอยางเดนชด

จงหวดพทลงมพนทรอยละ 45.78 ของพนทลมน าทะเลสาบสงขลาทงหมด6 ครอบคลมภมประเทศทงในสวนทเปนภเขา ทงราบ ทะเลสาบ และหมเกาะในทะเลสาบ โดยเฉพาะอาณาเขตพนทราบลมกวางใหญทมขนาดถง 4 ใน 5 ของพนททงจงหวด7 ทราบบรเวณนเกดจากการทบถมของดนตะกอนมความอดมสมบณ และมการกระจายตวของล าคลอง หนองน า เหมาะแกการท าเกษตรกรรม จากหลกฐานทางโบราณคดพบโครงกระดกมนษย เครองมอหน รวมทงเมลดขาวกระจายอยทวไปในบรเวณน แสดงใหเหนวามการตงถนฐานเปนชมชนเกษตรกรรมมาตงแตสมยกอนประวตศาสตร และพฒนาเปนชมชนชาวนาอยางชดเจนในสมยอยธยา8 โดยมการสงขาวเปนสนคาสงออกไปยงตางประเทศผานสงขลาซงเปนเมองทาทส าคญในอดต9 และยงคงเปนขยายพนทท านาเรอยมา ดงทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ไดทรงบรรยายเมอครงเสดจประพาสเมองพทลง ในป พ.ศ. 2432 วา “...เมองพทลงมไรนาบรบรณมาก เลยงเมองสงขลาไดทงเมอง คนในเมองพทลงทจะไมท านาไมมเลย เกอบจะเปนหากนอยางเดยวดวยเรองท านาทงนน ทแผนดนกอดมด”10

การท านาในจงหวดพทลงมจดเปลยนครงส าคญในชวงป พ.ศ. 2455 เปนตนมา มการขยายพนทปลกขาวเพมขนถง 16.80 เปอรเซนต ในระยะเวลาเพยง 3 ป เนองจากรฐบาลมนโยบายขยายพนทท ากนโดยใหประชาชนหกรางถางพง อกทงในชวงนการท าเหมองแรในจงหวดตรง พงงา และภเกตเฟองฟมาก จงมความตองการขาวสงตามไปดวย11 ในปจจบนจงหวดพทลงผลตขาวไดมากเปนอนดบ 2 ของภาคใต รองจากจงหวดนครศรธรรมราช12 จงกลาวไดวาจงหวดพทลงเปน “อขาว อน าของภาคใต” มาแตครงอดตอยางแทจรง

5วนย สกใส, “ภเขา ทงราบ และทะเล: วถแหงความสมพนธและการเปลยนแปลงของ

ชมชนรอบทะเลสาบสงขลา.” ใน โลกของลมทะเลสำบ (2541): 102-103. 6คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหต ในคณะกรรมการอ านวยการจดงาน

เฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระเจาอยหว, วฒนธรรม พฒนำกำรทำงประวตศำสตร เอกลกษณและภมปญญำ จงหวดพทลง (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2544. พมพเนองในงานพระราชพธมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา 6 รอบ 5 ธนวาคม 2542), 79.

7สงเสรม ชรกษ, พทลง ทองถนของเรำ (พทลง: โรงพมพเมองพทลง, 2548), 25. 88คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหต ในคณะกรรมการอ านวยการจดงาน

เฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระเจาอยหว, วฒนธรรม พฒนำกำรทำงประวตศำสตร เอกลกษณและภมปญญำ จงหวดพทลง, 81-83.

9เลศชาย ศรขย และนฤทธ ดวงสวรรณ, ประมงพนบำนลมทะเลสำบสงขลำ: วถและ กำรเปลยนแปลง (กรงเทพฯ: ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย, 2552), 17.

10 วมล ด าศร และไพรนทร รยแกว, วฒนธรรมขำวและพลงอ ำนำจชมชนรอบทะเลสำบสงขลำ (กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2544) .

11กตต ตนไทย, หนงศตวรรษเศรษฐกจของคนลมทะเลสำบสงขลำ, 75. 12สงเสรม ชรกษ, พทลง ทองถนของเรำ, 95.

3

การท านาถอเปนอาชพดงเดมของคนลมน าทะเลสาบสงขลา โดยเฉพาะชาวพทลง ทมการสงสมประสบการณและความเชยวชาญในการท านามาอยางยาวนาน จนเปนสวนหนงในวถชวต วฒนธรรม ประเพณและภมปญญาตางๆ มการท านาอยางกวางขวางทงนาในทลม นาทดอน นาไรบนภเขา หรอแมกระทงนาในทะเลสาบ บรเวณชายฝงทะเลสาบสงขลาบานปากประ ซงภมปญญาแสดงถงภมความรการท านาทลกซง สามารถสรางประโยชนจากสภาพภาพแวดลอมไดอยางเกดประโยชนสงสด

ทะเลสาบสงขลามลกษณะพเศษคอเปนทะเลสาบแบบลากน ซงเกดจากแนวสนทราย ปดกนระหวางอาวไทย มเพยงล าคลองขนาดเลกและชองแคบบรเวณตอนลางของทะเลสาบเปนทางน าเชอมตอกบอาวไทย ทะเลสาบสงขลาจงเปนทะเลสาบ 3 น า คอประกอบดวยน าเคม น ากรอย และน าจด เมอมกระแสน าทะเลหนน กระแสน าเคมจากอาวไทยจะเขาสทะเลสาบ ระดบความเคมของน าในทะเลสาบจงเปลยนแปลงไปตามฤดกาล ทะเลสาบตอนลางเปนน าเคม ทะเลสาบตอนกลางเปนน ากรอย และทะเลสาบตอนบนเปนน าจด ประกอบกบผนดนบรเวณทราบลมชายฝงเกดจากตะกอนดนทสายน าพดพามาจากเทอกเขา และตะกอนดนทคลนซดมาจากทะเล จงมลกษณะเปนดนรวมปนทรายหรอดนเหนยว โดยเฉพาะบรเวณทะเลนอยและทะเลสาบล าป าตอนบนซงมกระแสน าจดมากกวาน าเคม ในชวงเดอนมถนายน-ตลาคม น าในทะเลสาบจะลดระดบต าสดในรอบป จงสามารถเพาะปลกขาวได

ภาพท 1 แผนทแสดงทตงบานปากประ ทมา : Google Map, คลองปำกประ พทลง , เขาถงเมอ 9 กมภาพนธ 2559, เขาถงไดจาก https://map.google.com

4

บานปากประ เปนชมชนเกาแกตงอยบรเวณคลองปากประ ซงเปนตอนบนสดของทะเลสาบสงขลาตอนกลาง (ทะเลสาบล าป า) ปจจบนมอาณาเขตครอบคลมพนทหม 8 ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง หางจากตวเมองพทลงมาทางทศเหนอประมาณ 30 กโลเมตร โดยมถนนสายปากประเชอมตอระหวางต าบลล าป าและต าบลทะเลนอย แตเดมพนทบรเวณนเปนพนทพงหญาและปาพรรมฝงทะเลสาบ13 บรเวณชายฝงทะเลมลกษณะทางภมนเวศทจ าเพาะโดดเดนคอชายฝงทะเลเปนดนโคลน น ากรอย ดนโคลนอดมสมบรณมแรธาตทางอาหารสงเหมาะแกการเพาะปลก จงมการท านาบรเวณชายฝงทะเลสาบในชวงทน าลดระดบลง เรยกวา “นาในเล” สบทอดกนมาจนถงปจจบน การท านาในทะเลสาบ เรมท าในชวงทน าในทะเลสาบลดต าสดในรอบป ประมาณเดอนมถนายน-ตลาคม กระแสน าจะพดพาตะกอนดนมาทบถมกนบรเวณรมชายฝงทะเลสาบ จนมลกษณะเปนดนโคลนเหมาะสมกบการปลกขาว

นาบรเวณรมฝงทะเลสาบมขอดคอ ดนมความรวนซยอยแลวชาวนาไมตองไถแปร อกทงไมจ าเปนตองใสปยบ ารงเพราะดนมความอดมสมบรณด ในระหวางทตนขาวเจรญเตบโตจะเปนทอยอาศยของสตวน าขนาดเลก แตเนองจากชาวนาแตละครวเรอนจะท านาในพนททตรงกบบรเวณหนาบานของตนเองเทานน จงมพนทนอย ขาวทไดจากนาในทะเลจะเกบไวบรโภคเองภายในครวเรอนเทานน ในปจจบนชาวบานปากประยงคงท านาหลกและท านาในทะเลสาบควบคกนไปดวย โดยผลผลตทไดจากนาในทะเลสาบจะน ามาบรโภคเพยงอยางเดยว

ภาพท 2 การท านาในทะเลสาบของบานปากประ ทมา : ฟองสบ [นามแฝง], ปำกประ พทลง , เขาถงเมอ 5 กมภาพนธ 2559, เขาถงไดจาก

https://facebook.com/258779044216641/photos/a.281991105228768.64566.258779044216641/676532749107933/?type=3&theater

13สมภาษณ หนวาด นยมแกว, ชาวนาบานปากประ, 5 กนยายน 2557.

5

แตดวยไมอาจหลกหนปจจยภายนอกได วถชวตและรปแบบการท านาของชาวบานปากประในชวงป พ.ศ. 2530 เปนตนมาจงเรมมความเปลยนไปตามกระแสภายนอก แมจะเปนไปอยางชาๆ แตกเรมสงผลใหเกดความเปลยนแปลงหลายอยางกบชมชน อาท ชาวบานเรมประกอบอาชพอนๆ เชน การท าสวนปาลมน ามน สวนยางพารา เลยงววนม แทนการท านาแบบเดม การท านาในทะเลสาบกเรมลดนอยลง จงนาเสยดายยงหากภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ซงเปนองคความรทเกดจากการปรบตวใหเหมาะสมกบสภาพภมประเทศและสภาพแวดลอม และเปนตวอยางของการท าเกษตรกรรมทสามารถใชทรพยากรทางธรรมชาตไดอยางเกดประโยชนสงสดอยางเกอกลกน จะไมสามารถด ารงอยตอไป

ผศกษาจงสนใจศกษาเกยวกบภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ในดานประวตศาสตร ความเปนมา พฒนาการ วถชวตของชมชนบานปากประ เพอเปนสวนหนงในการอนรกษภมปญญาทองถน และสบสานภมปญญาการท านาในทะสาบของชมชนบานปากประอยางยงยน

ค ำถำมกำรศกษำ

ภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประมประวต ความเปนมาและพฒนาการอยางไร ภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประมกรรมวธอยางไร ชาวนาทท านาในทะเลสาบมศกยภาพแคไหน ทรพยากรส าหรบการท านาในทะเลสาบมอะไรบาง ปจจยใดบางทมบทบาทและสงผลกระทบตอภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ และแนวทางทเหมาะสมในการสบสานภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประอยางยงยนและมนคงเปนอยางไร

วตถประสงคของกำรศกษำ

1. ศกษาและเกบรวมรวบขอมลเกยวกบภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบาน ปากประ ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง

2. ศกษาผลกระทบและการเปลยนแปลงของภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง

3. หาแนวทางการจดการภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง อยางยงยน

ขอบเขตในกำรศกษำ

1. ขอบเขตดำนพนท เปนพนทบรเวณบานปากประ หม 8 ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง ทตดกบชายฝงทะเลสาบล าป าและท าการเพาะปลกขาวบรเวณชายฝง มความยาวประมาณ 6 กโลเมตร

2. ขอบเขตดำนระยะเวลำ เรมศกษาภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบาน ปากประ ซงมการรเรมการท านาในชวงป พ.ศ. 2470 จนถงปจจบน

6

3. ขอบเขตดำนเนอหำ เปนการศกษาคนควาขอมลทงจากหลกฐานชนตน และหลกฐานชนรอง รวมไปถงขอมลจากการลงภาคสนาม เพอน ามาวเคราะหและสรปผล โดยมเนอหาส าคญทตองการศกษาดงน

3.1 ศกษาประวตศาสตร ความเปนมา พฒนาการและวถชวตของผคนในพนทลมน าทะเลสาบสงขลา โดยเฉพาะชมชนบานปากประ ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง

3.2 ศกษา ส ารวจ รวบรวมและวเคราะหขอมลเกยวกบภมปญญาการท านาในทะเลสาบ ทงในดานประวตความเปนมา พฒนาการ กรรมวธ และการด ารงอย

3.3 ศกษาปรากฏการณและปจจยตางๆ ทมผลกระทบตอการท านาในทะเลสาบ ของชาวชมชนบานปากประ

3.4 ศกษา รวบรวม วเคราะหขอมลจากขอ 3.1-3.3 เพอเสนอแนวทางในการอนรกษ สบสาน และพฒนาภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประอยางยงยน

4. ขอบเขตดำนแนวคด ในการศกษาครงน ใชแนวคดเกยวกบภมปญญาทองถน โดยใชกระบวนการด าเนนงานดานภมปญญาทองถนมาเปนกรอบในการศกษาวเคราะห และศกษา รวบรวมขอมลจากการลงพนทภาคสนาม เพอเกบรวบรวมขอมลองคความรภมปญญา และศกษาสถานการณ ความเปลยนแปลง รวมทงปจจยตางๆ ทมผลกระทบตอการสบทอดภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ เพอน ามาวเคราะหศกยภาพ จดเดน และปญหา/อปสรรค เพอน าไปสการหาแนวทางสงเสรมการอนรกษและพฒนาภมปญญา เพอใหไดแนวทางการสบสานภมปญญาอยางยงยนและมนคง

ผลทคำดวำจะไดรบจำกกำรศกษำ

1. ทราบถงความเปนมาและกรรมวธในการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง

2. ไดแนวทางในการจดการภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง ตอไป

3. เปนแนวทางทท าใหเกดการตระหนกในคณคาและการสบสานภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ และเปนตวอยางการด าเนนงานภมปญญาในพนทอนๆ นยำมศพทเฉพำะทใชในกำรศกษำ

นำในทะเลสำบ หมายถง นาทท าในพนทบรเวณชายฝงทะเลสาบสงขลา ซงชาวบานเรยกกนวา “นาในเล” โดยค าวา “เล” ในภาษาถนใตหมายถง ทะเล

นำหลก หมายถง นาทชาวนาบานปากประท าเปนอาชพหลก ตงอยทางฝงทศตะวนตกของชมชน ในบรเวณพนทหม 2 ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง

7

บทท 2

แนวคดและงานวจยทเกยวของ

ในการศกษาเรองภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง มวตถประสงคเพอศกษาประวตศาสตรความเปนมา องคความร และบรบทอนๆ ทเกยวเนอง เพอวเคราะหหาแนวทางในการจดการภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ในฐานะทเปนทรพยากรทางวฒนธรรม ซงมกระบวนการด าเนนงานเชงบรณาการสหวชา จงไดศกษาแนวคด เอกสารและงานวจย ดานภมปญญาทองถนกระบวนการสบสาน พฒนาภมปญญาและบรบททเกยวเนอง ดงน

1. แนวคดเกยวกบภมปญญาทองถน 1.1 ความเปนมา ความหมายและลกษณะของภมปญญาทองถน 1.2 ประเภทของภมปญญาทองถน 1.3 ปจจยทสงผลใหเกดภมปญญาทองถน 1.4 คณคาของภมปญญาทองถน 1.5 ขอจ ากดของภมปญญาทองถน 1.6 การศกษาภมปญญาทองถน 1.7 การด าเนนงานภมปญญาทองถน 1.8 การพฒนาภมปญญาในฐานะทนทางเศรษฐกจ

2. งานวจยทเกยวของ 2.1 ดานประวตศาสตร พฒนาการ และวฒนธรรมบรเวณลมน าทะเลสาบสงขลา 2.2 ดานภมปญญาการท านาในพนทลมน าทะเลสาบสงขลา 2.3 ดานการจดการภมปญญาทองถน

1. แนวคดเกยวกบภมปญญาทองถน

ภมปญญาทองถน จดเปนทรพยากรทางวฒนธรรมประเภทหนง ซงเปนผลผลตจากวฒนธรรมของแตละชนชน ปรากฏทงในรปนามธรรมทเปนองคความรหรอแนวคดสะสมอยในตวคน และรปธรรม อาท งานหตถกรรม เครองดนตร เครองมอท ากน เปนตน ในการศกษาเรองภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง ผศกษาจงมงเนนศกษาแนวคดเกยวกบภมปญญาทองถน ทงในดานความหมาย ลกษณะ ประเภท คณคา ขอจ ากด วธการศกษา และกระบวนการด าเนนงานเกยวกบภมปญญาดงตอไปน

1.1 ความเปนมา ความหมายและลกษณะของภมปญญาทองถน ในสวนนจะกลาวถงทมาของค าวา “ภมปญญาทองถน” ในสงคมไทย และ

ความหมายค าจ ากดความของภมปญญาทองถน ทผทรงคณวฒและหนวยงานก าหนดขน รวมทง

8

ลกษณะส าคญบางประการของภมปญญาทองถน เพอเชอมโยงไปสการศกษาและกระบวนการด าเนนงานดานภมปญญาทองถนตอไป

1.1.1 ความเปนมาของค าวา “ภมปญญาทองถน” ในการรบรทวไปมกมองภมปญญาเปนภาพทเกยวกบชาวบาน ชาวชนบท

เปนสงทมรากเหงายาวนาน แสดงความเปนไทยและเปนสงทมคณคางดงาม ในอกมมหนงกมองเปนเรองพนๆ หรอเรองโบราณ ความเปนมาเรองภมปญญาทองถนในประเทศไทยไมสามารถระบแนนอนไดวามจดเรมตนเมอใด

แตความสนใจเกยวกบแนวคดแบบชาวบ าน มประวตยอนไปไดถ งชวงปลายครสตศตวรรษท 19 ภายหลงทชาตสยามมขอบเขตดนแดนอยางชดเจน คนชนสงในสงคมมความตนตวและกระหายใครรในการท าความรจกกบกลมคนอนๆ ทอยในเขตการปกครองของสยามดงทปรากฏเปนงานเขยนเกยวกบชาวปาหรอชาวบานในรปแบบบนทกขนบธรรมเนยมของกลมชนตางๆ ในชวงระยะเวลาไลเลยกนกลมนกเดนทาง หมอสอนศาสนา นกส ารวจ และปญญาชนกไดเร มบนทกการส ารวจสภาพชวต ภาษา ขนบธรรมเนยมประเพณของผคนในเขตประทศไทยและประเทศใกลเคยง เขยนเปนรายงานทางวชาการหรอบทความลงวารสาร เชน วารสารของสยามสมาคม วารสารของส านกฝรงเศสแหงปลายบรพทศ เปนตน ตอมาในชวงปลายพทธศตวรรษท 25 พระยาอนมานราชธน ปราชญดานวฒนธรรมไทย ไดน าเรองราวเกยวปบประเพณและวถชวตของชาวนามาบนทกไวเพอการศกษา รวมทงไดน าแนวคดคตชนวทยา และมานษยวทยามาสอนและเผยแพรในสถาบนการศกษาเปนทานแรก จนกระทงภายหลงสงครามโลกครงท 2 นกมานษยวทยาสมยใหมไดเรมศกษาวถชวตของชาวบานอยางจรงจงเรอยมา

แมวาความสนใจเกยวกบการศกษาวถชวตและความคดของชาวบานทองถนในสงคมไทยจะมมาอยางยาวนานแตกระแสภมปญญาเพงเรมตนอยางชดเจนในชวงภายหลงเหตการณ 14 ตลาคม 2516 ซงมการรณรงคประชาธปไตยและสงเสรมการเรยนรสภาพปญหาของชาวชนบท มความตนตวตอการศกษาประวตศาสตรและวฒนธรรมทองถน เหนไดจากในป พ.ศ. 2521 มการจดสมมนาประวตศาสตรทองถนทจงหวดนครศรธรรมราช มหาสารคาม พระนครศรอยธยา พษณโลก ลพบร นครราชสมา ฯลฯ มความกระตอรอลนในการศกษาเรองราวเกยวกบทองถน โดยสถาบนราชภฏซงมบทบาทส าคญในการจดสมมนาเหลาน ค าวา “ภมปญญา” นน คาดวาเรมมการใชครงแรกในระหวางการอภปรายแนวคดวฒนธรรมชมชน ในการสมมนาเรองวฒนธรรมไทยกบงานพฒนาชนบททสวางคนวาส จงหวดสมทรปราการ ในป พ.ศ. 2524 ซงมการเสนอวาชาวบานทอยกนเปนชมชนลวนมวฒนธรรมทสงสมมายาวนานเปนของตนเอง เปนสงทมคณคาและสามารถน ามาพฒนาคณภาพชวตได โดยไมตองมงพฒนาชมชนไปสความทนสมย หรอมงเขาสระบบตลาดอยางเตมตว แนวคดวฒนธรรมชมชนจงควรมองชาวบานในฐานะทเปน Think subject และมองบทบาทของนกพฒนาเปนผศกษา ท าความเขาใจวฒนธรรม และกระตนใหชาวบานเกดความตระหนกในความรความคด ความสามารถของเขาเอง และรวมกนหาวธน ามาใชเพอน าไปสการเปลยนแปลง ซงแนวคดในเรองดงกลาวสงผลใหมการจดตงองคกรพฒนาของเอกชน ในรปแบบมลนธเพอสนบสนนสงเสรมการพฒนาชนบททส าคญ ไดแก

มลนธหมอชาวบาน กอตงในป 2523 เกดจากการรวมตวของแพทยชนบท โดยมศาสตราจารย นายแพทยประเวศ วะส เปนผรเรม

9

มลนธชมชนทองถนพฒนา กอตงในป 2532 ซงไดรบการสนบสนนจากองคกร CIDA ประเทศแคนาดา โดยมศาสตราจารยเสนห จามรก เปนประธาน

มลนธหมบาน กอตงในป 2533 โดยม ดร.เสร พงศพศ เปนประธาน มลนธภมปญญา กอตงในป 2533 โดย ดร.เอกวทย ณ ถลาง เมอแนวทางการพฒนาทเนนการใหความส าคญกบภมปญญาทองถน หรอพนเพความร

ของชาวบานไดขยายตวออกไปกไดรบการตอบรบจากนกวชาการทวไปโดยเฉพาะในกลมนกวชาการทองถน ซงมความสนใจและมกมภมหลงทางดานภาษา วรรณกรรมและขนบธรรมเนยมประเพณของทองถน ประกอบกบประสบการณการใชชวตในทองถนท าใหเหนวาภมปญญาเปนโจทยของการคนควาวจยทส าคญซงจะน าไปสการแกปญหาและการพฒนาทองถน มการใชค าวา “ภมปญญา” ในงานวจยเกยวกบทองถนอยางแพรหลาย

กระแสภมปญญาไดรบการกลาวถงอยางคกคกอกครงในชวงหลงป พ.ศ. 2530 จนกระทงถงปจจบน เนองจากการทกระแสโลกาภวตนเขามามบทบาทส าคญในสงคมไทย ภมปญญาทองถนจงเปรยบเสมอนปราการดานส าคญในการตงรบกระแสโลกทถาโถมเขามาอยางรนแรง จากเรมแรกทองคกรพฒนาของเอกชนมบทบาทส าคญในการสรางและขยายแนวคดภมปญญาทองถน องคกรรฐหลายแหงไดเขามาสนบสนนและน าค าวาภมปญญาไปผนวกเขาเปนสวนหนงของบทบาทหนาทของงานราชการ หนวยงานทมบทบาทส าคญคอ ส านกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต (สวช.) มการสนบสนนการวจยของนกวจยทองถนจ านวนมาก ส านกงานคณะกรรมการการศกษาแหงชาต ไดด าเนนโครงการสงเสรมกจกรรมการเรยนรครภมปญญาไทย ในป พ.ศ. 2542 เพอยกยองบคคลในทองถนทเปนปราชญในดานตางๆ ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.) ตงขนในป พ.ศ. 2536 มหนาทสนบสนนใหเกดการวจยเพอสรางองคความรทองถนทเปนประโยชนตอการวางนโยบายภาครฐ เนนการใหชาวบานในชมชนสรางความร ความเขาใจเกยวกบองคความรทมอยเดม และสรางกลไกในการแกไขปญหาของตนเอง เนนกระบวนการมากกวาผลผลต ซงผลจากการสนบสนนจากภาครฐท าใหเกดงานวจยทเกยวของกบภมปญญาทองถนจ านวนมาก จนค าวาภมปญญากลายมาเปนทยอมรบในวงกวางและใชเปนภาษาของทางราชการ 1ดงเหนไดจากยทธศาสตรและภารกจของกระทรวงวฒนธรรมทเนนการอนรกษวฒนธรรมและภมปญญา และก าหนดใหนกวชาการวฒนธรรมมหนาทรวบรวมภมปญญาทงทเปนรปธรรมและนามธรรม และเมอวนท 11 กมภาพนธ 2559 ไดมการประกาศใชพระราชบญญตสงเสรมและรกษามรดกภมปญญาทางวฒนธรรม2 เพอคมครองและสบทอดรกษามรดกภมปญญาทางวฒนธรรมใหมความสบเนองยงยนตอไป

1ปรตรตา เฉลมเผา กออนนตกล, “ทบทวนภมปญญา ทาทายความร,” ใน ภมปญญาไทย ภมปญญาเทศ, ดารน อนทรเหมอน และคณะ, บรรณาธการ (กรงเทพฯ : โอ.เอส.พรนตงเฮาส, 2548), 4-21.

2“พระราชบญญตสงเสรมและรกษามรดกภมปญญาทางวฒนธรรม พ.ศ. 2559 ,” ราชกจจาน เบกษา เลม 133 ตอนท 19ก , เขาถงเม อ 20 เมษายน 2559 , เขาถงไดจาก http://ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2559/A/019/1.PDF

10

1.1.2 ความหมายและค าจ ากดความของภมปญญาทองถน ค าวา “ภม” หมายถงพน ชน พนเพ ความร “ภมปญญา” จงหมายถง พน

ความรความสามารถ3 ซงค าวา “ภมปญญา” นมทมา ศพทภาษาองกฤษวา “Wisdom”หมายถง ความร ความสามารถ ทกษะความเชอ และศกยภาพในการแกปญหาของมนษยทสบทอดกนมาจากอดตถงปจจบนอยางไมขาดสายและเชอมโยงกนทงระบบทกสาขาการอยรวมกนเปนกลม หรอชนชาต หรอประเทศ เปนระยะเวลายาวนาน ยอมมภมปญญาของตน และมกเรยกรวมๆ กนวา ภมปญญาทองถน (local wisdom)หรอภมปญญาชาวบาน4 นกวชาการผทรงคณวฒซงมความเชยวชาญดานการด าเนนงานภมปญญาทองถนหลายทานไดใหความหมายของภมปญญาทองถนไวอยางนาสนใจ ดงน

ศาสตราจารย นายแพทยประเวศ วะส ผทรงคณวฒทานส าคญ ซงเปนนกวชาการรนบกเบกในการปลกกระแสภมปญญาทองถนเพอการพฒนาชมชนและเปนหนงในคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต กลาววา

สจธรรมทเดนชด ไมวาสงคมหรอชมชนใดกตามท เมอเกดขนและด ารงอยมา

นาน ลวนจกตองมภมปญญาของตวเอง ไมเชนนนกอยไมได ตวภมปญญามลกษณะเปนกระบวนการทสะสมเปนระยะเวลายาวนานวาท าอะไรประชาชนจงมชวตอยไดโดยสอดคลองกบธรรมชาตทนน... ภมปญญาเกดจากการสะสมประสบการณและการเรยนรมายาวนาน ความรตางๆ จะเชอมโยงกนไปหมด ไมไดแยกออกเปนวชาๆ ตามทร าเรยนกน ดงนน ความรเกยวกบเศรษฐกจ อาชพ ความเปนอย การใชจาย การศกษาวฒนธรรม มนผสมกลมกลนหรอเชอมโยงกน5

รองศาสตราจารย ดร.เสร พงศพศ ผอ านวยการสถาบนพฒนาชนบท มลนธหมบาน

ผเชยวชาญดานการวจยเพอพฒนาชนบทและชมชน กลาววา

ภมปญญาทองถนคอองคความรในดานตางๆ ของการด ารงชวต ทเกดจากการสะสมประสบการณทงทางตรงและทางออม ประกอบกบแนวคด วเคราะห ในการแกปญหาตางๆ ของตนเอง จนเกดการหลอมรวมเปนแนวคดในการแกไขปญหาทเปนลกษณะของตนเอง ทสามารถพฒนาความรดงกลาวมาประยกตใชใหเหมาะสมกบกาลสมยในการแกปญหาของการด ารงชวต6

3ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2525 (กรงเทพฯ: อกษรเจรญทศน, 2525), 826.

4เสร พงศพศ, บรรณาธการ, ภมปญญาชาวบานกบการพฒนาชนบท , เลม 1 (กรงเทพฯ: มลนธภมปญญา, 2536), 21-22.

5ส านกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต, การสมมนาทางวชาการเรองภมปญญาชาวบาน (กรงเทพฯ: ครสภาลาดพราว, 2534), 79.

6พระครวนยธรประจกษ จกกธมโม, พระพทธศาสนากบภมปญญาไทย (กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2545), 20.

11

ศาสตราจารย ดร.เอกวทย ณ ถลาง อดตเลขาธการคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต เปนผเชยวชาญทางดานวฒนธรรมและผลกดนกระแสภมปญญาทองถนใหเปนทประจกษทงในระดบประเทศและระดบชมชนกลาววา

ภมปญญาทองถน หมายถง ความร ความคด ความเชอ ความสามารถ ความจด

เจนทกลมชนไดจากประสบการณทสงสมไวในการปรบตวและด ารงชพ ในระบบนเวศหรอสภาพแวดลอมทางธรรมชาตและสงแวดลอมทางสงคม-วฒนธรรม ทไดมพฒนาการสบสานกนมา ภมปญญาเปนความร ความคด ความเชอ ความสามารถ ความจดเจน ทเปนผลของการใชสตปญญาปรบตวกบสภาวะตางๆ ในพนททกลมชนนนตงหลกแหลงถนฐานอย และไดแกลเปลยนสงสรรคทางวฒนธรรมกบกลมชนอน จากพนทสงแวดลอมอนทไดมการตดตอสมพนธกนแลวรบเอาหรอปรบเปลยนน ามาสรางประโยชนหรอแกปญหาไดในสงแวดลอมและบรบททางสงคม -วฒนธรรมของกลมชนนน ภมปญญาจงมท งภมปญญาอนเกดจากประสบการณในพนท ภมปญญาทมาจากภายนอก และภมปญญาทผลตใหมหรอผลตซ า เพอการแกปญหาและการปรบตวใหสอดคลองกบความจ าเปนและความเปลยนแปลง7

ศาสตราจารย สธวงศ พงศไพบลย เมธวจยอาวโส อดตผอ านวยการสถาบนทกษณคด

ศกษา และประธานคณะกรรมการจดท าสารานกรมวฒนธรรมภาคใต ผเชยวชาญดานประวตศาสตรวฒนธรรมของภาคใต กลาววา

ภมปญญาทองถนเปนวธการจดการ วธการชน า และการรเรม เสรมตอของ

นกปราชญในทองถนหรอในกลมชน สงสมงอกงามขนจากความรอบร ประสบการณ ผนวกดวยญาณทศนะ (ความเฉยบคมในการหยงเหน หยงร ทลมลกกวาวสยทศน) เปนรากฐาน รากเหงาของภมปญญาชาวบานจงมกเกยวเนองกบการน าสภาวะตามธรรมชาตทอยในวสยทจะจดการได หรอภาวะทเกดจากการกระท า การเสาะสรางของคนรนกอนๆ มาปรบเปรอใหเกอกลแกการด ารงชพขนพนฐาน หรอปจจย 4 อนไดแก อาหาร ทอยอาศย เครองนงหม และยาบ าบดโรคภยไขเจบ แลวภมปญญาเหลานนคอยๆ แตกหนอตอยอดเปนภมปญญาเพ อจรรโลงจตใจ เปนเครองประเทองอารมณ อนไดแก ภมปญญาประเภทงานชางฝมอและศลปกรรมพนบาน ตลอดจนภมปญญาอนเปนปทสถานทยดถอเปนความด ความงาม ตามคตชนหรอคตชาวบาน8

นอกจากผทรงคณวฒและนกวชาการแลว ยงมหนวยงานและองคกรตางๆ ซงด าเนนงาน

เกยวเนองในดานวฒนธรรมและภมปญญาทองถน ไดใหค าจ ากดความของภมปญญาทองถนท

7เอกวทย ณ ถลาง, ภมปญญาสภาค วถชวตและกระบวนการเรยนรของชาวบานไทย (นนทบร: มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, 2540), 11-12.

8สธวงศ พงศไพบลย, สารานกรมวฒนธรรมไทยภาคใต (กรงเทพฯ: มลนธสารานกรมวฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณชย, 2542), 5755-5756.

12

นาสนใจไดแกส านกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาตซงมนายกรฐมนตรเปนประธาน มอ านาจหนาทโดยตรงในการวางนโยบายดานวฒนธรรมของชาต รวมทงการสงเสรม สนบสนน คนควา วจยและเผยแพรวฒนธรรมไทย

พนเพรากฐานความรอบรของชาวบาน หรอความรอบรของชาวบานทเรยนร

และมประสบการณสบตอกนมา ทงทางตรงคอประสบการณดวยตวเอง และทางออมซงเรยนรจากผใหญ หรอความรสะสมทสบตอกนมา กลาวอกนยหนง ภมปญญาทองถนหมายถงทกสงทกอยางทชาวบานคดไดเองและน ามาใชแกปญหา เปนสตปญญา เปนองคความรทงหมดของชาวบาน ทงในแงมมทกวางและลกทชาวบานสามารถคดเองท าเอง โดยอาศยศกยภาพทมอย แกปญหาการด าเนนชวตในทองถนไดเหมาะสมกบกาลสมย9

กระทรวงศกษาธการ เปนหนวยงานทด าเนนงานดานวฒนธรรมของชาตระยะหนงได

ระบความหมายของภมปญญาไววา

ความรทเกดจากประสบการณในชวตของคนเราผานกระบวนการศกษา สงเกตคดวเคราะหจนเกดปญญา และตกผลกมาเปนองคความรทประกอบกนขนมาจากความรเฉพาะหลาย ๆ เรอง ความรดงกลาวไมไดแยกยอยออกมาเปนศาสตร เฉพาะสาขาวชาตาง ๆ อาจกลาวไววา ภมปญญาทองถนจดเปนพนฐานขององคความรสมยใหมทจะชวยในการเรยนร การแกปญหา การจดการ แลการปรบตวในการด าเนนชวตของคนเรา ภมปญญาทองถนเปนความรทมอยทวไปในสงคม ชมชนและในการตวของผรเอง หากมการสบคนหาเพอศกษา และน ามาใชกจะเปนทรจกกนเกดการยอมรบ ถายทอด และพฒนาไปสคนรนใหมตามยคตามสมยได10

พระราชบญญตสงเสรมและรกษามรดกภมปญญาทางวฒนธรรม พ.ศ. 2559 11 ให

ความหมาย “มรดกภมปญญาทางวฒนธรรม” วา ความร การแสดงออก การประพฤตปฏบตหรอทกษะทางวฒนธรรมทแสดงออกผานบคคล เครองมอ หรอวตถ ซงบคคล กลมบคคล หรอชมชนยอมรบและรสกเปนเจาของรวมกน และมการสบทอดกนมาจากรนหนงไปยงคนอกรนหนง โดยอาจมการปรบเปลยนเพอตอบสนองตอสภาพแวดลอมของตน สวนค าวา “ชมชน” หมายถง กลมคนกลม

9ส านกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต, การสมมนาทางวชาการเรองภมปญญาชาวบาน (กรงเทพฯ: ครสภาลาดพราว, 2534), 55.

10กระทรวงศกษาธการ, ภมปญญาไทยในงานศลปถนเมองกรง (กรงเทพฯ: อมรนทร พรนตงแอนดพบลชชง, 2539), 2.

11“พระราชบญญตสงเสรมและรกษามรดกภมปญญาทางวฒนธรรม พ.ศ. 2559,” ราชกจจานเบกษา เลม 133 ตอนท19ก, เขาถงเมอ 20 เมษายน 2559, เขาถงไดจาก http://ratchakitcha. soc.go.th/DATA/PDF/2559/A/019/1.PDF

13

เดยวหรอหลายกลมทมความร มการประพฤตปฏบต สบทอด หรอมสวนรวมในมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมนน

เหนไดวาผทรงคณวฒและนกวชาการดานวฒนธรรมไดใหความหมายของภมปญญาทองถนไปในแนวทางเดยวกน คอ ภมปญญาทองถนเปนองคความรทเกดขนจากการปรบตวใหเขากบสภาพแวดลอม เพอแกปญหาในการด ารงชวตของมนษย และกลมชนมการสงสม พฒนา และสบทอดตอกนมา องคความรภมปญญาจงมลกษณะเปนการบรณาการศาสตรทกแขนงในวถชวตสวนหนวยงานหรอองคกรนนจะใหความหมายในแงเดยวกนกบนกวชาการ แตเนนในประเดนทสอดคลองกบวตถประสงคการด าเนนงานขององคกรมากกวา

1.1.3 ลกษณะส าคญของภมปญญาทองถน จากการจ ากดความของ “ภมปญญาทองถน” ท งจากผทรงคณวฒ

นกวชาการ และหนวยงานทเกยวของมความสอดคลองกน กลาวคอ ภมปญญาทองถนถอเปนรากฐานในการด าเนนชวตของคนในสงคมนนๆ ซงมความสมพนธใน 3มต คอ ความสมพนธระหวางคนกบธรรมชาตสงแวดลอม จะแสดงออกมาในลกษณะภมปญญาในการด าเนนวถชวตขนพนฐาน ดานปจจยส ซงประกอบดวย อาหาร เครองนงหม ทอยอาศย และยารกษาโรค ตลอดทงการประกอบอาชพตางๆ เปนตน ความสมพนธระหวางคนกบคนอนในสงคม จะแสดงออกมาในลกษณะ จารต ขนบธรรมเนยมประเพณ ศลปะ และนนทนาการ ภาษา และวรรณกรรม ตลอดทงการสอสารตางๆ เปนตนและความสมพนธระหวางคนกบสงศกดสทธ สงเหนอธรรมชาต จะแสดงออกมาในลกษณะของสงศกดสทธ ศาสนา ความเชอตางๆ เปนตน

ภาพท 3 ความสมพนธของภมปญญาทองถน

คน

คน

สงคม

สงเหนอธรรมชาต

ธรรมชาต

สงแวดลอม

14

ดวยลกษณะความสมพนธขางตน จงสงผลใหภมปญญาซงเกดจากการสะสมมาจากประสบการณชวต สงคม สภาพแวดลอมทแตกตางกน และถายทอดสบทอดตอกนมา มลกษณะส าคญ ดงน12

1.1.3.1 มความจ าเพาะกบทองถน เพราะภมปญญาทองถนสะสมขนจากประสบการณหรอความเจนจดจากชวตและสงคมในทองถนหนงๆ นนภมปญญาทองถนจงมความสอดคลองกบเรองของทองถนมากกวาภมปญญาทมาจากขางนอก แตอาจเอาไปใชในทองถนอนทแตกตางกนไมไดหรอไมไดด

1.1.3.2 มความเชอมโยงหรอบรณาการสง เพราะภมปญญาทองถนเกดจากประสบการณจรง จงมความบรณาการทงในเรองรางกาย จตใจ สงคม และสงแวดลอม เชน ความคดเรองแมธรณ แมโพสพ พระภมเจาท รกขเทวดา เปนการน าเอาธรรมชาตมาเปนนามธรรมทสอไปถงจตใจทเชอมโยงไปสอตถประโยชน สรางความสมพนธทถกตอง ใหคนเคารพธรรมชาต เมอใหความเคารพแลวจะไมเกดการท าลาย

1.1.3.3 มความเคารพผอาวโส เพราะผอาวโสมประสบการณมากกวา ภมปญญาทองถนเปนเรองทกอก าเนด สงสม ปรบเปลยนตามเหตปจจยอยในจตใจ ระบบคด พฤตกรรมความเคยชนและความสนทดจดเจนทเรยกเปนองครวมวาวฒนธรรมของชาวบาน โดยชาวบาน เพอชาวบาน ภมปญญาทองถนไดรบการทดสอบในชวตจรง ผานกาลเวลา สถานการณ และบรบททางเศรษฐกจสงคมทเคลอนไหวเปลยนแปลงอยเปนนจ จงเปนธรรมดาทภมปญญาทองถนหลายสงหลายอยางยอมตกสมยไปแลว ทวาพรอมกนนน ภมปญญาทองถนอกหลายสงหลายอยางกยงคงอย หากแตมการปรบใชตามสถานการณแลวงอกงามเตบโตตอไป13

ภมปญญาทองถนในภาพรวมจงหมายถงทกสงทกอยางทคนในทองถนไดคดขนและน ามาใชแกปญหาในการด าเนนชวตอยางเหมาะสม กลายเปนองคความร ทเกดจากทกษะและความช านาญ แสดงใหเหนความสมพนธระหวางคนกบคน และคนกบธรรมชาต และมการสบทอดและเชอมโยงตอเนองจากอดตจนถงปจจบน ภมปญญาทองถน จงถอเปนองคความรทางวฒนธรรมทมคณคายง เนองจากเปนรากฐานของสงคม สะทอนถงวถการด าเนนชวตของผคนในทองถนนน

1.2 ประเภทของภมปญญาทองถน ภมปญญาทองถนมลกษณะบรณาการและมความสมพนธกบในทกมตการด ารงชวต

การจดแบงประเภทของภมปญญาจงมเกณฑทหลากหลายตามแตวตถประสงคของการน าไปใชประโยชน ดงน

1.2.1 แบงตามแหลงขอมล ในการศกษา วจยดานศกยภาพและสถานภาพของภมปญญาไทย เพอสงเสรม

และสนบสนนการพฒนาชมชนใหเขมแขงและยงยน ไดแบงภมปญญาตามแหลงขอมลเปน 3

12เสร พงศพศ, บรรณาธการ, ภมปญญาชาวบานกบการพฒนาชนบท เลม 1, 21-22. 13เอกวทย ณ ถลาง และคณะ, ภมปญญาทองถนกบการจดการความร (กรงเทพฯ:

อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง, 2546), 6.

15

ประเภท14 คอภมปญญาจากบคคล เชน ครภมปญญาไทย คนดศรสงคม ศลปนแหงชาต บคคลดเดนดานตางๆภมปญญาจากองคกรพฒนาหรอองคกรชมชน ซงแตละองคกรจะบงบอกภารกจ กจกรรม วตถประสงค เปาหมาย ทสามารถเชอมโยงความสมพนธไดวาเปนภมปญญาไทยสาขาใดและภมปญญาจากผลผลตเปนผลตภณฑของบคคลหรอองคกรชมชน ซงบางกรณผลตภณฑอยางหนงอาจเกยวของกบภมปญญาหลายสาขา

1.2.2 แบงตามผครอบครอง กรมทรพยสนทางปญญา กระทรวงพาณชย ซงมพนธกจในการคมครอง

ทรพยสนทางปญญา ไดใหความหมายของ ภมปญญาทองถน ในฐานะทรพยสนทางปญญาแขนงหนงวาเปนองคความรของกลมบคคลทองถน และรวมถงงานศลปวฒนธรรมพนบานทมอยในประเทศไทย แบงออกเปน 2 ประเภท15 ดงน

1.2.2.1 องคความรของกลมบคคลทองถน เชน การผลตอาหารและเครองดม การผลตผลตภณฑจากสมนไพร การผลตผลตภณฑจากวสดเหลอใช และการผลตผลตภณฑจากไม หน โลหะ แกว เซรามค ดนเผา เครองหนง และอนๆ

1.2.2.2 งานศลปวฒนธรรมพนบาน เชน เรองเลาพนบาน กวนพนธพนบาน ปรศนาพนบาน เพลงพนบาน ดนตรพนบาน การฟอนร าพนบาน ละครพนบาน จตกรรมพนบาน ประตมากรรมพนบาน หตถกรรมพนบาน เครองแตงกายพนบาน และสงทอพนบาน

1.2.3 แบงตามอรรถประโยชน จ าแนกประเภทภมปญญาทองถนตามอรรถประโยชนไดเปน 5 ประเภท

ใหญๆ16 ดงน 1.2.3.1 ภมปญญาเพอการยงชพ เปนภมปญญาเพอการอยรอดของชวต

ตามปจจยในการด ารงชพ 4 ประการ คอ อาหาร ทอยอาศย เครองนงหม และยารกษาโรค 1.2.3.2 ภมปญญาเพอการพทกษชวตและทรพยสน โดยการพยายามใหม

ชวตทมนคง เชน การพงตนเอง การหลบเลยงอนตราย การใชอาวธ เปนตน 1.2.3.3 ภมปญญาเพอการพทกษฐานะและอ านาจ โดยอาศยฐานะละ

อ านาจเพอชวยในการด ารงชวต เชน การสรางและการขยายฐานอ านาจ เชน ธรรมเนยมการผกดองหรอผกเกลอ เพอขยายเครอขายญาตมตร

1.2.3.4 ภมปญญาการจดการเพอสาธารณประโยชน เปนภมปญญาทสรางประโยชนรวมกน เชน การสรางศาลารมถนน เพอเปนทหยดพกของผเดนทาง

14ทรงจต พลลาภ และคณะ, ศกยภาพและสถานภาพของภมปญญาไทย: ภมปญญาไทยภาคตะวนออกเฉยงเหนอ (กรงเทพฯ: ส านกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต, 2546), 1-8.

15กรมทรพยสนทางปญญา, ภมปญญาทองถนไทย, เขาถงเมอ 7 มนาคม 2558, เขาถงไดจาก https://ipthailand.go.th/index.php?option=com_content&view=article&id=31:2013-09-17-18-55-51&catid=64&Itemid=178

16สธวงศ พงศไพบลย, สารานกรมวฒนธรรมไทยภาคใต, 5761-5768.

16

1.2.3.5 ภมปญญาทเปนการสรางสรรคพเศษ เปนภมปญญาทใชวสยทศนเฉพาะตวสรางขน เชน นกปราชญดานตางๆ

1.2.4 แบงตามสภาพโดยรวม ภมปญญาสามารถแบงสาขาในภาพรวมไดเปน 10 สาขา17 ดงน 1.2.4.1สาขาเกษตรกรรม หมายถง ความสามารถในการผสมผสานองค

ความร ทกษะ และเทคนคดานการเกษตรกบเทคโนโลย โดยการพฒนาบนพนฐานคณคาดงเดม ซงคนสามารถพงพาตนเองในภาวการณตางๆ ได เชน การท าการเกษตรแบบผสมผสาน วนเกษตร เกษตรธรรมชาต ไรนาสวนผสม และสวนผสมผสานการแกปญหาการเกษตรดานการตลาด การแกปญหาดานการผลต การแกไขปญหาโรคและแมลง และการรจกปรบใชเทคโนโลยทเหมาะสมกบการเกษตร เปนตน

1.2.4.2 สาขาอตสาหกรรมและหตถกรรม หมายถง การรจกประยกตใชเทคโนโลยสมยใหมในการแปรรปผลตผล เพอชะลอการน าเขาตลาดเพอแกปญหาดานการบรโภคอยางปลอดภยประหยด และเปนธรรม อนเปนกระบวนการทท าใหชมชนทองถนสามารถพงพาตนเองทางเศรษฐกจได ตลอดทงการผลตและการจ าหนายผลตผลทางหตถกรรม เชน การรวมกลมของกลมโรงงานยางพารา กลมโรงส กลมหตถกรรมเปนตน

1.2.4.3 สาขาการแพทยแผนไทย หมายถง ความสามารถในการจดการปองกนและรกษาสขภาพของคนในชมชน โดยเนนใหชมชนสามารถพงพาตนเองทางดานสขภาพและอนามยได เชน การนวดแผนโบราณ การดแลและรกษาสขภาพแบบพนบาน การดแลและรกษาสขภาพแผนโบราณไทย เปนตน

1.2.4.4 สาขาการจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม หมายถง ความสามารถเกยวกบการจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ทงการอนรกษ การพฒนา และการใชประโยชนจากคณคาของทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมอยางสมดลและยงยน เชน การท าแนวปะการงเทยม การอนรกษปาชายเลน การจดการปาตนน าและปาชมชน เปนตน

1.2.4.5 สาขากองทนและธรกจชมชน หมายถง ความสามารถในการบรหารจดการดานการสะสม และบรการกองทน และธรกจในชมชน ทงทเปนเงนตรา และโภคทรพย เพอสงเสรมชวตความเปนอยของสมาชกในชมชน เชน การจดการเรองกองทนของชมชน ในรปของสหกรณออมทรพย และธนาคารหมบาน เปนตน

1.2.4.6 สาขาสวสดการ หมายถง ความสามารถในการจดสวสดการในการประกนคณภาพชวตของคน ใหเกดความมนคงทางเศรษฐกจ สงคมและวฒนธรรม เชน การจดตงกองทนสวสดการรกษาพยาบาลของชมชน การจดระบบสวสดการบรการในชมชน การจดระบบสงแวดลอมในชมชน เปนตน

17โครงการสารานกรมไทยส าหรบเยาวชน โดยพระราชประสงคในพระบาทสมเดจ พระเจาอยหว, การจดแบงสาขาภมปญญาไทย , เขาถงเมอ 5 มกราคม 2558, เขาถงไดจากhttp://kanchanapisek.or.th/kp6/sub/book/book.php?book=23&chap=1&page=t23-1-infodetail03.html

17

1.2.4.7 สาขาศลปกรรม หมายถง ความสามารถในการผลตผลงานทางดานศลปะสาขาตางๆ เชน จตรกรรม ประตมากรรม วรรณกรรม ทศนศลป คตศลป ศลปะมวยไทย เปนตน

1.2.4.8 สาขาการจดการองคกร หมายถง ความสามารถในการบรหารจดการด าเนนงานขององคกรชมชนตางๆ ใหสามารถพฒนา และบรหารองคกรของตนเองได ตามบทบาท และหนาทขององคการ เชน การจดการองคกรของกลมแมบาน กลมออมทรพย กลมประมงพนบาน เปนตน

1.2.4.9 สาขาภาษาและวรรณกรรม หมายถง ความสามารถผลตผลงานเกยวกบดานภาษา ทงภาษาถน ภาษาโบราณ ภาษาไทย และการใชภาษา ตลอดทงดานวรรณกรรมทกประเภท เชน การจดท าสารานกรมภาษาถน การปรวรรต หนงสอโบราณ การฟนฟการเรยนการสอนภาษาถนของทองถนตางๆ เปนตน

1.2.4.10 สาขาศาสนาและประเพณ หมายถง ความสามารถประยกต และปรบใชหลกธรรมค าสอนทางศาสนา ความเชอ และประเพณดงเดมทมคณคาใหเหมาะสมตอการประพฤตปฏบต ใหบงเกดผลดตอบคคล และสงแวดลอม เชน การถายทอดหลกธรรมทางศาสนา การบวชปา การประยกตประเพณบญประทายขาว เปนตน

1.3 ปจจยทสงผลใหเกดภมปญญา ภม ปญ ญ าทองถ น เก ดจากการปรบต วของมน ษย ให สามารถด ารงชพ ใน

สภาพแวดลอมได ปจจยทสงผลใหเกดภมปญญาจงแบงไดเปน 2 สวน คอ ปจจยภายในซงเปนธรรมชาตการเรยนรของมนษยและปจจยภายนอกทท าใหมนษยเกดการเรยนร ทดลอง สงเกตการณ จนสะสมสบทอดเปนภมปญญา ดงน

1.3.1 ปจจยภายใน ปจจยภายในเปนปจจยทเกดขนตามธรรมชาตการเรยนรของมนษยและชมชน

มหลายวธการ18 ซงอธบายไดดงน 1.3.1.1 การลองผดลองถก มนษยมวธการทจะอยรอดดวยการทดลอง ลอง

ผดลองถก และถายทอดประสบการณเหลานนใหแกลกหลาน เมอนานเขากสงสมจนเกดเปนหลกในการประพฤตปฏบตตน จารต ประเพณของกลมคน

1.3.1.2 การลงมอกระท าจรง มนษยเรยนรดวยการลงมอท าในสถานการณและสงแวดลอมทมอยจรง เชน ผคนในภาคใตเรยนรทจะพงพากนระหวางตางถนตางท าเล ระหวางเชงเขา ลมน าและชายทะเล ดวยการผกไมตรเพอแลกเปลยนระหวางพนทจนกลายเปนธรรมเนยมปฏบตในชวตประจ าวนสบตอกนมา

1.3.1.3 การสาธตวธการและการบอกเลา การถายทอดความรและความสามรถผานการกระท าจรงและพฒนาตอเนองมาจนเปนการสงตอแกคนรนหลง และสงสอนดวยค าบอกเลาในรปตางๆ อาท เพลงกลอมเดก ค าพงเพยหรอสภาษต รวมทงการสรางองคความรไวเปนลายลกษณ ในสวนทเปนศลปวทยาการทมความซบซอนหรอลกซงขนอกระดบในรปของต าราหรอ

18เอกวทย ณ ถลาง, ภมปญญาสภาค วถชวตและกระบวนการเรยนรของชาวบานไทย. (นนทบร: มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, 2540), 45-48.

