ฝึกสติให้จิตตั้งมั่น...
TRANSCRIPT
ฝกสตใหจตตงมนฝกสตใหเกดปญญา
สรวฒน เสรววฒนา
ฝกสตใหจตตงมนฝกสตใหเกดปญญา
พมพครงแรก : มถนายน ๒๕๕๕ จ�ำนวน x,๐๐๐ เลม
ดแลกำรผลตและออกแบบ : martist dhamma book
ภำพประกอบ : เซมเบ, ว ปกและรปเลม : คนขางหลง ตดค�ำ : อะตอม พสจน-
อกษร : หะน ศลปกรรม : ตนกลา พมพท : บรษท ส�านกพมพสภา จ�ากด
๑๑๘ ซอย ๖๘ ถนนจรญสนทวงศ เขตบางพลด กรงเทพฯ ๑๐๗๐๐ โทร.
๐-๒๔๓๕-๘๕๓๐
สนใจตดตอตนฉบบพมพเปนธรรมทำนไดท : [email protected]
สนใจศกษำธรรมะเพมเตมเขำไปดท : www.wimutti.net
๖ •
๑๓ •
๑๙ •
๒๓ •
๒๙ •
๓๓ •
๔๑ •
๔๗ •
๕๗ •
อารมภบท
จตตงมน (สมาธ)
แนวทางฝกจตใหตงมน
ฝกสตใหเกดจตตงมน ดวยการระลกถงศล
ฝกสตใหเกดจตตงมน ดวยการรกายรใจ
ฝกสตรกาย (ดกาย) ใหเกดจตตงมน
ฝกสตรเวทนา (ดเวทนา) ใหเกดจตตงมน
ฝกสตรจต (ดจต) ใหเกดจตตงมน
ฝกสตใหเกดปญญา
สารบญ
สรวฒน เสรววฒนา
ส ร ว ฒ น เ ส ร ว ว ฒ น า
6
อารมภบถ
ธรรมะจรงๆ มแตความเรยบงายและความจรงท
ก�าลงปรากฏอยตอหนาเทานน ธรรมะเรยบงายตรงทไม
ตองดดแปลงเสแสรงกายใจใหผดแปลกไปจากทเปนอย
ไมตองเสแสรงท�าทาท�าทางใหเปนไปตามทอยากจะเปน
รางกายจะยน เดน นง นอน กใหเปนไปตามปกตธรรมดา
ทวไป จตใจกไมตองดดแปลงใหผดแปลกไปจากทเปนอย
ไมตองเสแสรงท�าจตใจใหเปนไปตามทอยากจะเปน
ธรรมะเรยบงายเพราะเพยงแครสกตว ส�ารวมกาย
ส�ารวมวาจาใจไว ไมท�าผดศล จตจะเปนกศลกได จตจะ
เปนอกศลกได จตจะโลภกได จตจะโกรธกได จตจะเผลอ
หลงไปกได แลวใหหมนรสกวารางกายมอย หมนรสกวา
ส ร ว ฒ น เ ส ร ว ว ฒ น า
8ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
9
จตใจมอย หมนรสกวารางกายจตใจ เปนสงทถกรถกดอย
ตามทเปนอยจรงนนเอง ถายงตองท�านนตองท�านจนเกน
จากนไป กไมใชธรรมะทเรยบงายแลว
ดวยเพราะความไมร ชาวพทธสวนมากจงพยายาม
สรางความยงยากขนมาเพอจะเรยนรธรรมะ คอยงยาก
กบการตองฝนท�ารางกาย ฝนท�าจตใจใหเปนไปตามท
คดวาตองเปน เชน รางกายตองการหายใจยาวๆ กฝน
ท�าใหหายใจสนๆ พอรางกายตองการหายใจสนๆ กฝน
ท�าใหหายใจยาวๆ หรอเมอจตมธรรมชาตตองรบอารมณ
ตางๆ ทงทถกใจไมถกใจ กไปกดขมเอาไว พยายามไม
ใหจตรบอารมณทไมถกใจ เมอมอารมณถกใจกพยายาม
รกษาจตใจใหรบแตอารมณทถกใจเทานน หากหลงไป
ท�าความยงยากแบบนขนมาเมอใด ความยงยากนนเอง
จะบดบงความจรงเสยสน ท�าใหไดเหนเพยงแคสงทไมใช
ความจรง เมอไมเหนความจรงทควรจะเหนกไมอาจจะ
เหนธรรมะแทๆ ได
ดงนนจงตองวางความยงยากทงหมดลงเสยกอน
แลวกลบมาอยกบธรรมะทเรยบงาย เพยงแคส�ารวมกาย
วาจา ใจ (มศล) ฝกใหจตตงมน (มสมาธ) และฝกใหรชด
ความเปนไตรลกษณของกายใจ ของรปนาม ของขนธหา
(มปญญา) เทานกมโอกาสเหนธรรมะแทๆ ทเปนความ
พนทกขไดแลว
การทใครสกคนจะมศล มสมาธ มปญญา ไมใชแค
เพยงคดนกเอาแลวจะท�าใหมศล มสมาธ มปญญาขนมา
ได แตตองมาฝกอบรมจตใจตามวถแหงความรแจงของ