18

วรรณกรรมตางๆ เชน ต ารายา ต าราโหราศาสตร ต านาน นทาน ตามความเหมาะสมและสอดคลองกบพนฐานทางวฒนธรรมของกลมชน

1.3.1.4 การเรยนรทางพธกรรม ในทางจตวทยาพธกรรมมความศกดสทธและมอ านาจโนมนาวใหบคคลทมสวนรวมในพธกรรมรบเอาคณคาและแบบแผนการประพฤตทตองการไว เปนการย าความเชอและสรางกรอบศลธรรมจรยธรรมของกลมชน โดยใชศรทธา ความขลงและความศกดสทธของพธกรรมสรางกระแสความเชอและพฤตกรรมทพงประสงค พธกรรมจงไมใชเรองทงมงายหรอเหลวไหลแตเปนกรรมวธทางวฒนธรรมในการปลกฝงแนวทางทพงประสงค

1.3.1.5 การเรยนรทางศาสนา หลกธรรมค าสอน ศลธรรม วตรปฏบต ตลอดจนพธกรรมและกจกรรมทงสงคมทวดเปนศนยกลาง ลวนมสวนย าภมปญญาในการเรยนรในกรอบทเปนบรรทดฐานของสงคม ใหความมนคงอบอนทางจตใจ และเปนทยดเหนยวใหคนเกดความเชอมนในการประพฤตปฏบต ศาสนาจงมอทธพลตอชวตของคนทงทางตรงและทางออม รวมทงเปนสวนหนงในกระบวนการขดเกลาทางสงคม

1.3.1.6 การแลกเปลยนความรและประสบการณ ซงเกดขนระหวางบคคลตางสงคมตางชาตพนธ ท าใหกระบวนการเรยนรขยายตวกวางขวางขน มการผสมผสานระหวางความคดใหมๆทไมเคยมในสงคมนน อาจมความขดแยงกนบาง แตกกอใหเกดการเรยนรทหลากหลายซงสามารถพฒนาไปสสงใหมจากขอบเขตเดม เปนเครอขายทางภมปญญาทกวางขวางหลากหลาย

1.3.1.7 การผลตซ าทางวฒนธรรม (culture reproduction) เปนการคดสรรเลอกเฟนภมปญญา ความเชอและธรรมเนยมปฏบตทสบทอดกนมาในสงคม มาผลตซ าเพอแกปญหาทางสงแวดลอม เศรษฐกจและสงคมทเกดขน โดยใหสอดคลองกบฐานความเชอเดม ถอเปนการเรยนรอยางหนงซงมทงทประสบผลส าเรจและไมประสบผลตามเปาหมาย

1.3.1.8 ครพกลกจ า เปนกระบวนการเรยนรทเกดจากการสงเกตและแอบเรยนแอบลองท าด แลวรบเอามาเปนของตน โดยเอาองคความรของผอนมาเปนของตนเองและสามารถท าตามไดจรง ถอเปนธรรมชาตของการเรยนรอยางหนงของมนษย

1.3.2 ปจจยภายนอก ปจจยภายนอก เปนสวนส าคญประการหนงทสงผลตอการเกดการเรยนรจน

กอเกดเปนภมปญญาทองถน ประกอบดวย 2 ประการ19 ดงน 1.3.2.1 สภาพภมศาสตรและสงแวดลอมธรรมชาต สมเดจพระเทพ

รตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร ทรงมพระราชด ารสวา “การตงถนฐานทท ามาหากน และสงกอสรางทางถาวรวตถของมนษย ไมวาจะเปนอดตหรอปจจบนจะมความเกยวของกบสภาพภมศาสตร ดน น า และทรพยากรธรรมชาตอนๆ การศกษาหรอความรในดานภมศาสตรจงเปนประโยชนตอความขาใจสถานะและความเปนอยของมนษย”20 สภาพภมศาสตรหรอสภาพธรรมชาต

19ปราณ ตนตยานบตร, ภมปญญาไทย (กรงเทพฯ: มหาวทยาลยธรกจบณฑตย, 2550), 31-63.

20ศนยมานษยวทยาสรนธร (องคการมหาชน), ภมศาสตรกบวถชวตไทย (กรงเทพฯ:ศนยมานษยวทยาสรนธร (องคการมหาชน), 2544), 7.

19

เปนปจจยทก าหนดใหคนในพนทนนๆ วาควรตงถนฐานบานเรอนอยางไร ประกอบอาชพใด กนอาหารอะไร เมอเจบปวยไขควรรกษาอยางไร หรอกระทงเมอเสยชวตไปแลวควรจดการอยางไร ภมศาสตรจงเปนปจจยทควบคมความเปนอยของมนษยทงหมด สภาพทางภมศาสตรสามารถแบงไดหลกๆ 3 แบบ คอ ภเขา ทราบ และทะเล แมพนทภเขาจะเปนแหลงตนน าและอดมสมบรณไปดวยทรพยากรปาไม แตการคมนาคมไมสะดวก ดวยสภาพเชนนผคนทอาศยอยในพนทภเขามกจะมลกษณะพเศษ เชน การเดนบนทสงชนไดอยางคลองแคลววองไว เพาะปลกโดยการท าไรเลอนลอยเพราะทดนมนอยไมสามารถเพาะปลกคราวละมากๆ ได เกดภมปญญาการเพาะปลกแบบขนบนได เปนตน สวนบรเวณทราบลมซงเหมาะสมกบการท าเกษตรกรรม เนองจากมล าน าไหลผาน ดนเกดจากดนตะกอนทบถมกนเปนอาหารทดของพช บรเวณนจงมกเปนแหลงอารยธรรมทส าคญ และพนทบรเวณชายทะเล แมจะมดนทเปนกรดสงไมเหมาะแกการเพาะปลก แตกแหลงอาหารทส าคญ กอใหเกดการท าประมง การเพาะเลยงสตวน า อกทงสะดวกในการตดตอกบสงคมภายนอก สภาพภมศาสตรชายทะเลของประเทศไทยนน มลกษณะพเศษคอ สองฝากฝงมลกษณะแตกตางกน โดยดานทศตะวนตกเปนแผนดนทเลอนทรดลงไป ชายหาดแคบ ชมชนดงเดมจงเปนชมชนขนาดเลกไมมการสงสมอารยธรรมมากนน สวนใหญเปนสถานทแวะพกของนกเดนทาง สวนดานทศตะวนออก พนทชายฝงทะเลลาดเทไมมากนก พนพนทราบลมซงเกดจากดนตะกอนกวางขวาง เหมาะกบการตงชมชนเกษตรกรรม จงพบวามการสงสมอารยธรรมมาอยางยาวนาน21

1.3.2.4 อทธพลวฒนธรรมใหม การเขามาของวฒนธรรมใหมเปนปจจยส าคญทท าใหภมปญญามการเปลยนแปลง โดยเฉพาะในยคโลกาภวตน (globalization) ท าใหสงคมกาวไปขางหนาอยางรวดเรวโดยไมตระหนกถงความพรอมอยางจรงจง วฒนธรรมใหมทมบทบาทในปจจบน เชน การเปลยนแปลงเศรษฐกจแบบยงชพเปนทนนยมและเสรนยม กระแสวทยาศาสตร และเทคโนโลยขาวสาร เปนตน วฒนธรรมใหมทเขามาผลกใหสงคมมความเปล ยนแปลงในทกดาน ตวอยางอทธพลจากวฒนธรรมใหมทท าใหสงคมไทยเกดความเปลยนแปลงขนานใหญ ไดแก การปฏรปการปกครองเพอตอบโตลทธลาเมองขน โดยรวมอ านาจไวทกรงเทพมหานคร สงใหสถาบนการศกษา สถานพยาบาล หนวยงานส าคญกระจกตวอยในเมองหลวง วฒนธรรมชมชนทองถนจงคลายความส าคญลง และหนมานอมรบวฒนธรรมหลวงผานกลไกของระบบราชการและระบบการศกษา แบบแผนการผลตและการบรโภคสมยใหม จากเดมเปนสงคมเกษตรเพอยงชพ เกดการปลกขาวเพอแลกเปลยนเปนเงนตรามาใชจาย การพงพากนในชมชนลดลง เปนตน

1.4 คณคาของภมปญญาทองถน ภมปญญาทองถนเกดจากการแกปญหาในการด ารงชวตของมนษย นอกจากคณคา

โดยตรงในการแกปญหาเรองนนๆ แลว ภมปญญาทองถนยงมคณคาทส าคญตอตวคน ชมชน และสงแวดลอมอกหลายประการ22 ดงตอไปน

21เรองเดยวกน, 11-18. 22ปราณ ตนตยานบตร, ภมปญญาไทย, 207-209.

20

1.4.1 ภมปญญาทองถนสรางศกดศรและความภาคภมใจในตวตน ภมปญญาทองถนลกษณะทเฉพาะตว ซงแสดงออกมาจากการถายทอดสงตอ

จากรนตอรนของกลมคนผานประวตศาสตรและยคสมยจนกลายเปนเอกลกษณซงแสดงถงความเปนกลมชนหรอชนชาต เปนสงหลอมรวมคนในสงคมไวดวยกน ประเทศไทยซงมการสรางสมอารยธรรมมายาวนานกมภมปญญาทแสดงถงความเปนชาตทไดรบการยอมรบจากนานาประเทศหลายประการ อาท ศลปะแมไมมวยไทย อกษรไทย อาหารไทย และวรรณกรรมตางๆ เปนตน ซงภมปญญาทแสดงถงความเปนกลมชนหรอชาตเหลาน ท าใหเกดการหลอมรวมเปนหน งเดยว เกดความภาคภมใจในศกดศรความเปนตวตนของทมรากฐานมายาวนาน

1.4.2 ภมปญญาทองถนสงเสรมใหมการใชวตถดบในทองถน เปนการสงเสรมในการน าทรพยากรทมอยในทองถนมาใชประโยชน เชน การ

น าพชสมนไพรมาใชผลตยาแผนโบราณหรอยาสมนไพรทเกบไดในทองถน เปนการสงเสรมการประหยดและแกปญหาทางเศรษฐกจ เครองมอเครองใชส าหรบใชหากนในชวตประจ าวน รวมทงงานหตถกรรมพนบานซงมลกษณะและรปแบบเฉพาะถนทแตกตางกน เชน หตถกรรมกระจด ผลตภณฑจากกะลามะพราว หมาน าทใชกาบมะพราวขนาดใหญมาสานเพอใชตกน าจากบอน าตนของภาคใต กระตบหรอภาชนะใสขาวเหนยวนงซงเปนอาหารหลกทางภาคเหนอและภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

1.4.3 ภมปญญาทองถนสรางความสมดลระหวางคนในสงคมและธรรมชาตไดอยางยงยน

ภมปญญามความเดนชดในเรองของการยอมรบนบถอ และใหความส าคญแกคน สงคม และธรรมชาตอยางยง มเครองชทแสดงใหเหนไดอยางชดเจนมากมาย เชน ประเพณไทย ๑๒ เดอน ตลอดทงป ลวนเคารพคณคาของธรรมชาต ไดแก ประเพณสงกรานต ประเพณลอยกระทง เปนตน ประเพณสงกรานตเปนประเพณทท าใน ฤดรอนซงมอากาศรอน ท าใหตองการความเยน จงมการรดน าด าหว ท าความสะอาดบานเรอน การรกษาปาไมตนน าล าธาร ไดประยกตใหมประเพณการบวชปา ใหคนเคารพสงศกดสทธ ธรรมชาต และสภาพแวดลอม ยงความอดมสมบรณแกตนน า ล าธาร ใหฟนสภาพกลบคนมาไดมาก ลวนเปนความสมพนธระหวางคนกบสงคมและธรรมชาต ทงสน

อาชพการเกษตรเปนอาชพหลกของคนไทย ทค านงถงความสมดล ท าแตนอยพออยพอกน แบบ "เฮดอยเฮดกน" ของพอทองด นนทะ เมอเหลอกน กแจกญาตพนอง เพอนบาน บานใกลเรอนเคยง ท าใหคนในสงคมไดชวยเหลอเกอกล แบงปนกน เคารพรก นบถอ เปนญาตกน ทงหมบาน จงอยรวมกนอยางสงบสข มความสมพนธกนอยางแนบแนน ธรรมชาตไมถกท าลายไปมากนก เนองจากท าพออยพอกน ไมโลภมากและไมท าลายทกอยางผด กบในปจจบน ถอเปนภมปญญาทสรางความ สมดลระหวางคน สงคม และธรรมชาต

1.4.4 ภมปญญาทองถนเปนบอเกดของพฤตกรรมทางจรยธรรม ภมปญญาทองถนไมใชความรทางเทคนคเพยงอยางเดยว แตยงมสวนทเปน

คณคาและจรยธรรมรวมอยดวย ภมปญญาทองถนทเปนบอเกดของพฤตกรรมทางจรยธรรมจ าแนกไดดงน

1.4.4.1 พฤตกรรมทางจรยธรรมเกยวกบทอยอาศย เชน การแสดงความเคารพโดยการสขวญและไหวศาลพระภมเจาท การไมเบยดเบยนท าลายระบบนเวศโดยการไมสราง

21

บานในแหลงน าหรอรกล าแมน าล าคลอง การคดเลอกไมทเหมาะสมกบบาน หรอการชวยเหลอเผอแผในการสรางบานและงานขนบานใหม

1.4.4.2 พฤตกรรมทางจรยธรรมเกยวกบการท ามาหากน เชน การแสดงความกตญญตอสงเหนอธรรมชาตทมบญคณ โดยการสขวญขาว การสขวญควาย การสขวญเรอ หรอการแสดงเมตตาปราน โดยการปกปองศตรขาวดวยวธทางจตวทยา อาท การใชคาถาอาคม ผายนต น ามนต แทนการใชสารเคม

1.4.4.3 พฤตกรรมทางจรยธรรมเกยวกบวถชวต เชน การแสดงความกตญญกตเวทตอผมพระคณโดยการอยในโอวาทค าสงสอนของบดามารดาและครอาจารย การบรรพชาอปสมบทเพอทดแทนพระคณ เปนตน

1.4.5 ภมปญญาทองถนเปลยนแปลงปรบปรงไดตามยคสมย แมวากาลเวลาจะผานไป ความรสมยใหม จะหลงไหลเขามามาก แตภม

ปญญาไทย กสามารถปรบเปลยนใหเหมาะสมกบยคสมย เชน การรจกน าเครองยนตมาตดตงกบเรอ ใสใบพด เปนหางเสอ ท าใหเรอสามารถแลนไดเรวขน เรยกวา เรอหางยาว การรจกท าการเกษตรแบบผสมผสาน สามารถพลกฟนคนธรรมชาตให อดมสมบรณแทนสภาพเดมทถกท าลายไป เมอปาถกท าลาย เพราะถกตดโคน เพอปลกพชแบบเดยว ตามภมปญญาสมยใหม ทหวงร ารวย แตในทสด กขาดทน และมหนสน สภาพแวดลอมสญเสยเกดความแหงแลง คนไทยจงคดปลกปา ทกนได มพชสวน พชปาไมผล พชสมนไพร ซงสามารถมกนตลอดชวตเรยกวา "วนเกษตร" บางพนท เมอปาชมชนถกท าลาย คนในชมชนกรวมตวกน เปนกลมรกษาปา รวมกนสรางระเบยบ กฎเกณฑกนเอง ใหทกคนถอปฏบตได สามารถรกษาปาไดอยางสมบรณดงเดม ถอเปนการใชภมปญญาปรบปรงประยกตใชไดตามยคสมย

เหนไดวา ภมปญญาทองถนเปนสวนส าคญในการสรางความสมดลระหวางคนกบชมชน สงคม เศรษฐกจ ธรรมชาตและสงแวดลอม เกดขนและธ ารงอยเนองดวยการเปนเครองมอแกไขปญหาทเกดขนในชมชนอยางเฉพาะ

1.5 ขอจ ากดของภมปญญาทองถน ภายหลงการเปลยนแปลงโดยรบเอาวฒนธรรมตะวนตกเขามาอยางรวดเรวใน

สงคมไทย จนปลอยปละละเลยตอภมปญญาทองถนดงเดม เปนเหตใหประสบปญหาหลายอยางในสงคมจนเปนเหตใหตองหนกลบมารอฟนภมปญญาทองถนอกครง แตกระนนภมปญญาทองถนกยงคงมขอจ ากดหลายประการ23 ไดแก

1.5.1 ทศนคตตอภมปญญาทองถน การปกครองประเทศโดยรวมศนยอ านาจไวทสวนกลาง เมอวฒนธรรมเมอง

หลวงหรอกรงเทพฯ รบวฒนธรรมตะวนตกเขามา อทธพลจงแผกระจายครอบง าไปทงประเทศ สงผลใหความภาคภมใจในวฒนธรรมทองถนคอยๆ ถดถอยและเลอนหายไป ภมปญญาทองถนซงไดแก ภาษา ขนบธรรมเนยมประเพณ การละเลน และวธการกนอย ถกดแคลนวาไมทนยคทนสมย ดอยกวา

23เรองเดยวกน, 211-214.

22

วฒนธรรมจากเมองหลวง สงผลใหชาวบานในสวนภมภาคทไดรบอทธพลผานการศกษาหรอสอตางๆ หมดความภาคภมใจในถนก าเนดและรากเหงาวฒนธรรมของตน

1.5.2 การรบภมปญญาใหมเขามาอยางขาดความระมดระวง ในปจจบนเปนโลกของขอมลขาวสาร ผคนมการมการตดตอแลกเปลยนขอมล

กนไดอยางรวดเรว การรบแนวทางการพฒนาตามกระแสหลกคอโลกตะวนตก โดยไมไดมการพจารณาถงความเหมาะสมกบพนฐานวฒนธรรมไทยอยางถถวน ซงบางสงอาจไมเหมาะสมมผลกระทบในทางลบทงตอตนเองและประเทศชาต เชน การรบเอาวทยาการการปลกพชเชงเดยวเพอใหไดผลผลตจ านวนมาก โดยตดท าลายพชดงเดมไป เปนการท าลายสมดลของธรรมชาต ท าใหเกดวกฤตปญหาทางธรรมชาตตามมา หรอการรบภมปญญาดานอาหารการกนจากตะวนตกแทนการรบประทานขาวและพชสมนไพร กอใหเกดโรคตามมามากมาย เปนตน

1.5.3 การขาดความเชอมนในการพงภมปญญาของตน เหนไดจากการรบเทคโนโลยตางประเทศเขามาและเชอวาชาวตางประเทศเกง

กวาตน โดยยกยองใหเปนทปรกษา ใหมาควบคมงานตลอดทงการศกษาและวจยของประเทศ โดยเฉพาะในดานภมปญญาทองถน เชน เปนทปรกษาดานการเกษตร การศกษาวจยสมนไพร ทงทมคนไทยมความสามารถไปท างานเปนทปรกษายงตางประเทศจ านวนมากเนองจากคนไทยขาดความเชอมนวาคนไทยดวยกนกมภมปญญาทเหมาะสม หลายครงเราจงสญเสยลขสทธทางปญญาใหกบชาวตางประเทศทมาศกษาวจยและเกบขอมลในไทย สงผลใหเกดการชะงกงนในการสรางสรรคภมปญญาใหมๆ ททรงคณคาไปอยางนาเสยดาย

1.5.4 ระบบการศกษาแผนใหมละเลยการเรยนรดานภมปญญาไทย การเปลยนเปนระบบการศกษาสมยใหมสงผลใหระบบการศกษาไทยละเลย

กจกรรมและกระบวนการเรยนรดวยภมปญญาของชมชนทอยภายนอกสถานศกษา มงเนนแตการเรยนการสอนตามระบบการศกษาสมยใหมซงไดรบมาจากตะวนตก การศกษาของไทยจงถกแยกสวนออกจากชวตและสภาพความเปนจรงภายนอกสถานศกษา อกทงระบบการศกษาในขณะนยงมงผลตก าลงคนใหตอบสนองตอภาคเศรษฐกจและสงคมสมยใหม จนกลายเปนคานยมทคนไทยตองใชระบบการศกษาเปนบนไดไตเตาสถานภาพทางสงคมและการเมอง

1.5.5 การบรหารการศกษาและการจดการเรยนรในปจจบน การบรหารการศกษาและการจดการเรยนรในปจจบนไมเออตอการสบทอด

ภมปญญาทองถน เนองจากโครงสรางทางการศกษามลกษณะแบงแยกกระจดกระจาย โดยแบงเปนระดบชนประถมศกษา มธยมศกษา จนไปถงระดบอดมศกษา และยงแบงสวนออกเปนการศกษาภายในโรงเรยนและการศกษาภายในโรงเรยน แสดงใหเหนถงคานยมในการคดคนตามระดบการศกษา ในขณะทมการน าความรและประสบการณของผทรงคณวฒทางภมปญญาทองถนมาจดการเรยนการสอนคอยขางนอย สงผลใหหลกสตรการเรยนการสอนสวนใหญเปนภมปญญาสากล สวนภมปญญาทองถนไมคอยมการน าไปถายทอดหรอเรยนรในสถานศกษา เพราะหลกสตรการศกษาใหความส าคญตอภมปญญาทองถนนอยกวาภมปญญาสากล

23

1.6 การศกษาภมปญญาทองถน เสนห จามรก ปราชญดานวฒนธรรม ไดใหแนวคดในการการศกษาภมปญญา

ทองถนวา การศกษา วจยภมปญญาทองถนทแทจรงนนจะตองเปนการศกษา วจยทหมายความถงการแสวงค าตอบทเปนระบบเปด คอเปนการหาแนวทางการพฒนาทสามารถพฒนาไดตอไป เปนการก าหนดแนวทางการพฒนาทขนอยกบศกยภาพของทองถน การท างานวจยในรปน จะตองมองเงอนไขและศกยภาพของทองถนเปนส าคญหาวธการทจะใหสามารถด ารงชวต ด าเนนชวต เพอการพฒนาตอไปไดตามศกยภาพ และขดความสามารถทเขาจะตองมการพฒนาอยเสมอ เพราะฉะนนงานพฒนาหรองานวจยจงเปนการแสวงหาค าตอบทเปดขนอยกบตวเงอนไขและศกยภาพของชมชนนนเฉพาะ เพอทจะใหทองถนสามารถพฒนาตวเองตอไปได24 ดวยเหตน ในการศกษาภมปญญาทองถน ผศกษาจงตองมความเขาใจเกยวกบชมชน โดยมงเนนศกษาจากชาวบานใหมากทสด วาเขาท าอะไรเปน อะไรเกง มอะไรอยบาง ไมเปนไปในรปแบบการเขาไปสอนชาวบานเพอน าขอมลมาวเคราะหหาความหมาย เพอจดระบบขนใหม เนองจากขอมลทไดอาจสะเปะสะปะ จ าเปนตองน าขอมลมาศกษาวจยแลวน าเอาเชอมโยงกบภมปญญาอนๆ เพอชวยพฒนาชวตชาวบานรวมทงการจดศกษาอบรมชาวบาน ควรมหลายรปแบบบนหลกการเคารพชาวบาน พยายามเขาถงวธการถายทอดความรศลปวทยาของชาวบาน25 ซงในการศกษาภมปญญาทองถนมหลกส าคญดงน

1.6.1 การท าความเขาใจ ล าดบแรกผศกษาตองถอดประสบการณเฉพาะดานออกไป การปลดปลอย

ตวเองออกจากความช านาญเฉพาะดานเปนเงอนไขส าคญ ในการรบฟงประสบการณ ความร ขอมล ของชาวบานเพอใหวเคราะหประเดนปญหาไดชดเจนขน26 เรายงไมสามารถคนพบรปแบบตายตวใดๆ ทสามรถใชไดทวไปกบชนบททกแหง เนองจากชมชนประกอบดวยความสมพนธทกอสานขนอยางซบซอน สะทอนถงโครงสรางของระบบเศรษฐกจและความสมพนธทางสงคม บนสภาพทางกายภาพ ภมศาสตร วฒนธรรม ประเพณ และความสมพนธทางการผลตทมรปลกษณเฉพาะอยาง27

1.6.2 การรวบรวมขอมล การรวบรวมขอมลภมปญญาทองถนมขนตอนดงน 1.6.2.1 การสบคนขอมล โดยสบคนจาก “ผร” หรอ “ผน า” ชาวบาน

เพราะไมใชชาวบานคนไหนกไดทจะท าหนาทน ชาวบานไมไดมศกยภาพและภมปญญาทเทาเทยมกน

24เสนห จามรก, “ฐานคดการวจยเพอทองถน,” ใน การวจยเพอทองถน: รากฐานแหงพลงปญญา, อาภรณ จนทรสมวงศ, บรรณาธการ. (เชยงใหม: ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย, 2545), 13-16.

25ประเวศ วะส, ภมปญญาไทย (กรงเทพฯ: มหาวทยาลยธรกจบณฑตย, 2550), 215. 26เสนห จามรก, “ฐานคดการวจยเพอทองถน,” ใน การวจยเพอทองถน: รากฐานแหง

พลงปญญา, 13. 27สเมธ ตนตเวชกล, “พระบาทสมเดจพระเจาอยหวกบการพฒนาชนบท,” ใน ภมปญญา

ชาวบานกบการพฒนาชนบท, เลม 1. เสร พงศพศ, บรรณาธการ. (กรงเทพฯ: มลนธภมปญญา, 2536), 45.

24

ทกคนชมชนไมเคยขาดผน า ผมภมปญญาและบารมบางคนมความสามรถเปนผน า เปนหมอยา และเปนคร ผเชยวชาญดานศลปะ หตถกรรม คนเหลานพรอมทจะใหความรวมมอ ด าเนนการ และรเรม เมอไดรบการยอมรบและสนบสนน

กอนทจะพระราชทานพระราชด ารใดนน พระบาทสมเดจพระเจาอยหว จะทรงศกษาขอมลตางๆ อยางเปนขนตอน เรมตนจากขอมลเอกสาร แผนท แลวทรงตรวจสอบกบพนทและภ มประเทศจรง ทรงเคารพในภมประเทศและขนบธรรมเนยมประเพณของประชาชนมากทรงมพระราชด ารสวา “...การพฒนานน จะตองเปนไปตามภมศาสตรและภมประเทศทางสงคมไปดวยพรอมๆ กน ภมประเทศทางสงคมศาสตรกคอ เรองทางสงคมวทยาคอนสยใจคอของคน...” ทรงใชเวลาครงละนานๆ ในการพดคยกบประชาชน เพราะทรงเหนวา ความตระหนกรตามธรรมชาต ซงเกดจากประสบการณในการด ารงชวตทสบสายตอเนองกนมาของชาวบานนนเปนสงทมคา เปนสงทเรยนรไดไมมวนหมดสน และทรงย าเสมอถงความพรอม ความส านกและความกระตอรอรนทจะมสวนรวมในการพฒนาตนเองและทองถนของตน28

การสนทนากบชาวบานดวยความสนทประหนงญาต นอกจากจะท าใหผศกษาเขาถงขอมลแลว ยงท าใหเขาถงวญญาณของขอมลนน การสนทนาธรรมดาจะมสสนและปลกเราพลงของวญญาณดงเดมใหกลบมามชวต เปนส านกทางประวตศาสตร เปนพลงทางวฒนธรรม ทท าใหชาวบานเกดความเชอมนในตนเอง ไมรสกต าตอยหรอไมมคณคา พรอมทจะอนรกษ ฟนฟ และประยกตคณคาเหลานนเพอการพฒนาตนเองตอไปชาวบานจะไดรบประโยชนจากการศกษาตงแตแรกเรมของการท าวจยแลว โดยไมตองรอวา เมอการวจยเสรจจะน าขอมลกลบไปสชาวบานไดอยางไร29

1.6.2.2 การวเคราะหขอมล ภายหลงจากการสบคนคนแลวกควรศกษาวจยแนวคดและประสบการณเกยวกบบรบทของชมชน น ามาวเคราะหเปรยบเทยบรวมกบกรณอนๆ ทไดคนความา

1.6.2.3 การตรวจทานและเชอมโยงขอมล โดยประสานงานใหคนเหลานไดมาพบปะกน เพอรวมแสดงความเหนและแลกเปลยนประสบการณกน ซงจะท าใหไดประเดนรวมทเชอมโยงไปสประเดนอนไดไมยาก เพราะชวตชาวบานไมไดแยกประเดนอยแลว เชน การรกษาพนบาน จะโยงไปถงเรองการท ามาหากน พธกรรม และความเชอตางๆ และยงโยงไปถงประสบการณในการประยกตวฒนธรรม การรบเอาความรและเทคโนโลยสมยใหม30

การศกษาวจยโดยชาวบานมสวนรวม จงเปนการสรางจตส านกใหกบชมชน และสรางพลงในการแกไขปญหาตางๆ ทพวกเขาประสบอย นกวจยไมใชนกพฒนา แตนกวจยสามารถรวมมอกบนกพฒนาทงรฐและเอกชนในกระบวนการวจยเพอจตส านก ซงท าใหงานนนสมพนธกบบรบททาง

28เรองเดยวกน, 4-6. 29เสร พงศพศ, “วฒนธรรมพนบาน: รากฐานการพฒนา,” ใน ภมปญญาชาวบานกบ

การพฒนาชนบท เลม 1, 61. 30เรองเดยวกน, 61.

25

เศรษฐกจสงคมของอดตและปจจบนของหมบาน ซงจะชวยก าหนดทศทางการพฒนาและอนาคตของหมบานนน31

1.7 การด าเนนงานภมปญญาทองถน งานวฒนธรรม คอ การสรางส านกของการสบทอดคณคาแบบประเพณ ปรบปรนให

เขากบยคสมยแหงการเปลยนแปลง ท าใหชาวบานเกดความเชอมนในตนเอง และคนหาแนวทางการพฒนาทน าไปสการพงตนเองไดในทสด โดยวธการกบเปาหมายของการด าเนนงานดานวฒนธรรมจะตองสอดคลองกน วธการนนจะตองเปนสวนหนงของเปาหมายเปนกระบวนการพฒนา32การด าเนนงานภมปญญาทองถนทมเปาหมายเพอใหเกดประโยชนแกชมชนอยางยงยนแลว กตองตนจากการเปลยนแปลงแนวคด โดยเรมจากใหชมชนและชาวบานเปน “ตวตง” ท าความเขาใจกบรากเหงาของชมชน และพยายามเขาใจกระบวนทศนดงเดมซงเปนรากฐานชวตของชมชน ปรบวธคดใหเชอและศรทธาในชาวบาน กจะสามารถเหนถงภมปญญาและศกยภาพชาวบานมากยงขน33

การด าเนนงานภมปญญาทองถนทผานมาอยในความควบคมดและของภาครฐเปนสวนใหญ อาท กรมศลปากร ส านกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต รวมกบโรงเรยนหรอหนวยงานราชการประจ าจงหวดตางๆ รวบรวมเอาศลปะ โบราณวตถ สงของเครองใชทองถนเกบไว และจดงานสงเสรมภมปญญาเหลานน มหาวทยาลยท าหนาทศกษาวจย การทองเทยวแหงประเทศไทยสงเสรมสถานททองเทยวและสนบสนนการจดงานประเพณระดบจงหวดและระดบชาต ซงการด าเนนทงหมดอยในกรอบกระบวนทศนสงคมใหม มองภมปญญาทองถนในลกษณะทเปน “เอกลกษณ” มความสวยงาม แปลก ควรแกการเกบรกษาไว เพอใหชนชาตอนประจกษวาเรากมของดเหมอนกน สรางความภาคภมใจในประวตศาสตรและวฒนธรรมของตนเอง เพอแสดงวาเราไมไดถกกลนไปทงหมด และมรดกทางวฒนธรรมเหลานยงสามารถขายได โดยการดงดดนกทองเทยว การรวบรวมสงของ ศกษาวจยถอไดวาไดท าประโยชนในการอนรกษภมปญญาทองถนไวไมใหสญหาย หรอถกล มเลอน เพราะไดบนทกหรอรวบรวมเอาไวแลวพวกเขาเชอวาการด าเนนงานของตนมสวนชวยในการพฒนาประเทศ ท าใหคนไดเรยนรเรองราวเกากอน ท าใหคนมรายไดเพมขนจากการขายของทระลก สนคาพนเมอง แตเมอมองในอกมมหนงประโยชนทชมชนไดรบโดยตรงจากการด าเนนงานภมปญญาทองถนมนอยมาก หรอเรยกไดวาในหลายกรณ ชาวบาถกใชเปนเครองมอ เพอประโยชนของผทอางวาสนบสนนภมปญญาทองถน เชนเดยวกบในเรองอนๆ ทคนมอ านาจมากกวายอมเอาเปรยบผทมอ านาจนอยกวา ตกตวงเอาทรพยากรของผเสยเปรยบหรอดอยกวา ไมวาจะเปนทรพยากรธรรมชาต แรงงานและวฒนธรรม34

31สเมธ ตนต เวชกล, “พระบาทสมเดจพระเจาอยหวกบการพฒนาชนบท,” ใน ภมปญญาชาวบานกบการพฒนาชนบท เลม 1, 45.

32เสร พงศพศ, “วฒนธรรมพนบาน: รากฐานการพฒนา,” ใน ภมปญญาชาวบานกบการพฒนาชนบท เลม 1, 59.

33เรองเดยวกน, 46. 34เรองเดยวกน, 42-44.

26

กระบวนการด าเนนงานภมปญญาทองถนแบงออกไดเปน 4 สวน คอ 1) การอนรกษ ซงเปนการรกษาภมปญญาทมอยแลวใหด ารงอยตอไป 2) การฟนฟ เปนการรอฟนภมปญญาทซบเซาลงใหกลบมามบทบาทอกครง 3) การพฒนาภมปญญาในฐานะทนทางวฒนธรรม ซงเปนการน าวฒนธรรมมาเพมมลคาทางเศรษฐกจ เพอใหภมปญญาอยรอดไดในสงคมปจจบนซงเปนสงคมทนนยม และ 4) การผลตซ าทางวฒนธรรม

1.7.1 การอนรกษ การเกบรวบรวมโบราณวตถ สงของเครองใช เรองราวจากค าบอกเลา ค าสอน

นทาน การละเลน ทท าอยในปจจบนมกถกจ ากดอยในศนยของเมอง สถาบนการศกษา หรอหนวยงานอนๆ ในภาครฐ ดวยทางราชการมกคดวาชาวบานไมเหนคณคา ไมรจกดแลรกษาสงเหลาน ถาปลอยไวจะสญหายหมด ทงทในความจรงมเอกชนจ านวนมากทด าเนนการเหมอนกบทางภาครฐไดดวยใจรก ไมไดหวงผลตอบแทนหรอประโยชนทางการคา นอกจากนยงมอกหลายคนทสนใจจะท า แตไมสามารถท าได เนองจากขาดการสนบสนน หากชาวบานและชมชนไดรบการสงเสรมพวกเขากยนดทจะอนรกษมรดกทางวฒนธรรมของตนเอง เชนเดยวกบการอนรกษทรพยากรทางวฒนธรรมทจบตองไมได เชน ประเพณ การละเลน ดนตร ศลปหตถกรรม การสนบสนนมใชการสงเสรมใหมาจดการแสดงเพยงปละไมกครง แตตองใหเหนความส าคญและเหนคณคาอยางสม าเสมอตอเนอง ใหสงเหลานอยในบรบททางสงคมวฒนธรรมของชาวบาน

โดยเฉพาะ “ภมปญญา” ทควรเรงอนรกษเปนล าดบตนๆ อนรกษในทนหมายถง การใหความสนบสนนอยางถกวธ ใหผน าชาวบานมสวนรวมและบทบาทส าคญในการพฒนาทองถน ในกระบวนการเรยนร การศกษา สาธารณสข การจดการชมชน ใหชาวบานเปน “คร” เปนผน า สงเสรมการรเรมและยกยองใหเกยรต เชน กรณโรงเรยนในชนบทขาดแคลนครสอนดนตร ภาครฐแกปญหาโดยการสนบสนนเครองดนตรสมยใหมและเครองดนตรไทย ไมคดสงเสรมการสอนดนตรพนบาน โดยใหปราชญชาวบานมาชวยสอน ซงวธการนจะชวยใหชาวบานมความภาคภมใจทไดรบการยอมรบ หรอในดานการเกษตร ความรหลายอยางทดเหมอนลาสมย แตกสามารถน าไปพสจนทดลองได เชน การปลกพชดวยหลกธาต 4 (ดน น า ลม ไฟ) สามารถปลกไมสชนดในหลมเดยวกนได ซงสงเหลานไมมในต าราสมยใหมการอนรกษเชนนชวยใหชาวบานภมใจในมรดกทางวฒนธรรมของตน และมทางเลอกอนทไมใชแตสงทสงคมใหมน าเสนอ35

การอนรกษภมปญญาทองถน ไมใชเพยงการจดแสดง การจดงานหรอการเกบสะสมวตถในหองสเหลยม แตเปนวถชวตทรวมเอาระบบคณคาและทศนะอกแบบหนง กระบวนการด าเนนงานภมปญญาทองถนจงจงมหลากหลายรปแบบและวธการมากกวาทเปนอย36

1.7.2 การฟนฟ วฒนธรรมพนบานหลายอยางไดรบการฟนฟขนใหม โดยเฉพาะวฒนธรรม

ทางสงคม เชน การลงแขก การผกเสยวทางภาคอสาน และวฒนธรรมอกหลายอยางก าลงซบเซาก

35เรองเดยวกน, 46-55. 36เรองเดยวกน, 44.

27

กลบฟนขนมาใหม เชน ดนตรไทยและเพลงลกทง โดยความรวมมอระหวางภาครฐและเอกชน โดยมภาครฐเปนผประสานงาน

ชาวบานในชนบทกสามารถฟนฟวฒนธรรมของตนเองได ทงในแงการฟนอดตและฟนสภาพแวดลอม พอจารยทองด ปราชญชาวบานจากหมบานอสานกลาววา “การฟนฟธรรมชาตใหเหมอนเดมเปนไปไมไดอกแลว แตถาหากชาวบานน าบอปลาทกบอมาตอกน กจะไดล าน าสายใหม ถาเอาตนไมทกตนทปลกมารวมกนกจะไดปาใหม”37เปนการฟนฟอกรปแบบหนงทสมสมยโดยมไดรกษารปแบบ แตเนอหายงคงเดม

การรกษาแบบพนบานอกหนงภมปญญาทซบเซาไประยะหนง เมอสาธารณสขแผนใหมแพรเขาสทกภาคสวนของสงคม ท าใหหมอยาพนบานกลายเปน “หมอผ” ถกดถกดหมน หมดความเชอถอ ชาวบานนยมการรกษาแบบสมยใหม เพราะมความเชอวาหายเรวกวา จนกระทงการเปลยนแปลงทางสงคมด าเนนไปสทางตน ปญหาเศรษฐกจรายลอม ชาวบานจงหนมาพงพาการรกษาแบบพนบาน และพบวาการรกษาแบบสมยใหมไมได “วเศษ” ไปเสยทกอยาง ในการฟนฟการแพทยพนบานไมใชเฉพาะการศกษาต ารายาและวธการรกษาจากชาวบานมาปรบใชกบการแพทยไทยเทานน แตเปนการเหนคณคาและสนบสนนใหเกดความรเพมเตมจากทชาวบานร จะท าประโยชนไดมากยงขน เชน กรณกลมสมนไพรไทอสาน ซงมสมาชกเปนหมอยาจากสจงหวดแถบภาคอสาน รวมตวกนโดยการสนบสนนขององคกรเอกชนแบงปนความรเกยวกบการรกษาพนบาน และตงหนวยฝกอบรมเคลอนทไปตามหมบานสมาชก และเปดฝกอบรมเกยวกบการรกษาสขภาพอนามย การปองกนและรกษาโรคขนพนฐาน และฝกอบรมพเศษ

ในสวนของภาครฐ กรมสงเสรมวฒนธรรม กระทรวงวฒนธรรม ไดมนโยบายในการฟนฟภมปญญาทองถน เพอใหเปนฐานความรในการผสมผสานกบวทยาการสากล ดงน

1. การประกาศยกยองปราชญทองถน ซงเปนผสบทอดองคความรภมปญญา โดยเรยกวา "ครภมปญญาไทย" เพอใหไดรบการยอมรบในวงกวางและสามารถท าการถายทอด พฒนาผลงานของตนไดอยางตอเนองและมคณภาพ โดยมการสนบสนนการถายทอดองคความรของครภมปญญาไทย เขากบกระบวนการเรยนการสอนในระบบโรงเรยน เชน การเทยบโอนหนวยกต การเทยบวฒเทยบต าแหนง เพอใหเกดการลนไหลระหวางความร ผสานเขาดวยกนเปนระบบการศกษาทเปนหนงเดยว

2. การจดตงศนยภมปญญาไทย ซงแนวคดนตองการใหมแหลงส าหรบการเรยนรภมปญญาของชมชนนนๆ เกดขน อาจเปนแหลงเรยนรทมอยแลวในชมชน เชน บานของผทรงภมปญญาวด ศาลาของหมบาน เวทชาวบาน เปนตนเพอใหสามารถใชสถานทนนๆ เปนแหลงเรยนร ถายทอดภมปญญาคกบสถานศกษาในระบบไดอยางมประสทธภาพมากขน

3. การจดตงสภาภมปญญาไทย เนองจากลกษณะภมปญญาไทยมความหลากหลายสมดลกนเปนองครวม หากน าเรองภมปญญาไทยเขาไปไวหนวยงานใดหนวยงานหนง นโยบายของหนวยงานนนจะเปนตวก าหนดกรอบของภมปญญาไทยใหจ ากดอยเฉพาะเรอง เชน หากน าภมปญญาไทยไปไวในกระทรวงศกษาธการ ประเดนทจะถกยกขนมาพจารณา คอ ภมปญญาไทยนนตองเปน

37เรองเดยวกน, 50.

28

เรองของการศกษาเทานน จงจะไดรบการสงเสรมและวธการสงเสรมทางหนงทมแนวโนมวาจะเปนไปไดสงคอ การน าภมปญญาไทยไปบรรจไวในโรงเรยน ซงจะขดกบลกษณะของภมปญญาไทยทผเรยนจะเรยนร ได ในสภาพแวดลอมท เหมาะสมกบภมปญญาไทยแตละเรองเทานน หากเปลยนสภาพแวดลอม การเรยนรภมปญญาไทยกจะไมเกด จงสมควรใหมสภาภมปญญาไทย เปนศนยกลางแลกเปลยนความร และถายทอดความรภมปญญา

4. การจดตงกองทนสงเสรมภมปญญาไทย เพอแกปญหาการจดสรรเงนงบประมาณจากรฐบาล ทมกฎ ระเบยบ ขอบงคบและระยะเวลา รวมทงสภาวการณของประเทศมาเปนตวตดสนวา โครงการ/งานใดควรไดรบงบประมาณเทาใด และจะไดรบเงนในปถดไปหรอไม รวมทงการพฒนาและสรางสรรคความรใหมจากฐานภมปญญาเดมตองอาศยระยะเวลานาน การก าหนดงบประมาณเปนรายป จงเปนมลเหตขดขวางการพฒนาและการสงเสรมภมปญญาไทยเปนอยางมากเพอแกไขขอจ ากดดงกลาว การตงกองทนสงเสรมภมปญญาไทยจงจ าเปนอยางยง ในฐานะเปนทนในการสรางและเสรมภมปญญาของชาตดวยความรวมมอทงจากภาครฐและภาคเอกชน

5. การคมครองลขสทธภมปญญาไทย เพอใหภมปญญาไทยอนเปนมรดกทางปญญาของแผนดนไดอยคกบคนไทย เปนทนทางปญญาในการพฒนาประเทศในดานตางๆ ทงทางเศรษฐกจสงคม การเมอง สงแวดลอม รวมทงวฒนธรรมการสงวนและรกษามรดกทางภมปญญาดงกลาวจงตองมระบบคมครองทรพยสนทางภมปญญาเกดขน เพอพทกษผลประโยชนในทองถนและประเทศชาต ลขสทธภมปญญาไทยนจงเปรยบเสมอนระบบคมกนและสงเสรมปญญาของชาต

6. การจดตงสถาบนแหงชาตวาดวยภมปญญาและการศกษาไทย เพอท าหนาทประสานงานและเผยแพรภมปญญาไทย การประชาสมพนธ และเผยแพรขอมลเปนปจจยส าคญมากในการท างานตอภาพพจนและสถานภาพของบคคลหนวยงาน/องคกร/สถาบนตางๆ เนองจากกลไกส าคญในการสงเสรมภมปญญาไทยคอการสรางความร ความเขาใจ การสรางจต -ส านก และเหนคณคาของสงทเปนภมปญญาไทยการพฒนาใหบคคลตางๆ มการเปลยนแปลงพฤตกรรมทงสามดาน (ความร ทศนคต และพฤตกรรม) จ าเปนตองอาศยการใหการศกษาในทกรปแบบ38

1.7.3 การประยกต พระยาอนมานราชธน ปราชญดานวฒนธรรมผมความเขาใจอยางลกซงใน

ดานวฒนธรรม ไดกลาวไววา

วฒนธรรมจะเปลยนไปเปนความเจรญ อยทคนในสงคมมปญญาความสามารถ รจกรเรมดวยการคนพบสงทมอยแลว และดวยการประดษฐเสรมสรางสงใหมบนรากฐานสงเกา เพอรกษาเสถยรภาพและบคลกลกษณะสงคมของตนไว การเปลยนแปลงไปขางหนาเทานนทจะท าใหวฒนธรรมใดวฒนธรรมหนงมเสถยรภาพ เปรยบเสมอนลกขางทตองหมนอยตลอดเวลาจงจะยนอยได เชนนเองจงเรยกวาวฒนธรรมมพลวต และในการเคลอนทไปนน

38กรมสงเสรมวฒนธรรม, แผนงานอนรกษและพฒนาสงเสรมศาสนา ศลปะและวฒ น ธ ร รม , เข า ถ ง เม อ 8 ม น าค ม 2 5 5 8 , เข า ถ ง ได จ าก http://www.culture.go.th/ subculture9/images/ stories/files/plan2556/plan2557_2.pdf

29

หากไมมการสกดของเกาทไมสอดคลองแลวทงเสยบาง พรอมกบตอเตมเสรมแตงสงใหมเขาไป กจะท าใหวฒนธรรมเกดอาการลา และคอยเสอมไป จนในทสดกจะสลดทงวฒนธรรมของตนเองเสย แลวรบเอาวฒนธรรมอนเขามาแทนทเปนของตน อนจะเปนผลใหสงคมนนตองสญเสยบคลกลกษณะของตนไปในทสด39

จากแนวคดขางตน วฒนธรรมมความเปลยนแปลงอยตลอดเวลา การทวฒนธรรมจะ

ด ารงอยสบไปไดจงตองมการปรบเปลยนใหสอดคลองกบสภาพความเปนไปของผคนและสงคม อาจมการปรบลดของเดมหรอเพมเตมสงใหมเขาไป แตกตองคงแกนของวฒนธรรมทเปนอตลกษณเฉพาะไว จงจะท าใหวฒนธรรมสามารถด ารงอยสบไปได

เนองจากวฒนธรรมเปนวถชวตทมการเคลอนไหวเปลยนแปลงโดยธรรมชาต การประยกตจงเปนลกษณะหนงทเกดขนเรอยมา เพยงแตในอดตการประยกตเปนไปอยางชาๆ ไมรวดเรวเชนในปจจบน การประยกตมหลายแบบขนอยกบบทบาทของผประยกตในขณะนน เชน ชาวบานประยกตทาร าหรอเครองดนตรเพอท ามาหากน การจดงานบญประทายขาวเปลอกเพอเปนกองทนหมบาน การลงแขกท านาเพอจดตงธนาคารขาว การทอดผาปาขาว การบวชตนไม เปนตน ซงการประยกตสวนหนงมกถกก าหนดโดยรฐหรอเอกชนจากภายนอก แลวชาวบานสานตอหรอรเรมเอง

การประยกตไมใชการน าเอาของเกามาใหกบสงใหม แตเปนการผสมผสานระหวางของเกากบของใหม กลายเปนเทคโนโลย วธการหรอรปแบบใหมทเหมาะสม โดยเพมคณภาพโดยไมท าลายลางคณคาดงเดม การประยกตทประสบความส าเรจมาจากการรกษารากเหงาเดมเอาไว ตวอยางเชน การล าในภาคอสาน ทยงคงรกษารปแบบเอกลกษณเดมไว แตไดประยกตเปนหมอล าหม และผสมผสานกบเพลงลกทงแบบอสานซงท าใหการล ายงสามารถคงอยแตแปรรปไปเปนเพลงลกทงซงเปนทนยมของชาวอสาน กระบวนการประยกตจงเกดจากการสมผสระหวางวฒนธรรมทแตกตางกนหรอการเปลยนแปลงของสงแวดลอมทางสงคม การด าเนนงานภมปญญาทองถนในปจจบนจงมกเปนไปในลกษณะการประยกต เนองจากนกวชาการและขาราชการทไดรบการศกษาและมขอมลอกแบบหนง เปนตวแทนของวฒนธรรมใหม หากมปฏสมพนธกบชาวบานในลกษณะทมความเคารพกนและกน และรวมกนหารปแบบทเหมาะสมกบสภาพทเปนจรงของชาวบานกจะเปนการประยกตทประสบผลส าเรจได

1.7.4 การสรางใหม เสนแบงระหวางการประยกตกบการสรางใหมไมชดเจนนก เนองจากการ

สรางใหมสวนหนงถอเปนการประยกต เพยงแตการสรางใหมนนมสวนเกานอยกวาการประยกตมาก เชน การประดษฐโปงลางของภาคอสาน ซงเปนเครองดนตรชนดหนง ซงมทมาจากไมแขวนคอวว ควาย น ามารอยเรยงเหมอนระนาด เกดเปนเครองดนตรชนดใหมทมรปลกษณและเสยงทเปนเอกลกษณของตน ทงน การสรางใหมบางสวนกไมประสบความส าเรจ เชน การรเรมโครงการใหมๆ เพอพฒนาหมบานโดยภาครฐและเอกชนโดยไมมพนฐานการผสมผสานกบวฒนธรรมหรอภมปญญา

39อนมานราชธน, พระยา. เรองรวมเกยวกบวฒนธรรม, งานนพนธชดสมบรณของศาสตราจารยพระยาอนมานราชธน หมวดวฒนธรรม (กรงเทพฯ: ศลปากร, 2532), 45-48.

30

ดงเดมของชมชน เชน ธนาคารขาว ธนาคารโคกระบอ กลมออมทรพย เปนตน เนองมาจากภาครฐหรอเอกชนภายนอกไมค านงถงศกยภาพของทองถนซงมความแตกตางกนไปในแตละพนท และชาวบานไมไดมสวนรวมมาตงแตแรกเรมเปนเพยงผรบค าสงใหปฏบตตาม หรอใหความรวมมอบางสวนเทานน

การสรางใหมทส าคญอกประการคอ การรบรองสถานภาพนตบคคลทางกฎหมายขององคกรชาวบาน ซงเปนหลกประกนในการ “พงตนเอง” ของชาวบาน เปนการไดมาของอ านาจทางการตดสนใจและการบรหารจดการดวยตวเอง โดยใหชาวบานเปนเจาของการพฒนามากกวาทเปนอย หรอหมายถงการเปนเจาของวฒนธรรมหรอวถชวตของตนเอง

1.8 การพฒนาภมปญญาในฐานะทนทางเศรษฐกจ ในชวงทศวรรษทผานมา หลายประเทศทวโลกไดใหความส าคญในการพฒนา

เศรษฐกจโดยอาศยรากฐานทางวฒนธรรม รวมถงภมปญญาทองถนมาพฒนาตอยอดเพอสรางความมงคงทางเศรษฐกจ หรอทเรยกวา “เศรษฐกจเชงสรางสรรค” โดยจดภมปญญาใหเปนทนในการด าเนนแนวทางตามเศรษฐกจเชงสรางสรรค ซงมแนวความคดดงน

1.8.1 เศรษฐกจเชงสรางสรรค เศรษฐกจเชงสรางสรรคมจดรเรมมาจากสหราชอาณาจกรซงเปนประเทศผน า

ในการพฒนาเศรษฐกจเชงสรางสรรคเพอขบเคลอนเศรษฐกจอยางประสบความส าเรจ ไดรบการยอมรบใหเปนประเทศตนแบบจากนานาชาต โดยไดใหความหมายของเศรษฐกจสรางสรรควา

“เศรษฐกจทประกอบดวยอตสาหกรรมทมรากฐานมาจากความคดสรางสรรค

ของบคคล ทกษะ ความช านาญ และความสามารถพเศษ ซงสามารถน าไปใชประโยชนในการสรางความมงคงและสรางงานใหเกดขนได โดยทสามารถสงสมและสงผานจากรนเกาสรนใหมดวยการคมครองทรพยสนทางปญญา”40

องคการยเนสโก (UNESCO) ไดยดนยามทน าเสนอโดยกระทรวงวฒนธรรม สอและการ

กฬาของ สหราชอาณาจกร (UK DCMS) วา คอ “อตสาหกรรมทเกดจากความคดสรางสรรค ความช านาญ และความสามารถทมศกยภาพในการสรางงานและความมงคงโดยการผลตและใชประโยชนจากทรพยสนทางปญญา” โดยแบงเศรษฐกจเชงสรางสรรคเปน 4 กลม ดงน

1. กลมมรดกทางวฒนธรรม ประกอบดวย งานฝมอและหตถกรรม การทองเทยวเชงวฒนธรรม/ความหลากหลายทางชวภาพ การแพทยแผนไทย และอาหารไทย

2. กลมศลปะ ประกอบดวย ศลปะการแสดง และทศนศลป 3. กลมสอสมยใหม ประกอบดวย ภาพยนตรและวดทศน การพมพ การกระจายเสยง

และดนตร

40ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, เศรษฐกจสรางสรรค(กรงเทพฯ: ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2552), 18.

31

4. กลมงานสรางสรรคและออกแบบ ประกอบดวย การออกแบบ แฟชน สถาปตยกรรม การโฆษณา และซอฟตแวร41

ในประเทศไทยแนวคดเศรษฐกจสรางสรรคยงอยในระยะเรมตนไมมการก าหนดนยามและขอบเขตการพฒนาทชดเจน ตลอดระยะเวลา 10 ปทผานมาไดพฒนาเศรษฐกจสรางสรรคบนพนฐานของการผสมผสานระหวางวฒนธรรมประเพณ และภมปญญาทองถน จนกระทงปจจบนไดมการน าเทคโนโลยและนวตกรรมใหมๆ เขามาชวยเพมมลคาและเชอมโยงภาคการผลตและบรการตางๆ ใหมประสทธภาพเพมขน

ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต (สศช.) รวมกบศนยสรางสรรคการออกแบบ (ศสบ.) ภายใตส านกบรหารและพฒนาองคความร (สบร.) ไดก าหนดยทธศาสตรการขบเคลอนเศรษฐกจสรางสรรคของไทยเพอใหขบเคลอนอยางตอเนองเปนรปธรรมและยงยน ดงน

1. การพฒนาโครงสรางพนฐานและสภาพแวดลอมภายในประเทศ 2. การบรณาการและด าเนนการของหนวยงานทงในภาครฐและภาคเอกชน ตองม

หนวยงานทรบผดชอบหลกและมกรอบนโยบายและกลไกการขบเคลอนทชดเจน รวมทงมการจดท าแผนแมบทและจดท าแผนทน าทางพฒนา (Roadmap)

3. การศกษาวจยและพฒนาเชงลกในสาขาเศรษฐกจสรางสรรคและทนทางวฒนธรรม ภาครฐควรขบเคลอนในการศกษาหาความรจาก 5 สาขา ไดแก (1) มรดกทางวฒนธรรม ภมปญญา ความหลากหลายทางชวภาพ (2) เอกลกษณศลปะและวฒนธรรม (3) งานชางฝมอและหตถกรรม (4) อตสาหกรรมสอ บนเทง และซอฟตแวร (5) การออกแบบและพฒนาสนคาสรางสรรค และสรางงานวจยทมการจดท าฐานขอมลและจดเกบขอมลทมประสทธภาพ เพอก าหนดนโยบายส าหรบการพฒนาในล าดบถดไป

4. การสรางความตระหนกและสรางโอกาสใหผประกอบการ โดยภาครฐควรผลกดนและสนบสนนใหผประกอบการไดรบการพฒนาทกษะความรเพอสามารถตอยอดความคดและทนตอกระแสการเปลยนแปลงของโลก42

1.8.2 ทนทางวฒนธรรม ทนทางวฒนธรรม (Culture Capital)เปนการน าทรพยากรและองคความรท

มอยของชมชนมาสรางผลตอบแทนในแงของเศรษฐกจและการยอมรบของคนในชมชนชนและบคคลภายนอก โดยบรดเยอ นกทฤษฎวฒนธรรมวพากษชาวฝรงเศส ใหความหมายของ “ทน” วา เปนมรดกทสบทอดมาอยางตอเนองสามารถเปลยนรปได มลกษณะทงทสมผสไดและสมผสไมได เปนปจจยส าคญในการก าหนดต าแหนงทางสงคมหรอความเปนไปไดในการกระท าในรปแบบตางๆ แบงออกเปน 4 ลกษณะ คอ ทนทางเศรษฐกจ ทนทางสงคม ทนทางสญลกษณ และทนทางวฒนธรรม ซงเปนสงทบคคลไดรบจากกระบวนการหลอหลอมทางสงคม จนกลายเปนคณสมบตตดตวทเออใหบคคลสามารถน าไปเพมมลคาใหตนเองได รวมทงทรพยสนตางๆ ทมคณคาอยางหนงอยางใด แตมใช

41เรองเดยวกน, 19. 42เรองเดยวกน, 22.

32

คณคาทางเศรษฐกจ แตสามารถน าไปสรางเปนคณคาเชงเศรษฐกจได ผทม “ทน” นอยจงถกครอบง าจากผทมทนมากกวา ทนทางวฒนธรรมสามารถแบงยอยไดเปน 3 รปแบบ ดงน

1.8.2.1 ทนทอยในรปทเปนรปธรรม (Objectified form) เปนทนทอยในรปของวตถ มปจเจกบคคลเปนผครอบครอง เชน หนงสอ เครองมอ รปภาพ เปนตนซงวตถเหลานเปนรปแบบหนงของการแบงปนความหมายทางวฒนธรรม ทถกก าหนดโดยผผลตวฒนธรรมซงเปนผคนสวนใหญในสงคมหรอกลมคนทมอ านาจในสงคม

1.8.2.2 ทนทถกท าใหเปนสถาบน (Institutionalized form) เปนทนทถกท าใหเขาใจวาเปนเครองรบประกน โดยการอางองคณสมบตเรมตน อาจแสดงออกในรปของหนงสอรบรอง ประกาศนยบตร การสอบวดคณสมบต เปนตน ทนลกษณะนเปนการสรางความแตกตางระหวางความรทไดรบรองความสามารถและความรธรรมดาทอยในวฒนธรรม ท าใหเกดการสบเปลยนระหวางทนทางวฒนธรรมและทนทางเศรษฐกจ

1.8.2.3 ทนทอยในปจเจกชน (Embodied form) เปนทนทมอยในตวตน ในรปของการแสดงออกทางกายและจตทถาวรคงทน มกปรากฏในรปของวฒนธรรม วถชวต ทตองใชระยะเวลาในการขดเกลาทางสงคม จนรวมกนเกดเปนรปรางทถายทอดผานความคด ทศนคต และคานยมหรอรสนยม เชน ความสามารถ องคความร ศลปะ สนทรยะ เปนตนการสะสมทนจงมในตวบคคลตงแตแรกเรม ผานการหลอมละลายโดยครอบครวและสงคม ทนประเภทนจงสามารถเชอมโยงไปยงทนทางเศรษฐกจได43

นอกจากน ทน ยงสามารถใชประกอบกบค าอนๆ เพอเกดศพทใหมไดจ านวนมาก อาท ทนทางสงคม ทนทางเศรษฐกจ ทนทางปญญา ทนทางทรพยากร จงเรยกไดวาทนถอเปนคณลกษณะเดนอยางหนง ทมบทบาทอยในทกบรบทของสงคม

ทนทางวฒนธรรม จงเปนทรพยากรทสะสมอยในระบบความคด ความเชอ คานยม วตถสงของ รวมถงแนวทางการด าเนนชวตในกลมสงคมทแตละคนเขาไปมสวนรวมและชวยกนผลตคณคาหรอความหมายขนมา มการเผยแพรใหเปนทรบรในกลม จนเกดเปนขอตกลงเพอการปฏบต ทสอดคลองกน จนไดรบการยอมรบจากคนสวนใหญ และมกระบวนการผลตซ าอยางตอเนอง เพอด ารงรกษาทนทางวฒนธรรมใหคงอย

ภมปญญาทองถน จดเปนทรพยากรทางวฒนธรรมทจ าตองไมได เกดจากการสงสมองคความรจากการปรบตวใหเขากบสภาพแวดลอม จนกลายเปนอตลกษณของชมชน ในการด าเนนงานภมปญญาทองถนนนมงเนนเพอการสบสานอยางยงยน และน ามาประยกตกบสภาพสงคมในปจจบนเพอใหภมปญญายงคงด ารงอยและไดรบการสบสาน รกษา จากคนในทองถน กระบวนการดานภมปญญาทองถนประกอบดวยการแนวทางหลก 2 ประการ คอการอนรกษและการฟนฟ นอกจากนในปจจบนสงคมอยในรปแบบทนนยม ภมปญญาทองถนจดเปนทนทางวฒนธรรม การสบทอดภมปญญาองกบการพฒนาดานเศรษฐกจ การด าเนนงานดานภมปญญาจงเพมมาในดานเชงพาณชยดวย

43ชนดา เสงยมไพศาลสข, แปล, เศรษฐกจของทรพยสนเชงสญลกษณโดยปแยร บรดเยอ(กรงเทพฯ: โครงการจดพมพคบไฟ, 2550), 112.

33

2. งานวจยทเกยวของ การท าในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง เปน

ภมปญญาทไดรบการสบทอดตอกนมาในพนทลมน าทะเลสาบสงขลา ผศกษาจงไดศกษาตวอยางงานวจยทเกยวของกบประวตศาสตร ความเปนมา และวฒนธรรมวถชวตของผคนบรเวณรอบลมน าทะเลสาบสงขลา รวมทงงานวจยดานภมปญญาทองถนทเปนแนวทางในการจดการภมปญญาทองถนอยางยงยนมนคง โดยแบงเปน 3 สวน ไดแก 1) ดานประวตศาสตร วฒนธรรมของลมน าทะเลสาบสงขลา 2) ดานภมปญญาการท านาในพนทลมน าทะเลสาบ และ 3) ดานการจดการภมปญญาทองถนดงน

2.1 ดานประวตศาสตร วฒนธรรมของลมน าทะเลสาบสงขลา พนทของลมน า หมายรวมตงแตพนทตนน าจนถงพนทปลายน า อาณาเขตของลมน า

ทะเลสาบสงขลา จงครอบคลมตงแตเทอกเขาบรรทดดานทศตะวนตกซงเปนแหลงตนน าจรดลงมาถงอาวไทยในดานทศตะวนออกซงเปนปลายน า ประกอบกบลกษณะทางกายภาพทมความอดมสมบรณหลากหลายทงทรพยากรปาไม การกสกรรม และเมองทาคาขาย บรเวณลมน าทะเลสาบสงขลาจงมประวตศาสตรความเปนมายาวนาน และมการสงสมอารยธรรมมาอยางตอเนอง ในการศกษาภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ซงตงอยบรเวณตอนบนของทะเลสาบสงขลาตอนกลาง หรอทะเลสาบล าป า ผศกษาจงไดศกษาคนควางานวจยความเปนมา ประวตศาสตร และวฒนธรรมวถชวตของผคนในลมน าทะเลสาบสงขลา โดยเฉพาะบรเวณทะเลสาบล าป า ดงน

2.1.1 การแลกเปลยนผลผลตของชมชนรอบทะเลสาบสงขลา ในสมยเรอเมล (พ.ศ. 2465-พ.ศ.2516)44 ไดศกษาชมชนเมองทาทเคยจอดเรอเมล จ านวน 7 แหง ไดแก ชมชนทาเรอสงขลา (บอยาง) ชมชนทาเรอปากพะยน ชมชนทาเรอระโนด ชมชนทาเรอล าป า ชมชนทาเรอประดเรยง (ทาเรอปากคลอง) ชมชนทาเรอทะเลนอย และชมชนทาเรอคขด พบวา การเดนเรอเมลในลมน าทะเลสาบสงขลายงเปนปจจยส าคญทท าใหเกดการเปลยนแปลงทางสงคมวฒนธรรมในพนทรอบทะเลสาบสงขลาอยางมาก อาท ท าใหเกดการเคลอนตวของชมชน มการอพยพยายถนมากขน มการดนทางตดตอระหวางทะเลสาบสงขลาฝงตะวนออกและตะวนตก ผคนจากฝงตะวนออกเหนความสมบรณของฝงตะวนตกทมพนททสามารถมาบกเบกท ากนได จงยายมาตงถนฐานทฝงตะวนตกมากขน เรมตงแต พ.ศ. 2460 เปนตนมา ในระยะแรกมการอพยพไมมากนก เพราะพนทฝงตะวนออกบานเรอยงไมหนาแนน ทรพยากรในชมชนยงเพยงพอ แตหลงจาก พ.ศ. 2480 เปนตนมากมการขยายตวมากขนเปนล าดบและเกดวฒนธรรมรวมระหวางสองฟากฝงทะเลสาบ มการเกยวดองเปนเครอญาต และเยยมเยยนพบปะในวนส าคญหรอประเพณตางๆ เกดการซมซบทางวฒนธรรม และมงานบญรวมกนผคนมความสมพนธกนในระบบเกลอและเครอญาตขยายตวเปนวงกวาง เมอมการเดนทางไปตางชมชนมกมการผกมตรไวเรยกวา “เกลอ” การมเกลอตางถนมากท าใหยงเปนผกวางขวาง เกลอจะ

44อทศ สงขรตน, “การแลกเปลยนผลผลตของชมชนรอบทะเลสาบสงขลา ในสมย เรอเมล (พ.ศ. 2465-พ.ศ.2516)” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาไทยคดศกษา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยทกษณ, 2546)

34

ชวยเหลอซงกนและกนซงเชอมเชอมโยงความสมพนธระหวางกลมชมชนบนเขา กลมชาวนาในทราบ และกลมชาวเล ไวอยางแนนแฟน

2.1.2 การเมองทองถนบรเวณลมน าทะเลสาบสงขลา พ.ศ. 2439 -253445 ไดศกษาววฒนาการทางการเมองทองถนบรเวณลมน าทะเลสาบสงขลาในชวงสมยใหม ตงแตการจดตงมณฑลนครศรธรรมราชในป พ.ศ. 2439 ถง พ.ศ. 2534 เมอผแทนพรรคคอมมวนสตแหงประเทศไทย ภาคใต ประกาศยตการตอสดวยอาวธอยางเปนทางการทจงหวดพทลง เพอท าความเขาใจถงปจจยและเงอนไขทท าใหเกดปรากฎการณทเปนไปในปจจบน รวมถงสงเสรมใหประชาชนมสวนรวมและตระหนกในความส าคญในการศกษาประวตศาสตรทองถนของตนเอง กรณศกษาประกอบดวย ชมชนบานในบาน จงหวดสงขลา ตลาดสกก จงหวดพทลง และชมชนบานไมเสยบ จงหวดนครศรธรรมราช แบงววฒนาการเปน 3 ชวง คอชวงแรกตงแต พ.ศ. 2439 ถงสมยทญปนเขามายงประเทศไทยในชวงสงครามโลกครงทสอง ชวงทสอง ตงแต พ.ศ. 2490 -2504 ชวงทสามหลง พ.ศ. 2504-2534 ถอเปนยคสมยของสงครามแยงชงทรพยากรชาวนา ชาวนามอทธพลสงและรวมสนบสนนพรรคคอมมวนสต สงผลใหเกดเหตการณถงแดง ผแทนพรรคคอมมวนสตแหงประเทศไทยในจงหวดพทลงและจงหวดนครศรธรรมราชไดรบเลอกเปนสมาชกสภาผแทนราษฎร ใชวฒนธรรมผกเกลอหาคะแนนนยม รฐเขามาแทรกแซงชมชนโดยการสรางถนนหนทาง และเนนนโยบายผลตเพอขาย เกดวาทกรรม “ไมรบนาย ไมหายจน” ของกลมขบวนการชาวนาในลมน าทะเลสาบสงขลา ในสมยพลเอกเปรม ตณสลานนท เปนนายกรฐมนตร ไดมค าสงท 66/23 และ 66/25 สงผลใหชาวนาถกเรยกวาผกอการรายคอมมวนสต โดยเมอวนท 28 ธนวาคม 2534 ฝายรฐและชาวนาไดเจรจารวมกนเพอยตการตอสดวยอาวธอยางเปนทางการ ณ ศาลากลางจงหวดพทลง

2.1.3 วถคดของชมชนชาวนาบรเวณรอบทะเลสาบสงขลา46 ไดศกษาวถคดของชมชนชาวนาบรเวณรอบทะเลสาบสงขลา โดยเกบขอมลชมชนชาวนาในอ าเภอสทงพระ อ าเภอระโนด จงหวดสงขลา อ าเภอควนขนน อ าเภอบางแกว ในจงหวดพทลง และอ าเภอชะอวดในจงหวดนครศรธรรมราช พบวา บรเวณรอบทะเลสาบสงขลามภมประเทศสวนใหญเปนทราบเหมาะกบการท านา ชมชนใชทนทางธรรมชาตเปนปจจยส าคญในการด ารงชวต ถอเปนแหลงอขาวอน าทส าคญของภาคใต ชมชนชาวนาบรเวณรอบทะเลสาบสงขลามพฒนาการทางประวตศาสตรมายาวนาน ในอดตชมชนมระบบครอบครวและเครอญาตทเขมแขงมาก เนองจากตองชวยเหลอเกอกลกนในวถการผลต การเปลยนแปลงทสงผลตอวถคดของคนในชมชนครงส าคญทสดคอการประกาศใชแผนพฒนาเศรษฐกจแหงชาต ฉบบท 1 (พ.ศ. 2504-2509) เพอมงเนนขบเคลอนการพฒนาทางเศรษฐกจ ชมชนไดเปลยนวถคดจาก “สงคมประเพณนยม” ทเนนการพงพงธรรมชาต ชวยเหลอเกอกลซงกนและกน เปน “สงคมสมยใหม” ทเนนการแขงขน การคา อตถประโยชนนยม มากขนตามล าดบ

45สารป ฤทธช และคณะ, การเมองทองถนบรเวณลมน าทะเลสาบสงขลา พ.ศ. 2439-2534 (กรงเทพฯ: ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.), 2546)

46พรศกด พรหมแกว, “วถคดของชมชนชาวนาบรเวณรอบทะเลสาบสงขลา” (วทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต สาขาวชาไทศกษา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาสารคาม, 2555)

35

ปจจบนชาวนาบรเวณรอบทะเลสาบสงขลามวถคดทหลากหลาย วถคดบางอยางไดรบการสบทอดตอกนมา แตอาจหยอนไปบางในชวงสงคมสมยใหม เนองจากปจจยตางๆ อาท การเปนชมชนเกษตรกรรม ทมความผกพนหวงแหนในมรดกวฒนธรรมชมชน ความหนดตวของการเปลยนแปลงทางโครงสรางสงคม และการเขาสชวงสมยแหงการฟนคนวฒนธรรมชมชน ปจจยส าคญทท าใหเกดการเปลยนแปลงวถคดคอ การปรบเปลยนนโยบายของภาครฐ ความสะดวกในการคมนาคมและการสอสาร ความกาวหนาทางเทคโนโลย โอกาสทางการศกษา และอทธพลจากกระแสโลกาภวฒน

2.1.4 โครงการวจย เรอง ววฒนาการของการใชประโยชนจากทดนและปาไม บรเวณลมทะเลสาบสงขลา47 ไดศกษาเจาะลก 2 ชมชน คอ ชมชนตะโหมด อ าเภอะตะโหมด จงหวดพทลง ซงเปนชมชนเกาแกตงอยทางตะวนตกของลมน าทะเลสาบสงขลา ตดกบเทอกเขาบรรทด และชนชนบางแกว อ าเภอบางแกว จงหวดพทลงซงตงอยฝงตะวนตกของลมน าทะเลสาบสงขลา ตดชายฝงทะเลสาบสงขลา เปนชมชนทมประวตศาสตรความเปนมายาวนาน มการตงถนฐานของคนหลายกลมทง ชมชนดงเดม ชมชนชาวจนอพยพ ในชวง ป พ.ศ. 2467 และชมชนผอพยพจากจงหวดใกลเคยง ประชาชนกวา 80% ท านา เนองจากในป พ.ศ. 2486 มการประกาศพระราชบญญตจดสรรทดนเพอครองชพป 2442-2489 (สงครามโลกครงท 2) ผคนพงพาทรพยากรธรรมชาตเปนหลก ทรพยากรยงมความอดมสมบรณมาก ทดนเปนพนทปาไม ท านา ท าสวนยาง สวนผลไม การเปลยนแปลงคอยเปนคอยไป การบกเบกพนทเพอท านาและสวนยางยงมนอย เพราะมจ านวนประชากรนอย ใชวธการผลตแบบดงเดม แมมการผลตขาวและยางพาราเพอการคาแตการเข าไปเกยวของกบระบบตลาดยงมอยจ ากด การคมนาคมยงไมสะดวก การขนสงจากชนบทมาสเมองหรอสถานรถไฟยงล าบากมาก ปจจยทมผลใหเกดความเปลยนแปลงคอ นโยบายของภาครฐทสนบสนนใหมการจบจองทดนเพอการเพาะปลก และสนบสนนนายทนจนใหมาบกเบกท านาและสวนยางพารา

หลงสงครามโลกครงท 2 เปนตนมา ชมชนลมน าทะเลสาบสงขลาประสบปญหาขาวยากหมากแพง ประกอบกบยางพารามราคาด จงมการบกเบกพนทปาเพอท าสวนยางพาราและท านามากขน วธการผลตยงเปนแบบดงเดม ใชแรงงานในครวเรอนเปนหลก แตหลงป พ.ศ. 2505 ปจจ ยภายนอกเขามามบทบาทส าคญในการใชประโยชนจากทดน ภาครฐสรางสงอ านวยความสะดวกพนฐานดานถนนหนทาง การชลประทาน กระตนการเพาะปลกและสนบสนนการใชเทคโนโลยในการท าเกษตรกรรม ชาวนาเรมใชรถแทรกเตอรไถนา พ.ศ. 2513 มการสงเสรมการปลกขาวพนธด ควบคกบการใชปยและสารเคมก าจดศตรพช (การปฏวตเขยว) ชาวนาเรมพงพงปจจยภายนอกมากขน ตนทนสงขน เมอราคาขาวตกต าในชวงป พ.ศ. 2520 จงเกดภาวะขาดทนและมหนสน แตในพนทเขตชลประทานทท านาไดอยางนอยปละ 2 ครง ยงพอใหชาวนาประกอบอาชพตอไปไดโดยไมมปญหามากนก จนป 2530 เปนตนมา มการเพมจ านวนของประชากรมากขนอยางรวดเรว การท าเกษตรกรรมพงพาระบบตลาดมากขน ทศนคตการใชชวตเปลยนแปลงไป เนนการผลตเพอขาย ให

47สธญญา ทองรกษ, ววฒนาการของการใชประโยชนจากทดนและปาไม บรเวณลมทะเลสาบสงขลา, (กรงเทพฯ: ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย, 2549)

36

ความส าคญกบเงนตรา พนทยางพาราบางสวนเปลยนเปนสวนผลไม พนทนาเปลยนเปนไรนาสวนผสมหรอพนทเลยงกงกลาด า เพอหวงใหเกดรายไดเพมขน

2.1.5 การก าหนดพนทศกยภาพเพอการฟนฟพนทชมน า บรเวณลมน าทะเลสาบสงขลา48 ไดศกษาการเปลยนแปลงพนทชมน าใชชวง พ.ศ. 2533 – 2545 และก าหนดพนทศกยภาพเพอการฟนฟพนทชมน า บรเวณลมน าทะเลสาบสงขลาพบวา พนทชมน าเปนรอยตอระหวางระบบนเวศบกและระบบนเวศน า จงเปนพนททมความหลากหลายทางชวภาพสง บรเวณลมน าทะเลสาบสงขลาพบวาพนทชมน าประเภททลมชนแฉะมมากท สด รองลงมาเปนทลมน าขง ซงกระจายอยบรเวณทะเลนอยมากทสด ปาชายเลนเปนพนทชมน าทมปรมาณนอยทสด กระจายอยรอบๆ ทะเลสาบสงขลา

2.2 ดานภมปญญาการท านาในพนทลมน าทะเลสาบสงขลา เนองจากในพนทชมชนบานปากประ ยงไมมการศกษาวจยหรองานเอกสารการ

คนความากอน ในสวนนผศกษาจงไดศกษางานวจยการท านาในพนทใกลเคยงกบชมชนบานปากประ คอ บรเวณบานทาชางและบานทะเลนอย อ าเภอควนขนน จงหวดพทลง ซงอยทางทศเหนอของบานปากประ และบานคอกชาง ต าบลหารเทา อ าเภอปากพะยน จงหวดพทลงซงเปนการท านาในพนทราบลมใกลกบชายฝงทะเลสาบเชนเดยวกน

2.2.1 โครงการวจยแนวทางการฟนฟการท านาโดยใชภมปญญาทองถน บานทาชาง และบานทะเลนอย ต าบลพนางตง อ าเภอควนขนน จงหวดพทลง49 ไดศกษาหาแนวทางการฟนฟการท านาพบวา การท านาในปจจบนชาวนาเรมสนใจในการลดตนทน ลดการพงปจจยทางการผลตจากภายนอก และกลบมาใชภมปญญาในอดตมากขน การท ากจกรรมเกบขอมลและน าเสนอขอมลตอชมชน ท าใหชมชนมความตนตว เหนความส าคญของภมปญญาดงเดม และการเออเฟอตอธรรมชาตและสงแวดลอม จงใหการสนบสนนการวจยดวยด และน าขอมลบางสวนทไดจากการวจยไปใชใหเกดประโยชนกบชมชนบางแลว อกทงภาครฐเรมมการสนบสนนใหท านาอนทรยซงเปนทางออกในการลดตนทนการผลตไดอกวธหนงดวย นอกจากนคณะผวจยยงไดแนวคดอกวา ในการประสานงานและประสานความรวมมอกบชมชนจะตองมจดยนทหนกแนน ไมมแนวคดแบบส าเรจรป เนองจากแนวคดแบบส าเรจรปมกค านงถงผลประโยชนดานเศรษฐกจมากกวามองในแงอน สวนชมชนมกมองในแงวฒนธรรม การด ารงชวตทสอดคลองกบธรรมชาต ซงกอใหเกดความสมดล

48ธรวฒ ชยานนท, “การก าหนดพนทศกยภาพเพอการฟนฟพนทชมน า บรเวณลมน าทะเลสาบสงขลา” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาภมศาสตร ภาควชาภมศาสตร คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2547)

49ปรชา จนศรแกว และคณะ, โครงการวจยแนวทางการฟนฟการท านาโดยใช ภมปญญาทองถน บานทาชาง และบานทะเลนอย ต าบลพนางตง อ าเภอควนขนน จงหวดพทลง , (กรงเทพฯ: กองทนสนบสนนการวจย (สกว.), 2546)

37

2.2.2 โครงการแนวทางการแกปญหานาราง หม 1 บานคอกชาง ต าบลหารเทา อ าเภอปากพะยน จงหวดพทลง50 พบปญหาทน าไปสนาราง 5 ดาน ไดแก 1) ขาดน า การเปลยนแปลงของทรพยากรในชมชนและโครงสรางของทางน าเดม 2) วถชวตของคนทเปลยนไป มการด ารงชพทฉาบฉวยไมชอบอะไรทยงยาก ซบซอน ไมเอาใจใสผนนาและการท านาทมหลายขนตอน จงตดปญหาดวยการไมท านา ผนตวเปนผจดการนาแทนทจะเปนชาวนา 3) ตนทนการผลตสง ก าไรนอย เนองจากมการจางแรงงานมากขน พงพาเทคโนโลยจากภายนอกมากขน ใชปยเคมและสารเคมก าจดศตรพช 4) ทางเลอกอาชพเพมมากขน เกดรายไดเปรยบเทยบ ท าใหมการยายถนท ากน เปลยนสภาพพนทยกรอง ท าสวน และ 5) พนธขาว วถรปแบบการท านา มการละทงพนธขาวทองถน ปลกพนธขาวสงเสรม จากขาวระยะยาวเหมาะกบทลก มาเปนขาวระยะสนเหมาะทดอน อกทงยงขาดแรงสนบสนนจากหลายภาคสวน เชน พอแมไมสนบสนนใหลกท านาเพราะเหนวาเหนอย ยาก ท าแลวไมรวย และไมมรายไดแนนอน และภาครฐสนบสนนผดทางไมเหมาะกบสภาพของชมชน

โดยคณะผวจยไดเสนอแนวทางการแกปญหานารางระยะยาวของพนทต าบลหารเทา 5 ขอ คอ 1) ตองจดการน าซงเปนปจจยการผลตทส าคญใหมกระจายทวพนทอยางเพยงพอ 2) สรางวธการคดสการรวมกนใชพนทใหเกดประโยชนสงสด และรวมสนบสนนการเกษตรดานตางๆ 3) สนบสนนการสรางจตส านกในการลดตนทนการผลต การใชสารเคม ยาฆาแมลง และใชแรงงานคน เครองจกรขนาดเลก ปยชวภาพแทน 4) สรางทางเลอกของชมชนใหมากขน สงเสรมการผลตแบบครบวงจร และ 5) สนบสนนใหศกษาพนธขาว พนทปลกตอสภาพพนท

2.3 ดานการจดการภมปญญาทองถน เพอเปนแนวทางในการศกษาเกยวกบภมปญญาและเสนอแนวทางในการสบสาน

การท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ผศกษาจงไดศกษางานวจยทเกยวของกบการจดการภมปญญาทงในดานการจดการองคความร การจดการเชงพาณชย ตลอดจนแนวทางการด าเนนงานเกยวกบภมปญญาการท านา ดงน

2.3.1 ภมปญญายาแผนโบราณของรานสงวนโอสถ ชมชนบานบ เขตบางกอกนอย กรงเทพมหานคร ไดเสนอแนวทางในการจดการภมปญญายาของรานสงวนโอสถอยางยงยน 2 แนวทาง คอ 1) การรกษาและสบทอดภมปญญายาแผนโบราณ ไดแก การสรางความตระหนกในคณคาความส าคญเพอน าไปสการสบทอดภมปญญา การจดทะเบยนสทธภมปญญาการแพทยแผนไทย การจดท าฐานขอมลยาแผนโบราณ การจดท าสอวดทศนบนทกภมปญญายาแผนโบราณ การจดการผลตยาแผนโบราณใหเพยงพอตอการจ าหนาย การพฒนารปแบบบรรจภณฑยาแผนโบราณ การพฒนาผลตภณฑยาแผนโบราณใหม และ 2) การพฒนาและสงเสรมความยงยนภมปญญายาแผนโบราณ ไดแก การสงเสรมความรดานวชาการ การสงเสรมดานการประชาสมพนธ การสงเสรมดานสงคม และการสงเสรมดานเศรษฐกจและการทองเทยว51

50ปรชา จนศรแกว และคณะ, โครงการแนวทางการแกปญหานาราง หม 1 บานคอกชาง ต าบลหารเทา อ าเภอปากพะยน จงหวดพทลง (กรงเทพฯ: กองทนสนบสนนการวจย (สกว.), 2546)

51ศรดา เฑยรเดช, “ภมปญญายาแผนโบราณของรานสงวนโอสถ” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาการจดการทรพยากรวฒนธรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2555)

38

2.3.2 การจดการเศรษฐกจชมชนขาวหลามบาอาฮาม ต าบลทาวงผา อ าเภอ ทาวงผา จงหวดนาน52 ไดเสนอแนวทางในการจดการเศรษฐกจชมชนขาวหลามบานอาฮาม 4 ประเดน คอ 1) รณรงคใหมการปลกสวนปาไผในพนทชมชนทดแทนการใชไมไผจากธรรมชาต 2) สรางความตระหนกเรองการรกษาคณภาพของสนคา 3) องคกรปกครองสวนทองถนตองมสวนรวมในการจดท าโครงการปลกปาสวนไผ และการรกษาคณภาพลกษณและภาพลกษณของสนคาใหยงยน และ4) จดการการทองเทยวทางวฒนธรรมตามเสนทางในหมบานขาวหลามและพนททเกยวของ

2.3.3 แนวทางการจดการภมปญญาการละเลนทองถนชมชนยานวดดสตาราม เขตบางกอกนอย กรงเทพมหานคร53 ไดเสนอแนวทางในการจดการการละเลนของทองถนวดดสตาราม ไดแก ควรมการสรางองคความรเพอนเปนขอมลพนฐาน ควรมการจดกจกรรมเพอกระตนใหชาวบานและเยาวชนเหนความส าคญในการอนรกษและสบทอดการละเลนทองถน ทงนควรไดรบการสนบสนนจากทกภาคสวน อาท ชาวบาน วด โรงเรยน ส านกงานเขต กองการทองเท ยว กรงเทพมหานคร เครอขายการทองเทยวภาคประชาชน การทองเทยวแหงประเทศไทย และกระทรวงวฒนธรรม เปนตน

2.3.4 โครงการวจยการถอดองคความรภมปญญาการท านาขาวเฮย ต าบลหางฉตร อ าเภอหางฉตร จงหวดล าปาง54 พบปญหาการท านาในปจจบนทตองเสยคาใชจายเปนจ านวนมาก ชาวนาเปนหนแทบทกครวเรอน จงหาทางออกใหเกษตรกรโดยการรอฟนภมปญญา “ขาวเฮย” ซงเปนเมลดขาวทรวงหลนบนผนนา แตสามารถทนอยในสภาพของการทนแลงหลงฤดการเกบเกยว และเจรญงอกงาม เตบโต ออกรวงในฤดฝนพรอมกบขาวนาป และสามารถเกบเมลดไดโดยไมตองอาศยปยในการบ ารงรกษา โดยคณะวจยไดด าเนนงาน 2 ระยะ คอ 1) ทบทวนและคนหาค าตอบของขาวเฮยจากการส ารวจองคความรภมปญญาทองถนทเกยวของ 2) สรางชดความรจากการนยามความหมายของขาวเฮย ด าเนนการทดลองคดเมลดพนธขาวเฮยและสงเกตการเจรญเตบโต จดท าปฏทนการท านาขาวเหย ซงจากการด าเนนงานสามารถขบเคลอนงานวจยตอไปได อก 4 ชองทาง ไดแก 1) ทางเลอกทเหมาะสมกบแตละกลมหรอกลมเฉพาะ 2) การคดเลอกสายพนธขาว 3) การสรางมลคาเพม และ 4) การสบคนหาสายพนธขาวเกา

52เปลวเทยน เจษฎาชยยทธ, “การจดการเศรษฐกจชมชนขาวหลามบาอาฮาม ต าบล ทาวงผา อ าเภอทาวงผา จงหวดนาน” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาการจดการทรพยากรวฒนธรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2553)

53จตรานนท แสงศรจนทร, “แนวทางการจดการภมปญญาการละเลนทองถนชมชนยานวดดสตาราม เขตบางกอกนอย กรงเทพมหานคร” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาการจดการทรพยากรวฒนธรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2555)

54กมลธสรณ ยอดก าลง และคณะ, โครงการวจยการถอดองคความรภมปญญาการ ท านาขาวเฮย ต าบลหางฉตร อ าเภอหางฉตร จงหวดล าปาง (กรงเทพฯ: ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย, 2554)

39

2.3.5 โครงการพฒนากระบวนการผลตขาวหอมมะลปลอดภยแบบครบวงจร เพอการพงพาตนเองอยางยงยนของเกษตรกรผปลกขาว จงหวดพะเยา55 กลมเกษตรกรไดพฒนาเปนผลตภณฑขาวหอมมะลบรรจถงวางจ าหนายในเชงพาณชย เปนตนแบบของเกษตรกรรายอนในจงหวดพะเยา ซงเปนแหลงผลตขาวหอมมะลคณภาพดแหงหนงของประเทศ แตยงไมเปนทรจกในวงกวาง รวมทงสงเสรมเผยแพรขาวหอมมะลจงหวดพะเยาใหเปนทรจกแพรหลายศกษาโดยการระดมความคดเหนจากกลมชาวนาทมโรงสขาวอยแลว และหนวยงานตางๆ ทเกยวของ มงเนน 2 ดาน คอ การผลตขาวหอมมะลทปลอดภย และการสราผลตภณฑขาวบรรจถงในการผลตขาวอยางปลอดภย ด าเนนการโดยการจดฝกอบรมใหแกกลมตวอยาง เกษตรกรกลมตวอยางสามารถจ าหนายขาวหอมมะลไดในราคาทสงขนสงผลใหมความเปนอยทดขน และสามารถสรางผลตภณฑขาวหอมมะลจงหวดพะเยาใหเปนทรจกของผบรโภคมากขน อกทงยงสรางความมนใจในคณภาพของขาวหอมมะลจงหวดพะเยาแกผบรโภคดวย

2.3.6 โครงการเสวนาเพอพฒนาโจทยวจยเกษตรอนทรย หวขอ สถานภาพและประเดนปญหาในระบบการผลตและการตลาดขาวอนทรย56 พบวา ในการพฒนาระบบเกษตรอนทรยในประเทศไทย แมจะไดรบการผลกดนเปนวาระแหงชาต และมการก าหนดกจกรรมเพอสนบสนน และเพมผลผลตเกษตรอนทรยทงในเชงปรมาณและเชงคณภาพ ทงในระดบภมภาคและระดบชาต แตการขยายตวดานเกษตรอนทรยกลบชากวาเปาหมายมาก เน องจากปจจยในกระบวนการวจยและพฒนาทยงไมมประสทธภาพเพยงพอ นกวจยดานเกษตรอนทรยมจ านวนนอย การพฒนาโครงการดานเกษตรอนทรยจงใชภมปญญาทองถน และความเหนจากลมเกษตรกรเปนหลก ขาดการพฒนาตอยอดนนเอง โครงการเรมตนจากกลมผน าเกษตรกรไปสสมาชกเครอขาย ตามดวยการมสวนรวมของนกวชาการ สถาบนการศกษาและภาครฐ การท าความเขาใจรวมกบของทกภาคสวนจงเปนสงส าคญทจะรวมความรความสามารถทกภาคสวนผสานไวดวยกน โดยการรวมมอกนท างานแบบกลยาณมตรเพอพฒนาระบบเกษตรอนทรย

จากการศกษางานวจยทเกยวของกบการจดการภมปญญาทองถน กระบวนการพฒนา

ภมปญญาอยางยงยน โดยเฉพาะการแกไขปญหาของชาวนา รวมทงงานวจยอนๆ ทเกยวเนองกบพนทบานปากประ ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง เหนไดวาในการด าเนนงานดานภมปญญา ควรด าเนนงานอยางบรณาการ และรอบดาน โดยมชมชนเจาของภมปญญาเปนหลกในการด าเนนงาน และมหนวยงานทเกยวของเปนพลงสนบสนน สวนการท านาและปญหาทเกดกบนาและชาวนาสวนใหญเกดจากผลกระทบของกระแสโลกาภวตนทชมชนไมสามารถปรบตวเขาหาไดอยางเทาทน ผลจาก

55ไวพจน กนจ และคณะ, โครงการพฒนากระบวนการผลตขาวหอมมะลปลอดภยแบบครบวงจร เพอการพ งพาตนเองอยางยงยนของเกษตรกรผปลกขาว จงหวดพะเยา , (กรงเทพฯ:ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย, 2556)

56แสวง รวยสงเนน, โครงการเสวนาเพอพฒนาโจทยวจยเกษตรอนทรย หวขอ สถานภาพและประเดนปญหาในระบบการผลตและการตลาดขาวอนทรย (กรงเทพฯ: ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย, 2548)

40

งานวจยสวนใหญจงเสนอแนวทางในการประยกตเทคโนโลยสมยใหมเขากบภมปญญาดงเดม แนวทางทนาสนใจคอการท าเกษตรอนทรยครบวงจร ซงชมชนสามารถเปนผก าหนดปจจยการผลตและตนทนดวยตนเอง ซงน าไปสการพฒนาในระยะยาว อกทงยงกอใหเกดความสมดลกนระหวางเศรษฐกจ สงคม และสงแวดลอมของชมชน ใหเชอมโยงกนโดยไมกระทบและท าลายกนและกน นอกจากนยงมงานวจยทแสดงใหเหนศกยภาพดานอนของต าบลล าป าทนาสนใจคอ การทองเทยว โดยเฉพาะการทองเทยวเชงนเวศ ซงจะสามารถน ามาผนวกกบการจดการภมปญญาการท านาในทะเลสาบตอไปได

41

บทท 3

การด าเนนการศกษาวจย

การศกษาในครงนเปนการใชระเบยบวธวจยแบบผสมผสานทงเชงคณภาพและเชงปรมาณ โดยศกษาเฉพาะกรณชมชนบานปากประ ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง ซงม องคความรภมปญญาทมลกษณะจ าเพาะกบพนทอยางนาสนใจคอ การท านาในทะเลสาบ บรเวณทะเลสาบสงขลาตอนกลางหรอทะเลสาบล าป า โดยมวตถประสงคเพอเกบรวบรวมองคความร ภมปญญา และศกษาสภาพปญหาทจะสงผลกระทบตอการสบสานภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ เพอหาแนวทางทเหมาะสมในการจดการภมปญญาในฐานะทรพยากรทางวฒนธรรมของชมชนตอไป โดยมขนตอนวธการด าเนนการศกษาวจย ดงน

1. พนทการศกษา 2. ประชากรทศกษา 3. เครองมอทใชในการศกษา 4. วธการเกบรวบรวมขอมล 5. การวเคราะหขอมลและการน าเสนอขอมล 6. ขนตอนการด าเนนการศกษา

1. พนททท าการศกษา

การศกษานเปนการศกษาเกยวกบภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบาน ปากประ โดยแบงพนทการศกษาเปน 2 สวน คอ พนทชมชนบานปากประ และพนททท านาในทะเลสาบ ดงน

1.1 พนทชมชนบานปากประ ศกษาชมชนบานปากประ ซงตงอยทหม 8 ต าบลล าป า อ าเภอเมองพทลง จงหวด

พทลง ดานทศเหนอจรดหม 11 บานชายคลองและคลองปากประ ดานทศตะวนตกจรดหม 2 บาน ไสยอม ดานทศใตจรดหม 7 บานวดปาลไลก และดานทศตะวนออกตดทะเลสาบสงขลาตอนบน หรอทเรยกตามชอชมชนทตดทะเลสาบในสวนนวา “ทะเลสาบล าป า”

1.2 พนททท านาในทะเลสาบ พนททท านาในทะเลาบอยบรเวณชายฝงทะเลสาบล าป า ดานทศตะวนออกของ

บานปากประ พนทนาของชาวนาแตละรายไมก าหนดอาณาเขตแนชด โดยทวไปชาวนาจะท านาในอาณาเขตชายฝงทะเลทตรงกบอาณาเขตบานของตน รวมพนททมการท านาในทะเลสาบในปจจบนมความยาวประมาณ 6 กโลเมตร ดงแผนทประกอบ

42

ภาพท 4 แผนทแสดงขอบเขตพนทการท านาในทะเลสาบ ทมา : Google Map, ต าบลล าป า, เขาถงเมอ 15 กมภาพนธ 2559, เขาถงไดจาก https://map.google.com

2. กลมประชากรทท าการศกษา

ประชากรทท าการศกษาแบงเปน 2 สวน คอ 2.1 คนใน เปนคนในชมชนผมสวนเกยวของกบการสบสานภมปญญาการท านาใน

ทะเลสาบโดยตรง ไดแก ชาวนาบานปากประทท านาในทะเลสาบในอดต-ปจจบน ผใหญบาน ปราชญชาวบาน พระสงฆวดแสงอรณปากประ และคร นกเรยนโรงเรยนบานปากประ

2.2 คนนอก เปนบคคลหรอหนวยงานทมสวนเกยวเนองกบการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ไดแก องคการบรหารสวนต าบลล าป า ศนยวจยขาวจงหวดพทลง ส านกงานทองเทยวจงหวดพทลง และส านกงานวฒนธรรมจงหวดพทลง

3. เครองมอทใชในการศกษา

เครองมอทใชในการศกษา มดงน 3.1 อปกรณในการเกบรวมรวมขอมลภาคสนาม ไดแก แผนท ตลบเมตร กลองสอง

ทางไกล กลองถายรป เปนตน 3.2 อปกรณในการบนทกขอมล ไดแก สมด ดนสอ ปากกา เครองบนทกเสยง เปนตน

พนทท านา

บานปากประ

ต าบลล าป า

43

3.3 ชดค าถามประกอบการสมภาษณ และแบบจดบนทกภาคสนาม ส าหรบบนทกรายละเอยดจากการลงพนท และสมภาษณพดคยกบผมสวนเกยวของ

4. วธการเกบรวบรวมขอมล

ในการเกบรวบรวมขอมล ผศกษาไดด าเนนการ 2 รปแบบ ดงน 4.1 ศกษาจากเอกสาร (Documentary Study) เปนการรวบรวมขอมลทไดจาก

การศกษาคนควาจากหลกฐานชนรองตางๆ เกยวกบแนวคด ทฤษฎ และเอกสาร งานวจย ทเกยวของกบการศกษาในครงน ไดแก แนวคดเรองภมปญญาทองถน และงานวจยดานประวตศาสตร ความเปนมา วฒนธรรมและวถชวตของชมชนบรเวณลมน าทะเลสาบสงขลา รวมทงศกษางานวจยดานการจดการภมปญญาทองถน เพอเปนแนวทางในการพฒนาสบสานภมปญญาการท านาในทะเลสาบอยางยงยนตอไป นอกจากนไดศกษาขอมลพนฐานของพนท ท าการศกษาจากงานวจย หนงสอ บทความ วารสาร แผนท สออเลกทรอนกส และฐานขอมลตางๆ เพอน ามาใชวางแนวทางและกรอบในการศกษาในเบองตน

4.2 ศกษาและเกบรวบรวมขอมลจากภาคสนาม (Field Study) ในการเกบรวบรวมขอมลจากพนททศกษา ผศกษาไดด าเนนการดานตางๆ ดงน

4.2.1 การส ารวจพนททจะท าการศกษาโดยรวม โดยลงพนทส ารวจประกอบกบการใชแผนท เพอใหเหนชมชนในภาพรวม สามารถวางแผนงานการเขาไปศกษาในชมชน

4.2.2 การสมภาษณแบบไมเปนทางการ เปนการพดคยอยางเปนกนเองกบคนในชมชนและผมสวนเกยวของกบภมปญญาการท านาในทะเลสาบ เพอรวบรวมขอมลเบองตนของชมชน และภมปญญา

4.2.3 การสงเกตแบบมสวนรวม (Participant Observation) โดยผศกษาลงไปยงพนทจรงและท ากจกรรมรวมกบคนในชมชน โดยสงเกตการณการกระท าตางๆ ควบคไปกบการด าเนนกจกรรมตางๆ ของคนในชมชน เชน ศกษาและสงเกตกรรมวธการท านาในทะเลสาบในขนตอนตางๆ การรวมประกอบพธกรรมทางศาสนากบคนในชมชน เปนตน เพอใหเหนรและเขาใจใน ภมปญญาการท านาในทะเลสาบ และความสมพนธระหวางภมปญญาและวถชวตของชาวปากประ

4.2.4 การสงเกตแบบไมมสวนรวม หรอการสงเกตอยางเปนทางการ เปนการสมภาษณรายบคคล เพอใหทราบรายละเอยดมากทสด โดยมการตงค าถามประกอบการสมภาษณอยางตรงประเดนและครอบคลมเนอหารายละเอยดทผศกษาตองการทราบ โดยจะสมภาษณชาวนาบานปากประทท านาในทะเลสาบในปจจบนทกคน รวมทงสมภาษณชาวบานปากประทเคยท านาในอดต ปราชญชาวบาน ก านน ผใหญบาน พระสงฆ และนกวชาการจากภาครฐ ทเกยวของกบเนอหาในการศกษา ดงน

4.2.4.1 ประวตความเปนมา พฒนาการ และขอมลทวไปเกยวกบชมชนบานปากประ 4.2.4.2 ความเปนมา พฒนาการ องคความร และกรรมวธการท าในทะเลสาบ 4.2.4.3 สภาพทางภมศาสตรและทรพยากรทางธรรมชาตทเปนปจจยในการท านา

ในทะเลสาบ 4.2.4.4 ปรากฏการณและปญหาทกระทบตอการท านาในทะเลสาบในปจจบน

44

4.2.4.5 แนวทางและทศทางทเหมาะสมในการจดการภมปญญาการท านาในทะเลสาบ 5. การวเคราะหและน าเสนอขอมล

การศกษาครงนใชการวเคราะหเชงพรรณนาความ (descriptive analysis) โดยผศกษาน าขอมลทไดจากการศกษาตามขอเทจจรง มาวเคราะหในบรบททเกยวของกบการจดการภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ และน าผลทไดเสนอในรปของการบรรยายพรรณนาความ เพอเปนการจดเกบขอมลองคความรทางภมปญญาอยางเปนระบบ รวมทงเสนอแนวทางในการจดการภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชาวชมชนบานปากประใหสามารถธ ารงอยไดตอไป 6. ขนตอนการด าเนนการศกษา

ขนตอนการด าเนนการศกษาประกอบดวย 5 ขนตอน ตามล าดบดงน 6.1 ก าหนดค าถามการศกษา 6.2 รวบรวมขอมลทเกยวของกบการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ โดย

แบงเปน 2 สวนคอ 6.2.1 ศกษาเอกสาร แนวคด และงานวจยทเกยวของ ดงน

6.2.1.1 แหลงขอมลตางๆ เรยงล าดบจากการใชประโยชนมากไปนอย ไดแก 6.2.1.1.1 หอสมดมหาวทยาลยศลปากร วงทาพระ 6.2.1.1.2 หองสมดศนยมานษยวทยาสรธร (องคการมหาชน) 6.2.1.1.3 หอสมดมหาวทยาลยศลปากร พระราชวงสนามจนทร 6.2.1.1.4 หอสมดแหงชาต กรมศลปากร 6.2.1.1.5 หอสมดปรด พนมยงค มหาวทยาลยธรรมศาสตร

6.2.1.2 ฐานขอมลสารสนเทศ ไดแก 6.2.1.2.1 ฐานขอมล e-Library ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย

(สกว.) http://elibrary.trf.or.th/default2016.asp 6.2.1.2.2 ฐานขอมลศนยวจยลมน าทะเลสาบสงขลา คณะการ

จดการสงแวดลอม มหาวทยาลยสงขลานครนทร http://www.songkhlalake.com/ 6.2.1.2.3 ฐานขอมลวทยานพนธออนไลน ส านกหอสมดกลาง

มหาวทยาลยศลปากร http://www.thapra.lib.su.ac.th/thesis/ 6.2.1.2.4 ฐานขอมลโครงการเครอขายหองสมดในประเทศไทย

ส านกงานคณะกรรมการอดมศกษา กระทรวงศกษาธการ http://tdc.thailis.or.th/tdc/ 6.2.2 ลงพนทภาคสนาม ประกอบกบการศกษาแผนทชมชน โดยด าเนนการดงน

6.2.2.1 ลงพนทส ารวจชมชนบานปากประ และพนทบรเวณชายฝงทท านาในทะเลสาบ ประกอบการใชแผนท

6.2.2.2 สงเกตและพดคยกบชาวบานอยางไมเปนทางการ เพอใหไดขอมลอยางกวาง

45

6.2.2.3 ก าหนดประเดนเพอใชประกอบการสมภาษณเพอใชสมภาษณ 6.2.2.4 สมภาษณชาวนาทท านาในทะเลสาบตามกรอบประเดนสมภาษณ 6.2.2.5 สมภาษณคนในชมชนผมสวนเกยวของกบการสบสานภมปญญาการ

ท านาในทะเลสาบโดยตรง ไดแก ชาวนาบานปากประทท านาในทะเลสาบในอดต-ปจจบน ปราชญชาวบาน พระสงฆวดแสงอรณปากประ และผใหญบาน คนนอก เปนบคคลหรอหนวยงานทมสวนเกยวเนองกบการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ไดแก องคการบรหารสวนต าบลล าป า ศนยวจยขาวจงหวดพทลง ส านกงานทองเทยวจงหวดพทลง และส านกงานวฒนธรรมจงหวดพทลง

6.3 วเคราะหขอมลทไดจากการศกษาเอกสาร แนวคด และงานวจยทเกยวของและการลงพนทภาคสนาม โดยแบงขอมลเปน 3 สวน ไดแก ขอมลเกยวกบประวตศาสตร ความเปนมา พฒนาการและบรบทอนๆ ของชมบานปากประ ขอมลเกยวกบองคความรภมปญญา และศกยภาพของภมปญญา รวมทงปญหา อปสรรค หรอปจจยทมผลกระทบตอการด ารงอยของภมปญญา

6.4 เสนอแนวทางในการสบสานภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประอยางยงยน

6.5 เรยงเรยงขอมลเพอน าเสนอในรปแบบพรรณนาความ

ภาพท 5 แผนผงขนตอนการด าเนนการศกษา

แนวทางการสบสานภมปญญา อยางยงยน

46

บทท 4

ผลการศกษาและอภปรายผล

ในสวนนเปนการน าเสนอขอมลทไดจากการศกษาคนควาเกยวกบภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง ทงจากการศกษาคนควาจากเอกสาร ฐานขอมลสารสนเทศ งานวจยทเกยวของ และการลงพนทเกบรวบรวมขอมลภาคสนาม ในดานภมศาสตร ประวตความเปนมา ทรพยากร และวถชมชนจากอดตจนถงปจจบน โดยผศกษาไดแบงขอมลออกเปน 3 สวน คอ 1) ประวตศาสตร ความเปนมาและพฒนาการของลมน าทะเลสาบสงขลา 2) การท านาบรเวณลมน าทะเลสาบสงขลาและบานปากประ และ 3) ภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ดงตอไปน

1. ประวตศาสตร ความเปนมาและพฒนาการของลมน าทะเลสาบสงขลา

ลมน าทะเลสาบสงขลา เปนแหลงทรพยากรธรรมชาตทอดมสมบรณและมความส าคญอยางมากตอประเทศไทย ดวยความอดมสมบรณของทรพยากรธรรมชาตบรเวณนมการกอตงชมชนและสงสมอารยธรรมมาอยางยาวนาน มประวตศาสตร วฒนธรรม ประเพณและวถชวตทเปน อตลกษณของทองถน ซงในสวนนจะอธบายผลการศกษาเกยวกบลมน าทะเลสาบสงขลาในบรบทตางๆ ทงดานประวตศาสตร ภมศาสตร ทรพยากรและวถชวตของคนลมน าทะเลสาบสงขลา โดยเฉพาะในพนทจงหวดพทลง และชมชนบานปากประ เพอ เปนฐานเชอมโยงไปสการศกษา ภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประตอไป

1.1 ความเปนมาของลมน าทะเลสาบสงขลา แตเดมพนททะเลสาบสงขลามลกษณะเปนอาวขนาดใหญของทะเลอาวไทย โดยม

เกาะขนาดเลก 4 เกาะ และขนาดใหญอก 1 เกาะ วางตวในแนวขนานกบแผนดนใหญขวางกนบรเวณปากอาว1 ดงทชาวฝรงเศสไดบนทกขอมลไวในแผนทราชอาณาจกรสยาม2 ในป พ.ศ. 2229 ซงตรงกบรชสมยสมเดจพระนารายณมหาราช กรงศรอยธยา วา บรเวณแหลมสทงพระ ม เกาะอยดวยกนทงหมด 5 เกาะ เกาะทมขนาดใหญสด อยทางตอนเหนอ สวนทางตอนใตมเกาะเลก ๆ อก 4 เกาะ กระจดกระจายกน ตอมาในภายหลงเกดขนจากการเปลยนแปลงทางธรณวทยา เนองจากตะกอนจากแมน าไหลมาทบถมกนบรเวณปากอาวท าใหหมเกาะทง 5 รวมตวกน กลายเปนเกาะขนาดใหญเกาะเดยวทเรยกวา “เกาะแทนตาลม” หรอแนวสนทรายระโนด-สทงพระ พนททะเลสาบจงมลกษณะเปน

1คณตา ศรประสม และคณะ, รายงานการวจยโครงการสทธชมชนศกษาภาคใต กรณลมน าทะเลสาบ (ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย, 2549), 2-2.

2เรงชย ตนสกล, “ทะเลสาบสงขลาและศกยภาพในการพฒนา,” ใน วารสารทกษณคด 3, 1 (ตลาคม-มนาคม, 2536), 41.

47

เพยงรองน าทะเลระหวางแผนดนใหญกบแนวสนทราย ตอมาเกดการทบถมของตะกอนดนและทรายจากคลนลม จนแนวสนทรายขยายใหญขนกลายเปนแผนดนยนไปจนเกอบเชอมกบแผนดนใหญทอยทางนครศรธรรมราช เหนไดชดเจนในชวงป 2383-2410 หวเกาะทางทศเหนอไดเชอมตอกบแผนดนใหญบรเวณอ าเภอปากพนง อ าเภอหวไทร อ าเภอเชยรใหญ จงหวดนครศรธรรมราช และอ าเภอระโนด จงหวดสงขลา จนกลายเปนทะเลปดหรอทะเลสาบสงขลาดงในปจจบน3

ในปจจบนอาณาเขตของลมน าทะเลสาบสงขลา ครอบคลมพนทใน 3 จงหวด คอ นครศรธรรมราช พทลง และสงขลา จงหวดสงขลา 12 อ าเภอ คอ อ าเภอเมอง อ าเภอหาดใหญ อ าเภอรตภม อ าเภอควนเนยง อ าเภอสะเดา อ าเภอสงหนคร อ าเภอระโนด อ าเภอสทงพระ อ าเภอกระแสสนธ อ าเภอนาหมอม อ าเภอบางกล า และอ าเภอคลองหอยโขง และจงหวดนครศรธรรมราชอก 2 อ าเภอ คอ อ าเภอชะอวดและอ าเภอหวไทร ตงอยระหวางละตจดท 6 องศา 28 ลปดา ถง 7 องศา 58 ลปดาเหนอ และระหวางลองจจดท 99 องศา 47 ลปดา ถง 100 องศา 37 ลปดาตะวนออก4 บรเวณชายฝงดานตะวนออกของภาคใต

1.2 สภาพแวดลอมของลมน าทะเลสาบสงขลา ลมน าทะเลสาบสงขลามลกษณะแคบยาว ประกอบดวยภเขา ทราบ ทะเลสาบ และ

เชอมตอกบอาวไทย ผศกษาจงไดศกษาบรบทแวดลอมของลมน าทะเลสาบสงขลา ทงในดานลกษณะทางกายภาพ ภมศาสตร และภมอากาศ เพอใหเหนถงบรบททเปนปจจยใหเกดการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ดงน

1.2.1 ลกษณะทางกายภาพ ทะเลสาบสงขลา ถอเปนทะเลสาบแบบลากน (Lagoon) ขนาดใหญทอดมไป

ดวยทรพยากรสตวน าและความหลากหลายทางชวภาพสงแหงเดยวในประเทศไทย และเปนหนงใน 117 แหงทวโลก5 มพนททงหมด 9,815 ตารางกโลเมตร แบงเปนพนทผวน า 1,040 ตารางกโลเมตร เปนพนทผวดนอก 8,775 ตารางกโลเมตร6 มรายละเอยดดงน

1.2.1.1 สวนทเปนพ นน า (ทะเลสาบสงขลา) ตวทะเลสาบกวางจากทศตะวนออกถงทศตะวนตกประมาณ 20 กโลเมตร ความยาวจากทศเหนอถงทศใตประมาณ 75 กโลเมตร7 มลกษณะเฉพาะคอเปนแหลงรบน าจดจากล าคลองและน าหลายสายจากแผนดนกอนทน าจะไหลออกสอาวไทย และมน าเคมจากอาวไทยไหลเขามาผสมผสานกน ท าใหความเคมของน าใน

3ศนยวจยลมน าทะเลสาบสงขลา, ลกษณะทางชวภาพ-กายภาพ , เขาถงเมอ 10 ธนวาคม 2558, เขาถงไดจาก http://www.songkhlalake.com/content/bio_physic

4สถานวจยสารสนเทศภมศาสตร ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม คณะการจดการสงแวดลอม มหาวทยาลยสงขลานครนทร, สารสนเทศทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมลมน าทะเลสาบสงขลา (สงขลา: คณะการจดการสงแวดลอม มหาวทยาลยสงขลานครนทร, 2553), 9.

5เรองเดยวกน. 6เรองเดยวกน, 10. 7ส านกวจยและพฒนา มหาวทยาลยสงขลานครนทร, สารสนเทศทรพยากรธรรมชาต

(สงขลา: ส านกวจยและพฒนา มหาวทยาลยสงขลานครนทร, 2536), ii.

48

ทะเลสาบเปลยนแปลงตลอดเวลา ขนอยกบฤดกาลและแตกตางกนไป ระหวางบรเวณตางๆ ของทะเลสาบสงขลาทมปรมาณของน าจดและน าเคมผสมกนในสดสวนตางกน ทะเลสาบสงขลาจงเรยกวา “ทะเลสาบสามน า”8 คอ มทงน าจด น ากรอย และน าเคม ในฤดแลงทมน าจดไหลลงสทะเลสาบนอย มน าเคมจากในทะเลรกเขามา น าในทะเลสาบจะเปนสามน าอยางชดเจนคอ ตอนบนเปนน าจดตอนกลางเปนน าจดถงกรอยและตอนลางเปนน ากรอยถงเคม สวนในฤดฝนน าทามมากจงดนน าเคมออกจากทะเลสาบจนเกอบหมด น าจงเปนน าจดเกอบทวทะเลสาบ ยกเวนทใกลปากทะเลสาบเทานนทยงเปนน ากรอยอย ทะเลสาบสงขลาแบงออกเปน 3 ตอน9 คอ

1.2.1.1.1 ทะเลสาบสงขลาตอนบน (ตอนเหนอ) หรอทเรยกวาทะเลนอย ตงอยทางทศตะวนตกเฉยงเหนอของทะเลสาบ มพนทประมาณ 18,750 ไร10 มพรควนเครงอยทางทศเหนอและทศตะวนออก มคลองนางเรยมอยทางทศใตเชอมตอกบทะเลหลวง น าในทะเลนอยเปนน าจด มพชน าขนอยทวไปโดยเฉพาะบว จนไดรบการขนานนามวา ทะเลลานบว และยงมนกน าอาศยอยหลายชนด ในเดอนมกราคม – มนาคม เปนชวงคอดบวบานและนกอพยพ

1.2.1.1.2 ทะเลสาบตอนกลาง มเนอทประมาณ 485,500 ไร11 แบงเปน 2 สวน บนและลาง ทะเลสาบตอนบนเรยกวา “ทะเลหลวง” ตอนลางเรยก “ทะเลสาบ” แตเนองจากทะเลสาบตอนกลางมชมชนตงถนฐานอยหลายชมชนจงมชอเรยกทะเลยอยๆ ตามชมชนทตงอย รวมทงทะเลสาบล าป าซงเรยกตามทตงชมชนบานล าป าดวย น าในทะเลสาบตอนบนเปนน ากรอยแลวคอยๆไลลงมาเปนน าเคมในตอนลาง

1.2.1.1.3 ทะเลสาบตอนลาง (ตอนใต) หรอทเรยกวาทะเลสาบสงขลา มพนท 137,500 ไร12 มอาณาเขตตงแตชวงปากทะเลสาบ(เขาหวแดง) ไปจนถงชองแคบปากรอซงเปนปากน าสอาวไทย เรยกวา “ปากทะเลเขาหวแดง” คณสมบตของน ามทงเคมและกรอย

นอกจากนน าทะเลจากอาวไทยสามารถเขาออกทะเลสาบไดตามคลองตางๆ ในทะเลสาบตอนกลางสวนบนสดเรยกวา “ปากระวะ” ซงรฐบาลเรมสรางเขอนและฝายปดปากระวะในป พ.ศ. 2498 จนสามารถปดไดครบทกคลองในป พ.ศ. 251413

8ศนยวจยลมน าทะเลสาบสงขลา, ลกษณะทางชวภาพ-กายภาพ. 9เลศชาย ศรชย และนฤทธ ดวงสวรรณ, ประมงพ นบานลมน าทะเลสาบสงขลา: วถ

และการเปลยนแปลง (เชยงใหม: ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย, 2552), 15. 10ส านกงานสงแวดลอมภาคท 12, รายงานการตรวจสอบคณภาพน าในพ นทลมน า

ทะเลสาบสงขลา (กรงเทพฯ: ส านกนโยบายและแผนสงแวดลอม กระทรวงวทยาศาสตร เทคโนโลยและสงแวดลอม, 2542), 4.

11เรองเดยวกน. 12เรองเดยวกน. 13จรญ หยทอง และคณะ, โครงการบรหารจดการประตระบายน าปากระวะโดยการม

สวนรวมของประชาชน (สงขลา: โครงการสงน าและบ ารงรกษาระโนด-กระแสสนธ, 2549)

49

ภาพท 6 แผนทแสดงระดบความลกของน าในทะเลสาบสงขลา ทมา: ศนยวจยลมน าทะเลสาบสงขลา, แผนทพ นทลมน าทะเลสาบสงขลา, เขาถงเมอ 18 เมษายน 2558 เขาถงไดจาก http://www.songkhlalake.com/content/map_download

50

1.2.1.2 สวนท เปนพ นดน แบงออกเปน 2 ฝง14 คอ บรเวณทราบดานตะวนออกของทะเลสาบสงขลา ไดแก บรเวณสนทรายสทงพระไปจนถงฝงทะเลอาวไทย และบรเวณทราบดานตะวนตกของทะเลสาบสงขลา ตงแตทราบรมฝงทะเลสาบจรดบรเวณสนปนน าเทอกเขาบรรทด เปนแนวยาวเหนอ-ใต ดงน

1.2.1.2.1 บรเวณทราบดานตะวนออกของทะเลสาบ เปนแนวสนทรายและแนวชายฝงทยาวและเปนเสนตรงทสดของประเทศไทย ยาวประมาณ 155 กโลเมตร ลกษณะทางธรณสณฐานเปนทราบทเกดจากการทบถมตะกอนชายฝงทะเลจนเปนสนทรายยกสงขนหลายแนวสลบกบทลม บางแหงเปนพนดนสลบดวยรองน า ปดกนท าใหเกดทะเลสาบสงขลา ในพนทอ าเภอระโนดบางสวนมลกษณะเปนพดสนทรายกวาง 1-2 กโลเมตร ดานตะวนตกของสนทรายเปนทราบลาดต าลงสทะเลสาบ ซงมลกษณะเปนดนตะกอนละเอยด เหมาะแกการกกเกบน าฝนส าหรบ ท านา

1.2.1.2.2 บรเวณทราบดานตะวนตกของทะเลสาบสงขลา เปนแผนดนดานตะวนตกของทะเลสาบสงขลา ในอดตเคยเปนชายหาดกอนทจะถกสนทราบทางฝงตะวนออกปดกน มพนทตงแตชายฝงทะเลสาบดานทศตะวนตกไปจรดแนวเทอกเขาบรรทดททอดตวยาวเปนแนวเหนอ – ใต เทอกเขาบรรทดมความลาดชนสงประกอบดวยยอดเขาตางๆ จ านวนมาก ในทศตะวนออกของเทอกเขาพนทจะคอยๆ ลาดต าลงมาเปนพนทลกคลนลอนราบสลบลอนชน จนถงทราบลมขนาดใหญตลอดแนวชายฝงทะเลสาบ และยงมแมน าล าคลองอกหลายสายทไหลลงมาจากภเขาสทะเลสาบ ท าใหเปนทราบทมความอดมสมบรณ

14กตต ตนไทย, หนงศตวรรษเศรษฐกจของคนลมทะเลสาบสงขลา (กรงเทพฯ: ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.), 2552), 37-39.

51

ภาพท 7 ลกษณะภมประเทศและล าน าสาขาของลมน าทะเลสาบสงขลา ทมา: ศนยวจยลมน าทะเลสาบสงขลา, แผนทพ นทลมน าทะเลสาบสงขลา, เขาถงเมอ 18 เมษายน 2558 เขาถงไดจาก http://www.songkhlalake.com/content/map_download

52

1.2.1 ลกษณะภมอากาศ ลมน าทะเลสาบสงขลามลกษณะภมอากาศแบบรอนชน อยภายใตอทธพลท

พดผานประจ าเปนฤดกาล 2 ชนด คอ ฤดมรสมตะวนออกเฉยงเหนอหรอฤดหนาวจะมลมจากทศตะวนออกเฉยงเหนอซงเปนลมแหงจากประเทศจนพดปกคลมมฝนตกชก เพราะลมมรสมนพดผ านอาวไทย จงพาเอาไอน าไปตกเปนฝนทวไป และลมมรสมตะวนตกเฉยงใตซงพดผานมหาสมทรอนเดย ไดพาเอาไอน าและความชมชนมาสประเทศไทย แตเนองจากเทอกเขาตะนาวศรซงอยทางดานตะวนตกกนกระแสลมไว ท าใหภาคใตฝงตะวนออกมฝนนอยกวาภาคใตฝงตะวนตกซง เปนดานรบลม มฝนตกชกโดยเฉพาะระหวางเดอนตลาคมถงธนวาคม ตลอดทงปมจ านวนเมฆเฉลย 6 สวนของจ านวนเมฆ 8 สวนในทองฟา ในฤดรอนมเมฆเฉลยประมาณ 5 สวน ฤดฝนมเมฆเฉลยประมาณ 7 สวน สวนในฤดหนาวมเมฆเฉลยประมาณ 6 สวน15

ดวยลกษณะทางกายภาพเปนพนทราบลมขนาดใหญ มชวงฤดฝนทยาวนาน ฝนตกชกเกอบตลอดทงป มฤดรอนเปนชวงสนๆ ระหวางเดอนกมภาพนธ – เมษายน ประมาณ 3 เดอนเทานน ประกอบกบมทางน าไหลผานตลอดพนทจ านวนมาก จงท าให พนทราบของทะเลสาบสงขลา โดยเฉพาะดานฝงตะวนตกเปนแหลงทมความอดมสมบรณทางธรรมชาตเหมาะแกการท าไรนาและเพาะปลกขาวเปนอยางยง

1.3 พฒนาการของชมชนบรเวณลมน าทะเลสาบสงขลา พนทลมน าทะเลสาบสงขลามผคนเขามาตงถนฐานมาตงแตสมยยคหน ราว 6,000 ป

มาแลว16 จากการขดคนทางโบราณคดตามภเขาและถ าหนปนในจงหวดพทลงพบโครงกระดกมนษย เครองปนดนเผา และขวานหนขดสมยหนใหมกวา 100 ชน โดยเฉพาะทถ าชองลม อ าเภอเขาชยสน จงหวดพทลง และถ าเลยง ต าบลบานนา อ าเภอศรนครนทร จงหวดพทลง พบเศษเครองปนดนเผาจ านวนมาก พนททางฝงตะวนออกและทางตอนใตของลมน าทะเลสาบสงขลา (จงหวดสงขลาในปจจบน) พบหลกฐานการตงถนฐานของมนษยในสมยกอนประวตศาสตรเชนกนในหลายพนท มหลกฐานพบตามปาและภเขาในจงหวดสงขลา เชน พบภาชนะดนเผาแบบหมอสามขา ภาชนะดนเผาลายเชอกทาบ ขวานหนขด และโครงกระดกมนษยและสตว ในสมยหนใหมฝงอยในถ าและเพงทางทศเหนอของเขารกเกยรต อ าเภอรตภม พบภาชนะดนเผาลายเชอกทาบสมยหนใหมจ านวนมากทถ าเขารปชาง อ าเภอสะเดา พบขวานหนขดทบานสวนตล และคาบสมทรสทงพระ ซงนาจะเปนการตงถนฐาน ยคแรกและใชชวตดวยการลาสตวและหาของปา ตอมาในชวงระหวาง 5,000-3,000 ปมาแลว

15สถานวจยสารสนเทศภมศาสตร ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม คณะการจดการสงแวดลอม มหาวทยาลยสงขลานครนทร, สารสนเทศทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมลมน าทะเลสาบสงขลา, 16.

16คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหต ในคณะกรรมการอ านวยการจดงานเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระเจาอยหว, วฒนธรรม พฒนาการทางประวตศาสตร เอกลกษณและภมปญญา จงหวดพทลง, 80.

53

ไดมการอพยพมายงทราบและชายฝง ใชชวตดวยการเพาะปลกและจบสตวน า และไดมการตดตอกบภายนอก โดยเฉพาะ ชาวอนเดยและจนเมอประมาณ 3,000-2,000 ปมาแลว17

ในสมยกงกอนประวตศาสตร ชมชนในลมน าทะเลสาบสงขลาไดมการพฒนาจนเจรญรงเรองเปนชมชนเมองโบราณบรเวณคาบสมทรสทงพระในชวงพทธศตวรรษท 12-18 มหลกฐานการเปนเมองส าคญ ทงคน า คนดน และก าแพงเมองโบราณ มการตดตอสมพนธกบตางชาตทงจน อนเดย และอาหรบ ชมชนโบราณทส าคญ ไดแก ชมชนโบราณปะโอ อ าเภอสงหนคร ชมชนโบราณสทงพระ บรเวณเขาคหา-เขาพะโคะ อ าเภอสทงพระ และชมชนโบราณสหยง อ าเภอระโนด ทงหมดอยในจงหวดสงขลา การตงถนฐานในยคประวตศาสตรจนถงปจจบน ตงแตพทธศตวรรษท 19 เปนตนมา ดนแดนบรเวณลมน าทะเลสาบสงขลาไดพฒนาจนเจรญรงเรองอยางรวดเรวทงดานฝงตะวนตก ซงมศนยกลางทเมองพทลง และฝงตะวนออกมศนยกลางทเมองสงขลา เหตการณทางการเมองในสมยนนท าใหมการโยกยายเมองหลายครง จนกระทงยายมาอยตรงเมองพทลงและสงขลาในปจจบน ในปลายพทธศตวรรษท 24 และตนพทธศตวรรษท 25 มหลกฐานของความเจรญรงเรองในยคนมากมายทงทเปนวด (เชน วดเขยนบางแกว วดจะทงพระ เปนตน) ซากเมอง (เชน โคกเมองบางแกว ก าแพงเมองสงขลาทเขาแดง ก าแพงเมองพทลง ทเขาชยบร เปนตน) พระพทธรป เนนดน สระน า ฯลฯ การตงถนฐานของประชาชนในลมน าในปจจบนกระจดกระจายเปนกลมตามบรเวณพนทราบรอบๆ ทะเลสาบสงขลา ไดแก การตงถนฐานเปนเมองหรอชมชนใหญ โดยเฉพาะเทศบาลนครสงขลา นครหาดใหญ และเมองพทลง ฯลฯ ชมชนทอยชานเมองใหญๆ ชมชนทตงถนฐานตามเสนทางคมนาคมสายส าคญๆ และการตงถนฐานทมมาแตเดมซงตองพงพงทรพยากรชายฝงและทรพยากรในลมน า เชนกลมชาวประมงพนบานในชมชนตางๆ รมชายฝงทะเลสาบสงขลา18

1.4 วถชวต วฒนธรรมของคนลมน าทะเลสาบสงขลา พนทลมน าทะเลสาบสงขลาครอบคลมตงแตพนท "ตนน า" ซงเปนแหลงก าเนดของ

ล าคลองและสายน าตางๆ ทไหลลงสทะเลสาบ ทะเลสาบสงขลา และพนทโดยรอบ แหลงน าเหลานทเชอมโยงกนไปจนถงบรเวณ "ปลายน า" ทงทเปนพนทเกษตรกรรม พนทชมชน ทงชมชนเมองและชมชนชนบท รวมทงแหลงการคา แหลงอตสาหกรรมตางๆ "คนลมน าเลสาบ" จงหมายถง ทกคนทอาศยในพนทดงกลาว ทงในบรเวณตนน า กลางน า และปลายน า ทงทอยรมควน (ภเขา) ขอบพร กลางทง และชายฝง ทงทอยในเมองและชนบทคนเหลานลวนเปน "คนลมน าเลสาบ" 19

คนลมน าทะเลสาบสงขลา มวถชวตทสมพนธแบบเกอกลพงพากน ซงเรยกกนวาเปน "เกลอ" ผทอาศยอยในบรเวณตางกนมฐานทรพยากรส าหรบการด ารงชพทตางกน น ามาแลกเปลยนกนและรวมกนสรรสรางวฒนธรรมทเปนวถชวตทเชอมโยงสมพนธกนตงแตตนน าจนถงปลายน าเปนท

17ค านวณ นวลสนอง และคณะ, โครงการจดทาแผนแมบทพฒนาลมน าทะเลสาบสงขลา เลมท 6, ชดศลปวฒนธรรม แหลงประวตศาสตรและโบราณคด (สงขลา: สามญนโอพอยท, 2548), 1.

18สงเสรม ชรกษ, พทลง ทองถนของเรา (พทลง: โรงพมพเมองพทลง, 2548), 93-100. 19วนย สกใส, “ภเขา ทงราบ และทะเล: วถแหงความสมพนธและการเปลยนแปลงของ

ชมชนรอบทะเลสาบสงขลา,” ใน โลกของลมทะเลสาบ (2541): 102-103.

54

รจกกนวาเปน "เกลอเขา-เกลอนา-เกลอเล" ความสมพนธนขยายไปยงคนทอยในลมน าใกลเคยง เชน ลมน าปากพนง ดวย

ชมชนลมน าทะเลสาบสงขลาแตเดมเปนชมชนเกษตรกรรม ท านา ท าประมงน าจด ประมงน ากรอย และประมงน าเคมเปนหลก สวนการคาขายเรมมมาเมอประมาณ 300 ปกอน พอคาสวนมาเปนคนจน ซงพงมการตงเปนชมชนเมอประมาณ 60-70 ป ทผานมา พฒนาการตงชมชนแบงตามวถการด าเนนชวตทไดรบอทธพลจากปจจยภาพนอกจนเกดการเปลยนแปลงอยางชดเจนเปน 3 ชวง20 คอ

1.4.1 ชวงนบต งแตรชกาลท 5 แหงกรงรตนโกสนทรยอนลงไป ชวงนมระยะเวลายาวนานหลายศตวรรษ วถชวตในชวงนเปลยนแปลงไป

อยางชาๆ มความเชอในสงเหนอธรรมชาต โชคลาง ศรทธาในพระพทธศาสนาทงในดานศาสนธรรม ศาสนบคคล ศาสนวตถ และศาสนพธ นยมบ าเพญตนเพอพทธบชา การผลตและบรโภคอาศยภมปญญาทองถนและเทคโนโลยพนบานแบบดงเดม วธคด คานยม โลกทศน ประดษฐกรรม พฤตกรรมและมโนธรรมลวนอยในจารตนยมเดยวกน ภายใตสงคมแบบเครอญาตและการผกมตร นบไดวาเปนชวงทวฒนธรรมภายในของชมชนแขงแกรงทสด แมจะมวฒนธรรมจากกลมชนภายนอกเขามาผสมผสานบาง แตกถหลอมละลายโดยวฒนธรรมทองถนในทสด

1.4.2 ชวงหลงการปฏรปการปกครองแผนดนในสมยรชกาลท 5 จนถงป 2500 ชวงหลงการปฏรปการปกครองแผนดนในสมยรชกาลท 5 จนถงป 2500 หรอ

เรยกกนวา สมยเรอเมล ชวงนมระยะเวลาเพยงไมกศตวรรษ แตวถชวตของชมชนลมน าทะเลสาบสงขลามความเปลยนแปลงไปจากชวงแรกอยางเหนไดชด เรมตงแตพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงปฏรปการปกครองแผนดนเพอรวมอ านาจเขาสศนยกลาง เปนผลใหทองถนรบเอาวฒนธรรมเมองเขามา ทงจากการปกครอง ระบบราชการ ระบบการศกษา สงผลใหเกดวฒนธรรมแปลกใหมในลมน าทะเลสาบสงขลาเพมขนจ านวนมาก มการคมนาคมสอสารทสะดวกขน อาท รถไฟสายใต โทรเลข ผคนใหความเชอถอวฒนธรรมภายนอกมากขน สงลกหลานไปเรยนในตวเมองหรอกรงเทพฯ รวมทงรบวธคดแบบตะวนตกเขามาในชวงนดวย ท าใหคนเหนความส าคญและสนใจกบเรองราวนอกทองถนมากกวาเรองราวความเปนไปในชมชนใกลตว

สงส าคญทมบทบาทมากในชวงนคอ “เรอเมล” ซงเปนเรอยนตร เพอไปมาหาสระหวางกนในทะเลสาบสงขลา แทนการใชเรอพาย เรอแจว เรอใบ หรอเรอประทน เสนทางส าคญ ไดแก เสนทางสงขลากบเกาะยอ สทงหมอ ปากพะยน และระโนด ระหวางระโนดกบล าป า หวไทร ปากพนง เกาะใหญ ระหวางตะเครยะกบระโนด ปากคลอง และทะเลนอย ในสมยนยงไมมถนนหนทางทสะดวกการเดนทางจงอาศยเรอเมลเปนหลก รวมทงการขนสงขาวสาร ปศสตว พชผล ผ กปลาและอปกรณเครองมอกอสรางตางๆ

20สธวงศ พงศไพบลย, “ขอจ ากดและปจจยทางวฒนธรรมกบการพฒนาชมชนรอบ ลมทะเลสาบสงขลา” ใน วารสารทกษณคด 3, 1 (ตลาคม-มนาคม 2536), 56-59.

55

1.4.3 ชวงหลงป 2500 ซงเรมใชแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต จนถงปจจบน

ชวงนมระยะเพยงไมกทศวรรษ แตสภาพทวไปของสงคมในลมน าทะเลสาบสงขลาเปลยนแปลงไปอยางรวดเรว เนองมาจากการใชแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ซงรฐบาลเรงรดใหเกดการพฒนาปจจยพนฐานในการผลตเพอสนบสนนใหเกดการขยายตวทางเศรษฐกจในสวนมหพภาค เนนพฒนาการคมนาคม อตสาหกรรม การทองเทยว และการขายแรงงานในตางประเทศ โดยเฉพาะการขยายฐานการผลตทางการเกษตร ชาวนาหนมาใชรถไถแทนววควาย ใชบรการโรงสแทนการต าขาวซอมสาร คนรนหนมสาวเขาเมองเพอขายแรงงานตามโรงงานหรอรบจางบรการ เกดกระแสวฒนธรรมบรโภคเชนเดยวกบคนเมอง ภมปญญาทองถนสญหาย ประกอบกบในชวงป 2516 มการตดถนนสายระโนด-สงขลา และป 2529 เปดใชสะพานตณสลานนท ท าใหการคมนาคมระหวางแตละฟากฝงทะเลสาบสงขลาสะดวกขน และรวดเรวกวาการเดนทางทางน าดวยเรอเมล ซงจากเดนจากระโนดไปสงขลาใชเวลา 10-12 ชวโมง เมอเดนทางดวยรถยนตใชเวลาเพยง 2 ชวโมงเทานน

เหนไดวาแตเดมผคนบรเวณลมน าทะเลสาบสงขลา มการจดการทรพยากรในลกษณะของการยงชพ และแลกเปลยนซงกนและกนระหวางชมชนชายฝงทะเล ชมชนทราบ และชมชนบนเขา อยางถอยทถอยอาศย การเปลยนแปลงวถชวตและการจดการทรพยากรเหนไดชดเจนภายหลงการปฏรปการปกครองในรชสมยสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 เปนตนมา เนองจากรฐบาลกลางไดเขามาควบคมทรพยากรทวประเทศ และด าเนนนโยบายใหมการใชทรพยากรเพมขนอยางกวางขวาง เพอหวงเพมรายไดจากการเกบภาษและการใหสมปทาน ชมชนบรเวณทะเลสาบสงขลาซงมอาชพประมงและเกษตรกรรม จงตองหารายไดเพมขนเพอน าไปจายภาษใหแกรฐ ในดานการประมงมการปรบปรงเครองมอจบสตวน าใหมประสทธภาพมากขน แตเนองจากตลาดสตวน ามขอจ ากดในการขยายตว และรฐยงไมเขามาของเกยวหรอสงเสรมในดานการประมงน าจด ปลอยใหผคนจดการทรพยากรประมงไดอยางอสระ ชาวบานจงขยายการท ากนโดยการท าเกษตรกรรม โดยเฉพาะการท านาทรฐเขามามบทบาทสงเสรม เกดการถางพง โคนปารอบๆ ทะเลสาบจ านวนมาก เพอขยายทดนท ากน มการแขงขนเพอยดครองทดน ซงสงผลใหเกดความขดแยง จนเกดการอพยพถนฐานเพอขยายพนทท ากน

ในอดตชมชนบรเวณทะเลสาบสงขลาตอนลางเคยเปนเมองทาและศนยกลางทางการคาทตดตอคาขายกบคนตางชาต โดยมพอคาชาวมสลม ชาวจนและชาวฮอลนดาเขามาคาขายและอาศยในสงขลาเปนจ านวนมาก สนคาพนเมองทส าคญๆ ในขณะนนไดแก ไมไผ เครองหนง พรกไทย รงนก สาหรายผมนาง กงอยางดและของปา ซงเปนทตองการของตลาดตางประเทศ21

ขอมลดงกลาวนแสดงใหเหนวาชมชนในบรเวณลมน าทะเลสาบสงขลาในอดตมการตดตอคาขายกบชาวตางชาตมากกวาทจะเปนชมชนเกษตรกรรมเพยงอยางเดยว แมกระทงชมชนชาวนา ซง

21เลศชาย ศรขย และนฤทธ ดวงสวรรณ, ประมงพ นบานลมทะเลสาบสงขลา: วถและการเปลยนแปลง (กรงเทพฯ: ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย, 2552), 39.

56

ด ารงชวตอย ในระบบเศรษฐกจแบบยงชพกมการตดตอแลกเปลยนกบภายนอกอยมาก ในขณะเดยวกนกมการพงพาในสงคมสง แตกตางจากสงคมของคนในลมน าในปจจบนอยางสนเชง

ในปจจบนหลายสงหลายอยางไดเปลยนแปลงไป ทศนคต คานยม ประเพณ และวฒนธรรมเปลยนแปลงไปตามยคสมยมากขน โดยเฉพาะการไดรบอทธพลจากสงคมภายนอก การพงพากนในสงคมมนอย เชนเดยวกบโครงสรางทางเศรษฐกจทไดเปลยนแปลงไป มการแขงขนมากขน

1.5 จงหวดพทลง “อขาว อน าของภาคใต” พนทลมน าทะเลสาบสงขลากวา 40 เปอรเซนตเปนพนทของจงหวดพทลง ซงตงอย

ทางทศตะวนออกของทะเลสาบสงขลา ประกอบดวยพนททงทเปนภเขา ทงราบ และทะเลสาบ บรเวณทราบกวางขวางมล าคลองสายสายไหลจากเทอกเขาบรรทดลงสทะเลสาบสงขลาหลอเลยง เหมาะสมกบการท าเกษตรกรรม ท าใหสามารถผลตขาวไดเปนจ านวนมาก นบเปนเมองอขาวอน าทส าคญของภาคใต

จงหวดพทลงทมประวตความเปนมาอนยาวนาน ตงแตสมยกอนประวตศาสตร ซงพบขวานหนขดสมยพทธศตวรรษท 13 –14 กระจายในหลายพนททวจงหวด และพบพระพมพดนดบจ านวนมากเปนรปพระโพธสตว รปเทวดาโดยคนพบบรเวณถ าคหาสวรรค และถ าเขาอกทะล ในสมยพระบรมไตรโลกนาถ กรงศรอยธยา ปรากฏชอเมองพทลงเปนเมองชนตร ในกฎหมายพระอยการนาทหารหวเมอง พ.ศ.1998 สนนษฐานวาแรกเรมตงเมองทสทงพระ จงหวดสงขลาในปจจบน แตมกจะประสบปญหากลมโจรสลดมาเลยโจมตอยเสมอ จงไดยายเมองพทลงออกจากเมองสงขลาตงแตนน และตงเมองอยท เขาชยบรตลอดมาจนกระทงสนกรงศรอยธยาเมอป 2310 ในสมยธนบรและรตนโกสนทร ไดมการยายสถานทตงเมองอกหลายครงและไดยกขนเปนเมองชนโทในรชกาลพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช จนสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไดมการปฏรปการปกครองเปนแบบเทศาภบาลในป 2437 และไดประกาศจดต งมณฑลนครศรธรรมราชขน เมอป 2439 ประกอบดวยเมองตางๆ คอ นครศรธรรมราช พทลง สงขลา และหวเมองทง 7 ทเปนเมองปตตานเดม ส าหรบเมองพทลงแบงการปกครองออกเปน 3 อ าเภอ คอ อ าเภอกลางเมอง อ าเภออดร อ าเภอทกษณ ขณะนนตวเมองตงอยทต าบลล าป า จนกระทง พ.ศ. 2467 พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว โปรดเกลาฯ ใหยายเมองพทลงมาอยทต าบลคหาสวรรคในปจจบน เพอจะไดอยใกล เสนทางรถไฟ และสะดวกในดานตดตอกบเมองตางๆ จากอดตถงปจจบน เมองพทลงไดมการยายเมองหลายครง ในพนททางตะวนตกใกลชดกบทะเลสาบสงขลา ไดแก อ าเภอเมองในเขตต าบลควนมะพราว ต าบลชยบร ต าบลพญาขน ต าบลล าป า อ าเภอเขาชยสนในเขตต าบลจองถนน และจงหวดนครศรธรรมราชในเขตอ าเภอชะอวด22

22คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหต ในคณะกรรมการอ านวยการจดงานเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระเจาอยหว, วฒนธรรม พฒนาการทางประวตศาสตร เอกลกษณและภมปญญา จงหวดพทลง, 80-105.

57

ตอมาในป พ.ศ. 2476 ไดมการจดระเบยบบรหารสวนภมภาคเปนจงหวดและอ าเภอ ไดยกเลกการปกครอง แบบมณฑลเทศาภบาล ท าใหเมองพทลงมฐานะเปนจงหวดหนง23 มอาณาเขตดานทศเหนอจรดคลองหวยน าใสและคลองหอยกรวด ซงเปนแนวเขตแดนอ าเภอชะอวด จงหวดนครศรธรรมราช และอ าเภอระโนด จงหวดสงขลา ดานทศใตจรดอ าเภอควนเนยง อ าเภอรตภม จงหวดสงขลา และอ าเภอควนกาหลง จงหวดสตล โดยมคลองพรพอและคลองหลวงเปนแนวแบงเขต ดานทศตะวนออกจรดทะเลสาบสงขลา ซงเปนนานน าตดตอกบอ าเภอระโนด อ าเภอกระแสสนธ อ าเภอสทงพระและอ าเภอสงหนคร จงหวดสงขลา และดานทศตะวนตกจรดเทอกเขาบรรทด ซงเปนแนวตดตอกบอ าเภอหวยยอด อ าเภอเมองตรง อ าเภอนาโยง อ าเภอยานตาขาว และอ าเภอปะเหลยน จงหวดตรง ลกษณะพนทมรปรางลกษณะคลายสเหลยมผนผา โดยดานกวางทสดตามแนวทศตะวนออก-ตะวนตก ประมาณ 56 กโลเมตร และสวนยาวทสดตามแนวทศเหนอ-ใต ประมาณ 83 กโลเมตร ปจจบนจงหวดพทลงประกอบดวย 11 อ าเภอ ไดแก อ าเภอเมอง อ าเภอควนขนน อ าเภอเขาชยสน อ าเภอปากพะยน อ าเภอกงหรา อ าเภอตะโหมด อ าเภอปาบอน อ าเภอศรบรรพต อ าเภอบางแกว อ าเภอปาพะยอม และอ าเภอศรนครนทร24

ดวยพนทของจงหวดพทลงประกอบดวยภเขา ทราบ และทะเลสาบ ลกษณะทางภมประเทศจงมความหลากหลายตางกนไปในแตละทองถน ในเนอททงหมด 3,424.473 ตารางกโลเมตร หรอ 2,140,295.60 ไร แบงเปนสวนพนดน 1,919,446 ไร และสวนทเปนพนน า 220,850 ไร25 สามารถแยกตามลกษณะทางภมศาสตรไดเปน 5 เขต26 ดงน

1. เขตภเขาและเนนเขา บรเวณแนวเทอกเขาบรรทด ซงเปนเขตแดนระหวางจงหวดพทลงและจงหวดตรง มลกษณะเปนยอดเขาสลบซอนเรยงกน มถนนสายตดผานเชอมเสนทางสญจรระหวางจงหวดพทลงและจงหวดตรง บรเวณเทอกเขาเปนปาอดมสมบรณ

2. เขตทราบสงลกระนาด อยถดลงมาทางทศตะวนออกของเขตภเขา มลกษณะเปนเนนต า ภาษาถนเรยกวา “ควน” สวนใหญเปนพนทเพาะปลกพชไร ยางพาราและผลไม

3. เขตทราบลมดนตะกอน มขนาดถง 4 ใน 5 ของพนททงจงหวด บางพนทมล าคลอง หนอง บง เขาหนปนหรอเนนควน กระจายอยดวย ดนบรเวณนเปนดนตะกอนและดนทรายเหมาะแกการท าเกษตรกรรม

23ทวศกด ลอมลม และภาณ ธรรมสวรรณ, ลกษณะทางสงคม-เศรษฐกจ การเมองของประชาชนและโครงสรางอานาจชมชนรอบอาวทะเลนอย (ม.ป.ท.: มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ ภาคใต, 2538), 14.

24จงหวดพทลง, เขตพ นทการปกครอง, เขาถงเมอ 20 มนาคม 2559, เขาถงไดจาก http://www.phatthalung.go.th/territory

25จงหวดพทลง, ทต งและขนาด , เขาถงเมอ 20 มนาคม 2559 , เขาถงไดจาก http://www.phatthalung.go.th/position

26คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหต ในคณะกรรมการอ านวยการจดงานเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระเจาอยหว, วฒนธรรม พฒนาการทางประวตศาสตร เอกลกษณและภมปญญา จงหวดพทลง, 3-5.

58

4. เขตทะเลสาบ เรยกกนวา “ทะเลสาบล าป า” เกดจากการงอกของสนดอนบรเวณ อาวไทย เชอมพนทกนเขตน าทะเล จนกลายเปนทะเลสาบ

5. หมเกาะในทะเลสาบ เกดจากการดนตวของเปลอกโลกและเหลอจากการกดกรอนในทะเลสาบ ในเขตจงหวดพทลงมเกาะเลกเกาะนอยรวม 23 เกาะ เกาะขนาดใหญทสดคอเกาะหมาก เปนต าบลหนงในอ าเภอปากพะยน และเกาะนางค า เกาะส -เกาะหา เปนแหลงผลตรกนกนางแอนคณภาพด ผคนบรเวณนท าประมงเปนหลก

จากลกษณะทางภมประเทศขางตน เหนไดวาจงหวดพทลงมพนทสวนใหญเปนทราบดนตะกอน ซงมล าคลอง หนอง บง กระจายอยทวไป ภมประเทศเชนนจงมความอดมสมบรณเหมาะแกการท าการเกษตรกรรม โดยเฉพาะการปลกขาว พนทปลกขาวทส าคญของจงหวดพทลงคอเขตทงราบศรชะนาบรเวณคลองล าป า อ าเภอเมอง ทราบคลองปากประ อ าเภอควนขนน ทราบทงบางแกว และบรเวณคลองบางแกว อ าเภอเขาชยสน ซงมการท านามายาวนานตงแตอดตจนถงปจจบน ในอดตกลาวไดวาผคนในบรเวณนนท านากนเกอบทกครวเรอน ดงทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงเขยนบรรยายสภาพไรนาของจงหวดพทลงไว เมอ พ.ศ. 2432 วา “...เมองพทลงมไรนาบรบรณมาก เลยงเมองสงขลาไดทงเมอง คนในเมองพทลงทจะไมท านาไมมเลย เกอบจะเปนหากนอยางเดยวดวยเรองท านาทงนน ทแผนดนกอดมด”27 และจากผลการส ารวจในป 2557 ประชากรของจงหวดพทลงยงคงท านาเปนอาชพหลก โดยมพนทการท านาถง 586,161 ไร หรอประมาณรอยละ 41 ของพนทการเกษตรทงหมด 1,425,413 ไร รองลงมาจงเปนการปลกพชไรและไมผล28

1.6 บานปากประ บานปากประเปนชมชนเกาแกแหงหนงของลมน าทะเลสาบสงขลา มการตงถนฐาน

มายาวนานมากกวาศตวรรษ เน องจากมลกษณะทางภมศาสตรท เปนจ าเพาะ ส งผลใหมทรพยากรธรรมชาตทอดมสมบรณ บรบททส าคญของบานปากประจงประกอบดวยสภาพแวดลอม ประวตศาสตร และวถชวตชมชน ดงตอไปน

1.6.1 สภาพแวดลอม บานปากประ ตงอยหม 8 ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง บรเวณ

ชายฝงทะเลสาบล าป า ระหวางหาดแสนสขล าป าและทะเลนอย บานปากประอยตอนบนสดของทะเลสาบสงขลาตอนกลาง ซงมคลองปากประเปนเขตแบงระหวางทะเลนอย มถนนสายปากประเชอมตอระหวางหาดแสนสขล าป ากบอทยานนกน าทะเลนอย หางจากตวเมองพทลงมาทางทศเหนอประมาณ 30 กโลเมตร บานปากประมภมประเทศเปนทราบลมชายฝงทะเลสาบ พนทลาดเทจากทศตะวนตกไปสชายฝงทะเลสายในทศตะวนออก มคลองปากประไหลผานทางทศเหนอของหมบาน และ

27ครสภา, พระราชหตถเลขา เรองเสดจประพาสแหลมมลายของพระบาทสมเดจ พระจลจอมเกลาเจาอยหว (กรงเทพฯ: ศกษาภณฑพาณชย, 2506), 28.

28กรมการคาขาว, แผนท เขตศกยภาพการผลตขาว จงหวดพทลง , เขาถงเมอ 20 เมษายน 2559 , เข าถ งได จาก http://www.brrd.in.th/ricemap/riceCD52/ index.php-url=detail.php& region_id=5&province_id=93.htm

59

มล าน าสายเลกอก 3 สาย ไหลจากทศตะวนตกลงสทะเลสาบ บานปากประทตงสมพนธกบชมชนตางๆ ดงน

ภาพท 8 แผนทแสดงทตงบานปากประ ทมา: Google Map, ตาบลลาป า จงหวดพทลง, เขาถงเมอ 9 กมภาพนธ 2559, เขาถงไดจาก https://map.google.com

1.6.1.1 ทศเหนอ จรดคลองปากประ ซงเปนล าคลองทมความกวางและลก

ทสดของจงหวดพทลง ถดขนไปเปนต าบลทะเลนอย และต าบลพนางตง เขตอ าเภอควนขนน จงหวดพทลง ซงเปนชมชนทางเหนอสดของทะเลสาบสงขลา เปนเขตชายแดนระหวางจงหวดพทลง จงหวดนครศรธรรมราช และจงหวดสงขลา มลกษณะเปนทราบและพนทชมน า ชาวบานท านาและประมงเปนหลก อดมสมบรณไปดวยปลาน าจดและมสนคาหตถกรรมทส าคญคอเสอกระจด ซงเคยเปนเครองบรรณาการ และเปนสนคาทจ าหนายโดยรอบทะเลสาบสงขลามาแตอดต

60

ภาพท 9 คลองปากประทางทศตะวนตก

ภาพท 10 คลองปากประทางทศตะวนออก

1.6.1.2 ทศตะวนออก จรดทะเลสาบล าป า ซงชอ “ล าป า” เปนชอปลา

ทองถน พบมากในคลองล าป าและบรเวณรมฝงทะเลสาบ มลกษณะคลายปลาตะเพยน ฝงตรงกนขามคออ าเภอระโนด จงหวดสงขลา ซงเปนชมชนเกาแกตงแตสมยอยธยาตงทบรเวณรมคลองระโนด ซงถอเปนจดเหนอสดในทะเลสาบสงขลา สามารถเชอโยงไปสคลองแดนและไปออกปากพนงได “ทงระโนด” เปนแหลงท านาทส าคญของมาตงแตแรกเรมตงบานเรอนทคาบสมทรสทงพระ

61

ภาพท 11 ทะเลสาบล าป า

ภาพท 12 ทงระโนด ทมา: iTum.bot, พาชมวถชวตพ นบาน “ลกตาลโตนด”, เขาถงเมอ 20 กมภาพนธ 2559, เขาถง ไดจาก http://pantip.com/topic/33550737

1.6.1.3 ทศตะวนตก บรเวณนเปนทราบขนาดใหญ เรยกวา “ทงคลอง

ปากประ” อยในเขตอ าเภอเมอง และอ าเภอควนขนนจงหวดพทลง มคลองปากประเปนล าน าสายใหญผากลาง และมล าคลองสายเลกสายนอยกระจายอยทว เปนแหลงปลกขาวทส าคญอกแหงหนงของจงหวดพทลง ถดจากทราบไปเปนเขาชยบร ซงเปนทตงเมองเกาในสมยอยธยา บรเวณนจงเปนทตงของชมชนเกาแกหนาแนน

62

ภาพท 13 สภาพทนาบรเวณทราบกวางใหญดานทศตะวนออกของบานปากประ ทมา : ฟองสบ [นามแฝง ], ทองท งนายามเยน , เขาถงเมอ 9 มนาคม 2559, เขาถงไดจาก www.facebook.com/ฟองสบ

1.6.1.4 ทศใต จรดบานวดปาลไลยก หาดแสนสขล าป า และชมชนล าป า

เขตอ าเภอเมองพทลง ซงเปนเคยทตงเมองพทลงมาแลวหลายครง และในสมยเรอเมล กอนหนาป 2437 เปนแหลงแลกเปลยนซอขายสนคาระหวางฝงสทงพระ ระโนด และผลผลตจากปาบรเวณเทอกเขาบรรทด ในพนทบางกงหรา ชะรด บานนา ต าบลล าป าหางจากทท าการอ าเภอเมองพทลง ประมาณ 12 กโลเมตร มเนอทจ านวน 26,343.75 ไร หรอจ านวน 42.15 ตารางกโลเมตรสวนใหญเปนพนทราบ แตลกษณะตวจะแบนกวาและมหางสแดงประกอบดวย 11 หมบาน ไดแก บานหวควน บานไสยอม บานเตาปน บานโคกลง บานไร บานนอกทง บานวดปาลไลยก บานวดโพธเดด บานปากหวะ บานชายคลอง และบานปากประ29

1.6.2 ประวตศาสตรและพฒนาการชมชน บานปากประเปนชมชนดงเดมบรเวณลมน าทะเลสาบสงขลา เดมใชเรยก

ชมชนทตงอยโดยรอบบรเวณปากคลองปากประ ไมปรากฏชดวาเรมมการตงชมชนมาเมอใด แตสนนษฐานไดวามการตงถนฐานเปนชมชนมาไมต ากวา 100 ปมาแลว30 แรกเรมมไมเกนสบครวเรอนตงอยรวมกนถดเขามาจากชายฝงประมาณ 200 เมตร ตอมากมจ านวนเพมขนจากการขยายตวของชมชนในละแวกใกลเคยง ไดแก ชมชนล าป าดานทศใต ชมชนทะเลนอยดานทศเหนอ ชมชนควบถบ

29องคการบรหารสวนต าบลล าป า, สภาพและขอมลพ นฐาน, เขาถงเมอ 28 มกราคม 2559, เขาถงไดจาก http://www.lampam.go.th/general1.php

30เลศชาย ศรชย และนฤทธ ดวงสวรรณ, ประมงพ นบานลมน าทะเลสาบสงขลา: วถและการเปลยนแปลง (เชยงใหม: ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย, 2552), 70.

63

บานทาส าเภาในดานทศตะวนออก31 ตอมามการขยายตวของชมชนมากขนในชวงสงครามโลกครงท 2 ประมาณป พ.ศ. 2470 เนองจากการขยายพนทท ากนจากชมชนในพนทใกลเคยงจากชมชนควบถบ ชมชนทะเลนอย และชมชนล าป า และเพมขนจากการขยายครวตามล าดบ ตอมาในป พ.ศ. 2518 -2519 เกดวกฤตการณทางการเมอง “กรณถงแดง”32 ชาวนาในพนทอ าเภอระโนดถกกลาวหาวาเปนคอมมวนสต จงหลบหนทางการขามฝงมาตงรกรากทรมคลองปากประ ซงยงมทรกรางอยมาก และมการขยายครวเรอนเพมขนอยางรวดเรวในชวงน การจบจองทดนในระยะแรกจงเปนไปอยางอสระตามก าลงกายของแตละครวเรอน ใครตองการพนทบรเวณไหนกถางพงบรเวณนนเปนทตงบานเรอน ดวยชาวบานมอาชพทงการประมงและเกษตรกรรม จงนยมตงบานเรอนรมชายฝง และใชพนทราบถดจากชายฝงท านา33

ทมาของค าวา “ปากประ” ตามค าบอกเลาจากคนในชมชน ม 2 ต านาน ต านานแรกเลาตอกนมาวา ในอดตบรเวณทะเลสาบล าป าเปนเสนทางคมนาคมทางน าทส าคญ มเรอสนคาแลนสญจรจ านวนมาก ครงหนงไดมผมจตกศลน าพระพทธรปมาประดษฐานทวดบรเวณคลองทาส าเภา พระพทธรปม 2 องค จงน าไปประดษฐานทวดบรเวณคลองทาส าเภา 2 วด ภายหลงเรยกวดทงสองวดนวา วดทาส าเภาเหนอและวดทาส าเภาใต ระหวางทางไดจอดแวะพกทบรเวณปากล าน า คนจงเรยกบรเวณปากน านนวา ปากพระ และเพยนมาเปนค าวา ปากประ ในปจจบน สวนอกต านานหนงเลาวา ในอดตมตนประ ซงเปนไมยนตนขนาดใหญซงตนสงเตมทประมาณ 20 – 40 เมตร อยบรเวณปากล าน า ในอดตล าน าบรเวณนเปนเสนทางคมนาคมทส าคญของชาวบานในลมน าทะเลสาบสงขลา เมอลองเรอผานไปมาจงเรยกวาบานปากประ เพราะมตนประเปนสญลกษณเดนเหนไดแตไกล34 ทงน ปจจบนไมพบตนประดงกลาวแลวตนประเปนตนไมขนาดใหญ ถอเปนตนไมพนเมองทมกขนในแถบปาดงดบ หรอตามภเขาทมความชนสง โดยเฉพาะในภาคใตพบตนประจ านวนมากตามแนวเขตเทอกเขาบรรทด ผลของตนประหรอลกประ เมลดสดนยมน ามาควหรออบแหงรบประทาน หรอประกอบอาหารพนบานของภาคใต มรสชาตหวานมนและคณคาทางโภชนาการสง การมตนประ บรเวณรมชายฝงทะเลสาบจงอาจเปนประจกษพยานหนงทแสดงใหเหนถงการตดตอสมพนธกนระหวางชมชนชายฝงทะเลและชนชนบนภเขา

1.6.3 วถชวตของชาวบานปากประ ชาวบานปากประสวนใหญมอาชพเกษตรกรรม ท านา ประมงพนบาน ปลก

ผกสวนครว เลยงโคเนอและโคนม มคลองปากประ เปนล าคลองสายส าคญของจงหวดพทลง มความลกและความกวางทสดในจงหวดเกดจากคลองเมองกบคลองปากคลองและสาขาตางๆ มารวมกนทบานทาส าเภาเหนอ เปนคลองทาส าเภา ไหลออกสทะเลสาบล าป าทบานปากประ

ปจจบนบานปากประอยภายใตก ากบขององคการบรหารสวนต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง มนายหนหวน เลอนแปน เปนผใหญบาน และสบเอกประพนธ ธรรมสกล เปนนายก

31สมภาษณ เปอน ชายแกว, ชาวบานปากประ, 9 กนยายน 2555. 32สมภาษณ กราย ฤทธรตน, ชาวบานปากประ, 9 กนยายน 2555. 33เรองเดยวกน. 34สมภาษณ ฉถน พจตรรตน. ชาวบานปากประ. 9 กนยายน 2555.

64

องคการบรหารสวนต าบลล าป า อาชพหลกของชาวบานปากประคอ การประกอบอาชพดานเกษตรกรรม การประมง และปศสตว ดานเกษตรกรรม มการท านาเปนอาชพหลกทงในบรเวณทราบในพนทหมท 2 ต าบลล าป า ซงอยในบรเวณตดกนเพอขาย และท านาในทะเลสาบล าป าเพอบรโภคในครวเรอน นอกจากนยงมการปลกยางพารา ปาลมน ามน และปลกผกสวนครว เชน พรก มะเขอ เพอขายและบรโภค ดานการประมง หาสตวน าในทะเลสาบสงขลา ซงเปนมขนาดเลก นยมน ามาแปรรป ตากแหง ขายและบรโภคในครวเรอน โดยมพอคามารบซอถงบาน สวนดานปศสตวมการเลยงววเนอเปนจ านวนมาก และมฟารมโคนมขนาดเลกกระจายอยหลายครวเรอน ตามนโยบายสงเสรมการเลยงโคนมเพอสงน านมดบใหแกโรงงานผลตนมจงหวดพทลง

ภาพท 14 วถชวตชาวบานปากประ

1.6.4 สถานทสาคญ บานปากประเปนชมชนขนาดเลกมประชาชนไมกครวเรอน ศนยรวมในการ

ท ากจกรรมตางๆ ของหมบานจงเปนวด โรงเรยน ซงตงอยใจกลางชมชน นอกจากนยงมสถานอนามยของชมชน เปนศนยกลางดานสขภาพของคนในชมชน มสถานทส าคญคอวดแสงอรณปากประ และโรงเรยนวดปากประ ดงน

1.6.4.1 วดแสงอรณปากประ ตงอยเลขท 95 หม 8 ตดรมชายฝงทะเลสาบล าป า มอาณาเขตทงสน 15 ไร เดมเปนส านกสงฆซงเปนสายหนงของวดเขาออ ต าบลพนางตง อ าเภอควนขนน จงหวดพทลง สงกดคณะสงฆมหานกาย ชาวบานปากประไดรวมกบท านบ ารงส านกสงฆเรอยมาจนกระทงไดยกฐานะขนเปนวนเมอวนท 15 พฤษภาคม 2472 โดยความรวมมอกนของผน า

65

ชมชนในชวงนน ไดแก นายเกลอน นลสวรรณ นายแสง ฤทธรตน นายปน เลอนแปน นายช ปลองใหม นายหน ฤทธรตน และนายไข ฤทธรตน และไดรบพระราชทานวสงคามสมาเมอวนท 8 กมภาพนธ 2496 เกจอาจารยทมชอเสยงคอ พระสมหปาน ญาณพลโล หรอหลวงพอปาน วดปากประ ซงมชอเสยงในดานไสยเวทย โดยเฉพาะการปลกเสกสายสญจน ปองกนโรคภยในเดก และเพอความเปนสรมงคล

ภาพท 15 วดแสงอรณปากประ

66

ภาพท 16 เหรยญหลวงพอปาน วดปากประ

ในป 2556 กลมสมาธ จฬาลงกรณมหาวยาลย ไดรวมกนด าเนนการสรางพระพทธรปปางมารวชย ประทบเหนอล าเรอหนหนาออกสทะเลสาบล าป า ชอวา “เรอทพยอนนตนาคราชวมานองคปฐม” ประดษฐานบรเวณชายฝงทะเลดานหลงวดแสงอรณปากประ เพอเปนสงศกดสทธประจ าชมชน เชอวาปองกนคลนลมและมรสมทจะเขามายงหมบ าน และปกปองคมภยแกชาวประมง ซงขณะนยงอยระหวางการกอสราง

ภาพท 17 พระพทธรปปางมารวชย

1.6.4.2 โรงเรยนบานปากประ เปนโรงเรยนขนาดเลก ตงอยหม 8 ต าบล

ล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง อยในบรเวณเดยวกบวดแสงอรณปากประ กอตงขนเมอว นท 5 กนยายน 2475 โดยการอปถมภของวดแสงอรณปากประ เปดสอนในระดบอนบาลถงประถมศกษาปท 6 สงกดเขตพนทการศกษาประถมศกษาพทลง เขต 1 เครอขายเมองเกา มครอาจารยประจ า

67

จ านวน 6 คน ในป 2557 มนกเรยนรวม 85 คน เปนชาย 42 คน หญง 43 คน 35 นกเรยนของโรงเรยนบานปากประทงหมดเปนลกหลานของคนในชมชนบานปากประ การด าเนนงานและกจกรรมตางๆ ของโรงเรยนจงมความใกลชดกบชมชนและวด ซงอยในพนทเดยวกน

ภาพท 18 โรงเรยนบานปากประ

2. การทานาในลมน าทะเลสาบสงขลาและบานปากประ ในการศกษาเกยววถการท านาของผคนในลมน าทะเลสาบสงขลาไดแบงออกเปน 2 สวน

คอการท านาบรเวณลมน าทะเลสาบสงขลา ซงเปนการอธบายถงความเปนมา พฒนาการ และสภาพแวดลอมในภาพรวม และการท านาในพนทบานปากประและบรเวณใกลเคยง ซงจะอธบายความเปนมาและองคความรในการท านาซงแสดงถงกรรมวธในการท านาของชมชนบานปากประ

2.1 การทานาบรเวณลมน าทะเลสาบสงขลา การท านาเปนอาชพดงเดมของชาวพทลงและชมชนตางๆ โดยรอบบรเวณลมน า

ทะเลสาบสงขลา โดยเฉพาะในเขตพนทราบลมอ าเภอระโนด จงหวดสงขลา และจงหวดพทลงในเขตทงราบศรชะนาบรเวณคลองล าป า อ าเภอเมอง ทราบคลองปากประ อ าเภอควนขนน ทราบทงบางแกว บรเวณคลองบางแกว อ าเภอเขาชยสน

ดวยความอดมสมบรณทางดานทรพยากรธรรมชาตตงในผนน าและบนแผนดน ท าใหมผคนเขามาอยอาศยและตงถนฐานในบรเวณทราบลมทะเลสาบสงขลามาตงแตสมยโบราณ พบหลกฐานทางโบราณคดยนยนวามการตงถนฐานของชมชนตางๆ ตงแตพทธศตวรรษท 12 36 ในพนทดานตะวนตกของทะเลสาบ พบรองรอยแหลงโบราณคดในเขตอ าเภอเมอง อ าเภอเขาชยสน ของ

35ระบบสารสนเทศเพอบรหารการศกษา, ขอมลพ นฐานโรงเรยนบานปากประ, เขาถง เมอ 8 มนาคม 2558, เขาถงไดจาก https://data.bopp-obec.info/emis/schooldata-view.php? School _ ID= 1093340096&Area_CODE=9301

36กตต ตนไทย, หนงศตวรรษเศรษฐกจของคนลมทะเลสาบสงขลา, 41.

68

จงหวดพทลงหลายแหง และจากหลกฐานทางโบราณคดยงท าใหทราบวากอนสมยอยธยาชมชนในแถบนมการตดตอคาขายกบชาวตางชาต สนคาทคาขายคอของปาทยงไมแปรรป ในยคนจงยงไมปรากฏหลกฐานวามชมชนชาวนาอยางชดเจน จนถงสมยอยธยามการขยายตวของชมชนอยางตอเนอง จงมชมชนชาวนาปรากฏขนชดเจนตงแตนนเปนตนมา37 แตดวยลมน าทะเลสาบสงขลามความอดมสมบรณมาก ผคนจงไมตองดนรนตอสท ากน โครงสรางทางเศรษฐกจจงเปลยนแปลงไปอยางเชองชา ชาวนาเนนการผลตเพอยงชพเทานน และมวธการท านาแบบดงเดม คอ การใชแรงงานคนเปนหลก โดยมสตวเลยงและเครองมออยางงายเปนเครองทนแรง แตดวยในบางขนตอนจ าเปนตองใชแรงงานจ านวนมากจงมการออกปาก

ในชวงนสภาพเศรษฐกจเรมเขาสระบบทนนยม ชาวนาเรมผลตขาวเพอขาย ในป พ.ศ. 2440 มหลกฐานจากรายงานการตรวจราชการมณฑลนครศรธรรมราชของพระยาสขมนยวนต (รศ. 116) การสงขาวเปลอกและขาวสารเพอไปขายยงตางประเทศ โดยเมองสงขลาเปนเมองทาน าขาวเปลอกไปขายยงสงคโปรและขาวเปลอกทไดสวนหนงมาจากเมองพทลงดวย การสงออกขาวนสงผลใหราคาขาวในลมน าทะเลสาบสงขลาถบตวสงขน ราคาขาวเปลอกเฉลยจากเกวยนละ 64.73 บาท ในป พ.ศ. 2454 เปนเฉลยเกวยนละ 75.82 บาทในปถดไปประกอบกบในป พ.ศ. 2448 แรงงานไพรและทาสไดรบการปลดปลอยจ านวนมาก พนทเพาะปลกขาวในลมน าทะเลสาบสงขลาจงเพมขนจาก 288,289 ไร ในป พ.ศ. 2453 เปน 336,736 ไร ในป พ.ศ. 2455 พนทปลกขาวเพมขนถง 16.80 เปอรเซนต ในระยะเวลาเพยง 3 ป การขยายตวอยางรวดเรวท าใหรฐบาลเหนชองทางหารายได จงเกบธรรมเนยมการรงวดในอตราใหมเปน เสนละ 4 บาท คาเหยยบย าไรละ 20 สตางค สงผลใหการจบจองทดนเพอปลกขาวชะลอตวลง รฐจงระงบการเกบคาธรรมเนยมและคงคาเหยยบย าตามเดม จงมอตราการจบจองทดนเพมขนอกครงหนง แตหลงสงครามโลกครงท 2 มการเกบภาษรชชปการคนละ 4 บาท แทนการเกณฑแรงงานและสวย ท าใหราษฎรตองขวนขวายผลตสงของทขายเปนเงนได อกทงในชวงนการท าเหมองแรในเขตภเกต พงงา และตรงเฟองฟมาก จงมความตองการขาวสงตามไปดวย และมทางรถไฟสามารถใชขนสงขาวจากภาคใตฝงตะวนออกไปสฝงตะวนตกไดสะดวกยงขน จงมการขยายพนทเพาะปลกขาวเพมขนตามความตองการของตลาดไปดวย แตการจบจองทดนของชาวนาในชวงนไมไดมขนาดใหญโตนก เพราะขาดก าลงแรงงาน ซงใชสมาชกในครอบครวเปนหลก อกทงยงไมมเงนทนพอจะซอเครองจกรมาทนแรง การจบจองทดนเพอท านาขนาดใหญจงเปนนายทนชาวจน เนองจากมทนทรพยมากสามารถจดหาเครองจกมาใชไถนาและจดจางแรงงานได จงเกดการท านาอยางครบวงจร ตงแตการเพาะปลก จนถงการแปรรปเปนขาวสารเพอจดจ าหนาย การท านาขนาดใหญของชาวจนแพรกระจายไปทวเขตทราบทะเลสาบสงขลา โดยเฉพาะบรเวณทงระโนด และทงบางแกว ซงมนายทนจนคนหนงครอบครองทดนท านาถง 4,000 ไร ตอมาบรษทใหญของชาวจนมขอพพาทกบบรษทล าซ า จงตองขายสนทรพยทงหมดใหบรษทล าซ า บรษทล าซ าจงขายตอใหกบสหกรณ สหกรณจงแบงชาวใหชาวนาผอนช าระ38

37เรองเดยวกน, 42. 38เรองเดยวกน, 70-75.

69

ในชวงนแมชาวนาไทยจะผลตขาวเพอขายแลวแตวธการผลตยงคงคงรปแบบดงเดมอย แตเพมผลผลตโดยการขยายพนทเพาะปลก ปญหาทส าคญทสดของการท านาในชวงนคอ น าทใชในการท านา เนองจากยงไมมระบบชลประทาน ชาวนาทองถนใชวธการท านบกนน า แตนบของชาวนาไมแขงแรงและจงใจใหน าไหลเผอแผดานทายท านบอยางพอเพยง จงไมสรางปญหากบชาวนาดวยกน แตเมอนายทนจนเขามาท านาขนาดใหญไดสรางนบกนน าทแขงแรงขนท าใหน าไมไหลไปสพนทนาของชาวนาทองถน จนชาวนาทองถนตองรวมตวกนประทวง

2.2 การทานาในพ นทบานปากประและบรเวณใกลเคยง แหลงท านาทส าคญของชมชนบานปากประคอบรเวณพนทหม 3 ซงอยถดไป

ทางดานทศตะวนตก สวนใหญเปนทราบมบาเรอนตงอยนอย พนทโดยรอบถดไปจากบานปากประยงเปนพนทการท านาทส าคญ อาท บานทาชาง บานทาส าเภา บานอายนอย บานควนถบ เปนตน การท านาในแถบนมกรรมวธไมแตกตางกน เนองจากมการตดตอกนอยางใกลชด ท าใหมการเชอมโยงวฒนธรรม เครอญาต ซงไมใชแคภายในชมชน แตเปนระหวางชมชนดวย ชมชนตงใหมมาจากชมชนเดม เมอมการขอออกแรงหรอลงแขก ญาตทอยในชมชนอนกมาชวยดวย โดยทวไปชาวนาในแถบลมน าทะเลสาบสงขลาจะท านา 3 วธ39 ไดแก

2.2.1 การหวานหรอการหวานขาวแหง เรมท าประมาณเดอนกรกฎาคม สวนมากท าในพนททมปญหาน าทวมขง หากตนขาวเจรญเตบโตไมพนน ากเกดความเสยหายได จงตองหวานขาวกอนฤดฝน สวนใหญจงใชพนธขาวพนเมองซงมล าตนสง ใชปยนอย ไดผลผลต 350-450 กโลกรมตอไร

พทลงมสภาพพนทและอากาศเหมาะกบการท านาลก จงไมนยมท านาหวานแหงซงท าในทดอนมากนก แตกมอยบาง การท านาหวานแหงจะไถดะในชวงเดอนกรกฎาคม ตองไถใหลกกวาปกตเพอใหวชพชตาย จากนนทงไว 15 วนจงจะไถอกรอบแลวผงแดดไวอก 1 เดอน เมอถงเดอนสงหาคมฝนตกลงมาจงเรมไถแปร และหวานเมลดขาว แลวใชคราดไถกลบ ไมปลอยน าเขานาจนกวาขาวจะแขงแรงด ถาฝนตกดขางจะเรมแตกตาใน 3-7 วน ถาขาวตดนอยตองหวานใหมอกครง ขาวนาหวานแหงจงใชเมลดพนธ 15-20 กโลกรมตอไร มากกวาการท านาแบบหวานน าตม เมอตนกลางอกแลวตองดไมใหหนาแนนเกนไป เพราะจะท าใหขาวแตกกอไมด ถาสวนไหนหางออกไปกตองซอมกลา

2.2.2 การปกดา เรมตกกลาประมาณปลายเดอนกรกฎาคมถงปลายเดอนสงหาคม และเรมปกด าในเดอนกนยายนถงเดอนตลาคม สวนใหญท าในพนทดอนซงไมไกลจากบานเรอนนก จะใชพนธขาวพนธดหรอพนเมอง ไดผลผลต 400-500 กโลกรมตอไร การท านาประเภทนมไมมากนก กอนไถนยมใสปยอนทรยเพอเพมสารอาหารในดน แลวจงไถดะทงไวอยางนอย 15 วน แลวไถแปรและท าเทอกกอนตกตนกลา 7-10 วน และตองมน าขงในแปลงนาสงประมาณ 5 เซนตเมตร เมอตนกลาอาย 30 วน จงถอนมารวมกนเปนก าๆ เรยก ก ากลา เพอเตรยมน าไปปกด าในนาทเตรยมไว การปกด ามระยะระหวางกอและแถวประมาณ 20x20 เซนตเมตร จ านวน 3-5 ตนตอกอ การปกด าม 2 วธ คอ ด าตามแนวขวางแลวเดนไปขางๆ จนสดแปลง แลวเรมแถวใหมไปเรอยๆ หรอด าตามแนวยาว

39ทวศกด ลอมลม และภาณ ธรรมสวรรณ, รายงานการวจยเรอง ลกษณะทางสงคม-เศรษฐกจ การเมองของประชาชนและโครงสรางอานาจชมชนรอบอาวทะเลนอย, 23-24.

70

แลวเดนถอยหลงไปสดแปลงเปนแถวๆ ไป การใสปยจะใส 2 ครง คอกอนปกด ากลาหรอตอนไถดะครงแรก และชวงกอนขาวตงทอง และกอนเกบเกยวประมาณ 10-15 วน ใหระบายน าออกจากแปลงนา

2.2.3 การหวานน าตม เรมท าปลายเดอนกนยายนถงปลายเดอนตลาคม ท าในพนททมการระบายน าไดด ใชขาวพนธด นยมท ากนแพรหลายมากทสด ไดผลผลต 600-700 กโลกรมตอไร การคดเลอกเมลดขาว พจารณาจากระยะเวลาตงแตปลกจนเกบเกยว พนธขาวหนก/พนธขาวเบา พนธขาวทตนสงจะปลกแบบปกด า สวนพนธขาวเตยหรอแตกกอนอยจะใชวธหวานน าตม การเกบพนธขาว ใชวธเกบกบเคยวหรอแกะ ซงชวยใหขาวไมปนกนสามารถคดเลอกเกบเฉพาะทรวงมความสมบรณ คอ เมลดจบถ ขาวสกสม าเสมอ ไมมโรค และมลกษณะตรงตามสายพนธ ขาวหนงกอจะมแมรวง 3-4 รวง ทเหลอเรยกวา ลกรวง จะมความสมบรณนอยกวา โดยจะไมเกบขาวสวนทอยตดกบนาขางเคยง เนองจากขาวมโอกาสผสมกบขาวอนๆ เปนรวงขาวทไมสมบรณ การใชรถเกบขาว จะเลอกแปลงนาทสมบรณด สม าเสมอ การเกบรกษาเมลดพนธปลก เมอเกบเปนรวงจะมดเปนเลยงตากเรยงไวบนซงขาว ตาก 2 แดด หาย 1 แดด คว า 1 แดด ถาหวเลยงขาวมสด า แสดงวาขาวมความชนมาก หากน าไปปลกขาวจะไมงอก ขาวทแหงดแลวจะเกบทงเลยงใสกระสอบหรอเกบในเรนขาว แยกจากขาวทเกบไวกนและขาย ระวงไมใหฝนสาดเพราะจะท าใหชน เมอจะน าเมลดไปปลกจงน ามานวดดวยเทาหรอเครองนวด เทคนคการตากขาว จะกลบขาว 3 ครงตอวน ในชวงสาย เทยง และบาย เกบใสกระสอบโดยไมตองปดปากกระสอบ รอปดปากกระสอบในวนถดไป แลวเกบไวในทโปรง อากาศถายเทสะดวก การท านาปรงสวนใหญใชวธการหวานน าตม เรมท าเดอนเมษายนถงกลางเดอนมถนายน ไดผลผลต 600-800 กโลกรมตอไร

การท านาของชาวนาในบรเวณบานปากประและชมชนใกลเคยงอาศยน าฝนเปนหลก การท านาในแตละขนตอนจงองตามสภาพฝนฟาอากาศ โดยเรมเพาะปลกในชวงตนฤดฝน ซงเปนชวงใกลเคยงกบการท านาในทะเลสาบ โดยมรายละเอยดกจกรรมการท านาในแตละชวงเวลาดงตาราง40

ตอไปน ตารางท 1 ปฏทนกจกรรมในการท านาในพนทลมน าทะเลสาบสงขลา

เดอน กจกรรม เมษายน - การเตรยมผนนาและปยคอกปยหมกชวภาพใสในนา พฤษภาคม– มถนายน - การเตรยมแปลง เรมไถดะในเดอน 6 เพอแปรดนขนมาใหดนกระจย

และก าจดวชพช จากนนทงไว 15 วน ไถแปรและปรบแตงคนนาเพอเตรยมหวานขาวและไถกลบแนวเดยวกบไถดะ หลงจากไถแปร 3–5 วน - การเตรยมแปลงตกกลาในกรณท านาด า - การเตรยมพนธขาวปลก (ทงนาด าและนาหวาน)

40นาถพงศ พฒนพนธชย, การทานาวถภมปญญาพ นบาน:ประสบการณจากเครอขายเกษตรกรรมทางเลอกภาคอสานและภาคใต (กรงเทพฯ: โรงพมพเดอนตลา, 2552), 107.

71

ตารางท 1 ปฏทนกจกรรมในการท านาในพนทลมน าทะเลสาบสงขลา (ตอ)

เดอน กจกรรม กรกฎาคม

- กรณท านาหวาน หลงเตรยมแปลงสามารถหวานขาวไดทนท แตนยมหวานรบหวษา (นบตงแตเขาพรรษา 2 วน) และดวนขนกค า หรอวนขนเปล (เชน ถาเกดวนพธหวานวนศกร เปนตน)

กรกฎาคม - หลงหวานขาว 3 วน ขาวจะเรมแตกตา เมอขาวอาย 25 วน สามารถยายตนขาวเพอไปซอมขาวทเสยหายหรอไมงอก - หวานกลาส าหรบการท านาด า

สงหาคม – กนยายน - ในกรณท านาด า ไถเถอก ดวยการไถและคราดใหพนทเรยบเปนโคลนตม - การปกด าตนกลา - ในกรณท านาหวานขาวเบา เรมหวานตนเดอนกนยายน สวนใหญไมแรกหวาน เนองจากไดท าขาวหนกแลว

ตลาคม – มกราคม - การดแลรกษาหลงปกด าตงแตพฤศจกายน – มกราคม (แตกกอ ตงทอง ออกรวง) ตองดแลเรองซอมขาว การเสรมความอดมสมบรณใหตนกลา การดแลปรมาณและคณภาพน า การปองกนก าจดวชพชและศตรของขาว - ปลายเดอนธนวาคม ขาวเรมตงทอง - ปลายเดอนมกราคม (เดอนย) ขาวเรมออกรวง

กมพาพนธ– มนาคม - ประเพณการทมขาวเมา - การท าพธรวบขาว เชญแมโพสพมาอยในขวญขาว - การเกบเกยว - เกบรกษาเลยงขาว โดยการตากหรอผงแดดไวในผนนาจนแหง แลวน าไปวางเรยงซอนเปนชนๆ ในเรอนขาว - การนวดขาวเมอจะใชประโยชน (กน แจก แลก ขาย)

3. ภมปญญาการทานาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ

เนองจากขอมลเกยวกบการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ และพนทโดยรอบทะเลสาบสงขลายงไมปรากฏวามผศกษาวจยมากอนหนา ผศกษาจงศกษาขอมลโดยการลงพนทเกบขอมลจากการสมภาษณแบบรายเดยว และรายกลมจากชาวบานชมชนปากประ เพอสบเนองสาวโยดไปยงอดต ประกอบกบการศกษาเพมเตมเกยวกบประวตศาสตรทองถนบรเวณรอบลมน าทะเลสาบสงขลา เพอมาเรยบเรยงขอมล ซงผลจากการศกษาสามารถจดพฒนาการการท านาในทะเลสาบของชมชนปากประไดเปน 3 ชวง คอชวงระหวาง พ.ศ. 2470-2530 ซงเปนชวงเรมแรกของการท านาจนถงชวงทมการเปลยนแปลงวถชวตของชมชนจนท าใหการท านาในทะเลสาบลดลง ชวงตอมาคอ

72

พ.ศ.2531-2555 ซงการท านาในทะเลสาบซบเซาลง และชวง พ.ศ. 2556-2558 ซงมกระแสฟนฟการท านาในทะเลสาบ ดงน

3.1 ชวงเรมแรก พ.ศ. 2470-2530 บานปากประเปนชมชนเกาแกมมายาวนานกวาศตวรรษ ไมทราบแนชดวาเรมมการ

ตงบานเรอนในแถบนครงแรกเมอใด แตในชวงกอน พ.ศ. 2460 มบานเรอนประมาณ 4 -5 หลงคาเรอน ตงอยบรเวณคลองปากประแลว41 ตอมามการขยายตวของชมชนมากขนในชวงสงครามโลกครงท 2 ประมาณป พ.ศ. 2470 เนองจากการขยายพนทท ากนจากชมชนในพนทใกลเคยงจากชมชนควบถบ ชมชนทะเลนอย และชมชนล าป า และเพมขนจากการขยายครวตามล าดบ ตอมาในป พ.ศ. 2518-2519 เกดวกฤตการณทางการเมอง “กรณถงแดง”42 ชาวนาในพนทอ าเภอระโนดถกกลาวหาวาเปนคอมมวนสต จงหลบหนทางการขามฝงมาตงรกรากทรมคลองปากประ ซงยงมทรกรางอยมาก และมการขยายครวเรอนเพมขนอยางรวดเรวในชวงน

เมอเขามาตงถนฐานชาวบานกไดหกรางถางพงเพอจบจองทดนท านาในบรเวณพนทหม 2 ต าบลล าป าในปจจบน ซงหางจากชายฝงทะเลสาบเขาไปประมาณครงกโลเมตร การท านาในชวงนเปนการท านาแบบดงเดมคอใชแรงงานคนและสตว และอาศยฝนฟาตามธรรมชาตเปนหลก ซงสงผลใหชาวบานประสบปญหาหลายอยาง เชน ฝนตกไมตามฤดกาล ในทก 2-3 ป จะเกดภยแลงขน 1 ป หรอบางครงกแลงตดตอกน 2-3 ป บางปฝนใหน าเหมาะสมกไดผลผลตจ านวนมาก บางปฝนตกไมเพยงพอผลผลตกเสยหาย ผลผลตแตละปจงไมสม าเสมอ43 เมอผลตขาวไดไมเพยงพอส าหรบการบรโภคในครวเรอนชาวนาจงตองแสวงหาสงอนทดแทน อาท การท างานหตถกรรมสานกระจด การประมงพนบาน เพอน าสนคาไปแลกเปลยนเปนขาว หรอพยายามขยายทเพาะปลกเปนแหลงส ารอง รวมทงการทดลองหวานขาวในทะเลสาบ นายเปอน ชายแกว ชาวบานปากประ อาย 87 ป เลาวา ในอดตประสบปญหานาขาวเสยหายเพราะฝนแลงหลายครง แมของตนคอ นางแกว ชายแกว เปนผรเรมการท านาบรเวณรมชายฝงทะเลสาบล าป า เนองจากบางครงนาทท าบนฝงไดผลผลตไมด นางแกวเหนวาดนบรเวณชายฝงทะเลสาบเปนดนโคลนทมความอดมสมบรณนาจะเหมาะแกการเพาะปลกขาว จงไดทดลองหวานขาวในชวงเดอนพฤษภาคมซงเปนชวงน าลด เมอถงฤดเกบเกยวปรากฏวาไดผลผลตดมาก เพอนบานจงหนมาท านาในทะเลสาบดวย

แตกอนท านายงแตปญหา ปไหนฝนไมคอยตก ขาวกไมไดเกบ บางทน าทวม

ขาวตายเหมด แมฉน (นางแกว ชายแกว) แกลองเอาขาวไปหวานแล เหนวาพอน าลงดนเปนโคลนเหมอนนาด า หวานแลวขาวเตบด คนอนเหนกชวนๆ กนท าตอ ในอยกท าอย หวานกนเดอนหกเดอนเจด เกบสกเดอนสบ ขาวสวยหวาบนนานหลาว44

41สมภาษณ เปอน ชายแกว, ชาวบานปากประ, 9 กนยายน 2555. 42สมภาษณ กราย ฤทธรตน, ชาวบานปากประ, 9 กนยายน 2555. 43สมภาษณ เรง วงศตนหน, ชาวบานปากประ, 15 สงหาคม 2556. 44สมภาษณ เปอน ชายแกว, ชาวบานปากประ, 9 กนยายน 2555 .

73

ชาวนาจะท านาบรเวณชายฝงทะเลสาบทตรงกบพนทหนาบานของตน โดยเวนระยะระหวางแปลงนาเปนคน าขนาดเลกกวางประมาณ 1 เมตร เพอเปนเขตแดนของแตละแปลงนา เปนใชเวนเปนชองทางจอดเทยบเรอทใชหาสตวน าในทะเลสาบดวย ทนาหนงแปลงจะเรยกวาหนงทอนนา ในแตละครวเรอนจะมพนทท านาในทะเลสาบเพยงหนงทอนนา ความยาวของนาแตละทอนนนมขนาดไมเทากนขนอยกบอาณาเขตพนทของแตละครวเรอน

ภาพท 19 การแบงเขตทอนนา

การท านาในทะเลสาบจะท าเพยงปละหนงครง ในชวงทน าทะเลลดระดบต าสดในรอบป ระหวางเดอนมถนายน-ตลาคม ประกอบกบเปนชวงตนฤดฝน คลองปากประระบายน าจดออกมาขบไลน าเคมบรเวณชายฝงทะเลสาบบานปากประจงเปนน าจด ตนกลาสามารถเจรญเตบโตได ในชวงกอนป 2500 ชาวบานนยมใชพนธขาวพนเมองทใชระยะเวลาการเจรญเตบโต 4-5 เดอน และมความแขงแรงทนตอสภาพลมและน ากรอยได เชน ขาวลกด า ขาวลกแดง สงขหยด ดอนทราย อเฉยง ลกขอ

74

เลบนก หวนา เขมทอง คลา เปนตน ขาวพนเมองเหลานจะมล าตนสงและแขงแรงทนตอน าทะเล จงเรมหวานขาวตงแตเดอนพฤษภาคม -มถนายน เพอใหทนเกบเกยวกอนชวงน าหลากในเดอนพฤศจกายน ตอมาภายหลงมการตงศนยวจยขาวพทลง45 ชาวนาเรมนยมใชพนธขาวปรบแตง ซงใชระยะเวลาในการเจรญเตบโตจนถงเกบเกยวประมาณ 3 เดอน เชน พนธ กข.13 หอมประทม หอมใบเตย และพนธชยนาท เปนตน ขาวพนธปรบแตงมล าตนสนและแขงแรงนอยกวาขาวพนธพนเมอง ในระยะตนกลาจงมเสยงเสยหายมากกวาขาวพนธพนเมอง แตกมขอดคอใชระยะเวลาการเตบโตนอยกวา ประกอบกบชาวนานยมใชเฉพาะพนธปรบแตงในนาหลกเนองจากสะดวกกวา ชวงหลงชาวนาจงเรมหวานเมลดกนในชวงเดอนกรกฎาคม และสามารถเกบเกยวไดชวงเดอนกนยายน โดยมขนตอนกรรมวธดงน

1. การเตรยมดน ในชวงท เรมการเพาะปลกน าทะเลไดลดลงในเดอนมถนายน ซงสอดคลองกบการท านาหลกทเรมเตรยมแปลงนาและไถดะในชวงเดอนพฤษภาคม– มถนายน และหวานเมลดในเดอนกรกฎาคม ดนโคลนททบถมกนเกดจากตะกอนดนชายฝงทะเลซงเกดจากกระแสน าขนน าลง ตะกอนทไหลมาจากน าทาจากการชะลางผวดนบนบก และการทบถมของซากพชซากสตวเมอน าเคมกะทนหน พชจะตายและยอยสลายสะสมเปนตะกอนในทองน า ดนบรเวณชายฝงทะเลสาบจงอดมสมบรณ มความรวนอยางพอเหมาะ ดวยเหตนชาวนาจงไมตองไถแปรหรอปรบหนาดนใดๆ อก

ภาพท 20 ลกษณะดนบรเวณชายฝงทะเลสาบ

2. การเพาะปลก ชาวนาจะน าเมลดพนธหวานในพนทประมาณ 1 ไร โดยเรมหวานบนในสวนดานรมชายฝงมากทสดเนองจากน าตนทสด หลงหวานประมาณ 3 วน ขาวจะเรมแตกตาและเจรญเตบโตเปนตนกลาทสมบรณเมออายประมาณ 30 วน ชาวนาบางสวนจะน าตนกลามาปกด าในพนททลกลงไปในทะเลซงมระดบน าสงประมาณ 10 – 30 เซนตเมตร เมอตนกลาเจรญเตบโต ความ

45ศนยวจยขาวพทลง ตงอยทหม 15 ต าบลควนมะพราว อ าเภอเมอง จงหวดพทลง หางจากบานปากประประมาณ 15 กโลเมตร กอตงในป 2494 เปนศนยกลางการวจยและพฒนาพนธขาวรวมทงเผยแพรและถายทอดเทคโนโลยเกษตรกรรมตามนโยบายของกรมการขาว

75

เคมของน าในทะเลสาบกลดลงเรอยมา เนองจากเรมเขาสฤดฝนน าทระบายออกจากคลองปากประไหลมาไลน าเคมบรเวณชายฝงบานปากประออกไป ซงตนขาวในสวนนอาจเนาเปอยไดหากมกระแสน าเคมซดเขามา ชาวนาจะตองปกด าใหมอกครง จนกวาตนขาวจะสงประมาณ 30 เซนตเมตร จงจะลงรากลก แขงแรง สามารถตานทานกระแสคลน กระแสลมไดเปนอยางด ดวยเหตนตนขาวในนาผนเดยวกนจงไมไดออกรวงพรอมกนเสมอไป

ภาพท 21 สภาพนาขณะตนกลาเรมเตบโต

ภาพท 22 การสาธตการปกด า

76

3. การดแลรกษา หลงจากตนขาวสามารถยนตนไดอยางมนคงแลว ชาวนาไมจ าเปนตองใสปยบ ารง ก าจดวชพชหรอศตรพชใดๆ เลย เนองจากดนทสมบรณจากตะกอนอนทรยสาร ประกอบน าในทะเลสาบทชวยก าจดวงจรการอาศยของศตรขาว และในระยะนตนขาวจะกลายเปนทอยอาศยของสตวน าขนาดเลก อยาง กง หอย ป ปลา อกดวย

ภาพท 23 ตนขาวทออกรวงโตเตมท

4. การเกบเกยว เมอขาวเรมออกรวงเตมทราวชวงเดอนกนยายน – ตลาคม ชาวนาจะ

เรมท าการเกบเกยว ดวยมทนาเพยงคนละ 1 ทอน จงไมตองใชแรงงานจ านวนมาก สามารถท าคนเดยวได โดยใชเคยวหรอแกะเปนอปกรณในการเกบเกยว สวนใหญนยมใชแกะ ซงเปนเครองมอเกยวขาวอยางงายของภาคใตโดยเฉพาะในพนทจงหวดพทลง แกะมรปรางคลายเรอ ประกอบดวย 3 สวน คอ กระดานแกะหรอตวแกะท าจากไมเนอเบา เชน ไมตนเปดหรอไมแค เหลาเปนรปสเหลยมคางหม ใชตอกฝงตาแกะซงท าจากเหลกคลายคมมด ยาวประมาณ 5 เซนตเมตร สวนหลอดแกะหรอดามแกะท าจากไมไผขนาดเสนผาศนยกลางประมาณ 1 เซนตเมตร ยาวประมาณ 10 เซนตเมตร

ภาพท 24 แกะเกบขาว

77

การใชแกะเกบขาว ชาวนาจะเอาแกะใสเขาในระหวางนวกลางกบนวนาง และใชมอขางทถนดโดยใชนวชกบนวโปงจบรวงขาวเอามาทาบกบคมแกะ แลวใชคมแกะตดทคอรวงขาวแตละรวง สวนมออกขางหนงจบรวงขาวไดจากการเกบดวยแกะ การเกบดวยแกะชวยใหขาวไมปนกนสามารถคดเลอกเกบเฉพาะทรวงมความสมบรณ คอ เมลดจบถ ขาวสกสม าเสมอ ไมมโรค และมลกษณะตรงตามสายพนธ ขาวหนงกอจะมแมรวง 3-4 รวง ทเหลอเรยกวา ลกรวง จะมความสมบรณนอยกวา โดยจะไมเกบขาวสวนทอยตดกบนาขางเคยง เนองจากขาวมโอกาสผสมกบขาวอนๆ เปนรวงขาวทไมสมบรณ การเกบดวยแกะจงเหมาะสมกบนาในทะเลสาบทตนขาวในแตละสวนของทอนนาเจรญเตบโตไมพรอมกน

ภาพท 25 การเกบเกยวดวยเคยวและแกะ

ภาพท 26 สภาพนาหลงเกบเกยว

78

เมอไดขาวเตมก ามอจงมดเปนชอวางไวบนตอขาวทถกเกยวไปแลว ตากไลความชน 2 แดด โดยตากหาย 1 แดด และตากคว า 1 แลวจงเกบน ามาตากรวมกนบนใบตาลโตนดบนฝงเพอจะล าเลยงขาวไปนวดตอไป

ภาพท 27 ลกษณะมดขาว

ภาพท 28 สภาพนาหลงการเกบเกยว

5. การเกบรกษาและแปรรป ขาวทแหงดแลวจะเกบทงเลยงใสกระสอบหรอเกบในเรนขาว ระวงไมใหฝนสาดเพราะจะท าใหชน แลวจงคอยน ามานวดดวยเทาเพอใหไดเมลดขาวเปลอก และน าเมลดขาวเปลอกมาตากไลความชนอกครง โดยจะกลบขาว 3 ครงตอวน ในชวงสาย เทยง และบาย แลวเกบใสกระสอบโดยไมตองปดปากกระสอบ รอปดปากกระสอบในวนถดไป และเกบไวในทโปรง อากาศถายเทสะดวก

79

ภาพท 29 สาธตการนวดขาวดวยเทา

ในอดตชาวนาบานปากประจะน าขาวเปลอกมาเกบไวในเรนขาว หรอเรอนขาว ซงมลกษณะเปนหองสเหลยม โลง ยกใตถน มบนไดทางขน ตวเรอนท าดวยไมหลงคามงใบจากหรอสงกะส ยกใตถนสงเนองจากมน าทวมในชวงฤดฝนเปนประจ าทกป และใชพนทดานลางเปนทเลยงสตวหรอเกบขาวของเครองใช นอกจากใชเรนขาวเกบขาวแลวยงนยมใชเปนทเกบกระจดทตากแหงไวส าหรบจกรสานเครองใชหตถกรรมดวย

80

ภาพท 30 เรอนขาวหรอเรนขาว เมอประมาณ 10 – 30 ปกอนชาวบานปากประทกหลงคาเรอนจะคมชนกบการท าขวญ

ขาวเปนผประกอบพธกรรมไมซบซอนเนนการแสดงความกตญญตอพระแมโพสพ โดยการวาง เซนเครองบชาแลวกลาวค าท าขวญขาวกราบไหว อธฐานจต แลวจงน าขาวทตดในคราแรกนนหอผาขาวไปเกบแยกไวตางหากในลอมขาว46 ปจจบนไมมการท าขวญขาวอกแลว หมอขาวแตละทาน กลมหายตายจากกนหมดไปสนมเพยงหลดฐานบางชนททงไวใครลกหลานไดระลกถงพธกรรมในอดต

ภาพท 31 กองขวญขาว

46สมภาษณ หนวาด นยมแกว, ชาวบานปากประ, 20 สงหาคม 2557.

81

3.2 ชวงซบเซา พ.ศ. 2531-2555 ชมชนบานปากประ ตงอยในพนททอดมสมบรณมทรพยากรเพยงพอส าหรบการยง

ชพ สงผลใหโครงสรางของสงคมมความเปลยนแปลงชา แตไมอาจหลกหนปจจยภายนอกไดภายหลงป พ.ศ. 2530 มการเพมขนของประชากรอยางรวดเรว มการตดถนนลาดยางเขาสหมบาน ซงเชอมตอระหวางต าบลล าป าและต าบลทะเลนอย ท าใหการคมนาคมสะดวกมากขน รวมทงภาครฐในขณะนนมงเนนสนบสนนใหเกษตรกรผลตเพอขาย ใชเทคโนโลยและสารเคมเพอเพมผลผลต มการสรางระบบชลประทานซงชวงใหท านาไดปละ 2-3 ครง ชาวนาสามารถผลตขาวจากทนาในหมท 2 จ านวนมาก ประกอบกบการนยมสงลกไปเรยนตอในตวเมองมากกวาการใหสบทอดอาชพท านา อกทงชาวนาบางสวนไดหนไปประกอบอาชพอนๆ เชน การท าสวนปาลมน ามน สวนยางพารา เลยงววนม เปนตน การท านาในทะเลสาบซงเปนปจจยรองในการด ารงชวตจงถกลดทอนบทบาทลงเรอยๆ

นอกจากน การเขามาสนบสนนดานการเกษตรของภาครฐ ยงสงผลใหเกดความเปลยนแปลงในเรองตาง ๆ เชน การใชพนธขาวเบาทใชระยะเวลาเพาะปลกถงเกบเกยวเพยง 3 -4 เดอน แทนพนธขาวทองถน ฤดการท านาในทะเลสาบจงเลอนไปในชวงเดอนมถนายน-กรกฎาคม และมชาวนาบางสวนทดลองใชปยเคมมาบ ารงดนในสวนทตดชายฝงเพอขยายเขตปลกขาวขนมาบนฝง เนองจากดนคอนขางแนนไมไดรวนอดมสมบรณเหมอนสวนทอยในทะเลสาบ รวมทงประเพณการท าขวญขาวเพอแสดงความกตญญตอพระแมโพสพกเลอนหายไปในชวงนดวย

3.3 ชวงฟนฟ พ.ศ. 2556-2558 ภายหลงจากสงคมไทยประสบปญหาจากการพฒนาทมงเนนดานเศรษฐกจและ

เทคโนโลยมากเกนไป จงเกดการสะทอนกลบในหลายดาน เชน ดานเกษตรกรรมทมงเนนการใชเทคโนโลยเกดการตนตวในการกลบมาพงพงธรรมชาตหรอการปฏวตเขยว ดานสงคมทเปนสมยใหมเนนความรวดเรว เรงรบ แขงขน กเกดกระแสโหยหาอดตหรอกระแสการใชชวตแบบ Slow life การทองเทยวเชงอนรกษหรอการทองเทยวเชงนเวศวฒนธรรม เปนตน ซงปจจยเหลานเปนสวนส าคญทท าใหเกดการฟนฟการท านาในทะเลสาบของบานปากประอกครงเชนเดยวกน

ในชวงหลงป พ.ศ. 2500 เปนตนมา ประชาชนบรเวณลมน าทะเลสาบสงขลาใหความส าคญในการสนบสนนทางการศกษาแกบตรหลาน สงบตรหลานไปศกษาในตวเมองและกรงเทพมหานคร สงผลใหเกดภาวะขาดแคลนแรงงานในรนตอๆ มา จนกระทงชวงป พ.ศ. 2550 คนรนหลงซงไปเรยนหรอท างานในเมองกลบมายงภมล าเนา เกดกระแสตนตวรกบานเกด ธรรมชาตและวฒนธรรมดงเดม มการเผยแพรภาพทวทศนนาในทะเลสาบในสอโซเซยลมเดย โดยชางภาพชาวพทลงซงใชชอวา “ฟองสบ” ทาง www.facebook.com/ฟองสบ และเวบไซตพนทปดอทคอม ทาง http://pantip.com/profile/122451 และสอมวลชนทองถนไดแพรภาพการท านาในทะเลสาบของชมชนปากประทางหนงสอพมพ จนเปนทรจกอยางกวางขวางเมอรายการคเลฟตลอดทวร ทางชองโมเดรนไนน เมอเดอนกนยายน 255747 โดยน าเสนอเรองราวของทะเลนอยและภมปญญาการท านาในทะเลสาบ ภายหลงไดมรายการโทรทศนเผยแพรอกหลายรายการ แตเนองจากในรอบปมชวงเวลา

47คเลฟตะลอนทวร, “พทลง,” ออกอากาศทางชองสถานโทรทศนโมเดรนไนน, 14 กนยายน 2557.

82

ท านาในทะเลสาบเพยง 3-4 เดอน การประชาสมพนธจงขาดความตอเนอง อกทงบรเวณชายฝงทะเลสาบทเปนพนทท านาสงเกตเหนจากภายนอกไดยาก นกทองเทยวทมาเยอนจงตองมคนทองถนเปนผน าพาเยยมชม

ภาพท 32 facebook “ฟองสบ” ทมา: ฟองสบ [นามแฝง], ฟองสบ, เขาถงเมอ 2 กรกฎาคม 2559, เขาถงไดจาก www.facebook.com/ ฟองสบ

83

ภาพท 33 รายการคเลฟตลอดทวร-พทลง ทมา: คเลฟตะลอนทวร, “พทลง,” ออกอากาศทางชองสถานโทรทศนโมเดรนไนน, 14 กนยายน 2557.

กระแสความสนใจจากภายนอกและการจดการทองเทยวเชงนเวศวฒนธรรมในพนท

ใกลเคยง อาท จดชมววยอยกษ คลองปากประ สะพานเฉลมพระเกยรตฯ เสนทางสายทะเลนอย - ระโนด เปนปจจยส าคญใหคนในชมชนเรมตนตวและเหนถงคณคาความส าคญของภมปญญาการท านาในทะเลสาบ ทเปนเอกลกษณโดดเดนของชมชนบานปากประมากยงขน การท านาในทะเลสาบในรอบป 2558 จงมเพมมากขน นอกจากน ชาวนาบางรายเลงเหนถงประโยชนของแนวโกงกางทชวยขยายพนทเพะปลกท าใหสามารถปลกขาวลงไปไดลกมากขน สามารถท านาในทะเลสาบไดอยางเตมเมดเตมเหนยว ไดผลผลตทงอกงามเปนจ านวนมาก จงน ารถเกยวนวดขาว ทใชเกยวนวดขาวในพนทนาปกตมาเกบเกยวขาวแทนการใชแรงงานคน รถเกยวนวดขาวขนาดใหญซงตระเวนรบจางไป

84

ทวประเทศไทยมาใหบรการ โดยคดราคา 50 บาท/กระสอบ48 ซงชาวนาใหความนยมมาก ซงผลผลตทไดจากการท านาในทะเลสาบชาวนาจะน าไปบรโภคในครวเรอนเทานน

ภาพท 34 รถเกยวนวดขาวรบจาง

ภาพท 35 สภาพนาหลงการเกบเกยวดวยรถเกยวนวด

48สมภาษณ อวย โรจนรตน, ชาวบานปากประ, 20 สงหาคม 2557.

85

ภาพท 36 ขาวเปลอกทไดจากรถเกยว – นวด

ภาพท 37 ชาวนาใชตาขายกนหอยศตรพช

ภาพท 38 หองเกบขาว การเกบรกษาขาวทไดจากการท านาในทะเลสาบจะตองหมนตรวจสอบดแลเปนพเศษ

เนองจากเปนขาวทเกดจากกรรมวธแบบธรรมชาต ไมมสารเคมมาเจอปน มอด มด จงชอบมากดกน

86

จากพฒนาการการท านาของชมชนบานปากประ ทง 3 ชวง คอชวงระหวาง พ.ศ. 2470-2530 ซงเปนชวงเรมแรกของการท านาจนถงชวงทมการเปลยนแปลงวถชวตของชมชนจนท าใหการท านาในทะเลสาบลดลง ชวงตอมาคอ พ.ศ.2531-2555 ซงการท านาในทะเลสาบซบเซาลง และชวง พ.ศ. 2556-2558 ซงมกระแสฟนฟการท านาในทะเลสาบ เหนไดวาความเปลยนแปลงของภมปญญาด าเนนไปอยางชาๆ ซงสาเหตทสงผลใหเกดการเปลยนมกมาจากปจจยภายนอก เชน นโยบายภาครฐ กระแสสงคมและเทคโนโลย เปนตน ในวธการท านาจะด าเนนไปในทศทางเดยวกบการท านาหลก โดยปรบใหสอดคลองกบพนทและความเปลยนแปลงของทะเลสาบ

87

บทท 5

แนวทางการสบสานภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ

จากผลการศกษาภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ และบรบทแวดลอมทเกยวเนอง อนไดแก สภาพแวดลอม ทรพยากร ประวตศาสตร ความเปนมา พฒนาการการตงถนฐาน และวถชวต วฒนธรรม ประเพณของคนลมน าทะเลสาสาบสงขลา โดยเฉพาะชมชนบานปากประ ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง ท าใหทราบและเขาใจถงสภาวการณการธ ารงอยของภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ จากแรกเรมจนถงปจจบน ซงขอมลเหลานจะใชเปนฐานในการเชอมโยงไปสการเสนอแนวทางสบสานภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ

ดงทรบรกนวา ชมชนในแตละทองถนมลกษณะเฉพาะและความเปนไปทแตกตางกน ในการเสนอแนวทางการอนรกษ สงเสรมและสบสานภมปญญาของชมชน ผศกษาจงไดวเคราะหขอมลผลการศกษาออกเปน 2 ดาน คอ จดเดนและปญหาทเกดขนกบภมปญญา เพอใหเหนถงศกยภาพและปญหาทเปนจรงของชมชน เพอน าผลการวเคราะหขอมลนมาเปนฐานในการเสนอแนวทางการอนรกษ สงเสรมและสบสานภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประอยางเหมาะสม ในบทนจงแบงไดเปน 3 สวน ดงน

1. ศกยภาพ คณคาและความส าคญของภมปญญา 2. อปสรรคและปจจยทมผลกระทบตอภมปญญา 3. แนวทางการสบสานภมปญญาอยางยงยน

1. ศกยภาพ คณคาและความส าคญ

การท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ สะทอนใหเหนถงวถชวตของผคนทด ารงชพ ภายใตการเออเฟอพงพากนระหวางชมชนและธรรมชาตแวดลอมอยางเกดประโยชนสงสด และไมเบยดเบยนซงกนและกน กอใหเกดสมดลทงดานเศรษฐกจดานสงคม และดานสงแวดลอมโดยชมชนรจกใชประโยชนจากภมประเทศและลกษณะทางกายภาพทด ารงอยตามธรรมชาต แกไขปญหาขาดแคลนขาวเพอยงชพเมอเกดฝนฟาไมตกตองตามฤดกาล สรางความมนคงทางอาหารในครวเรอนไมตองดนรนแสวงหาจากภายนอก ท านาอยางพอเพยงตอการยงชพ ตามก าลงของตน ไมเรงรบแขงขน และมปฏสมพนธทดระหวางกนในชมชน และหลกเลยงการรบกวนหรอท าลายธรรมชาตคงไวซงสมดลระบบนเวศ ซงสงเหลานเปนผลมาจากรากฐานส าคญ 3 ดาน คอ ทตง คน และผลลต ดงแผนผงแสดงความสมพนธศกยภาพของภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ในลกษณะสามเหลยมคว า ดงน

88

ภาพท 39 ผงแสดงความสมพนธศกยภาพของภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ

ศกยภาพ คณคาและความส าคญของภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบาน ปากประ ประกอบขนดวย ฐานส าคญ 3 ดานเชอมโยงกน กลาวคอ ทตง ของบานปากประ มลกษณะทางภมศาสตรทความโดดเดนและจ าเพาะเปนหนงเดยว ผนวกกบคนในชมชนมภมความรและความเชยวชาญในการท านาสบทอด สงสมกนมายาวนาน กอใหเกดภมปญญาการท านาในทะเลสาบซงใหผลผลตเปน ขาวอนทรยจากวถธรรมชาต เปนลกษณะเฉพาะตน ซงมอธบายรายละเอยดไดดงน

1.1 ลกษณะทางภมศาสตรมความจ าเพาะโดดเดน บานปากประ ตงอยรมชายฝงทะเลสาบสงขลาตอนบนสด ซงมคลองปากประเปน

เขตแดนดานทศเหนอ คลองปากประนเปนล าคลองทมขนาดกวางและลกทสดในจงหวดพทลง ท าหนาทระบายน าจดจากเทอกเขาบรรทด และเขตพนทอ าเภอปาพะยอม อ าเภอควนขนน และอ าเภอเมอง จงหวดพทลง ออกสทะเลสาบสงขลาเหนอจากคลองปากประขนไปคอทะเลนอย ซงเปนพนทชมน าโลก มถนนสายปากประ (สาย 4007) ซงเชอมตอระหวางอ าเภอระโนด จงหวดสงขลา ผานถนนเฉลมพระเกยรต ปากประ กบล าป า ซงเคยเปนทตงของศนยกางเมองพทลงในอดต และเปนแหลงทองเทยวทส าคญในปจจบน จากพกดทตงดงกลาว เออใหเกดการท านาในทะเลสาบคอประกอบดวยความเหมาะสมในการเพาะปลกขาวในทะเลสาบ 3 ดาน คอ น า ดน และลม ดงน

1.1.1 น าในทะเลสาบสงขลาตอนบน ทะเลสาบสงขลาเปนทะเลแบบลากน (Lagoon) แหงเดยวของประเทศไทย

และเปนหนงใน 117 แหงทวโลกทะเลสาบแบบลากนมลกษณะพเศษคอ เปนแหลงน าตนบรเวณชายฝงทะเลทมทางเชอมตอกบทะเล1 ท าใหทะเลสาบมลกษณะเปนทะเล 3 น า คอมทงน าเคม น ากรอย และน าจด แตกตางกนไปในแตละสวนของทะเลสาบ และระดบความเคมของน าสามารถ

1ส านกวจยและพฒนา มหาวทยาลยสงขลานครนทร, สารสนเทศทรพยากรธรรมชาต, ii.

ผลผลต

คน ทต ง

89 เปลยนแปลงไปไดตามอทธพลของคลนลม ระบบนเวศภายในทะเลสาบสงขลาจงมความหลากหลายเปนอยางมาก ในระบบนเวศใหญมระบบนเวศยอยทมลกษณะจ าเพาะแตกตางกน เชน ปาพร ปาชายเลน เปนตน โดยทวไปบรเวณทะเลสาบสงขลาตอนลางซงเชอมตดกบอาวไทยมระดบความเคมสงทสด ถดมาททะเลสาบสงขลาตอนกลางซงไดรบอทธพลทงน าจดและน าเคมในอตราสวนใกลเคยงกนจงเปนน ากรอย สวนทะเลสาบสงขลาตอนบนน ามความเคมนอยทสด สวนทะเลนอยเปนทะเลน าจด

บานปากประ ซงตงอยทางฝงตะวนตกของทะเลสาบ บรเวณตอนบนสดของพนทน ากรอย และอยบรเวณปากคลองปากประซงเปนเสนทางระบายน าจดขนาดใหญจากแผนดน น าในทะเลสาบบรเวณนจงเปนน ากรอยทมระดบความเคมนอยกวาพนทสวนอนของทะเลสาบสงขลา โดยเฉพาะในระหวางเดอนมถนายนถงเดอนกนยายนซงเปนชวงทน าในทะเลสาบลดระดบต าสดเหมาะสมแกการปลกขาว และเปนชวงตนฤดฝน

1.1.2 ดนบรเวณชายฝงทะเลสาบบานปากประ การท านาโดยทวไปภายหลงการเกบเกยวแลวธาตอาหารภายในดนกจะถก

เคลอนยายออกไปดวย เมอท านาตดตอกนแรธาตในดนจงไมเพยงพอจ าเปนตองใสปยบ ารงดน ซงสวนใหญไมสามารถทดแทนธาตอาหารทสญเสยไปกอนหนาไดทงหมดท าใหดนขาดธาตอาหารทจ าเปนตอพชและเสอมคณภาพอยางรวดเรว ชาวนามตนทนการผลตสงขนอยางหลกเลยงไมได ถอเปนปญหาใหญของชาวนา

ในทางธรณสณฐาน พนทราบลมทางตะวนตกของทะเลสาบสงขลาเกดจากดนตะกอนทพดพามาจากเทอกเขาบรรทด โดยการชะลางของน าผานหนาดนไหลลงมา ดนบรเวณนจงมความอดมสมบรณไปดวยอนทรยสาร เหมาะสมในการท าเกษตรกรรมอยางยง บรเวณชายฝงทะเลบานปากประมลกษณะเปนดนโคลนปนทราย มความรวนซยสง ซงเกดจากการพดพาตะกอนจากแผนดนสวนหนง อกสวนหนงเกดจากการทกระแสน าพดพาตะกอนและอนทรยสารในทะเลสาบเขาสฝงดวย ดนบรเวณนจงมลกษณะเชนเดยวกบดนทผานการไถดะเตรยมไวส าหรบหวานด าขาวในการท านาทวไป เมอเขาสชวงเดอนมถนายนซงระดบน าในทะเลสาบจะลดระดบลงต าทสดในรอบปพนททะเลสาบจงปรากฏเปนหาดโคลนลกลงไป เหมาะส าหรบการหวานด า และระดบน าทลดลงเปนระยะเวลา 3 -4 เดอน สอดคลองกบระยะการเจรญเตบโตของตนขาว เมอระดบน าเพมขนในชวงเดอนตลาคม-กมภาพนธซงเปนชวงทมฝนตกชก น าจะทวมหลาก ซงขาวซงจมน าเปนเวลานานกยอยสลายเปนธาตอาหารในดนตอไป และเมอมกระแสน าเคมหนนกระแสน าจะพดพาและยอยสลายซากฟางขาว ใหกลายเปนปยบ ารงดน และยงพดพาซากพชซากสตวซงเปนปยอนทรยเขาสชายฝง เพมแรธาตความสมบรณใหแกดนบรเวณชายฝง เพอพรอมส าหรบการเพาะปลกในฤดกาลถดไป นอกจากนการขนลงของกระแสน ายงชวยพดพาโรคพชทอาจเกดหลงการเกบเกยว เปนการช าระลางหนาดน และบ ารงหนาดนตามธรรมชาต การผนเปลยนของกระแสน าซงเปนไปตามระบบของธรรมชาตน สอดคลองตอการท านาอยางยง

1.1.3 ลกษณะอากาศและทศทางลมในทะเลสาบสงขลา อทธพลของมรสมตะวนตกเฉยงใตและตะวนออกเฉยงเหนอสงผลให

ทะเลสาบสงขลามลกษณะทางกายภาพและชวภาพแตกตางกนในแตละชวงป ปรมาณน าฝนหรอน าจดจากพนทโดยรอบทะเลสาบ และกระแสน าขนน าลงของอาวไทยเปนปจจยพนฐานทท าใหความเคม

90 ของน าในทะเลสาบแตละชวงแตกตางกน สงผลใหลกษณะทางนเวศวทยาของทะเลสาบสงขลามความซบซอนกวาปากแมน าหรอทะเลสาบทวไปลมเปนทมาของความอดมสมบรณ ในทะเลสาบ ท าใหเกดการไหลเวยนระหวางน าในทะเลสาบและอาวไทย ลมจงเปนปจจยส าคญทท าใหเกดการเคลอนทของน าในทะเลสาบ ลมทมาจากทางทศตะวนออก ไดแก ลมวาว (ตะวนออกเฉยงเหนอ) ลมนอก (ตะวนออก) ลมอตรา (ตะวนออกเฉยงใต) และลมเพา (ตะวนออกเฉยงใต) ท า ใหกระแสน าเคมจากอาวไทยไหลเขาสทะเลสาบ โดยแบงออกเปน 2 รอบ คอ รอบแรก ลมวาวในชวงเดอนสบเอดถงเดอนสบสอง และชวงปลายเดอนย สาม สลมทพดน าลง นอกจากลมจะสงผลใหเกดน าขนน าลงแลว ยงท าใหน าเคมและน าจดผสมเขาดวยกน ในชวงเดอนหก เดอนเจด ฝนตกมาตใหน าเปนน ากรอย เดอนเกา เดอนสบ ฝนตก น าจากล าคลองสายตางๆ ไหลลงสอาวไทย สตวน าจะวายทวนน ามาผสมพนธและวางไข

1.2 ชาวบานมความเชยวชาญในการท านา ชมชนโดยรอบทะเลสาบสงขลาบรโภคขาวเปนอาหารหลก และเรมตนการตงชมชน

ดวยการท านา จนเปนแหลงเพาะปลกขาวทส าคญของภาคใต ขยายจากการผลตเพอบรโภคในครวเรอนหรอแลกเปลยนการสนคาอนตามความจ าเปน เปนแหลงผลตขาวสงออกในตางประเทศ การท านาบรเวณนจงมอยางกวางขวาง ในอดตทกครวเรอนลวนท านาเปนอาชพหลก แมแตในชมชนทตงอยบนเขาหรอเนนควนกยงท านาไร คนในเขตทราบท าทงนาในทลมและทดอน ชมชนชายทะเลกมการท านาในทะเลสาบ กลาวไดวาการท านาเปนวถชวตของคนลมน าทะเลสาบสงขลามายาวนานหลายรอยศตวรรษ และมพฒนาการ การสงสมภมความรสบทอดตอกนมาอยางตอเนอง

แรกเรมในการตงชมชนบานปากประมทมาจากการพจารณาเหนวาทดนบรเวณนอยใกลกบแหลงน าคอคลองปากประซงเออตอการการท านา ชาวบานทมาตงถนฐานในชวงแรกเมอประมาณ พ.ศ. 2460 ลวนเปนชาวนาทขยายมาจากชมชนขางเคยง ตอมาชวงสงครามโลกครงท 2 ซงรฐสนบสนนใหหกรางถางพงขยายพนทท านา และในชวงป 2518 ซงชาวระโนดอพยพมาตงถนฐานทบานปากประ กเปนชาวนาดงเดม กลาวไดวาการเรมตงบานเรอนบรเวณนเพอการท านา และผคนในชมชนแมจะมาจากตางถนกนแตกเปนชาวนาทงสน การท านาจงเปนอาชพดงเดมและเปนสวนส าคญในวถชวตของชมชน ปจจบนชาวบานปากประสวนใหญกยงคงมอาชพท านา ชาวบานปากประจงมความเชยวชาญในการท านา ซงผานการสงสอน สงตอ สบทอดจากรนตอรนมาเปนระยะเวลายาวนา ชาวนามความเขาใจอยางดในทกกระบวนการท านาตงแตการเลอกสรรทดน การคดเลอกเมล ดพนธ การเตรยมดน การดแลรกษา การเกบเกยว ตลอดจนขนตอนการแปรรป การสงสมภมความรเหลานผานการสงเกตและทดลองอยางยาวนาน ท าใหชาวนามความ เขาใจในกรรมวธการท านา สภาพแวดลอม และดนฟาอากาศของชมชนของตน จนเกดเปนภมปญญาการท านาในทะเลสาบ

1.3 ผลผลตขาวอนทรย เนองจากความอดมสมบรณของดนและน า การท านาในทะเลสาบของชมชนปาก

ประจงไมจ าเปนตองใชสารอนนทรยหรอปยเคมบ ารงดนเพมเตม และการขนลงของน าท าใหลดศตรพช จงไมมการใชสารเคมในการก าจดศตรพช ผลผลตทไดปลอดสารพษเนองจากไมจ าเปนตองใชปยเคมบ ารงดน การขนลงของน าทะเลชวยชะลางศตรพชการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ จงจดเปนเกษตรอนทรย

91

การผลตขาวอนทรยคอการทชมชนเปนผด าเนนการผลตขาวดวยตนเองในทกขนตอนเรมตงแตการคดเลอกเมลดพนธ เพาะปลก บ ารงรกษา เกบเกยว แปรรปผลผลต จนถงการจดจ าหนาย โดยเนนการใชประโยชนจากธรรมชาต หลกเลยงการใชสารเคมและสารทผานกระบวนการสงเคราะหทางเคมทกชนดในทกขนตอนการผลต ตลอดจนการเกบรกษาและการแปรรปผลผลต แตจะมงฟนฟดนใหมความอดมสมบรณดวยวสดอนทรย ปองกนและก าจดศตรพชโดยอาศยระบบตามธรรมชาต เพอรกษาสมดลทางธรรมชาตอยางยงยน 2ซงการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประมกระบวนการทเปนเกษตรอนทรย ดงน

1.3.1 การเพาะปลก พนทส าหรบปลกขาวอนทรยอยบรเวณหางไกลจากพนททมการใชสารเคม ซงพนทการท านาในทะเลสาบและบรเวณโดยรอบไมมการตงโรงงานอตสาหกรรมหรอการใชสารเคมใดๆ เหมาะสมกบการผลตขาวอนทรย ในการปลกขาวอนทรยโดยทวไปนยมวธปกด าเพอลดปญหาวชพช และจะไมปลกขาวแนนจนเกนไปเพอลดปญหาโรคและแมลง แตชาวนาบานปากประไมตองประสบปญหาเหลาน เนองจากดนมความอดมสมบรณดมากไมตองบ ารงเพมเตม เมลดขาวทหวานลงไปเจรญงอกงามดมาก อกทงการขนลงของกระแสน าชวยก าจดวชพชและโรคจากแมลงไปดวย

1.3.2 การบ ารงรกษา การบ ารงรกษาขาวอนทรยยดหลกเกณฑ การบ ารงดนใหมความอดมสมบรณ โดยใชปยตามธรรมชาต การดแลรกษาขาวของชาวบานปากประบางสวนเรมมใชน าปยเคม เพราะตองการท านาขนมาบนฝงซงดนไมใชดนโคลน ควรแกปญหาดวยการเพมพนทดนโคลนเพอใหผลผลตคงเปนเกษตรอนทรย

1.3.3 การเกบเกยว ในปจจบนชาวนาทท านาในทะเลสาบสวนใหญยงนยมใชเคยวและแกละ ซงเปนวถการท านาแบบดงเดมในการเกบเกยวผลผลต ทงทใชเวลานานและสนเปลองแรงงานในการเกบเกยว แตเนองจากการท านาในทะเลสาบเพยงเลกนอยตอครวเรอน จงสามารถใชเวลาวางจากงานอนมาเกบเกยวได แตในอนาคตหากมการขยายพนทเพาะปลก ผลผลตตอไรเพมขน การน าเครองจกร เชน รถเกยวนวดขาวมาใช จะชวยประหยดเวลาและแรงงานมากขน

1.3.4 การแปรรป ปจจบนบานปากประมเครองสขาวขนาดเลก ซงไดรบการสนบสนนมาจากภาครฐ เกบรกษาโดยกรรมการหมบาน แตไมเปนทนยมใชกนมากนก เนองจากนยมน าขาวเปลอกทไดจากการท านาในทะเลสาบไปสรวมกบขาวทปลกในนาหลกมากกวาเพราะมความสะดวกรวดเรวกวาหากชมชนเรม

2. อปสรรคและปจจยทมผลกระทบตอภมปญญา

จากการลงพนทภาคสนาม โดยสมภาษณ พดคย และสงเกตอยางไมเปนทางการ พบวา ในชวงภายหลงป พ.ศ. 2530 เปนตนมา การท านาในทะเลสาบลดนอยลงเปนล าดบ และเรมกบมาฟนตวอกครงในชวง 2-3 ปทผานมา เนองจากการท านาในทะเลสาบควบคกบการท านาหลกอยางตอเนอง สถานการณการท านาในทะเลสาบแปรผนตามการท านาในนาหลก ในชวงทชาวนาหนไป

2เดชา ศรภทร, เสนทางเกษตรกรรมยงยน (สมทรสาคร: บรษทพมพด จ ากด, 2554),

106-110.

92 ประกอบอาชพอน การท านาในทะเลสาบกลดลง เรมมความสนใจจากภายนอกมการท านาในทะเลสาบมากขน เหนไดวาการท านาในทะเลสาบมความเปลยนแปลงตามสภาพการณของสงคมอยเสมอ ซงเปนปจจยทมผลตอการอนรกษ สบสานภมปญญาซงแบงเปนอปสรรคทเกดขนจากปจจยภายในและปจจยภายนอก มรายละเอยดดงน

2.1 ปจจยภายใน ปจจยภายใน เปนปจจยซงมทมาจากคนใน คอ ชาวบานทท านาในทะเลสาบเอง

รวมถงครอบครวของชาวนา ซงมผลกระทบตอภมปญญาการท านาในทะเลสาบ ดงน 2.1.1 คนในชมชนไมตระหนกถงคณคาและความส าคญของภมปญญาเทาทควร

คนในชมชนยงไมตระหนกถงคณคาและความส าคญของภมปญญาเทาทควร ในอดตการท านาในทะเลสาบด ารงอยเพอเปนแหลงปลกขาวส ารอง ทดแทน กรณนาหลกเสยหายจากภยธรรมชาตหรอไดผลผลตไมดเทาทควร ผลผลตจากนาในทะเลสาบสามารถใชยงชพในครวเรอนได โดยไมตองซอขาวจากภายนอก สวนในปจจบนกลาวไดวาการท านาในทะเลสาบเปนงานอดเรกของชาวนาทท านาหลกควบคกนไป ผลผลตทไดกน ามารบประทานในครวเรอนเทานน เจาของนาแตละทอนกไมไดท านาสม าเสมอทกป จะท าตามความสะดวกในแตละชวงเวลาเทานน

แตเมอมองจากมมมองภายนอกแลว การท านาในทะเลสาบเปนสงทนาสนใจอยางยง ทงในลกษณะทเปนภมทศนอนสวยงามแปลกตา เปนภมปญญาทสะทอนวถชวตชมชนทสามารถปรบตวและประยกตใชประโยชนจากสภาพแวดลอมทางธรรมชาตใหเกดประโยชนไดสงสด อกทงยงแสดงใหเหนถงความสมดลระหวางสงคม เศรษฐกจ และธรรมชาต นบเปนภมปญญาอนควรคาแกการอนรกษสบทอดและเปนความภาคภมใจอยางยงของชมชน

2.1.2 ขาดผสบทอดในรนตอไป จากการส ารวจผทท านาในทะเลสาบในปจจบน พบวามชาวนาทท านาทงหมด 23 คน กวารอยละ 80 อยในชวงอาย 50 ป ขนไป ในสวนคนคนรนหลงโดยเฉพาะในชวงอายต ากวา 30 ป พบวา เกอบไมมบทบาทในการท านาในทะเลสาบ เนองจากมคานยมสงบตรหลานไปเรยนตอในตวเมอง คนรนหลงสวนใหญจงนยมไปประกอบอาชพในตวเมองหรออาชพอนๆ นอกเหนอจากเกษตรกรรมมากขน อาท การรบขาราชการ คาขาย รบจางทวไป เปนตน สวนทยงท างานอยในพนทบานปากประกมกมงไปยงงานทใหผลตผลจ านวนมาก อยางการท าสวนยางพารา สวนปาลม และการเลยงโคนม ในการท าสวนยางพาราและสวนปาลมนนยงพอมเ วลาวางส าหรบท างานอนๆ เพมไปดวย เชน ท านา ท าหตถกรรม และประมงน าจด สวนการเลยงโคนม จ าเปนตองดแลเอาใจใสโคนมตลอดเวลา ท าใหไมสามารถท าอาชพอนๆ รวมไดอก

ในปจจบนทนาบางทอนถกเวนวางไวกลายเปนนาราง เนองจากไมมแรงงานและการใหความสนใจมากนก ผทท านาในทะเลสาบคอชาวนาทท านาในพนทปกตอยแลว แบงพนธขาวและเวลามาปลกขาวรมทะเลสาบเพมเตม

2.1.3 องคความรภมปญญาบางอยางคอยๆ สญหายไป จากการลงพนทภาคสนามและสมภาษณกลมชาวนาทท านาในทะเลสาบ พบวา รายละเอยดองคความรบางอยาง อาท การเลอกสรรพนธขาว พช ทดน การท าขวญขวญ เรมเลอนหายไปจากชมชน สวนหนงมาจากผเฒาผแกทลมหายตายจากไป วถชวตทเรมเปลยนตามกระแสภายนอก และทส าคญคอการไมไดน ามาใชอยาง

93 ตอเนอง แตเมอไดมการรวมกลมพดคยในเรองกรรมวธและว ถชวตทเกยวเนองกบการท านาในทะเลสาบ ชาวนาหลายทานจงเรมระลกได

สาเหตประการส าคญทสงผลใหองคความรภมปญญาบางสวนเรมเลอนหายไปมาจากการการไมไดรบการสบตอและใชประโยชนอยางตอเนอง จากการทกรรมวธในการท านาเปลยนแปลงไป เรมมการใชเทคโนโลยมาชวยในการท านามากขน รวมทงชาวนาบางสวนหนไปประกอบอาชพอนๆ แทนการท านา ดงนน หากไมมการศกษาเรยนร หรอจดเกบขอมลเหลานไว เมอเวลาลวงเลยองคความรภมปญญาทนาสนใจกอาจลบเลอนไปมากยงขน

2.2 ปจจยภายนอก ปจจยภายนอกเปนปจจยทเกดจากบคคล หนวยงานหรอองคกรภายนอก ทเขามาม

เกยวเนองกบการท านาในทะเลสาบ รวมถงทเปนสภาพแวดลอมหรออทธพลของธรรมชาตทกอใหเกดผลกระทบตอการท านาในทะเลสาบดวย ดงน

2.2.1 องคกร/หนวยงานภายนอก ชวง 2-3 ปทผานมา การท านาในทะเลสาบเรมเปนทสนใจจากภายนอก เรมจากการลงสกปขาวขนาดเลกในหนงสอพมพทองถน การออกอากาศทางรายการโทรทศน และการเผยแพรภาพบรรยากาศผานทางสอโซเชยลมเดย ท าใหการท านาในทะเลสาบเปนทรจกของภายนอก แตสงเหลานเปนเพยงกระแสชวคราว การไดรบการยอมรบและชนชมจากภายนอกจะเปนสวนหนงในการสรางความภาคภมใจใหแกชมชน ซงเปนเจาของภมปญญา สงผลใหการการอนรกษ สบสาน และพฒนาภมปญญาตอไป นอกจากน ภมปญญาการท านาในทะเลสาบยงไมมการสนบสนนจากภาครฐและหนวยงานทเกยวของ อกทงบางโครงการของภาครฐกระทบตอการท านาในทะเลสาบดวยในปจจบนการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประยงไมมหนวยงานใดทใหการสนบสนน แมหนวยงานภาครฐทเกยวของมนโยบายดานการสงเสรมและพฒนาภมปญญาทองถนอยแลว แตภมปญญาการท านาในทะเลสาบยงไมไดรบการยกระดบเปนภมปญญาทควรคาแกการใหการสนบสนนของภาคปกครอง แมการไมไดรบการสนบสนนจากภาครฐจะไมไดมผลกระทบตอการท านาในทะเลสาบโดยตรง แตอาจเกดผลกระทบโดยออมจากการวางนโยบายดานตางๆ เชน การวางแผนตดถนนบรเวณรมชายหาด หรออาจมการใชพนทนาในทะ เลสาบสรางสาธารณปโภคอนๆ ได ในอนาคต ซ งน าไปสความเสยหายของภมปญญาท เกดจากความรเทาไมถงการณ หากภาครฐตระหนกในความส าคญของภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนปากประ จงจะเปนสวนหนงในการชวยปกปกรกษาทรพยากรตางๆ ทเกยวเนองในการท านาในทะเลสาบ ใหชาวนาสามารถใชสอยทรพยากรไดตอไป

2.2.2 การใชดนชายฝงทะเลสาบ พนทบรเวณชายฝงทะเลสาบบานปากประ ซงชาวนาท านาในทะเลสาบในปจจบนอยในเขตพนทของส านกงานเจาทาภมภาคท 4 สงขลา กรมเจาทา กระทรวงคมนาคม ซงพนทท านาในทะเลสาบแมจะมการสบทอดมาจากบรรพบรษและขอตกลงรวมกนของชมชน แตมความทบซอนในเรองกรรมสทธตามทกฎกระทรวงคมนาคม ฉบบท 63 พ.ศ. 2537 ระบไววา“ลวงล าล าแมน า” หมายความถงสงทลวงล าเขาไปเหนอน า ในน า และใตน าของแมน าล าคลอง บง อางเกบน า ทะเลสาบ อนเปนทางสญจรของประชาชนหรอทประชาชนใชประโยชน

94 รวมกน หรอทะเลภายในนาน าไทย หรอชายหาดของทะเลดงกลาว3การลวงล าล าแมน าตองไดรบการพจารณาอนญาตใหใชพนทลวงล าล าแมน าตองไมขดตอกฎหมาย และไมกอใหเกดผลกระทบตอสงแวดลอม สงลวงล าล าน าทกรมเจาทาพงอนญาตได ไดแก ทาเทยบเรอ สะพานปรบระดบและโปะเทยบเรอ สะพานขามแมน าหรอสะพานขามคลอง ทอหรอสายเคเบล เขอนกนน าเซาะ คานเรอ โรงสบน า และกระชงเลยงสตวน า4ซงจากหลกเกณฑก าหนดสงลวงล าทางน าของกรมเจาท าน ไมครอบคลมถงลกษณะการท าเกษตรกรรมหรอการท านาในทะเลสาบ การท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประในปจจบนแมจะกระท าตอเนองมาเปนระยะเวลาหลายสบปแตกรมเจาทากไมไดรบทราบถงการด ารงอย หากไมไดรบการอนญาตใหใชพนทอยางชดเจนจงอาจเกดปญหาการใชทดนในอนาคตได

2.2.3 ธรรมชาต ภยจากธรรมชาตทไมสามารถควบคมได เชน การขนลงของน า กระแสน าเคมน าทวมเนองจากทะเลสาบสงขลาตอนกลางเปนพนทรบน าจดจากเทอกเขาบรรทดทไหลผานชมชนในทราบลงสทะเลสาบและไดรบกระแสน าเคมจากล าคลองหลายสายทไหลเชอมระหวางทะเลสาบสงขลาตอนกลางกบอาวไทยผานพนทอ าเภอระโนดในจงหวดสงขลา จงสงผลใหน าในพนททะเลสาบล าป าเปนน ากรอยทมเปอรเซนตน าจดมากกวาน าเคมถง 7 ใน 10 สวน กระแสน าเคมจะพดพามาในชวงน าทะเลหนนสงเทานนเมอกระแสน าเคมหนนในชวงเดอนพฤษภาคม ซงตนกลายงไมแขงแรงด ท าใหตนกลาตาย ชาวนาตองหวานใหมอกครงนอกจากนยงพบวา เมอปลกขาวซ าพนธเดมเกน 2-3 ฤดกาล พนธขาวจะเรมกลายคอ เมลดขาวจะมสออกแดงหรอน าตาลแดง ชาวนากจะแกไขโดยการเปลยนพนธขาทก 2-3 ฤดกาลในภาพรวมแลวปญหาจากธรรมชาตจงไมไดสงผลกระทบตอการท านามากนก

3. แนวทางการสบสานภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ

เนองจากภมปญญาเปนทรพยากรทางวฒนธรรมแขนงหนง การด ารงอยและด าเนนไปตองอาศยผคนในชมชนทเปนเจาของภมปญญานน รวมแรงรวมใจกนขบเคลอนจงจะสามารถจดการภมปญญาได ผศกษาจงขอเสนอแนวทางในการพฒนาภมปญญาการท านาของชมชนบานปากประ ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง เปนแนวทางอยางกวางๆ เพอการอนรกษ สบสาน และพฒนาภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประอยางยงยนและมงคงโดยแบงเปนการด าเนนการจากภายในและการรบการสนบสนนจากภายนอก ดงน

3.1 การด าเนนงานจากภายในชมชน 3.1.1 การรวมกลมชาวนาทท านาในทะเลสาบ 3.1.2 การสงเสรมใหเกดการศกษา รวบรวมขอมล และเผยแพรภมปญญา

3กรมเจาทา, กฎกระทรวง ฉบบท 63 (พ.ศ. 2537) ออกตามความในพระราชบญญต

การเดนเรอในนานน าไทย พระพทธศกราช 2456 , เขาถงเมอ 10 มนาคม 2559, เขาถงไดจากhttp://www.md.go.th/md/index.php/2014-01-19-05-00-37/2014-01-19-05-08-40/2014-01-19-05-55-21/-108/925-01-63-2537/file

4เรองเดยวกน.

95

3.1.3 การผลตผลตภณฑขาวอนทรยของชมชน 3.1.4 การขยายพนทเพาะปลก

3.2 การประสานความรวมมอกบหนวยงานภายนอก 3.2.1 การเชอมโยงจดทองเทยวเชงนเวศวฒนธรรมกบพนทใกลเคยง 3.2.2 การด าเนนงานภายใตโครงการพฒนาลมน าทะเลสาบสงขลา

3.1 การด าเนนการจากภายในชมชน

การด าเนนการจากภายในเปนการเรมตนจากชาวนาทท านาในทะเลสาบของคนใน ชมชนบานปากประ ซงเปนเจาของภมปญญา โดยการจดกระบวนการเรยนรของชมชน เพอใหเกดการตระหนกในคณคาและความส าคญของภมปญญายงขน ประกอบดวย 5 ขนตอนหลก คอ รวมคน รวมความคด รวมท า รวมสรปบทเรยน และรวมรบผลจากการกระท า5ในกระบวนการอนรกษ สบสานภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ จงควรเรมตนจากการรวมกลมชาวนาทท านาในทะเลสาบ เพอใหเกดการพบปะหารอ รวมคดรวมท า ซงน าไปสความรวมมอในการด าเนนการอนๆ ตอไปตามล าดบ ดงน

3.1.1 การรวมกลมชาวนาทท านาในทะเลสาบ การรวมกลมชาวนาทท านาในทะเลสาบถอเปนกระบวนการล าดบแรกทควร

ท า ในการด าเนนงานดานภมปญญา การรวมกลมผมสวนเกยวของจะเปนรากฐานใหเกดความรวมมอในกจกรรมตางๆ อยางตอเนอง ซงจากการส ารวจชาวนาบานปากประทท านาในทะเลสาบในพบวา สวนใหญเปน ญาตมตร มบานเรอนตงอยใกลเคยงกน จงมความคนเคยและปฏสมพนธระหวางกนมายาวนาน การจดตงกลมชาวนาทท านาในทะเลสาบจงจะชวยผลกดนใหเกดผน ากลมและผลกดนการด าเนนงานเกยวกบภมปญญาใหมความตอเนอง กวางขวาง สงส าคญอกประการทจะไดจากการรวมกลมชาวนา คอการเปดโอกาสใหมเวทแลกเปลยน พดคยรวมกนระหวางผมสวนเกยวของ ถอเปนขนตอนแรกของการวางแผนการพฒนา เพอใหไดขอมลตรงตามความเปนจรง ตอบสนองชาวบานได ลดอปสรรค การใหความเหนชอบรวมกนจากหลายๆฝาย จะเปนโอกาสทดซงจะน าไปสการสรางความเขาใจอนดระหวางกนและกน น าไปสการพฒนาในทศทางทพงพอใจรวมกนในจงหวดพทลงซงมการท านาการมาอยางกวางขวางยาวนาน มการกอตงกลมชาวนาเพออนรกษและพฒนามรดกภมปญญาของชมชนเปนผลตภณฑขาวอนทรยและประสบความส าเรจ อาท

กลมวสาหกจชมชนบานเขากลาง ตงอยทหม 13 ต าบลปนแต อ าเภอควนขนน จงหวดพทลง6 กอตงขนเพอแกไขปญหาผลผลตขาวตอไรตกต า โดยมกลมชาวบานและเกษตรอ าเภอรเรม รวมกน มเปาหมายเพอใหชมชนสามารถผลตเมลดพนธดใชเอง และใชเทคโนโลยผลตขาวทเหมาะสมอยางตอเนองยงยน ในระยะแรกด าเนนการ 4 ดาน ไดแก

5มลนธพลงนเวศและชมชน, กระบวนการจดการเรยนรในชมชน, เขาถงเมอ 2 ธนวาคม

2558, เขาถงไดจาก http://www.banrainarao.com/column/learn_commu 6วจารยบษรานนท, การด าเนนงานวสาหกจชมชนบานเขากลาง ต าบลปนแต อ าเภอ

ควนขนน จงหวดพทลง (พทลง: ส านกงานเกษตรอ าเภอควนขนน, 2554), 13-19.

96

1. แบงพนทนาเปนแปลงผลตเมลดขาว เพอใชในชมชนและสาธตแกบคคลภายนอก 2. ตงศนยพรอมอปกรณผลตเมลดขาว ซงด าเนนการ โดยคณะกรรมการจากชาวนาใน

ชมชน 3. ชมชน/เกษตรกรสมาชกเปนเจาของศนยรวมกน 4. ตงกองทนการผลต เพอใชในการบรหารงานตางๆ ของกลม จากการด าเนนงานดงกลาวกลมสามารถผลตเมลดพนธขาวสงขหยดซงเปนขาวพนเมอง

ทมคณคาทางอาหารสงและไดรบค าประกาศรบรองใหเปนสนคาสงบงชทางภมศาสตร (ขาว GI) และ ผลตผลตภณฑจากขาวสงขหยดถง 6 ชนด ไดแก ขาวกลองสงขหยด ขาวซอมมอสงขหยด ขาวกลอง สงขหยดหก แปงขาวสงขหยด จมกขาวสงขหยดและขนม ทองพบขาวสงขหยด จ าหนายทงภายใน จงหวด เชน รานคาชมชน ศนยโอทอป หางสรรพสนคา และตางจงหวด เชน ศาลาขาวไทย มหาวทยาลยเกษตรศาสตร องคการคลงสนคา และจงหวดใกลเคยงและยงมการประชาสมพนธ โดยการน าสนคาจดแสดงและจ าหนาย ณ งานแสดงสนคาตางๆ ดวย สวนผลผลตจะแบงเปน 4 สวน คอ เกบไวกนภายในครอบครว เกบไวเปนเมลดพนธในฤดกาลตอไป รวบรวมขายใหกลม และเกบไวขายในชวงราคาด ชาวนาจงไมตองซอขาวกน ไมตองซอเมลดพนธ เมอขาวปรบราคาขนกสามารถน าออกขายโดยไมผานพอคาคนกลาง

เครอขายศนยปฏบตการภาคประชาชนต าบลต านาน7 เปนองคกรชมชนโดยกลมชาวนาต าบลต านาน อ าเภอเมอง จงหวดพทลง โดยเนนด าเนนงานพฒนาชมชนอยางครบวงจร ตามแนวทาง “คนชวตใหนา คนปลาใหน า และสบสานอาหารพนบาน” งานพฒนาส าคญของกลม คอการฟนฟนาขาว พรอมกบการจดตงกลมผลตปยอนทรย การท านาอนทรย และตงโรงสชมชน เพอผลตขาวซอมมอและขาวกลองบรรจถงจ าหนาย โดยเฉพาะขาวพนธพนเมองทมชอเสยง เชน ขาวสงขหยดและขาวเลบนก ในชวงแรกการท านาอนทรยไมประสบผลนก เนองจากดนยงไมฟนตวเตมท ใชเวลาประมาณ 2 ป เมอดนฟนธาตอาหารสมบรณแลวจงไดผลตผลตเตมเมดเตมหนวย ตนขาวเจรญเตบโตด เตมเมลดใหน าหนกด และลดตนทนการผลตลง ประกอบกบมกระแสการบรโภคขาวเพอสขภาพ มความตองการบรโภคขาวพนธสงขหยดสง และจงหวดพทลงไดสงเสรมใหชาวนาปลกขาวพนธสงขหยดอนทรยกนมากขน มการขนทะเบยนรบรองผปลก เมอผานขนตอนการปลกขาวไดตามมาตรฐานของจงหวด กจะสามารถขายขาวไดในราคาทสงขน ถงราคาเกวยนละ 20,000 บาท ขณะทขาวทวไปมราคาไมเกนเกวยนละ10,000 บาทดวยเหตนชาวนาในต าบลต านานจงหนมาปลกขาวสงขหยดอนทรยมากขน น าไปสการจดตงโรงสชมชนเพอผลตขาวกลองสงขหยดโดยใชเครองจกรอยางงายและด าเนนการจนถงขนบรรจขายโดยชาวนาเองแมราคาขายจะไมสงมากและเสยเวลาในกระบวนการผลตมากกวาปกต แตชาวนาสวนใหญยงภาคภมใจทไดผลตขาวพนธด ปลอดจากสารเคมใหแกผบรโภคอกทงชาวนากไมตองสมผสหรอกนขาวทปนเปอนสารเคมดวย

7สวฒน กขนทด, “สภาองคกรชมชนต าบลต านาน” คนชวตใหนา คนปลาใหน า สบสาน

ขาวสงขหยดพทลง, เขาถงเมอ 5 มกราคม 2559, เขาถงไดจาก http://isranews.org/community/ comm-scoop-documentary/item/ 5992-2012-03-21-10-00-35.html

97

การรวมกลมชาวนานอกจากจะสรางความเขมแขงเพอเปนรากฐานในการสบสานและพฒนาภมปญญาแลว ยงเปนสวนส าคญในการแสวงหาทางออกรวมกนในประเดนทมผลกระทบตอการสบสานภมปญญา อาท กรรมสทธการใชทดนบรเวณชายฝงทะเลสาบท านา การรอฟนพนธขาวทองถน การบมเพาะผสบทอดการท านาในทะเลสาบในรนตอไป เปนตน

3.1.2 การสงเสรมให เกดการรวบรวมขอมล ศกษา คนควาและเผยแพร ภมปญญา

เมอมการรวมกลมชาวนาทท านาในทะเลสาบแลว ควรมการสงเสรมใหเกดการศกษา คนควา เพอรวบรวมขอมลเกยวกบภมปญญาการท านาในทะเลสาบของบานปากประ รวมทงเผยแพรประชาสมพนธภมปญญาใหเปนทรจก ซงกระบวนการทจะสงเสรมใหเกดการด าเนนงานดงกลาวของบานปากประมดงน

3.1.2.1 การจดเกบองคความรภมปญญาอยางเปนรปธรรม การจดการ ภมปญญาซงเปนทรพยากรทางวฒนธรรมทอยในรปองคความรทงในตวบคคลและสงของหรอ ธรรมชาต การน าระบบฐานขอมลมาใชในการเกบรวบรวมขอมลจงเปนสงจ าเปน และควรจดท าเปนล าดบแรกๆ ของการด าเนนการดานภมปญญา ซงฐานขอมลเหลานจะชวยใหเหนถงภาพรวมศกยภาพ ปญหา การด ารงอยของภมปญญา สามารถวเคราะหน าขอมลมาวเคราะหไดอยางเปนระบบ ทงนเนองจากการท านาในทะเลสาบในแตละปขนอยกบสภาพดน น า ทมความแตกตางกน การจดเกบขอมลตอไปตามรายฤดกาล จะชวยใหสามารถก าหนดทศทางในการท านา และแนวทางในการสงเสรมพฒนาไดชดเจนขน

ในการศกษาภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ในเบองตนผศกษาไดรวบรวมขอมลภาคสนามจากชาวนาชมชนปากประทท านาในทะเลสาบอยในปจจบน จ านวน 23 ราย มาจดท าฐานไมโครซอฟทแอคเซส (Microsoft Access) ซงเปนโปรแกรมจดการฐานขอมลเชงสมพนธ (Relational DataBase Management System: RDBMS) ทชวยใหการจดเกบขอมล การสอบถาม การคนหา การดแลรกษา การวเคราะหและการน าเสนอขอมล รวมถงการรกษาความปลอดภยของขอมลไดงายและมประสทธภาพสงสามารถเกบขอมล ประมวลผลขอมล ออกแบบฟอรมเกบขอมล ตารางเกบขอมล และสรางแบบสอบถาม อกทงสามารถเรยกใชไดจากระบบฐานขอมลภายนอก เพอใชประกอบในการศกษาวจย ทงนเนองจากการท านาในทะเลสาบในแตละปขนอยกบสภาพดน น า ทมความแตกตางกน การจดเกบขอมลตอไปตามรายฤดกาล จะชวยใหสามารถก าหนดทศทางในการท านา และแนวทางในการสงเสรมพฒนาไดชดเจนขน

นอกจากการจดท าฐานขอมลดงกลาวแลว ยงสามารถน าองคความรภมปญญามาน าเสนอในรปแบบขอมลสารสนเทศทนาสนใจอนๆ ไดแก วดทศน สารคด นทรรศการออนไลน ฐานขอมลเสยง/เพลง/บทขวญเปนตน ซงฐานขอมลเหลานจะเปนคลงความรภมปญญาของทองถน ทสามารถจดเกบ บนทก และเผยแพรภมปญญาทองถนใหเปนทรจกอกทางหนง

3.1.2.1 การจดกจกรรมเกยวกบภมปญญาอยางตอเนอง การจดกจกรรมเปนกระบวนการทชวยใหผรวมกจกรรมไดพฒนาทศนคต คานยม และพฤตกรรมใหสอดคลองกบ

98 เปาหมายของกจกรรม ซงผรวมกจกรรมสามารถเรยนร คนพบดวยตนเอง8 การจดกจกรรมจงเปนวธการหนงทจะชวยใหเกดความเขาใจซงจะน าไปสการตระหนกและเหนความส าคญของภมปญญาการท านาในทะเลสาบ กจกรรมมหลายรปแบบ เชน การลงมอปฏบต เปนการเปดโอกาสใหผรวมกจกรรมไดเรยนรและเขาใจในสถานการณจรงการแลกเปลยนประสบการณการสาธตเพอแสดงใหเหนเปนตวอยาง การจดท าคมอแนะน าเปนตนการจดกจกรรมเพอสงเสรมใหเกดการอนรกษและสบสานภมปญญาซงมสวนเกยวพนธกบผคนจ านวนมากทงคนในชมชนเองและบคคลภายนอก เพอใหการจดกจกรรมบรรลผลอยางครอบคลม จงควรมการจดกจกรรมทงส าหรบคนในชมชนและบคคลภายนอกการจดกจกรรมส าหรบชมชนเพอสรางความเขาใจรวมกน อาท การศกษาดงานเปนกจกรรมทก าหนดขนใหชาวบานไดไปดงานในแหลงทมการจดการทรพยากรวฒนธรรมในลกษณะทใกลเคยงกบของชมชน เพอใหคนในชมชนเกดการเปรยบเทยบ ไดตระหนกในความความส าคญของภมปญญา และเหนแนวทางในการพฒนาภมปญญาของชมชนตน อกทงการศกษาดงานในแหลงทประสบความส าเรจยงชวยเปนแรงบนดาลใจและแรงผลกดนในการลงมอท าของชาวบานดวย เพอน ามาเสรมสรางความรของชาวบานทมอยแลว สวนการจดกจกรรมส าหรบคนภายนอกเปนการสรางความเขาใจใหคนภายนอก และเปนการกระตนชมชนใหมแรงใจในการด าเนนงานดานภมปญญาตอไป

นอกจากกจกรรมตางๆ จะมผลใหผเขารวมกจกรรมไดรบผลตามเปาหมายของกจกรรมนนๆ แลว ผลของการรวมกจกรรมยงปรากฏประโยชนในอกหลายทางดวย เชน การจดการทศนศกษาใหชาวนาในชมชนไปดงานของชาวนาชมชนอน นอกจากผลทางตรงทชาวนาไดเรยนรเก ยวกบชมชนอน ยงเปนการสรางกระบวนการคด การเปรยบเทยบเพอพฒนาตนเอง และสรางเครอขายระหวางชมชน กจกรรมทถกจดขนจงจะชวยกระตนใหเกดการตนตวในการอนรกษ สบสานภมปญญาอยางตอเนอง ยงมการจดกจกรรมอยางสม าเสมอกจะยงสรางความส าคญใหแกภมปญญา และแตกยอดความรมากเทานน

3.1.2.2 การจดต งศนยการเรยนรชมชน เพอเปนศนยรวมการจดกจกรรมการศกษาตลอดชวต ส าหรบบคคลทกเพศทกวย โดยมสอตางๆ เพอสนบสนนการเรยนร และเปนแหลงบรการชมชนในการจดกจกรรมตางๆ ทสอดคลองกบความตองการของประชาชน กลมกลนกบวถชวตของชมชน ทนตอการเปลยนแปลงในยคโลกาภวตน เพอกอใหเกดสงคมการเรยนรและการพงตนเอง โดยมการแลกเปลยนทกษะความรซงกนและกน กลาวไดวาศนยการเรยนรเปนผลผลตทเกดจากการตระหนกรในตวตนของชมชน ทถายทอดออกมาอยางเปนรปธรรม ในรปของนทรรศการ สถานท กจกรรม ฯลฯ ทเปนศนยกลางในการเผยแพรเอกลกษณ วฒนธรรม วถชวตอนโดดเดนของชมชมแกคนภายนอก และเปนสถานทแลกเปลยนเรยนร รวมทงสรางแรงบนดาลในในการสบทอดมรดกภมปญญาของชมชนแตทงนในการจดตงศนยการเรยนรยงตองมการด าเนนการอกหลายขนตอน อาท การส ารวจความตองการของชมชน การวเคราะหขอมลองความร การจดท าขอมลพนฐาน ฯลฯ ในปจจบนหลายชมชนทมการด าเนนงานดานวฒนธรรมไดจดตงศนยการเรยนรชมชนขน มหลายชมชนทประสบความส าเรจสามารถจดตงศนยการเรยนรทมประสทธภาพ และมการด าเนนการทเปน

8ศนยพฒนาหลกสตร กรมวชาการ, หลกสตรการศกษาข นพ นฐาน (กรงเทพฯ: องคกร

รบสงสนคาและครภณฑ, 2544), 143-144.

99 ประโยชนแกชมชนอยางตอเนอง แตกมอกหลายชมชนทมการจดตงศนยการเรยนรไดส าเรจแตไมสามารถด าเนนงานไดตอเนอง จนศนยซบเซาลงและตองปดตวไป ซงพบวาปจจยทน าไปสความส าเรจคอการมผน าทเขมแขง มแรงใจในการผลดดนการด าเนนงานได และขาดการมสวนรวมอยางตอเนองจากคนในชมชน สวนปจจยเสยงในการด าเนนงานไดแก งบประมาณและบคลากรทใชในการด าเนนงานภายในศนยการเรยนร

จากการลงพนทส ารวจชมชน พบวา ศนยกลางของชมชนคอวดและโรงเรยนซงตงอยในผนทผนเดยวกน อกทงยงอยตดชายฝงทะเลสาบ มพนทเปนลานกวางเหมาะส าหรบการจดกจกรรมตางๆ เปนหนงตวเลอกทเหมาะสมส าหรบจดตงศนยการเรยนรเกยวกบภมปญญาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ อกทงการจดตงศนยการเรยนรภายในบรเวณน ยงเปนการดงโรงเรยนและวดซงเปนองคกรทมบคลากรพรอมทจะด าเนนงานจ านวนมาก อกทงวดและโรงเรยนมกจกรรมรวมกบชมชนอยางตอเนองสม าเสมอ การใหวดและโรงเรยนเขามาเปนผดแลและเปนผอปถมภหลก จงสามารถก าจดปจจยเสยงในดานงบประมาณและบคคลากรออกไปไดสวนหนง อกทงยงเปนตอยอดการด าเนนงานอนๆ ของวดและโรงเรยนในอนาคตไดอกดวย

3.1.2.3 การสงเสรมหลกสตรทองถน การจดการศกษาทมแนวทางเดยวกนทงประเทศ สงผลใหเกดการละเลยตอภมปญญาดงเดมของทองถน มรดกองคความรของทองถนไมไดรบการสบทอดอยางตอเนอง จนกระทงคอยๆ สญหายไปอยางนาเสยดาย ดงนนการพฒนาหลกสตรการเรยนการสอนใหสอดคลองกบสภาพแวดลอม และตอบสนองตอความตองการทแทจรงของชมชน จงมความส าคญและจ าเปนอยางยง หลกสตรทองถนชวยปลกฝงใหผเรยนมความรก ผกพน และภาคภมใจในความเปนทองถนของตนทรพยากรในทองถน โดยเฉพาะภมปญญาทองถนของไทยทมอยมากมาย บงบอกถงความเจรญมาเปนเวลานาน สามารถบรณาการเอาทรพยากรทองถนและภมปญญาชาวบานมาใชในการเรยนการ ซงเปนผลใหผเรยนสามารถใชทรพยากรในทองถนประกอบอาชพได

ชมชนบานปากประมโรงเรยนซงเปนศนยกลางการศกษาของชมชน 1 โรง คอโรงเรยนวดปากประ ตงอยในหม 8 ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง จดการเรยนการสอนตงแตระด บอนบาล – ประถมศกษา จดตงขนและเปดสอนครงแรกเมอ พ.ศ. 2475 โดยความรวมมอของวดและชมชน มเนอททงหมด 13 ไร 2 งาน 65 ตารางวา เปนโรงเรยนขนาดเลกปจจบนมนกเรยนรวม 85 คน ครอาจารยรวม 7 คนปจจบนจดการเรยนการสอนตามหลกสตรการศกษาขนพนฐาน พ.ศ. 2551 หรอหลกสตรแกนกลาง ซงเปนการก าหนดกรอบการเรยนการสอนอยางกวางๆ ในสาระความรพนฐาน และผลกดนใหมการน าสาระความรตามสภาพแวดลอม สงคม เศรษฐกจ ปญหา และความตองการของทองถนเขามาเปนสวนหนงของหลกสตร การน าภมปญญาการท านาในทะเลสาบมาบรณากบการเรยนการสอนในโรงเรยนบานปากประ จงจะกอใหเกดประโยชนแกทงนกเรยน โดยเดกจะไดเรยนรจากสงใกลตวและของจรง เพอไดเสรมสรางพฒนาการทางความคด ไดมปฏสมพนธรวมกบผใหญ คนเฒาคนแกในทองถน ในสวนของโรงเรยนบานปากประซงมพนธกจในการสงเสรมภมปญญาทองถนและดงการมสวนรวมของชมชนอยแลว ภมปญญาการท านาจงเปนตวเลอกทเหมาะสมทโรงเรยนจะน ามาจดกจกรรม อกทงโรงเรยนยงมพนทตดชายทะเลสาบซงเปนพนทการท านาอยแลว และประโยชนตอภมปญญาเอง ซงในอนาคตเดกจะเปนหลกส าคญในการสบสานภมปญญา อกทงยง

100 จะเกดการคด พฒนาตอยอดภมปญญาในสามารถด ารงอยในสถานการณความเปลยนแปลงของปจจบน ภมปญญาจะไมเปนองคความรทหยดนง มการใชและปรบเขากบสงคมตลอดเวลา ทงน หลกสตรทองถนควรน าเสนอภาพลกษณชมชนใน 2 ดาน9 คอ ภมปญญาและทรพยากรทางวฒนธรรมเปนสงททรงคณคา เพอใหเดกเกดความภาคภมใจและควรชใหเหนปญหาของชมชนเพอใหเดกเรยนรความจรง ยอมรบความจรงทเกดขนในชมชน และพรอมทจะเผชญกบปญหาตางๆ อยางชาญฉลาด ท าใหเดกมองเหนอดต เรยนรปจจบนและคาดเดาอนาคตได ซงสงผลใหเดกสามารถใชวจารณญาณในการแสวงหาทางเลอก วเคราะห ตดสนใจ และวางแผนชวตของตนเองโดยตงอยบนพนฐานของการจดการทมประสทธภาพและควรใหความส าคญกบกระบวนการในการใชหลกสตรมากกวาผลสมฤทธทไดจากการใชหลกสตร

3.1.3 การสรางผลตภณฑขาวอนทรยจากนาในทะเลสาบ การท านาจะเปนอาชพดงเดมของคนไทยมาชานานอกทงชาวไทยยงบรโภค

ขาวเปนอาหารหลก แตกระนนชาวนาไทยยงสวนใหญยงยากจนและประสบปญหาหนสนครวเรอน ซงมสาเหตมาจาก 2 ประเดนหลก คอ ตนทนการผลตสงและก าหนดราคาโดยพอคาคนกลาง เพอชวยเหลอของชาวนามหลายหนวยงานทงจากภาครฐและภาคเอกชนพยายามเขามาแกไขปญหา ในสวนน อาท การประกนราคาขาว การสรางโรงสชมชน การจดตงกองทนกยมเพอการลงทน การเวนวรรคผอนช าระหนสน เปนตน แตกยงไมสามารถเยยวยาปญหาของชาวนาไดอยางตรงจด เนองจากเปนวธการแกปญหาในสวนปลายทาง ไมใชการเปลยนแปลงทตนเหตอยางแทจรง แตยงมกลมคนอกสวนหนงทสามารถแกปญหาหาราคาขาวตกต าและพฒนาคณภาพชวตชาวนาได โดยการใหชาวนาเปนผควบคมปจจย จดเปนระบบการผลตครบวงจร ชาวนาจะเปนผจดหาเมลดพนธ เพาะปลกและเนนบ ารงรกษาโดยใชปยอนทรย เกบเกยว แปรรป และสรางผลตภณฑภายใตตราสนคาของตนเอง

ภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประมความโดดเดนชดเจนในหลายดาน อาท ชาวบานประกอบอาชพท านามายาวนาน มความเชยวชาญสงและรจกการใชประโยชนจากสภาพแวดลอมทางธรรมชาตอยางคมคา พนททางภมศาสตรมความโดดเดนเฉพาะ ดนมความอดมสมบรณสงโดยไมจ าเปนตองใชปยเคมบ ารงดนเพมเตม ผลผลตทไดจงปลอดสารพษและมศกยภาพในดานอนๆ ทสามารถรวมกลมชมชนพฒนาเปนผลตภณฑชมชนได โดยประกอบดวย 3 แนวทาง ดงตอไปน

3.1.3.1 การผลตขาวอนทรยครบวงจร ซงเปนการทชมชนเปนผด าเนนการผลตขาวดวยตนเองในทกขนตอนเรมตงแตการคดเลอกเมลดพนธ เพาะปลก บ ารงรกษา เกบเกยว แปรรปผลผลต จนถงการจดจ าหนาย โดยเนนการใชประโยชนจากธรรมชาต หลกเลยงการใชสารเคมและสารทผานกระบวนการสงเคราะหทางเคมทกชนดในทกขนตอนการผลต ตลอดจนการเกบรกษาและการแปรรปผลผลต แตจะมงฟนฟดนใหมความอดมสมบรณดวยวสดอนทรย ปองกนและก าจดศตรพชโดยอาศยระบบตามธรรมชาต เพอรกษาสมดลทางธรรมชาตอยางยงยน

9พรพนธ เขมคณาศย, “ทองถนศกษา... ภมปญญาชมชน : วเคราะหกรณชมชนแถบ

ลมน าทะเลสาบสงขลา,” ใน วารสารปารชาต 13, 2 (ตลาคม 2543-มนาคม 2544), 18.

101

3.1.3.1.1 การคดเลอกเมลดพนธ พนธขาวอนทรยคอเมลดพนธทไมไดมาจากเทคนคการดดแปรงพนธกรรม (Genetic modification) หรอพนธวศวกรรม (genetic engineering) โดยชาวนาจะคดเลอกพนธขาวทมความตานทานโรคไดด เหมาะสมกบสภาพแวดลอมของชมชน ซงในอดตชาวนาบานปากประจะเกบเมลดขาวจากฤดการผลตกอนหนา เพอใชปลกในฤดกาลตอไป พนธขาวทใชจงเปนพนธขาวทองถนทมสอดคลองกบระบบนเวศในทองถน แตในปจจบนชาวบานไมไดเปนผคดเลอกเมลดพนธเอง โดยจะซอเมลดพนธมาจากโรงสหรอจากภาครฐ เนองจากลดขนตอนในการคดเมลดพนธและเมลดพนธดงกลาวผานการดดแปลงทางพนธกรรม ท าใหใชเวลาในการเพาะปลกนอยกวาและใหผลผลตทดกวา แตพนธเหลานไมตานทานตอโรคและแมลงทมอยในทองถนหากมการรอฟนพนธขาวทองถน โดยคดสรรพนธทเหมาะกบการท านามาปลกจงจะชวยอนรกษพนธขาวดงเดม และยงเพมมลคาใหผลตภณฑขาวของชมชน เนองจากพนธขาวทองถนมคณคาทางโภชนาการสงและปลอดภย

3.1.3.1.2 การเพาะปลก พนทส าหรบปลกขาวอนทรยตองอยบรเวณหางไกลจากพนททมการใชสารเคม ซงพนทการท านาในทะเลสาบและบรเวณโดยรอบไมมการตงโรงงานอตสาหกรรมหรอการใชสารเคมใดๆ เหมาะสมกบการผลตขาวอนทรย ในการปลกขาวอนทรยโดยทวไปนยมวธปกด าเพอลดปญหาวชพช และจะไมปลกขาวแนนจนเกนไปเพอลดปญหาโรคและแมลง แตชาวนาบานปากประไมตองประสบปญหาเหลาน เนองจากดนมความอดมสมบรณดมากไมตองบ ารงเพมเตม เมลดขาวทหวานลงไปเจรญงอกงามดมาก อกทงการขนลงของกระแสน าชวยก าจดวชพชและโรคจากแมลงไปดวย

3.1.3.1.3 การบ ารงรกษา ยดหลกเกณฑการบ ารงดนใหมความอดมสมบรณ โดยใชปยตามธรรมชาต การดแลรกษาขาวของชาวบานปากประบางสวนเรมมใชน าปยเคม เพราะตองการท านาขนมาบนฝงซงดนไมใชดนโคลน ควรแกปญหาดวยการเพมพนทดนโคลนเพอใหผลผลตคงเปนเกษตรอนทรย

3.1.3.1.4 การเกบเกยว ในปจจบนชาวนาทท านาในทะเลสาบสวนใหญยงนยมใชเคยวและแกละ ซงเปนวถการท านาแบบดงเดมในการเกบเกยวผลผลต ทงทใชเวลานานและสนเปลองแรงงานในการเกบเกยว แตเนองจากการท านาในทะเลสาบเพยงเลกนอยตอครวเรอน จงสามารถใชเวลาวางจากงานอนมาเกบเกยวได แตในอนาคตหากมการขยายพนทเพาะปลก ผลผลตตอไรเพมขน การน าเครองจกร เชน รถเกยวนวดขาวมาใช จะชวยประหยดเวลาและแรงงานมากขน

3.1.3.1.5 การแปรรป ปจจบนบานปากประมเครองสขาวขนาดเลก ซงไดรบการสนบสนนมาจากภาครฐ เกบรกษาโดยคณะกรรมการหมบาน แตชาวบานปากประไมนยมใชกนมากนก เนองจากนยมน าขาวเปลอกทไดจากการท านาในทะเลสาบไปสรวมกบขาวทปลกในนาหลกมากกวา เพราะมความสะดวก รวดเรว และงายกวา หากชมชนเรมผลตผลตภณฑขาวเพอจ าหนายในระยะเรมตน การน าเครองสขนาดเลกนมาใช จงชวยอ านวยความสะดวกใหแกชาวนามาก แตทงนชมชนยงขาดเครองบรรจถง ซงมตนทนสง จงควรรบการสนบสนนเพมเตมจากภาครฐทเกยวของ

102

3.1.3.2 การเพมมลคาผลตภณฑ ตลาดการคาในปจจบนมอสรเสรและมการแขงขนทางดานราคาสง แตบางผลตภณฑไมไดแขงขนในดานราคาซงจะมผลกระทบตอตนทน โดยหนมาใชกลยทธการเพมมลคาผลตภณฑดวยวธการตางๆ ทท าใหสนคาไดเปรยบคแขง ผลตภณฑขาวจากนาในทะเลสาบกเชนเดยวกน ในการสรางผลตภณฑของชมชนสามารถใชความเปนผลตภณฑปลอดสารพษและเกษตรอนทรยมาสรางมลคาเพมใหสนคา ซงในปจจบนแนวโนมความตองการผลผลตพชทผลตจากระบบเกษตรอนทรยทงในประเทศและตางประเทศมอตราการขยายตวเพมขนเรอยๆ เนองจากจ านวนผบรโภคสนคาเกษตรอนทรยเตบโตสงขนอยางตอเนอง โดยมสาเหตหลกมากจากการตนตวของผบรโภคทตองการอาหารทปลอดภยและกระแสความตองการอนรกษสงแวดลอม สงผลใหผบรโภคหนมาใสใจกบอาหารและผลตภณฑทใชเกยวกบรางกายมากขน รวมทงราคาของสนคาเกษตรอนทรยทเคยมราคาสงและหาซอไดคอนขางยากในอดต มราคาถกลงและสามารถหาซอไดจากรานคาปลกและซปเปอรมาเกตทวไป สนคาเกษตรอนทรยจงไดรบความสนใจในวงกวางมากขน และคาดไดวาสนคาอาหารจากเกษตรอนทรยจะมอตราการเตบโตสงอยางตอเนองตอไปแตเนองจากขาดการผลกดนทางดานนโยบายอยางจรงจงจากภาครฐ และเกษตรกร เจาหนาท ตลอดจนประชาชนผบรโภค ยงขาดความรและความเขาใจเกยวกบสนคาเกษตรอนทรย จงท าใหระบบและกระบวนการผลตสนคาอนทรยยงไมเปนทรจกอยางกวางขวางเทาทควร

ผลตภณฑขาวจากนาในทะเลสาบของชมชนบานปากประสวนใหญเปนผลตภณฑอนทรยเกอบทงหมด ดวยสภาพแวดลอมทเออสมบรณท าใหในทกขนตอนการผลตไมจ าเปนตองพงสารเคมหรอสงอนนทรยจากภายนอก แตกไมไดเปนขาวอนทรยโดยสมบรณ เนองจากใชเมลดพนธสงเคราะห และชาวนาบางสวนใสปยเพม ซงสามารถปรบเปลยนโดยการใชพนธขาวทองถน และชาวนาเปนผคดเลอกเกบรกษาเมลดพนธทจะใชเพาะปลกในฤดกาลตอไป และเสรมสรางความอดมสมบรณของดนโดยการสรางแนวโกงกาง ท าใหมดนทเหมาะสมกบตนกลามากขน ไมจ าเปนตองใชปยเคม วธการผลตทหลกเลยงการใชสารเคมในทกขนตอนการผลต และเนนในเรองการฟนฟความอดมสมบรณของธรรมชาตน จงจะท าใหขาวจากนาในทะเลสาบของชมชนบานปากประเปนผลตภณฑอนทรย อยางสมบรณ เนองจากกระแสความตนตวดานสขภาพและสงแวดลอม รวมทงการพฒนามาตรฐานเกษตรอนทรย จงกลาวไดวาชมชนบานปากประมความพรอมในการผลตขาวอนทรย ขาดแตการตนตวของคนในชมชนทจะลงมอสรางผลตภณฑอนทรยอยางเปนรปธรรมเทานน

3.1.3.2 การใชเรองราวเพอเพมมลคาของสนคา การตดสนใจเลอกซอสนคาของผบรโภคอาศยในหลายปจจย เชน ความตองการ ราคา คณภาพ ของแถม หรอสงจงใจอนๆ ซงปจจยเหลานลวนถกน ามาประชาสมพนธเพอสรางแรงจงใจใหซอสนคา กลวธหนงทสามารถเขาถงผบรโภคไดดคอ การสรางเรองราวใหกบสนคา (Story of Product) ซงเปนกลวธทท าใหผบรโภคสนใจสนคาโดยไมไดรสกถกยดเยยดใหซอสนคา และยงท าใหผบรโภคไดเรยนรเรองราวของตวผลตภณฑไปดวย

การเพมคณคา (Added Values) ใหกบผลตภณฑในประเทศไทยไมใชเรองใหม มการท ากนมานาน แตยงจ ากดอยในวงแคบหรอเปนสวนนอย สนคาบางยหอมปรมาณมากกวา ราคากลบถกกวา สนคาทมปรมาณนอยกวา และผบรโภคยนดซอสนคาทมปรมาณนอยแตราคาสงกวา เพราะคณคาในตวผลตภณฑทสรางความแตกตางทโดดเดนและเปนเอกลกษณกวาผลตภณฑ อนๆ ใน

103 ประเภทเดยวกนเชน “กาแฟขชะมด” ซงเมลดกาแฟทตวชะมดกนเขาไป แลวขบถายออกมา โดยชะมดจะเลอกกนเฉพาะเมลดกาแฟทสด ไมเนา ผลสกพอด เมอชะมดแทะเนอและกลนเมลดลงไป กระบวนการยอยจงเปรยบเสมอนการหมกบมเมลดกาแฟไดเปนอยางด เมอชะมดถายออกมาจงท าใหไดเมลดกาแฟมคณภาพ เรองราวเหลานท าใหกาแฟขชะมดมราคาสงกวากาแฟตามทองตลาดทวไป ราคาตอแกวอยท 500 -1,000 บาทเหนไดวาปจจยหลกในการเลอกบรโภคคอ ลกษณะทางกายภาพของสนคา และอารมณความรสกทผผลตสามารถสอใหผบรโภคเพอการสรางคณคาเพมแกสนคา หากผลตภณฑขาวในทะเลสาบของชมชนปากประ สามารถน าเสนอเรองราวทางประวตศาสตรความเปนมาของชมชนทมตอการปรบตวตอสภาพแวดลอมทางธรรมชาตอนเปนเอกลกษณของชมชน และการผลตขาวททกขนตอนเปนการผลตแบบอนทรยกจะสามารถสรางคณคา และราคาใหสนคาเพมมากขน สงส าคญในการสรางเรองราวเกยวกบสนคาเพอเพมมลคา คอการสรางความแตกตาง สรางเอกลกษณ และสรางการรบรใหผบรโภคจดจ า ชใหเหนวาสนคามคณประโยชนท โดเดนจากสนคาคแขงอยางไรซงความแตกตางของผลตภณฑเหลาน สงผลใหสนคาเกษตรอนทรยราคาสงกวาสนคาเกษตรทวไป 10-20% และเมอมการสรางเรองราวแกสนคาเพมเตมมลคาและแรงจงใจในการซอสนคากจะเพมขนอก10

เหนไดวาการสรางผลตภณฑขาวอนทรยของชมชนบานปากประ จะเปนการสรางความมนคงทางอาชพใหกบคนในชมชน เปนกาวแรกๆ ในการผลตและด าเนนกจการของชมชน โดยชาวบานสามารถเปนผผลตและจ าหนายดวยตนเอง ลดตนทนการผลตและไมพงพาพอคาคนกลาง สามารถพงพาตนเองไดอยางแทจรง ทส าคญคอแสดงใหเหนถงคณคาของภมปญญาทยงกอใหเกดประโยชนในปจจบน สงผลยอนกลบในคนในชมชนเกดความภาคภมใจและตระหนกในคณคาของ ภมปญญาทองถน ซงการเหนถงความส าคญเหลานจะสงผลใหเกดการสบทอดและพฒนาสงตอไป จากรนสรน

3.1.4 การขยายพ นทเพาะปลก ในปจจบนพนทบรเวณรมชายฝงทะเลสาบทสามารถท านาไดมความยาว

ประมาณ 3 กโลเมตร สวนทยงมการท านาจรงรวมพนทยาวประมาณ 6 กโลเมตร เหนไดวาพนทเพาะปลกขาวในทะเลสาบล าป า ยงสามารถขยายออกไปไดอก จากการรวบรวมขอมลภาคสนามและคนควาขอมลทเกยวของ ผศกษาพบวามแนวทางทจะขยายพนทการท านาโดยการสรางแนวโกงกางซงพบวา นาทมความลกมากทสด ลกถง 30 เมตร เนองจากมการปลกแนวโกงกางตามแนวชายฝง ซงโกงกางเปนพนธไมทมลกษณะพเศษคอมรากขนสงพนจากพนดนและผวน า เพอชวยค ายนและพยงล าตนไว จงตานทานกระแสน าและลมไดเปนอยางด ดงนนโกงกางจงเปนเกราะก าบงและลดความรนแรง ของคลนลมชายฝง ชวยดกตะกอนสงปฏกล และสารพษตางๆ ไมใหไหลลงไปสะสมในบรเวณชายฝงและในทะเล ในปจจบนมปญหาหลายประการ ไดแก การเพาะเลยงชายฝง แหลงชมชน แหลงอตสาหกรรม การเกษตรกรรม และกจกรรมอนอกหลายประเภทไดขยายไปสชายฝงทะเล โดยเฉพาะ

10ส านกงานมาตรฐานสนคาเกษตรและอาหารแหงชาต, ดนสนคาปลอดสารพษ

ตตลาดโลก, เขาถงเมอ 15 มนาคม 2558, เขาถงไดจาก http://www.acfs.go.th/read_news.php? id=4399& ntype=09

104 ในพนทปาชายเลน จนท าใหปาชายเลนลดลงอยางรวดเรวและรนแรงจนนาเปนหวงในดานการประมงปาชายเลนเปนแหลงขยายพนธ และทอยอาศยของสตวนานาชนด เชน กง อนไดแก กงกลาด า กงแชบวย โดยมคนศกษาพบวาบรเวณปาชายเลนประเทศไทย มกงชนดตางๆ ประมาณ 16 ชนด ในดานสงแวดลอมปาชายเลน มความส าคญในดานการอนรกษพนทชายฝงทะเลโดยเฉพาะชวยลดภาระน าเสยและยงชวยท าใหเกดการงอกของแผนดนขยายออกไปสทะเลอกดวย นอกจากนโกงกางยงเปนทวางไขและฟกตวออนของสตวทะเลจ าพวกกง หอย ป ปลา เนองจากเปนแหลงผลตอาหารโปรตนทส าคญ และไมโกงกางยงน ามาเปนฟน ถานทมคณภาพดมาก และนยมน ามาท าเฟอรนเจอรดวยตนโกงกางสามารถกระจายพนธไดโดย ผลของโกงกางจะงอกตงแตยงอยบนตน สวนทมสเขยวเปนหลอดยาว หอยอยนนเปนรากทงอก ตวผลคอสวนทเปนกอนสน าตาล ตดอยกบขว ปลายรากจะแหลมแขง เมอหลดจากตน ถาน าแหงกจะพงปกลงไปในเลน ตอนปลายทมตมขรขระจะแตกออกเปนรากไดทนท สวนตรงผลทตดกบขว เมอหลดจากกงจะเปนยอด แตกเปนใบในทสดนอกจากน ยงพบวาในอดตนอกจากชมชนบานปากประพนทอนโดยรอบทะเลสาบสงขลากมการท านาในชายฝงทะเลเชนกน เชน ในพนทบรเวณทะเลนอย แตเนองจากมการขยายตวของชมชน การปรบเปลยนอาชพของคนในชมชน ปจจบนจงเหลอพนทท านาในทะเลสาบเฉพาะบรเวณบานปากประ ในอนาคตจงควรมการศกษาคนควาความเปนไปไดในการท านาในพนทอนๆ ตอไป

การขยายพนทเพาะปลกในบรเวณบานปากประจะชวยใหชาวนาไดผลผลตมากขน และมแรงจงใจในการท านามากกวาการท าเปนงานรองอยางปจจบน ซงจะสนบสนนใหการสรางผลตภณฑชมชนเปนรปธรรมไดมากขน และการขยายไปในพนทอนๆ ยงชวยสรางอาชพใหคนในพนทนน และใชประโยชนจากทรพยากรทางธรรมชาตอยางคมคา อกทงอาจกอใหเกดการรวมกลมหรอสรางเครอขายเพอการพฒนาภมปญญาอยางมนคงในอนาคต

3.2 การประสานความรวมมอกบหนวยงานภายนอก เมอชมชนมความเขมแขงในการด าเนนงานภมปญญาในระดบหนงแลว ควรมการรบ

การสนบสนนจากหนวยงานภายนอกบางประการเพอเสรมสรางศกยภาพในกจกรรมการด าเนนงานตางๆ อกทงยงเปนกลไกหนงในการปกปองปจจยภายนอกทอาจกระทบกบการด ารงอยของภมปญญา เชน นโยบายการพฒนาสาธารณปโภคภาครฐ เปนการสรางการมตวตนของภมปญญาในสวนราชการ ทงนในการรบการสนบสนนจากภาครฐ ไมควรรบมาทงหมด ควรแสดงจดยน และรบการสนบสนนในสวนทคนในชมชนไดรวมกนพจารณาแลววามความเหมาะสมตามแนวทางทชมชนไดรวมกนก าหนดไว รวมทงเพอประชาสมพนธภมปญญาใหเปนทรจกอยางแพรหลายในวงกวาง ซงในสวนของภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ มแนวทางในการประสานเชอมโยงกบหนวยงานภายนอก ดงน

3.2.1 การเชอมโยงจดทองเทยวเชงนเวศวฒนธรรมกบพ นทใกลเคยง แหลงทองเทยวเชงนเวศวฒนธรรม เปนแหลงทองเทยวทมลกษณะทาง

ธรรมชาตเปนเอกลกษณเฉพาะถน และมเรองราวทางวฒนธรรมทเกยวเนองกบระบบนเวศเขาไปเกยวของ มงเนนการด าเนนการแหลงทองเทยว โดยการจดกระบวนการเรยนรรวมกนของผทเกยวของ โดยเฉพาะการมสวนรวมของคนในชมชน มกจกรรมทสงเสรมใหเกดการเรยนรเกยวกบ

105 ระบบนเวศและวฒนธรรมในพนทนน รวมทงการมงเนนใหเกดจตส านกตอการรกษาระบบนเวศอยางยงยน

จงหวดพทลงไดพยายามผลกดนตวเองเปนเมองแหงการทองเทยวเชงอนรกษ ตงแตในป 2557 – 2560 ไดด าเนนการแผนสงเสรมการทองเทยวเชงอนรกษ โดยมยทธศาสตรเพอพฒนาแหลงศลปวฒนธรรม รวมทงแหลงมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของทองถนเปนพนททองเทยว และจดการศกษาเพอพฒนาและบรหารจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม การเกษตรยงยนและการทองเทยวเชงอนรกษ รวมทงน าภมปญญาทองถนสสากลสนบสนนการสรางเครอขายความรวมมอเพอ สบสาน สงเสรมและพฒนาภมปญญาทองถนสสากล ท านบ ารงศลปวฒนธรรม ประเพณทองถน11 ในสวนขององคการบรหารสวนต าบลล าป า มแผนงานดานการสงเสรมทเกยวเนองในระหวางป พ.ศ. 2557-2559 ไดแก ปรบปรงและพฒนาสถานททองเทยวเชงอนรกษ เกษตร นเวศน และวฒนธรรมโครงการจดตงตลาดน าคลองปากประ หมท 11 ต าบลล าป า การจดตงศนยเรยนรการเกษตรต าบลล าป าจดท าวารสาร แผนพบ แผนปลวประชาสมพนธ โครงการสงเสรมและสบทอดภมปญญาทองถนโครงการรณรงคอนรกษปาไมชายฝงทะเลโครงการปลกปาชายเลน โครงการพฒนาแหลงทองเทยวเชงอนรกษ12

ชนชนบานปากประ ตงอยระหวางแหลงทองเทยวทส าคญของจงหวดพทลง คอ ดานทศใตตดหาดแสนสขล าป า ซงเปนแหลงทองเทยวทมสาธารณปโภคพรอมส าหรบรองรบนกทองเทยว ไดจ านวนมาก มกจกรรมการทองเทยวทหลากหลายและเปนแหลงพกผอนหยอนใจทส าคญของชาวพทลง ดานทศเหนอตดทะเลนอย ซงเปนแหลงนกน าและบงบวขนาดใหญ เปนแหลงทองเทยวทส าคญและมลกษณะเฉพาะแหลงหนงของประเทศ โดยมถนนสายปากประ ตดเลยบรมฝงทะเลสาบล าป าเชอมตอเสนทางระหวางชมชนล าป าและชมชนทะเลนอย นอกจากการท านาในทะเลแลว วถชวตของชาวปากประยงมอกหลายสวนทนาสนใจ และมศกยภาพเพยงพอในการเปดรบการทองเทยว หรอพฒนาเปนแหลงทองเทยวเชงนเวศวฒนธรรม อาท การยกยอยกษบรเวณปากคลองปากประ การท างานฝมอหตถกรรมพนบาน การประมงพนบาน เปนตน เหนไดวาชมชนบานปากประ มศกยภาพเพยงพอใน การเปนแหลงทองเทยวเชงนเวศวฒนธรรม สามารถดงดดนกทองเทยวให เขามาเทยวชมได ทงในดานธรรมชาตทงดงาม วถชวตผคนทนาสนใจอกทงมท าเลทตงทสะดวก แกการเดนทาง สามารถ เขาถงแหลงทองเทยวไดงายและมความหลากหลายของกจกรรมทองเทยว อกทงในปจจบนยงเรมมรานอาหาร กจกรรมการทองเทยว และเรมไดรบการสนบสนนจากภาครฐ อกดวย

3.2.2 การด าเนนงานภายใตโครงการพฒนาลมน าทะเลสาบสงขลา จากปญหาการรกล าปาตนน าในพนทลมน าทะเลสาบสงขลาทวความรนแรง

ขนเรอย จนกระทบตอความอดมสมบรณและทรพยากรธรรมชาตโดยรวม ในป พ.ศ. 2545 รฐบาล

11จงหวดพทลง, แผนพฒนาจงหวด 4 ป (2557-2560) เขาถงเมอ 30 เมษายน 2558,

เข าถ งได จาก http://www.phatthalung.go.th/develop_plan/load/?filepath=files/com_develop_ plan/ 2015-01/20150128_sggvqmyt.zip&filename=Plan%204%2057-60.zip&id=6

12องคการบรหารสวนต าบลล าป า, แผนพฒนา อบต. 3 ป, เขาถงเมอ 30 เมษายน 2558, เขาถงไดจาก http://www.lampam.go.th/datacenter/detail.php?news_id=213

106 จงมนโยบายฟนฟและวางแนวทางการพฒนาลมน าทะเลสาบสงขลาในระยะยาว โดยแตงตงคณะกรรมการพฒนาลมน าทะเลสาบสงขลา เมอวนท 17 ธนวาคม 254513 โดยมงวางแนวทางการด าเนนงานเกยวกบลมน าทะเลสาบสงขลาในทกดานทงดานทรพยากรธรรมชาต เศรษฐกจ สงคม และศลปวฒนธรรม ดวยการจดตงโครงการพฒนาลมน าทะเลสาบสงขลา โดยส านกงานนโยบาย และแผนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ไดมอบหมายใหมหาวทยาลยสงขลานครนทร โดย คณะการจดการสงแวดลอม และหนวยงานเครอขายด าเนนการศกษาแนวทางการพฒนาลมน าทะเลสาบสงขลา และจดท าแผนแมบทการพฒนาลมน าทะเลสาบสงขลา เพอแกไขปญหาทเกด ขนกบลมน าทะเลสาบสงขลา รวมทงใหขอเสนอแนะและก าหนดมาตรการคมครองสงแวดลอมลมน าทะเลสาบสงขลาอยางเหมาะสมโดยแผนแมบทการพฒนาลมน าทะเลสาบสงขลา พ.ศ. 2553-255914 ซงมวตถประสงคหลกเพอบรหารจดการใหเกดความสมดลของมตการพฒนาใน 3 ดาน ไดแก นเวศ เศรษฐกจ และสงคม โดยการมสวนรวมอยางเขมแขงของทกภาคสวนในสวนมตดานนเวศเนนอนรกษฟนฟระบบนเวศลมน าทะเลสาบสงขลาใหมความสมบรณและมความหลากหลายทางชวภาพ เปนเอกลกษณทสวยงามทงทางธรรมชาต ศลปวฒนธรรม และภมปญญาทองถน เพอใหคนใน ลมน าไดใชประโยชนในการด ารงชวตอยางมนคง เพยงพอและมคณภาพชวตทเหมาะสมมต ดานเศรษฐกจ เนนการจดการการใชทรพยากรธรรมชาตอยางประหยดและมประสทธภาพ เพอสนบสนนทางเศรษฐกจและอปโภคบรโภค โดยไมกระทบทางลบแกสภาพแวดลอมและสามารถใชประโยชน ไดตอเนองยาวนาน และมตดานสงคม เนนจดสรรและแบงปนบทบาทในการอนรกษ ฟนฟ สงวนรกษา และการใชประโยชนจากธรรมชาตใหแกภาคสวนตางๆ รวมรบผดชอบรวมกน เพอการด ารงชวตทมคณภาพรวมกนแผนแมบทฉบบนประกอบดวย 5 ยทธศาสตร15ซงพบวามความเชอมโยงกบการท านาในทะเลสาบของบานปากประในยทธศาสตรท 2 ยทธศาสตรท 4 และยทธศาสตรท 5 ดงน

ยทธศาสตรท 2 การใชประโยชนทรพยากรลมน าแบบบรณาการและใชอยางยงยน มาตรการท 1 จดการทรพยากรดนและการใชประโยชนทดนโดยรอบทะเลสาบใหเหมาะสมกบศกยภาพทางธรรมชาต และความพอเพยงของทรพยากรน าทมอย เพอเพมมลคาทางเศรษฐกจในการใชพนท ขณะเดยวกนตองไมกอใหเกดผลกระทบทางสงแวดลอมและธ ารงไวซงวฒนธรรมทมคณคาของทองถน

13ส านกโครงการพระราชด ารและกจการพ เศษ กรมป าไม , โครงการพฒนา

ลมน าทะเลสาบสงขลา, เขาถงเมอ 15 มนาคม 2559, เขาถงไดจาก http://www.forest.go.th/ orip/index.php? option=com_content&view=article&id=328&Itemid=441&lang=th

14ส านกนโยบายและแผนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม, แผนแมบทการพฒนาลมน าทะเลสาบสงขลา พ.ศ. 2553-2559, เขาถงเมอ 15 มนาคม 2559, เขาถงไดจาก www.onep.go.th/ index.php%3 Foption%3 Dcom_content%2 6 view%3 Darticle%2 6 id%3 D3 1 2 7 :-2 5 5 6 -2559% 26 catid%3D138:2012 -02 -28 -02 -54 -08% 26 Itemid%3D303+&cd=1&hl=en &ct=clnk&gl=th

15เรองเดยวกน.

107

ยทธศาสตรท 4 การอนรกษ ฟนฟ บรณะ ศลปวฒนธรรม แหลงประวตศาสตร โบราณคด ภมปญญาทองถน และแหลงทองเทยวทางธรรมชาตและวฒนธรรมโดยอนรกษ ฟนฟ พฒนาและรอฟน และใชประโยชนภมปญญาทองถนดงเดมใหสมคณคาและเหมาะสม โดยใหความส าคญกบการวจยคนควาและหาแนวทางการพฒนาทเหมาะสม การพฒนาเครอขายขอมล ภมปญญาทองถนและศลปกรรม และการจดตงสถาบนการเรยนรและสบทอดภมปญญาชาวบานพฒนาเครอขายการเรยนรและเชอมโยงขอมลดานภมปญญาทองถนสนบสนนการทองเทยวแบบยงยนใหสอดคลองกบศกยภาพของแตละพนทโดยค านงถงประโยชนของชมชนโดยมแผนงาน เรงดวน ไดแกแผนงานเสรมสรางการเรยนรและความตระหนกในคณคาลมน าเพอเนนสรางจตส านกใหเกดความรก หวงแหนลมน าทะเลสาบสงขลา เชน การสรางสอการเรยนร การจดตงสภาบนการเรยนรของชาวบาน ศนยสงเสรมการเรยนรภมปญญาทองถน การสงเสรมการเรยนการสอนความรทองถนในเยาวชน เปนตน แผนงานอนรกษ ฟนฟ บรณะ คมครอง ศลปวฒนธรรม และแหลงประวตศาสตร โบราณคดและแผนงานสงเสรมการทองเทยวเชงประวตศาสตรและเชงอนรกษเชน การสงเสรมความหลากหลายของรปแบบและกจกรรมการทองเทยวเชงอนรกษ การบรหารจดการแหลงทองเทยวอยางยงยนการพฒนาโครงสรางพนฐานและสงอ านวยความสะดวกตามความเหมาะสม

ยทธศาสตรท 5 การเพมประสทธภาพการบรหารจดการลมน าทะเลสาบสงขลา โดยเนนกระบวนการมสวนรวมของประชาชนเปดเวทใหประชานไดแสดงความคดเหนผลกดนใหมกลไกพฒนาวฒนธรรมการเรยนรภาคประชาชน เชน วทยาลยภมปญญาทองถน โดยมนกวชากรในพนทชวยชน า อบรมบมฝก ชมชน และรวมกนแสวงหาองคความรเพอรวมมอกนพฒนาลมน าไปในทศทางทเหมาะสม

จากยทธศาสตรและแผนการด าเนนงานในการพฒนาลมน าทะเลสาบสงขลา เหนไดวาใหความส าคญในการฟนฟทรพยากรธรรมชาตใหกลบมามความสมดล โดยอาศยการมสวนรวมจากระชาชนในทองถน และเนนในการอนรกษ สบสานภมปญญาทองถน ซงสอดคลองการการท านาในทะเลสาบซงเปนภมปญญาทแสดงใหเหนถงการใชชวตอยางสมดลในการพงพากนระหวางคนกบธรรมชาตอยางเกดประโยชนสงสด และไมเกดผลกระทบใดๆ ตอสภาพแวดลอมทางธรรมชาต ทงนาในทะเลสาบยงเปนสวนหนงในการอนบาลสตวน าขนาดเลกในลกษณะเดยวกบปาชายเลน การประสานความรวมมอกบโครงการพฒนาลมน าทะเลสาบสงขลาจงจะชวยใหเกดการศกษาวจยในเชงลก โดยเฉพาะในกระการดานวทยาศาสตรเกยวกบดน น า และพนธขาว ซงจะชวยใหเกดการพฒนาตอยอดในอนาคตไดอยางมประสทธภาพ

ภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประมความโดดเดน และม

ลกษณะเฉพาะแตในปจจบนการท านาในทะเลสาบลดลง ซงเกดจากการไมตระหนกในคณคาและความส าคญของภมปญญาจากภายในชมชน ในการสงเสรมใหเกดการอนรกษและสบสานภมปญญาจงควรเนนการด าเนนงานจากภายในชมชน เรมตงแตการจดตงกลมชาวนาเพอสรางเครอขายความสมพนธระหวางชาวนาทท านาในทะเลสาบ ซงจะน าไปสกระบวนการตางๆ เชน การจดเกบองคความรภมปญญาอยางเปนรปธรรม การจดกจกรรมทเกยวเนอง การจดตงศนยการเรยนร การสงเสรม

108 ภมปญญาการท านาในทะเลสาบเปนหลกสตรทองถน การสรางผลตภณฑขาวอนทรยของชมชน และการขยายพนทเพาะปลก นอกจากน ภายหลงทชมชนมความเขมแขงแลวควรมมการเลอกรบการสนบสนนจากภายนอกตามความเหมาะสม เพอสงเสรมใหมการท านาในทะเลสาบอยางกวางขวาง และปกปองภมปญญาทอาจไดรบผลกระทบจากภายนอก

109

บทท 6

บทสรปและขอเสนอแนะ

บทสรป ผลจากการศกษาเกยวกบภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ ตาม

แนวคดภมปญญาทองถน โดยการเนนศกษาขอมลโดยการลงพนทชมชนประกอบกบศกษาเอกสารทเกยวของ โดยมวตถประสงคเพอศกษาและเกบรวบรวมขอมลภมปญญา ผลกระทบและการเปลยนแปลงทเกดขน และเสนอการจดการอยางยงยน สามารถแบงขอมลไดเปน 3 สวน ดงน

1. ความเปนมาและพฒนาการการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ 2. ศกยภาพและปจจยทสงผลตอการสบสานภมปญญา 3. แนวทางการสบสานภมปญญาอยางยงยน 1. ความเปนมาและพฒนาการการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ

บานปากประ ตงอยตอนบนสดของทะเลสาบสงขลาตอนกลางหรอท เรยกวา ทะเลสาบล าป า มอาณาเขตระหวางบานชายคลอง ต าบลทะเลนอย อ าเภอควนขนน จงหวดพทลง ลงมาถงบานปาลไลยก ต าบลล าป า อ าเภอเมอง จงหวดพทลง ดานตะวนออกตดกบทะเลสาบ คลองปากประตงอยระหวางทะเลนอยและทะเลสาบล าป าหรอทะเลสาบสงขลาตอนกลาง เปนล าคลองทมความกวางและลกทสดของจงหวดพทลงระบายน าลงสทะเลสาบสงขลา บานปากประอยตอนบนสดของทะเลสาบสงขลาตอนกลาง ซงมคลองปากประเปนเขตแบงระหวางทะเลนอย มถนนสายปากประเชอมตอระหวางหาดแสนสขล าป ากบอทยานนกน าทะเลนอย หางจากตวเมองพทลงมาทางทศเหนอประมาณ 30 กโลเมตร บานปากประมภมประเทศเปนทราบลมชายฝงทะเลสาบ พนทลาดเทจากทศตะวนตกไปสชายฝงทะเลสายในทศตะวนออกมคลองปากประไหลจากทศเหนอของหมบาน และล าน าสายเลก 3 สาย ไหลจากทศตะวนตกลงสทะเลสาบ

ปจจบนบานปากประอยภายใตก ากบขององคการบรหารสวนต าบลล าป า อาชพหลกของชาวบานปากประคอ การประกอบอาชพดานเกษตรกรรม การประมง และปศสตว ดานเกษตรกรรม มการท านาเปนอาชพหลกทงในบรเวณทราบในพนทหมท 2 ต าบลล าป า ซงอยในบรเวณตดกนเพอขาย และท านาในทะเลสาบล าป าเพอบรโภคในครวเรอน นอกจากนยงมการปลกยางพารา ปาลมน ามน และปลกผกสวนครว เชน พรก มะเขอ เพอขายและบรโภค ดานการประมง หาสตวน าในทะเลสาบสงขลา ซงเปนมขนาดเลก นยมน ามาแปรรป ตากแหง ขายและบรโภคในครวเรอน โดยมพอคามารบซอถงบาน สวนดานปศสตวมการเลยงววเนอเปนจ านวนมาก และมฟารมโคนมขนาดเลกกระจายอยหลายครวเรอน ตามนโยบายสงเสรมการเลยงโคนมเพอสงน านมดบใหแกโรงงานผลตนมจงหวดพทลง

110

แตเดมมการตงชมชนทคลองปากประลกเขามาจากชายฝงทะเลสาบประมาณ 500 เมตร ยาวนานมามากกวาศตวรรษ สวนพนทบรเวณชายฝงทะเลสาบเปนพงหญาและปาพร เรมแรกมเพยง 4-5 ครวเรอน เรมมการขยายตวของชมชนอยางชดเจนในชวงสงครามโลกครงท 2 เนองจากการขยายพนทท ากนจากชมชนในพนทใกลเคยงจากชมชนควบถบ ชมชนทะเลนอย และชมชนล าป า เมอเขามาตงถนฐานกไดหกรางถางพงเพอจบจองทดนท านาในบรเวณพนทหม 2 ต าบลล าป าในปจจบน ซงหางจากชายฝงทะเลสาบเขาไปประมาณครงกโลเมตร ตอมาในป พ.ศ. 2518-2519 เกดวกฤตการณทางการเมอง “กรณถงแดง” ชาวนาในพนทอ าเภอระโนดถกกลาวหาวาเปนคอมมวนสต จงไดมการหลบหนทางการมาตงรกรากทรมคลองปากประ ซงอยฝงตรงขามฝงทะเลสาบ จงมการขยายครวเรอนเพมขนอยางรวดเรว ทงนระหวางชมชนทะเลสาบสงขลาฝงตะวนตกและฝงตะวนออกมการไปมาหาสกนอยเสมอตงแตอดต โดยใชวฒนธรรมเกลอเชอมสายสมพนธระหวางกน

เนองจากการท านาในอดตชวงกอนป 2500 เปนการท านาแบบดงเดม ใชแรงงานคนและตองอาศยฝนฟาเปนหลก หากปไหนฝนไมตองตามฤดกาลนาขาวเสยหาย ผลผลตกไมเพยงพอตอการยงชพ ชาวนาจงทดลองหวานเมลดขาวบรเวณชายฝงทะเลสาบ ในชวงเดอนพฤษภาคม-มถนายน ซงน าในทะเลสาบลดระดบต าสด และเนองจากเปนชวงตนฤดฝนลองปากประจงระบายน าจดออกมาขบไลน าเคมบรเวณชายฝงทะเลบานปากประ บรเวณชายฝงจงมลกษณะเปนดนโคลนรวนซยเชนเดยวกบผนนากอนการหวานด า เพอเปนนาขาวส ารอง ทดแทนใชบรโภคในครวเรอน และท านาในทะเลสาบสบตอกนมาจนปจจบน โดยผศกษาไดแบงพฒนาการการท านาในทะเลสาบของชมชนปากประเปน 3 ชวง คอชวงระหวาง พ.ศ. 2470-2530 ซงเปนชวงเรมแรกของการท านาจนถงชวงทมการเปลยนแปลงวถชวตของชมชนจนท าใหการท านาในทะเลสาบลดลง ชวงตอมาคอ พ.ศ.2531-2555 ซงการท านาในทะเลสาบซบเซาลง และชวง พ.ศ. 2556-2558 ซงเรมมกระแสฟนฟการท านาในทะเลสาบ ดงน

1.1 ชวงเรมแรก (พ.ศ. 2470-2530) นายเปอน ชายแกว ชาวบานปากประ อาย 87 ป เลาวา แมของตนคอ

นางแกว ชายแกว เปนผรเรมการท านาบรเวณรมชายฝงทะเลสาบล าป า เนองจากบางครงนาทท า บนฝงไดผลผลตไมด นางแกวเหนวาดนบรเวณชายฝงทะเลสาบเปนดนโคลนทมความอดมสมบรณนาจะเหมาะแกการเพาะปลกขาว จงไดทดลองหวานขาวในชวงเดอนพฤษภาคมซงเปนชวงน าลด เมอถงฤดเกบเกยวปรากฏวาไดผลผลตดมาก เพอนบานจงหนมาท านาในทะเลสาบดวย ในอดตดนบรเวณไหนทเหนวาอดมสมบรณกปลกขาวกนทงนน อยางทบานทะเลนอยซงอยใกล ๆ กน กยง ปลกขาวทใตถนบาน เพราะจะสรางบานยกใตถนสงยนออกไปบรเวณชายฝง ดนทใตถนบานเปน ดนโคลนเหมาะแกการเพาะปลกเชนเดยวกบทบานปากประ การท านาในทะเลสาบจะเรมขนในชวงทน าทะเลลดต าทสดในรอบป คอประมาณชวงเดอนพฤษภาคม-กรกฎาคม ในอดตชาวบานปากประ จะเรมการหวานด าตงแตเดอน พฤษภาคม เนองจากใชพนธขาวพนเมองทมระยะการเจรญเตมโต จนเกบเกยวประมาณ 4-5 เดอนแตตอมาเรมนยมใชพนธขาวเบาจากการสงเสรมกรมการขาวซงใชระยะเวลาเพาะปลกถงเกบเกยวเพยง 3-4 เดอนเทานนจงเรมตนการท านาในชวงเดอนมถนายน-กรกฎาคมแลวแตความพรอมของชาวนาแตละคนเนองจากบรเวณชายฝงทะเลสาบมลกษณะเปน ดนโคลนททบถมกน ดนจงมความอดมสมบรณ มความรวนเหมาะสมกบการหวานด า ชาวนาจงไมตองไถแปรหรอปรบหนาดนอก ในระหวางตนขาวเรมเจรญเตบโตเปนตนกลาจะยงไมมความแขงแรงพอ

111

เมอมกระแสน าเคมหนนจะสงผลใหตนกลาเสยหาย ชาวนาจะหวานหรอน าตนกลาทแขงแรงแลว มาปกด าซอมนา ในสวนทเสยหาย จนตนกลาสงประมาณ 30 เซนตเมตรจงจะลงรากลก แขงแรง สามารถตานทานกระแสคลน กระแสลมไดเปนอยางด ดวยเหตนตนขาวในนาผนเดยวกนจงไมได ออกรวงพรอมกนเสมอไปภายหลงจากตนขาวสามารถยนตนไดอยางมนคงแลว สามารถเจรญเตบโตงอกงาม โดยชาวนาไมจ าเปนตองบ ารงรกษาหรอใสปยเพมเตมอกทงตนขาวจะกลายเปนทอยอาศยของสตวน าขนาดเลกดวยเมอขาวเรมออกรวงเตมทราวชวงเดอนกนยายน-ตลาคม ชาวนาจะเรมท าการเกบเกยว ดวยมทนาเพยงคนละ 1 หวทอน มพนทไมมากนก จงไมตองใชแรงงานจ านวนมาก สามารถท าคนเดยว ได โดยใชเคยวหรอแกละเปนอปกรณในการเกบเกยว เมอเกยวแลวจะมด เปนชอขนาดหนงก ามอ วางไวบนตนขาวทถกเกยวไปแลว เมอเกยวหมดจงจะเกบน ามากองรวมกน ไวบนฝง เพอจะล าเลยงขาวไปเกบไวยงเรนขาวเพอนวดขาวและจดเกบไวส าหรบบรโภคในครวเรอนตอไป

ในชวงกอนป พ.ศ. 2530 ชาวนาบานปากประทกครวเรอนจะประกอบพธท าขวญขาว เพอบชาและแสดงความกตญญตอพระแมโพสพ โดยมหมอขวญเปนผประกอบพธกรรม ชาวปากประไมเนนพธกรรมทมความซบซอน มเพยงการวางเซนเครองบชา กลาวค าท าขวญขาว กราบไหว และอธษฐานจต แลวน าขาวทตดในคราวแรกนนหอดวยผาขาวแยกเกบไวตางหากในเรนขาว เพอเกบไวเปนขวญขาว

1.2 ชวงซบเซา (พ.ศ. 2531-2555) ชมชนบานปากประ ตงอยในพนททอดมสมบรณมทรพยากรเพยงพอส าหรบ

การยงชพ สงผลใหโครงสรางของสงคมมความเปลยนแปลงชา แตไมอาจหลกหนปจจยภายนอกไดภายหลงป พ.ศ. 2530 มการเพมขนของประชากรอยางรวดเรว มการตดถนนลาดยางเชอมตอระหวางต าบลล าป าและต าบททะเลนอย ท าใหการคมนาคมสะดวกมากขน รวมทงภาครฐในขณะนนมงเนนสนบสนนใหเกษตรกรผลตเพอขาย ใชเทคโนโลยและสารเคมเพอเพมผลผลต มการสรางระบบชลประทานซงชวยใหท านาไดปละ 2-3 ครง ชาวนาสามารถผลตขาวจากทนาในหมท 2 จ านวนมาก ประกอบกบการนยมสงลกหลานไปเรยนตอในตวเมองมากกวาการใหสบทอดอาชพท านา อกทงชาวนาบางสวนไดหนไปประกอบอาชพอนๆ เชน การท าสวนปาลมน ามน สวนยางพารา เลยงววนม เปนตน การท านาในทะเลสาบซงเปนปจจยรองในการด ารงชวตจงถกลดทอนบทบาทลงเรอยๆ

นอกจากน การเขามาสนบสนนดานการเกษตรของภาครฐ ยงสงผลใหเกดความเปลยนแปลงในเรองตางๆ เชน การใชพนธขาวเบาทใชระยะเวลาเพาะปลกถงเกบเกยวเพยง 3 -4 เดอน แทนพนธขาวทองถน ฤดการท านาในทะเลสาบจงเลอนไปในชวงเดอนมถนายน-กรกฎาคม และมชาวนาบางสวนทดลองใชปยเคมมาบ ารงดนในสวนทตดชายฝงเพอขยายเขตปลกขาวขนมาบนฝง เนองจากดนคอนขางแนนไมไดรวนอดมสมบรณเหมอนสวนทอยในทะเลสาบ รวมทงประเพณการท าขวญขาวเพอแสดงความกตญญตอพระแมโพสพกเลอนหายไปในชวงนดวย

1.3 ชวงฟนฟ (พ.ศ. 2556-2558) ในชวงหลงป พ.ศ. 2500 เปนตนมา ประชาชนบรเวณลมน าทะเลสาบสงขลา

ใหความส าคญในการสนบสนนทางการศกษาแกบตรหลาน สงบตรหลานไปศกษาในตวเมองและกรงเทพมหานคร สงผลใหเกดภาวะขาดแคลนแรงงานในรนตอๆ มา จนกระทงชวงป พ.ศ. 2550

112

เปนตนมา คนรนหลงซงไปเรยนหรอท างานในเมองกลบมายงภมล าเนา เกดกระแสตนตวรกบานเกด ธรรมชาตและวฒนธรรมดงเดม มการเผยแพรภาพทวทศนนาในทะเลสาบในสอโซเซยลมเดย โดยชางภาพชาวพทลงซงใชชอวา “ฟองสบ” ทางเฟซบคและเวบไซต pantip.com และสอมวลชนทองถนไดแพรภาพการท านาในทะเลสาบของชมชนปากประทางหนงสอพมพ จนเปนทรจกอยางกวางขวางเมอรายการคเลฟตลอดทวร ทางชองโมเดรนไนน เมอเดอนกนยายน 2557 โดยน าเสนอเรองราวของทะเลนอยและภมปญญาการท านาในทะเลสาบ ภายหลงไดมรายการโทรทศนเผยแพร อกหลายรายการ ประกอบกบการสงเสรมการทองเทยวเชงนเวศวฒนธรรมในพนทใกลเคยง อาท จดชมววยอยกษ คลองปากประ สะพานเฉลมพระเกยรตฯ เสนทางสายทะเลนอย -ระโนด เปนปจจยส าคญใหคนในชมชนเรมตนตวและเหนถงคณคาความส าคญของภมปญญาการท านาในทะเลสาบ ทเปนเอกลกษณโดดเดนของชมชนบานปากประมากยงขน การท านาในทะเลสาบในรอบป 2557 -2558 จงมเพมมากขน นอกจากน ชาวนาบางรายเลงเหนถงประโยชนของแนวโกงกางทชวยขยายพนทเพะปลกท าใหสามารถปลกขาวลงไปไดลกมากขน สามารถท านาในทะเลสาบไดอย างเตมเมด เตมเหนยว ไดผลผลตทงอกงามเปนจ านวนมาก จงน ารถเกยวนวดขาว ทใชเกยวนวดขาวในพนทนาปกตมาเกบเกยวขาวแทนการใชแรงงานคน รถเกยวนวดขาวขนาดใหญซงตระเวนรบจางไปทวประเทศไทยมาใหบรการ ซงชาวนาใหความนยมมากซงผลผลตทไดจากการท านาในทะเลสาบชาวนาจะน าไปบรโภคในครวเรอนเทานน

2. ศกยภาพและปจจยทสงผลตอการสบสานภมปญญา จากการศกษาและรวบรวมขอมลภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบาน

ปากประ ทงดานประวตศาสตร ความเปนมา ขอมลองคความรภมปญญา รวมถงการด ารงอยของ ภมปญญาและวถชวตของผคนในชมชนในปจจบน ท าใหเหนถงศกยภาพ คณคาและความส าคญของภมปญญา รวมถงปจจยตางๆ ซงมผลกระทบตอการอนรกษสบสานภมปญญา ดงน

2.1 ศกยภาพ คณคาและความส าคญ 2.1.1 ลกษณะทางภมศาสตรมความจ าเพาะโดดเดน ทะเลสาบสงขลา

เปนทะเลแบบลากน (Lagoon) แหงเดยวของประเทศไทย บานปากประตงอยตอนบนของทะเลสาบสงขลาตอนกลาง บรเวณคลองปากประซงเปนคลองทมขนาดกวางและลกทสดของจงหวดพทลง ท าหนาทระบายน าจดออกสทะเล น าในทะเลสาบบรเวณชายฝ งบานปากประจงเปนน ากรอยท มความเคมนอย ลกษณะทางภมศาสตรของบานปากประจงกลาวไดวามความโดดเดนจ าเพาะเปน หนงเดยว

2.1.2 ชาวบานมความเชยวชาญในการท านา การตงถนฐานของชมชนบานปากประเกดจากการขยายพนทท ากนของชมชนในละแวกใกลเคยง ซงชมชนโดยรอบทะเลสาบสงขลาเปนชมชนเกษตรกรรมมาตงแตโบราณ มการสงตอ สบทอด และสงสงความร ผานการสงเกตและทดลองอยางยาวนาน ภมปญญาการท านาจากรนสรนจนมความเขาใจในกรรมวธเกยวกบการท านา สภาพแวดลอมและดนฟาอากาศเปนอยางด

2.1.3 ผลผลตปลอดสารพษ เนองจากความอดมสมบรณของดนและน า การท านาในทะเลสาบของชมชนปากประจงไมจ าเปนตองใชสารอนนทรยหรอปยเคมบ ารงดนเพมเตม และการขนลงของน าท าใหลดศตรพช จงไมมการใชสารเคมในการก าจดศตรพช ผลผลตทไดปลอด

113

สารพษเนองจากไมจ าเปนตองใชปยเคมบ ารงดน การขนลงของน าทะเลชวยชะลางศตรพชการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ จงจดวาเปนเกษตรอนทรย

2.2 อปสรรคและปจจยทมผลกระทบตอภมปญญา ปจจยทมผลตอการอนรกษ สบสานภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชน

บานปากประ มทงทเปนอปสรรคทเกดขนจากปจจยภายในคอชาวนาทท านาในทะเลสาบเอง และปจจยภายนอก ดงน

2.2.1 คนในชมชนยงไมตระหนกถงคณคาและความส าคญของภมปญญาเทาทควร ในอดตการท านาในทะเลสาบด ารงอยเพอเปนแหลงปลกขาวส ารอง ทดแทน กรณนาหลกเสยหายจากภยธรรมชาตหรอไดผลผลตไมดเทาทควร ผลผลตจากนาในทะเลสาบสามารถใชยงชพในครวเรอนได โดยไมตองซอขาวจากภายนอก สวนในปจจบนกลาวไดวาการท านาในทะเลสาบเปนงานอดเรกของชาวนาทท านาหลกควบคกนไป ผลผลตทไดกน ามารบประทานในครวเรอนเทานน เจาของนาแตละทอนกไมไดท านาสม าเสมอทกป จะท าตามความสะดวกในแตละชวงเวลาเทานน แตเมอมองจากมมมองภายนอกแลว การท านาในทะเลสาบเปนสงทนาสนใจอยางยง ทงในลกษณะทเปนภมทศนอนสวยงามแปลกตา เปนภมปญญาทสะทอนวถชวตชมชนทสามารถปรบตวและประยกตใชประโยชนจากสภาพแวดลอมทางธรรมชาตใหเกดประโยชนไดสงสด อกทงยงแสดงใหเหนถงความสมดลระหวางสงคม เศรษฐกจ และธรรมชาต นบเปนภมปญญาอนควรคาแกการอนรกษสบทอดและเปนความภาคภมใจอยางยงของชมชน

2.2.2 ขาดผสบทอดในรนตอไป จากการส ารวจผทท านาในทะเลสาบใน ป พ.ศ. 2556-2557 พบวา มชาวนาทท านาทงหมด 23 ราย กวารอยละ 80 อยในชวงอาย 50 ป ขนไป ในสวนคนรนหลงโดยเฉพาะในชวงอายต ากวา 30 ป พบวา แทบไมมบทบาทในการท านา ในทะเลสาบ สวนทยงท างานอยในพนทบานปากประกมกมงไปยงงานทใหผลตผลจ านวนมาก อยางการท าสวนยางพารา สวนปาลม และการเลยงโคนม ในการท าสวนยางพาราและสวนปาลมนนยงพอมเวลาวางส าหรบท างานอนๆ เพมไปดวย เชน ท านา ท าหตถกรรม และประมงน าจด สวน การเลยงโคนม จ าเปนตองดแลเอาใจใสโคนมตลอดเวลา ท าใหไมสามารถท าอาชพอนๆ รวมไดอก ในปจจบนทนาบางทอนถกเวนวางไวกลายเปนนาราง เนองจากไมมแรงงานและการใหความสนใจ มากนก

2.2.3 องคความรภมปญญาบางอยางคอยๆ สญหายไป จากการลงพนทภาคสนามและสมภาษณกลมชาวนาทท านาในทะเลสาบ พบวา รายละเอยดองคความรบางอยาง อาท การเลอกสรรพนธขาว พช ทดน การท าขวญขวญ เรมเลอนหายไปจากชมชน สวนหนงมาจากผเฒาผแกทลมหายตายจากไป วถชวตทเรมเปลยนตามกระแสภายนอก การสงลกหลานไปเรยนในตวเมอง ซงสงผลใหขาดกระบวนการถายทอดภมปญญาจากรนสรน และทส าคญคอการไมไดน ามาใชอยางตอเนอง

2.2.4 ขาดการประชาสมพนธใหเปนทรจก ชวง 2-3 ปทผานมา การท านาในทะเลสาบเรมเปนทสนใจจากภายนอก แตสงเหลานเปนเพยงกระแสชวคราว การไดรบการยอมรบและชนชมจากภายนอกจะเปนสวนหนงในการสรางความภาคภมใจใหแกชมชน ซงเปนเจาของภมปญญา สงผลใหการการอนรกษ สบสาน และพฒนาภมปญญาตอไป นอกจากน ภมปญญาการท านา

114

ในทะเลสาบยงไมมการสนบสนนจากภาครฐและหนวยงานทเกยวของ อกทงบางโครงการของภาครฐกระทบตอการท านาในทะเลสาบดวยในปจจบนการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประยงไมมหนวยงานใดทใหการสนบสนน แมการไมไดรบการสนบสนนจากภาครฐจะไมไดมผลกระทบตอการท านาในทะเลสาบโดยตรง แตอาจเกดผลกระทบโดยออมจากการวางนโยบายดานตางๆ ไดในอนาคต หากภาครฐตระหนกในความส าคญของภมปญญาจะเปนสวนส าคญในการชวยปกปกรกษาทรพยากรตางๆ ทเกยวเนองในการท านาในทะเลสาบ

2.2.5 การใชทดนชายฝงทะเลสาบ พนทบรเวณชายฝงทะเลสาบบานปากประ ซงชาวนาท านาในทะเลสาบในปจจบนอยในเขตพนทของส านกงานเจาทาภมภาคท 4 สงขลา กรมเจาทา กระทรวงคมนาคม ซงมความทบซอนในเรองกรรมสทธตามทระเบยบของกระทรวงคมนาคม ซงเปนการลวงล าล าแมน า การท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประในปจจบนแมจะกระท าตอเนองมาเปนระยะเวลาหลายสบปแตกรมเจาทากไมไดรบทราบถงการด ารงอย หากไมไดรบการอนญาตใหใชพนทอยางชดเจนจงอาจเกดปญหาการใชทดนในอนาคตได

2.2.6 ภยจากธรรมชาต ธรรมชาตทไมสามารถควบคมได เชน การขนลงของน า กระแสน าเคมน าทวมเนองจากทะเลสาบสงขลาตอนกลางเปนพนทรบน าจดจากเทอกเขาบรรทดทไหลผานชมชนในทราบลงสทะเลสาบและไดรบกระแสน าเคมจากล าคลองหลายสายทไหลเชอมระหวางทะเลสาบสงขลาตอนกลางกบอาวไทยผานพนทอ าเภอระโนดในจงหวดสงขลา จงสงผลใหน าในพนททะเลสาบล าป าเปนน ากรอยทมเปอรเซนตน าจดมากกวาน าเคมถง 7 ใน 10 สวน กระแสน าเคมจะพดพามาในชวงน าทะเลหนนสงเทานนเมอกระแสน าเคมหนนในชวงเดอนพฤษภาคม ซงตนกลายงไมแขงแรงด ท าใหตนกลาตาย ชาวนาตองหวานใหมอกครง

3. แนวทางการอนรกษและสบสานภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบาน

ปากประอยางยงยน เนองจากภมปญญา เปนทรพยากรวฒนธรรมทตดอยกบตวคน มความเปลยนแปลง

ตลอดเวลา การสบสานงานภมปญญาอยางยงยน มนคง จงตองเกดจากคนใน คอ ชาวบานปากประผสบสานภมปญญาแตกระนนกไมอาจหลกหนจากปจจยภายนอกได ผศกษาจงขอเสนอแนวทางเพอสงเสรมการอนรกษและสบสานภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประอยางยงยนมนคง ดงน

3.1 การด าเนนงานจากภายในชมชน 3.1.1 การจดตงกลมชาวนาทท านาในทะเลสาบ การรวมตวของชาวนา

จะผลกดนใหเกดความรวมมอรวมใจและด าเนนการอนรกษ พฒนาและสบสานภมปญญาการท านา ในทะเลสาบอยางเปนรปธรรมชดเจน และเปนโอกาสในการแลกเปลยนความรและทศทางในการพฒนาภมปญญา ซงการด าเนนงานโดยชมชนเองจะตอบสนองความตองการไดอยางตรงจ ด ลดอปสรรค และสรางความเขาใจ ความรวมมออนดระหวางกนและกน น าไปสการพฒนาในทศทางท พงพอใจรวมกน

115

3.1.2 การสงเสรมใหเกดการรวบรวมขอมล ศกษา คนควาและเผยแพร ภมปญญา โดยใชกระบวนการตางๆ ไดแก

3.1.2.1 การจดเกบองคความรภ มปญญาอยางเปนรปธรรม การจดการภมปญญาซงเปนทรพยากรทางวฒนธรรมทอยในรปองคความรทงในตวบคคลและสงของหรอธรรมชาต การน าระบบฐานขอมลมาใชในการเกบรวบรวมขอมลจงเปนสงจ าเปน และควรจดท าเปนล าดบแรกๆ ของการด าเนนการดานภมปญญา ซงฐานขอมลเหลานจะชวยใหเหนถงภาพรวมศกยภาพ ปญหา การด ารงอยของภมปญญา สามารถวเคราะหน าขอมลมาวเคราะหไดอยางเปนระบบ ทงนเนองจากการท านาในทะเลสาบในแตละปขนอยกบสภาพดน น า ทมความแตกตางกน การจดเกบขอมลตอไปตามรายฤดกาล จะชวยใหสามารถก าหนดทศทางในการท านา และแนวทางในการสงเสรมพฒนาไดชดเจนขน

3.1.2.2 การจดกจกรรมเกยวกบภมปญญาในทะเลสาบ ภายหลงจากการรวมกลมของชาวนาทท านาในทะเลสาบแลว การจดกจกรรมตาง ๆ เกยวกบภมปญญาการท านาในทะเลสาบ จะชวยกระตนใหเกดความตอเนองในการด าเนนงาน อาท การรอฟนประเพณการท าขวญขาว การออกปาก การเปดใหเยยมชม การประชาสมพนธภมปญญาให เปนทรจกของภายนอก การศกษาดงานเกยวกบการสบสานภมปญญาของชมชนอน ๆ ดงนนการจดกจกรรมเกยวกบภมปญญาการท านาในทะเลสาบอยางตอเนองทงในสวนของกลมชาวนา และหนวยงานทเกยวของ เชน โรงเรยนบานปากประ วดแสงอรณปากประ องคการบรหารสวนต าบล ส านกงานวฒนธรรมจงหวด ฯลฯ จะชวยสงเสรมใหเกดการตนตวในการสบสานภมปญญาอยางตอเนอง และน าไปสการอนรก ษและพฒนาภมปญญาตอไป

3.1.2.3 การจดตงศนยการเรยนรชมชน เพอเปนศนยกลางในการเผยแพรเอกลกษณ วฒนธรรม วถชวตอนโดดเดนของชมชมแกคนภายนอก และเปนสถานทแลกเปลยนเรยนร รวมทงสรางแรงบนดาลในในการสบทอดมรดกภมปญญาของชมชนจากการลงพนทส ารวจชมชน พบวา ศนยกลางของชมชนคอวดและโรงเรยนซงตงอยในผนทผนเดยวกน อกทงยงอยตดชายฝงทะเลสาบ มพนทเปนลานกวางเหมาะส าหรบการจดกจกรรมตางๆ เปนหนงตวเลอกทเหมาะสมส าหรบจดตงศนยการเรยนรเกยวกบภมปญญาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ อกทงยงเปนการดงโรงเรยนและวดซงเปนองคกรทมบคลากรพรอมทจะด าเนนงานจ านวนมาก การใหวดและโรงเรยนเขามาเปนผดแลและเปนผอปถมภหลกจงสามารถก าจดปจจยเสยงในดานงบประมาณและบคคลากรออกไปไดสวนหนง การจดตงศนยการเรยนรจงเปนสออยางหนงทจะชวยในการสบทอดภมปญญาของชมชนและเผยแพรใหคนภายนอกไดรบร

3.1.2.4 การสงเสรมหลกสตรทองถน ชมชนบานปากประมโรงเรยนวดปากประ เปนศนยกลางการศกษาของชมชน จดการเรยนการสอนตงแตระดบอนบาล -ประถมศกษา ซงโรงเรยนยงมพนทตดชายทะเลสาบซงเปนพนทการท านาอยแลวการน าองคความรภมปญญาการท านาในทะเลสาบมาพฒนาเปนหลกสตรทองถน เปนการตอบสนองตอพนธกจของโรงเรยนทมงเนนใหโรงเรยนและชมชนรวมกนพฒนาปรบสภาพแวดลอม และจดการศกษาโดยใชภมปญญาทองถนและเทคโนโลยสมยใหมใหสอดคลองกบความตองการของผเรยนและชมชน นกเรยนจะไดเรยนรจากสงใกลตวและของจรงเพอเสรมสรางพฒนาการทางความคด ไดมปฏสมพนธรวมกบผใหญ คนเฒาคนแก

116

ในทองถน ซงในอนาคตเดกจะเปนหลกส าคญในการสบสานภมปญญา อกทงยงจะเกดการคด พฒนาตอยอดภมปญญาในสามารถด ารงอยในสถานการณความเปลยนแปลงของปจจบน ภมปญญาจะไมเปนองคความรทหยดนง มการใชและปรบเขากบสงคมตลอดเวลา และเปนการสรางความภาคภมใจ ความรก ความผกพนในทองถนดวย

3.1.3 การสรางผลตภณฑขาวอนทรยจากนาในทะเลสาบ โดยประกอบดวย 3 แนวทาง ดงน

3.1.3.1 การผลตขาวอนทรยครบวงจร ตงแตขนตอนการคดเลอกเมลดพนธ การเพาะปลก การบ ารงรกษา การเกบเกยว ตลอดจนการแปรรปโดยเนนการใชประโยชนจากธรรมชาต หลกเลยงการใชสารเคมและสารทผานกระบวนการสงเคราะหทางเคมทกชนดในทกขนตอนการผลต ตลอดจนการเกบรกษาและการแปรรปผลผลต แตจะมงฟนฟดนใหมความอดมสมบรณดวยวสดอนทรย ปองกนและก าจดศตรพชโดยอาศยระบบตามธรรมชาต เพอรกษาสมดลทางธรรมชาตอยางยงยน

3.1.3.2 การเพมมลคาผลตภณฑ โดยใชประเดนเกษตรอนทรย ผลตภณฑปลอดสารพษ ตามกระแสความตนตวดานสขภาพและสงแวดลอม ซงชมชนบานปากประมความพรอมในการผลตขาวอนทรย ขาดแตการตนตวของคนในชมชนทจะลงมอสรางผลตภณฑอนทรยอยางเปนรปธรรมเทานน

3.1.3.2 การใชเรองราวเพอเพมมลคาของสนคา เพอเพมมลคาทางการตลาดใหแกสนคาเกษตรอนทรยของชมชน เปนการสรางความมนคงทางอาชพใหกบคนในชมชน เปนกาวในการผลตและด าเนนกจการของชมชน โดยชาวบานสามารถเปนผผลตและจ าหนายดวยตนเอง ลดตนทนการผลตและไมพงพาพอคาคนกลาง

3.1.4 การขยายพนทเพาะปลก พนทบรเวณรมชายฝงทะเลสาบของบานปากประทสามารถท านาในทะเลสาบไดมความยาวประมาณ 6 กโลเมตร ในปจจบนพนทท านามประมาณ 3 กโลเมตร เหนไดวาพนทเพาะปลกขาวในทะเลสาบยงสามารถขยายออกไปได ซงจากลงพนทส ารวจประกอบกบการศกษาจากแผนททางภมศาสตรและขอมลจากงานวจยทเกยวเนองพบวา นาทมความลกมากทสดลกประมาณ40-50 เมตร เนองจากมการปลกแนวโกงกางตามแนวชายฝงบรเวณนน ซงโกงกางชวยตานทานกระแสน าและลมไดเปนอยางดและชวยดกตะกอนตางๆ ไมใหไหลลงไปสะสมในบรเวณชายฝงและในทะเล จงท าใหบรเวณทมแนวตนโกงกางขยายไปกบชายฝงมดนตะกอนทบถมกนหนาแนนกวาบรเวณอน ซงการขยายพนทเพาะปลกในบรเวณบานปากประจะชวยใหชาวนาไดผลผลตมากขน และมแรงจงใจในการท านามากกวาการท าเปนงานรองอยางปจจบน ซงอาจพฒนาตอยอดเปนผลตภณฑชมชนชวยสรางอาชพใหคนในพนทนน และใชประโยชนจากทรพยากรทางธรรมชาตอยางคมคา อกทงอาจกอใหเกดการรวมกลมหรอสรางเครอขายเพอการพฒนาภมปญญาอยางมนคงในอนาคต

3.2 การประสานความรวมมอกบหนวยงานภายนอก ภายหลงทชมชนมความเขมแขงในการด าเนนงานภมปญญาแลว ควรมการรบ

การสนบสนนจากภายนอกบางประการเพอเสรมสรางศกยภาพและปองกนปจจยจากภายนอกทอาจกระทบกบการด ารงอยของภมปญญาดงน

117

3.2.1 การเชอมโยงจดทองเทยวเชงนเวศวฒนธรรมกบพนทใกลเคยง ชนชนบานปากประตงอยระหวางแหลงทองเทยวทส าคญของจงหวดพทลง คอหาดแสนสขล าป าและทะเลนอย โดยมถนนสายปากประเชอมตอ เสนทาง ในชวงทศวรรษทผานมาจงหวดพทลงไดใหความส าคญในการผลกดนการทองเทยวเชงนเวศวฒนธรรม โดยเฉพาะในพนทหาดแสนสขล าป าและทะเลนอย ซงนอกจากการท านาในทะเลแลว บานปากประยงมวถชวตของชมชนทนาสนใจและมทศนยภาพทสวยงามสามารถพฒนาเปนแหลงทองเทยวเชงนเวศวฒนธรรมทดงดดนกทองเทยวใหเขามาเทยวชมไดเปนอยางด อาท จดชมววยอยกษบรเวณปากคลองปากประ การท างานฝมอหตถกรรมพนบาน การประมงพนบาน เปนตนอกทงมทตงทสะดวกแกการเดนทาง สามารถเขาถงแหลงทองเทยวไดงายและมความหลากหลายของกจกรรมทองเทยว

3.2.2 การด าเนนงานภายใตโครงการพฒนาลมน าทะเลสาบสงขลา ซงมวตถประสงคหลกเพอบรหารจดการใหเกดความสมดลของมตการพฒนาใน 3 ดาน ไดแก นเวศ เศรษฐกจ และสงคม โดยการมสวนรวมอยางเขมแขงของทกภาคสวนในสวนมตดานนเวศเนนอนรกษฟนฟระบบนเวศลมน าทะเลสาบสงขลาใหมความสมบรณและมความหลากหลายทางชวภาพ เปนเอกลกษณทสวยงามทงทางธรรมชาต ศลปวฒนธรรม และภมปญญาทองถนโดยในยทธศาสตรการด าเนนงานมความสอดคลองเชอมโยงกบการท านาในทะเลสาบของบานปากประ ทแสดงถงการใชภมปญญาทองถนสรางความสมดลระหวางคนกบธรรมชาต และเกดผลประโยชนทางเศรษฐกจ ไมกอใหเกดผลกระทบใดๆ ตอสภาพแวดลอมทางธรรมชาต ทงนาในทะเลสาบยงเปนสวนหนงในการอนบาลสตวน าขนาดเลกในลกษณะเดยวกบปาชายเลน การประสานความรวมมอกบโครงการพฒนาลมน าทะเลสาบสงขลาจงจะชวยใหเกดการศกษาวจยในเชงลก โดยเฉพาะในกระการดานวทยาศาสตรเกยวกบดน น า และพนธขาว ซงจะชวยใหเกดการพฒนาตอยอดในอนาคตไดอยางมประสทธภาพ

การท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประ เปนภมปญญาซงเกดจากการปรบตว

เขากบสภาพแวดลอม ใชประโยชนจากธรรมชาตใหเกดประโยชนสงสด สบทอดกนมายาวนานกวาหนงศตวรรษ ในลกษณะพงพากนและกน โดยเพาะปลกชวงทระดบน าลดต าสดในรอบป (เดอนพฤษภาคม-กนยายน) ดวยดนบรเวณชายฝงมความอดมสมบรณมากจงไมตองใชปยหรอสารเคมในการเพาะปลก แตเนองมาจากการเปลยนแปลงของสงคมและปจจยภายนอกท าใหรปแบบ/กรรมวธการท านาในทะเลสาบมความเปลยนแปลงไป ในชวงป พ.ศ. 2470-2530 ซงเปนชวงเรมแรกของการท านาจนถงชวงทมการเปลยนแปลงวถชวตของชมชนจนท าใหการท านาในทะเลสาบลดลง 2)ระหวางป พ.ศ.2531-2555 ซงการท านาในทะเลสาบซบเซาลง และ 3)ระหวางป พ.ศ. 2556 -2558 ซงมกระแสฟนฟการท านาในทะเลสาบแนวทางทเหมาะสมในการสบสานภมปญญาการท านาในทะเลสาบของชมชนบานปากประอยางยงยน จงเปนการสรางความรวมมอและพลงของคนในชมชน โดยเรมจากการรวมกลมชาวนาทท านาในทะเลสาบ และด าเนนการสงเสรมการศกษา รวบรวมขอมล จดกจกรรม และเผยแพรภมปญญา การสรางผลตภณฑขาวอนทรยของชมชนเพอเสรมสรางความมนคงทางเศรษฐกจ ตลอดจนการประสานความรวมมอกบหนวยงานภายนอกทมบทบาทเกยวเนองและสงเสรมการด าเนนงานภมปญญาตอไป

118

ขอเสนอแนะ 1. ควรมการศกษา คนควา วจย เกยวกบการท านาในทะเลสาบโดยกระบวนการทาง

วทยาศาสตร ในดานชวภาพ ระบบนเวศ องคประกอบของดนและน า และพนธขาวทเหมาะสม รวมทงทรพยากรธรรมชาตอนๆ ทเกยวเนองในเชงลกตอไป

2. ควรมการหารอรวมกนระหวางชมชนและหนวยงานทเกยวของ อาท องคการบรหารสวนต าบลล าป า กรมเจาทา และโครงการพฒนาลมน าทะเลสาบสงขลา เพอหาทางออกในการใชพนทชายฝงทะเลสาบสงขลาอยางถกตองตอไป

119

รายการอางอง กมลธสรณ ยอดก ำลง และคณะ. โครงการวจยการถอดองคความรภมปญญาการท านาขาวเฮย

ต าบลหางฉตร อ าเภอหางฉตร จงหวดล าปาง. กรงเทพฯ: ส ำนกงำนกองทนสนบสนนกำรวจย, 2554.

กรมกำรคำขำว. แผนทเขตศกยภาพการผลตขาว จงหวดพทลง. เขำถงเมอ 20 เมษำยน 2559. เข ำถ งได จำก http://www.brrd.in.th/ricemap/riceCD52/ index.phpurl=detail.php &region_id=5&province_id=93.htm

กรมเจำทำ,กฎกระทรวง ฉบบท 63 (พ.ศ. 2537) ออกตามความในพระราชบญญตการเดนเรอในนานน าไทย พระพทธศกราช 2456 . เขำถงเมอ 10 มนำคม 2559.เขำถงไดจำกhttp://www.md.go.th/md/index.php/2014-01-19-05-00-37/2014-01-19-05-08-40/2014-01-19-05-55-21/-108/925-01-63-2537/file

กรมทรพยสนทำงปญญำ. ภมปญญาทองถนไทย . เขำถงเมอ 7 มนำคม 2558. เขำถงไดจำก https://ipthailand.go.th/index.php?option=com_content&view=article&id=31:2013-09-17-18-55-51&catid=64&Itemid=178

กรมสงเสรมวฒนธรรม. แผนงานอนรกษและพฒนาสงเสรมศาสนา ศลปะและวฒนธรรม. เขำถงเม อ 8 ม น ำคม 2558 . เข ำถ งได จำก http://www.culture.go.th/subculture/ images/stories/ files/plan2556/plan2557_2.pdf

กระทรวงศกษำธกำร. ภมปญญาไทยในงานศลปถนเมองกรง. กรงเทพฯ: อมรนทร พรนตง แอนด พบลชชง, 2539.

กตต ตนไทย. หนงศตวรรษเศรษฐกจของคนลมทะเลสาบสงขลา . กรงเทพฯ: ส ำนกงำนกองทนสนบสนนกำรวจย (สกว.), 2552.

ขจรจบ ก ส ม ำวล . ความขดแย งระห วางรฐ ท น และท องถ น : ศ กษาจากการจ ดการทรพยากรธรรมชาต บรเวณต าบลเกาะเพชร และต าบลทาซอม อ าเภอหวไทร จงหวดนครศรธรรมราช. กรงเทพฯ: ส ำนกงำนกองทนสนบสนนกำรวจย, 2547.

คณะกรรมกำรฝำยประมวลเอกสำรและจดหมำยเหต ในคณะกรรมกำรอ ำนวยกำรจดงำนเฉลม พระเกยรตพระบำทสมเดจพระเจำอยหว เนองในโอกำสพระรำชพธมหำมงคลเฉลม พระชนม พรรษำ 6 รอบ 5 ธนวำคม 2542. วฒนธรรม พฒนาการทางประวตศาสตร เอกลกษณและภมปญญา จงหวดพทลง. กรงเทพฯ: กรมศลปำกร, 2544.

คณะท ำงำนประชำชนฟนฟแผนดน. ฟนฟแผนดน ปาฐกถาในเวทสาธารณะ เรอง ขอเสนอเพอการปฏรปการเมองและสงคม : วาดวยชมชน เกษตรกรรม. กรงเทพฯ: กองเลขำคณะ ท ำงำนประชำชนฟนฟแผนดน, 2550.

ค ำนวณ นวลสนอง และคณะ. โครงการจดท าแผนแมบทพฒนาลมน าทะเลสาบสงขลา เลมท 6, ชดศลปวฒนธรรม แหลงประวตศาสตรและโบราณคด . สงขลำ: สำมญนโอพอยท, 2548.

120

ครสภำ, พระราชหตถเลขา เรองเสดจประพาสแหลมมลายของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว. กรงเทพฯ: ศกษำภณฑพำณชย, 2506.

จรญ หยทอง และคณะ. โครงการบรหารจดการประตระบายน าปากระวะโดยการมสวนรวมของประชาชน. สงขลำ:โครงกำรสงน ำและบ ำรงรกษำระโนด-กระแสสนธ, 2549.

จอมพงศ มงคลวนช. สนทรพยทางวฒนธรรมสการเพมมลคาภายใตบรบทเศรษฐกจสรางสรรคความรวมมอภาครฐ ภาคเอกชน. กรงเทพฯ: มหำวทยำลยสยำม, 2554.

จงหวดพทลง. เขำถงเมอ 20 มนำคม 2559. เขำถงไดจำก http://www.phatthalung.go.th จำรวรรณ ธรรมวต. ภมปญญาอสาน. อบลรำชธำน: ศรธรรมออฟเซท, 2543. จตรำนนท แสงศรจนทร. “แนวทำงกำรจดกำรภมปญญำกำรละเลนทองถนชมชนยำนวดดสตำรำม

เขตบำงกอกนอย กรงเทพมหำนคร.” วทยำนพนธปรญญำมหำบณฑต สำขำกำรจดกำรทรพยำกรวฒนธรรม บณฑตวทยำลย มหำวทยำลยศลปำกร, 2555.

ชนดำ เสงยมไพศำลสข , แปล . เศรษฐกจของทรพยสนเชงสญลกษณ โดยปแยร บรด เยอ . กรงเทพฯ: โครงกำรจดพมพคบไฟ, 2550.

ดำรน อนทรเหมอน และคณะ, บรรณำธกำร. ภมปญญาไทย ภมปญญาเทศ. กรงเทพฯ: โอ.เอส.พรนตงเฮำส, 2548.

เดชำ ศรภทร. เสนทางเกษตรกรรมยงยน. สมทรสำคร: บรษทพมพด จ ำกด, 2554. ทรงจต พลลำภ และคณะ. ศกยภาพและสถานภาพของภมปญญาไทย : ภมปญญาไทยภาค

ตะวนออกเฉยงเหนอ. กรงเทพฯ: ส ำนกงำนคณะกรรมกำรวจยแหงชำต, 2546. ธรวฒ ชยำนนท. “กำรก ำหนดพนทศกยภำพเพอกำรฟนฟพนทชมน ำ บรเวณลมน ำทะเลสำบ

สงขลำ.” วทยำนพนธปรญญำมหำบณฑต สำขำวชำภมศำสตร ภำควชำภมศำสตร คณะอกษรศำสตร จฬำลงกรณมหำวทยำลย, 2547.

นนทยำ หตำนวตร และณรงค หตำนวตร. เกษตรกรรมยงยน: กระบวนทศน กระบวนการและตวช วด ความหลากหลายทางชวภาพกบเกษตรกรรมยงยน . นนทบร : มลนธเกษตรกรรมยงยน (ประเทศไทย), 2547.

นำถพงศ พฒนพนธชย . การท านาวถภมปญญาพนบาน . กรงเทพฯ: มลนธเกษตรกรรมยงยน (ประเทศไทย), 2551.

_________. การท านาวถภมปญญาพนบาน: ประสบการณจากเครอขายเกษตรกรรมทางเลอกภาคอสานและภาคใต. กรงเทพฯ: โรงพมพเดอนตลำ, 2552.

_________. ภมปญญา วถชมชน วถธรรมชาต. นนทบร: มลนธเกษตรกรรมยงยน (ประเทศไทย), 2552.

ประทป วระพฒนนรนดร . มลนธพลงนเวศและชมชน. กระบวนการจดการเรยนรในชมชน . เข ำถ ง เม อ 2 ธ น ว ำค ม 2542. เข ำถ ง ได จ ำก http://www.banrainarao.com/ column/learn_commu

ปรำณ ตนตยำนบตร. ภมปญญาไทย. กรงเทพฯ: มหำวทยำลยธรกจบณฑตย, 2550. ปรชำ จนศรแกว และคณะ. โครงการแนวทางการแกปญหานาราง หม 1 บานคอกชาง ต าบล

หารเทา อ าเภอปากพะยน จงหวดพทลง. กรงเพทฯ: กองทนสนบสนนกำรวจย, 2546.

121

เปลวเทยน เจษฎำชยยทธ. “กำรจดกำรเศรษฐกจชมชนขำวหลำมบำอำฮำม ต ำบลทำวงผำ อ ำเภอ ทำวงผำ จงหวดนำน.” วทยำนพนธปรญญำมหำบณฑต สำขำกำรจดกำรทรพยำกรวฒนธรรม บณฑตวทยำลย มหำวทยำลยศลปำกร, 2553.

ผจงจตต อธคมนนทะ. การเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม. กรงเทพฯ: ภำควชำสงคมวทยำและมำนษยวทยำ คณะมนษยศำสตร มหำวทยำลยรำมค ำแหง, 2533.

ฝำยประมวลเอกสำรและจดหมำยเหตในคณะกรรมกำรอ ำนวยกำรจดงำนเฉลมพระเกยรตพระบำทสมเดจพระเจำอยหว. วฒนธรรม พฒนาการทางประวตศาสตร เอกลกษณและภมปญญา จงหวดพทลง. กรงเทพฯ: คณะกรรมกำรอ ำนวยกำรจดงำนเฉลมพระเกยรตพระบำทสมเดจพระเจำอยหว, 2544.

พรพนธ เขมคณำศย. “ทองถนศกษำ... ภมปญญำชมชน: วเครำะหกรณชมชนแถบลมน ำทะเลสำบสงขลำ” วารสารปารชาต 13, 2 (ตลำคม 2543-มนำคม 2544): 18.

พรศกด พรหมแกว. “วถคดของชมชนชำวนำบรเวณรอบทะเลสำบสงขลำ.” วทยำนพนธปรญญำดษฎบณฑต สำขำวชำไทศกษำ บณฑตวทยำลย มหำวทยำลยมหำสำรคำม, 2555.

พระครวนยธรประจกษ จกกธมโม. พระพทธศาสนากบภมปญญาไทย. กรงเทพฯ: มหำจฬำลงกรณรำชวทยำลย, 2545.

ภำสกร อนทมำร, บรรณำธกำร. ความรทองถน การจดการความรสการจดการทางสงคมวทยาลยการจดการทางสงคม. กรงเทพฯ: วทยำลยกำรจดกำรทำงสงคม, 2547.

ระบบสำรสนเทศเพอบรหำรกำรศกษำ. ขอมลพนฐานโรงเรยนบานปากประ. เขำถงเมอ 8 มนำคม 2558. เขำถงไดจำก https://data.bopp-obec.info/emis/schooldata-view.php? School_ID=1093340096&Area_CODE=9301

รำชกจจำนเบกษำ เลม 133 ตอนท 19ก. พระราชบญญตสงเสรมและรกษามรดกภมปญญา ทางวฒนธรรม พ .ศ. 2559. เขำถงเม อวนท 20 เมษำยน 2559. เข ำถงได จำก http://ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2559/A/019/1.PDF

รำชบณฑตยสถำน. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2525. กรงเทพฯ: อกษรเจรญทศน, 2525.

เลศชำย ศรขย และนฤทธ ดวงสวรรณ . ประมงพนบานลมทะเลสาบสงขลา : วถและการเปลยนแปลง. กรงเทพฯ: ส ำนกงำนกองทนสนบสนนกำรวจย, 2552.

วจำรยบษรำนนท. รายงานผลการด าเนนงาน เรอง การด าเนนงานวสาหกจชมชนบานเขากลาง ต าบลปนแต อ าเภอควนขนน จงหวดพทลง. พทลง: ส ำนกงำนเกษตรอ ำเภอควนขนน จงหวดพทลง กรมสงเสรมกำรเกษตร, 2554.

วทยำ อำภรณ และคณะ, บรรณำธกำร. ฟนฟภมปญญาปกษใต ผานกระบวนการงานวจยเพอทองถน. กรงเทพฯ: ส ำนกงำนกองทนสนบสนนกำรวจย, 2547.

วนย วระวฒนำนนท. วกฤตสงแวดลอม: ทางตนแหงการพฒนา . กรงเทพฯ: โครงกำรเผยแพรควำมรสงแวดลอม คณะสงคมศำสตรและมนษยศำสตร มหำวทยำลยมหดล, 2533.

วนย สกใส. “ภเขำ ทงรำบ และทะเล: วถแหงควำมสมพนธและกำรเปลยนแปลงของชมชนรอบทะเลสำบสงขลำ.” โลกของลมทะเลสาบ (2541): 102-103.

122

วมล ด ำศร และคณะ. วฒนธรรมขาวและพลงอ านาจชมชนรอบทะเลสาบสงขลา . กรงเทพฯ: จฬำลงกรณมหำวทยำลย, 2544.

ไวพจน กนจ และคณะ. โครงการพฒนากระบวนการผลตขาวหอมมะลปลอดภยแบบครบวงจร เพอการพงพาตนเองอยางยงยนของเกษตรกรผปลกขาว จงหวดพะเยา . กรงเทพฯ:ส ำนกงำนกองทนสนบสนนกำรวจย, 2556.

ศกดชย เกยรตนำคนทร. “ภมปญญำไทยพฒนำไทย.” วารสารวฒธรรมไทย 37, 4 (เมษำยน-พฤษภำคม 2542): 7.

ศรดำ เฑยรเดช. “ภมปญญำยำแผนโบรำณของรำนสงวนโอสถ.” วทยำนพนธปรญญำมหำบณฑต สำขำกำรจดกำรทรพยำกรวฒนธรรม บณฑตวทยำลย มหำวทยำลยศลปำกร, 2555.

ศนยพฒนำหลกสตร กรมวชำกำร. ทศทางหลกสตรการศกษาขนพนฐาน พทธศกราช 2544. กรงเทพฯ: กรมวชำกำร, 2544.

ศนยมำนษยวทยำสรนธร (องคกำรมหำชน). ภมศาสตรกบวถชวตไทย. กรงเทพฯ: ศนยมำนษยวทยำ สรนธร (องคกำรมหำชน), 2544.

_________. ภมปญญาไทย–ภมปญญาเทศ. กรงเทพฯ: ศนยมำนษยวทยำสรนธร (องคกำรมหำชน), 2548.

ศนยวจยขำวพทลง. ประวตศนย . เขำถงเมอ 10 มนำคม 2559. http://ptl.brrd.in.thbook/ book.php?book=23&chap=1&page=t23-1-infodetail03.html

ศนยวจยลมน ำทะเลสำบสงขลำ. ลกษณะทางชวภาพ-กายภาพ. เขำถงเมอ 10 ธนวำคม 2558. เขำถงไดจำก http://www.songkhlalake.com/content/bio_physic

สงเสรม ชรกษ. พทลง ทองถนของเรา. พทลง: โรงพมพเมองพทลง, 2548. สถำนวจยสำรสนเทศภมศำสตร ทรพยำกรธรรมชำตและสงแวดลอม คณะกำรจดกำรสงแวดลอม

มหำวทยำลยสงขลำนครนทร. สารสนเทศทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมลมน าทะเลสาบสงขลา. สงขลำ: คณะกำรจดกำรสงแวดลอม มหำวทยำลยสงขลำนครนทร, 2553.

สมพงศ วทยศกดพนธ และคณะ, บรรณำธกำร. แนวคดวฒนธรรมและเศรษฐกจชมชนกบการเปลยนแปลงสงคมไทย. กรงเทพฯ: สรำงสรรค, 2545.

สำรำนกรมไทยส ำกรบเยำวชน เลมท 23. เรองท 1 ภมปญญาไทย, การจดแบงสาขาภมปญญาไทย.เขำถงเมอ 5 มกรำคม 2558. เขำถงไดจำก http://kanchanapisek.or.th/kp6/sub/

สำรป ฤทธช และคณะ. การเมองทองถนบรเวณลมน าทะเลสาบสงขลา พ.ศ. 2439 -2534. กรงเทพฯ: ส ำนกงำนกองทนสนบสนนกำรวจย (สกว.), 2546.

ส ำนกโครงกำรพระรำชด ำรและกจกำรพเศษ กรมปำไม . โครงการพฒนาลมน าทะเลสาบสงขลา, เขำถงเมอ 15 มนำคม 2559, เขำถงไดจำก http://www.forest.go.th/orip/index.php? option=com_content&view=article&id=328&Itemid=441&lang=th

ส ำนกงำนกองทนสนบสนนกำรวจย ส ำนกงำนภำค. การเรยนรสสมดล..ปรชญาเศรษฐกจพอเพยงกบงานวจยเพอทองถน. กรงเทพฯ: ส ำนกงำนกองทนสนบสนนกำรวจย, 2550.

123

ส ำนกงำนคณะกรรมกำรพฒนำกำรเศรษฐกจและสงคมแหงชำต . เศรษฐกจสรางสรรค. กรงเทพฯ:ส ำนกงำนคณะกรรมกำรพฒนำกำรเศรษฐกจและสงคมแหงชำต, 2552.

ส ำนกงำนคณะกรรมกำรวฒนธรรมแหงชำต . การสมมนาทางวชาการเรองภมปญญาชาวบาน . กรงเทพฯ: ครสภำลำดพรำว, 2534.

ส ำนกนโยบำยและแผนทรพยำกรธรรมชำตและสงแวดลอม. แผนแมบทการพฒนาลมน าทะเลสาบสงขลา พ.ศ. 2553-2559. เขำถงเมอ 15 มนำคม 2559. เขำถงไดจำก www.onep.go.th/ index.php3Foption%3Dcom_content%26view%3Darticle%26 id%3D3127:-2556 -2559% 26catid%3D138:2012 -02 -28 -02 -54 -08% 26 Itemid%3D303 +&cd=1&hl=en&ct=clnk&gl=th

สธญญำ ทองรกษ. ววฒนาการของการใชประโยชนจากทดนและปาไม บรเวณลมทะเลสาบสงขลา. กรงเทพฯ: ส ำนกงำนกองทนสนบสนนกำรวจย, 2549.

สธำวลย เสถยรไทย และโสภำรตน จำรสมบต, บรรณำธกำร. ภมปญญาตะวนออก: ทางเลอกในการจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม. กรงเทพฯ: สถำบนธรรมรฐเพอกำรพฒนำสงคมและสงแวดลอม, 2554.

สธวงศ พงศไพบลย. โครงสรางและพลวตวฒนธรรมภาคใตกบการพฒนา . กรงเทพฯ: ส ำนกงำนกองทนสนบสนนกำรวจย, 2544.

สวฒน กขนทด. “สภาองคกรชมชนต าบลต านาน” คนชวตใหนา คนปลาใหน า สบสานขาวสงขหยดพทลง . เขำถงวนท 5 มกรำคม 2559 . เขำถงได จำก http://isranews.org/ community/comm-scoop-documentary/item/5992-2012-03-21-10-00-35.html

เสร พงศพศ, บรรณำธกำร. ภมปญญาชาวบานกบการพฒนาชนบท เลม 1. กรงเทพฯ: มลนธ ภมปญญำ, 2536.

แสวง รวยสงเนน. โครงการเสวนาเพอพฒนาโจทยวจยเกษตรอนทรย หวขอ สถานภาพและประเดนปญหาในระบบการผลตและการตลาดขาวอนทรย . กรงเทพฯ: ส ำนกงำนกองทนสนบสนนกำรวจย, 2548.

องคกำรบรหำรสวนต ำบลล ำป ำ. สภาพและขอมลพนฐาน. เขำถงเมอ 28 มกรำคม 2559. เขำถง ไดจำก http://www.lampam.go.th/general1.php

อนช อำภำภรมย และคณะ. โบกมอลาโลกาภวตน. กรงเทพฯ: ส ำนกงำนกองทนสนบสนนกำรวจย, 2544.

อนมำนรำชธน, พระยำ. เรองรวมเกยวกบวฒนธรรม, งานนพนธชดสมบรณของศาสตราจารย พระยาอนมานราชธน หมวดวฒนธรรม. กรงเทพฯ: ศลปำกร, 2532.

อำภรณ จนทรสมวงศ, บรรณำธกำร. การวจยเพอทองถน: รากฐานแหงพลงปญญา. เชยงใหม: ส ำนกงำนกองทนสนบสนนกำรวจย, 2545.

อทศ สงขรตน. “กำรแลกเปลยนผลผลตของชมชนรอบทะเลสำบสงขลำ ในสมยเรอเมล (พ.ศ. 2465-พ.ศ.2516).” วทยำนพนธปรญญำมหำบณฑต สำขำวชำไทยคดศกษำ บณฑตวทยำลย มหำวทยำลยทกษณ, 2546.

เอกวทย ณ ถลำง และคณะ. ภมปญญาทองถนกบการจดการความร. กรงเทพฯ: อมรนทร, 2546.

124

_________. ภมปญญาสภาค วถช วตและกระบวนการเรยนรของชาวบานไทย . นนทบร : มหำวทยำลยสโขทยธรรมำธรำช, 2540.

การสมภาษณ กรำย ฤทธรตน. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. เคลอม ชมเพชร. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. จรรยำ โมรำสทธ. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. จรสศร ศรโอน. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. ฉถน พจตรรตน. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. ฉลอง จนเมอง. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. ชำครต พลเกด. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. ชต เกตแดง. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. ทม เจำแหง. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. ประทป หยทอง. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. ปม โมรำสก. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. เปอน แกวข ำ. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. เปอน ชำยแกว. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. พชร อนจร. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. พน พลแกว. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. เรง วงศตนหน. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. วำส ชวยมำก. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. วญญำ ทองชวย. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. โสภณ นลสวรรณ. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. โสภำ แสงแกว. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. หนรำย แดงมณ. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. หนวำด แกวข ำ. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. หนวำด นยมแกว. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. หยอม หนรอด. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. หลง หนนอย. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. อรณ ชสง. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. อวย โรจนรตน. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. อดม ชเผอก. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558. อบล ทองฉม. ชำวนำบำนปำกประ. สมภำษณ, กนยำยน 2555 – ตลำคม 2558.

125

ประวตผวจย ชอ-นามสกล นางสาวสธดา บณยาดศย วนเดอนปเกด 09 ธนวาคม 2531 ภมล าเนา อ าเภอควนขนน จงหวดพทลง ทอยปจจบน 44 ซอยจรญสนทวงศ 70/3 แขวงบางพลด เขตบางพลด กรงเทพฯ 10700 ประวตการศกษา พ.ศ. 2554 ส าเรจการศกษาปรญญาศลปศาสตรบณฑต วชาเอกภาษาไทย วชาโทพพธภณฑสถานศกษา คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร วงทาพระ

พ.ศ. 2559 ศกษาตอระดบปรญญามหาบณฑต สาขาวชาการจดการทรพยากรวฒนธรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ประวตการท างาน พ.ศ. 2553 - 2554 นกจดหมายเหต หอจดหมายเหตและพพธภณฑสขภาพไทย ส านกวจยสงคมและสขภาพ กระทรวงสาธารณสข พ.ศ. 2555 ภณฑารกษ สถาบนวฒนธรรมและศลปะ

มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ ประสานมตร พ.ศ. 2556 - ปจจบน นกวชาการวฒนธรรม ส านกงานรฐมนตร

กระทรวงวฒนธรรม