พทธศาสนา ซงเปนวถทเรยบงายนนเอง
หลายคนเมอหนมาสนใจทจะฝกจตใจตวเอง กจะ
นกถงการรกษาศลกนกอน หลายคนอาจมองไปถงเรองของ
สมาธกอน หลายคนกมองเลยไปถงเรองของปญญากอน
เลย ซงไมวาจะมองไปทเรองใดกอน ถาฝกไดอยางถก
ตองจรง กจะมศลขนมา มจตตงมนขนมา มปญญาขน
มาไดเชนกน
ใครจะรกษาศลกตองรวา
ท�าอยางไรจงจะรกษาศลแลว เกดสมาธเกดจตตง
มนไปเจรญปญญาได
ส ร ว ฒ น เ ส ร ว ว ฒ น า
10ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
11
ใครจะท�าสมาธกตองรวา
ท�าสมาธอยางไรจงจะมศล เกดจตตงมนไปเจรญ
ปญญาได
ใครจะเจรญปญญากตองรวา
จะเจรญปญญาอยางไรจงจะเกดศล เกดจตตงมน
ในการเจรญปญญาใหยงๆ ขนไปได
ศล สมาธ ปญญา ตององอาศยเกอกลซงกนและ
กน เปรยบเหมอนเปนเสาสามตนทตองประกอบเขาดวย
กนจงจะมความแขงแรงพอ ไมเอนเอยง ไมโคนลมลง
กอนทจะพนทกขไปได ซงการจะมาประกอบรวมกนกตอง
อาศยโครงสรางอนมาเชอมยดค�ายนเอาไว จงจะท�าให
เสาทงสามตนมนคงแขงแรง ดงนน การจะใหทงศล สมาธ
ปญญามาประกอบรวมกนอยางมนคงแขงแรงได จงตอง
อาศยองคธรรมอนๆ มาเชอมยดค�ายนเอาไว องคธรรม
ทส�าคญองคหนงกคอ “สต” นนเอง เมอจตใจสามารถ
มสตประกอบรวมกบศล สมาธ ปญญา จตใจกจะม
ความมนคงแขงแรงเปนผ ร ตนเบกบานไปตามล�าดบ
การจะมสตขนมาไดกตองฝกสตใหเกดขน และการฝก
สตกตองฝกแลวท�าใหเกดศล สมาธ ปญญา ดงนนทงศล
สมาธ ปญญาและสต ตางกเปนเหตปจจยซงกนและกน
รอยเรยงกนไปเปนวถแหงความรแจง จนถงความรแจง
อรยสจไดในทสด
ดวยเหตดงกลาวนเอง เรองทตงใจจะเลาตอไปน
จงเปนเรองท�าอยางไรจงจะฝกสตใหเกดศล ท�าอยางไรจง
จะฝกสตใหเกดสมาธหรอเกดจตตงมน และท�าอยางไรจง
จะฝกสตใหเกดปญญา แตทงสามเรองนจะสามารถรวบ
เอาเรองของศลกบจตตงมนมาฝกไปพรอมๆ กนได คอ
เราสามารถฝกสตใหเกดจตตงมนไดดวยการระลกถงศล
และนอกจากจะฝกสตใหเกดจตตงมนไดดวยการระลกถง
ศลแลว กยงสามารถฝกสตใหเกดจตตงมนดวยทางอนๆ
ไดอก ดงนนเมอยนยอลงมาจงมเรองทจะเลาใหฟงจรงๆ
อยสองเรองคอ เรองฝกสตใหเกดจตตงมน กบเรองฝกสต
ใหเกดปญญา
ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
13
จตตงมน (สมาธ)
ฟงแลวอาจสงสยวาท�าไมเดยวกพดวา จตตงมน
เดยวกพดวา สมาธ ตกลงแลวสองค�านเหมอนกนหรอ
ตางกนอยางไร
ค�าวา สมาธ และค�าวา จตตงมน ทงสองค�านจรงๆ
แลวสามารถใชเปนค�าทมความหมายเหมอนกนได แต
ดวยเพราะสวนมากทมาหดปฏบตหดภาวนาใหมๆ มก
จะเขาใจค�าวาสมาธผดไป คอมกเขาใจผดวา เปนเพยง
ส ร ว ฒ น เ ส ร ว ว ฒ น า
14ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
15
การท�าจตใหนงสงบอยกบอารมณเดยว จนหลายคนฝก
สมาธแลวไปกดขม บบบงคบจตใหนงซม กลายเปนมจฉา
สมาธหรอเปนสมาธทผดไปจากวถแหงความรแจง อกทง
มกเขาใจไดเพยงวา การท�าสมาธเปนเรองของการท�าจต
ใหนงสงบอยกบอารมณเดยวเทานน
สมาธทนงสงบอยกบอารมณเดยวน จะเปนสมาธ
ในฝายของสมถกรรมฐาน ซงนอกจากสมาธในฝายสมถ-
กรรมฐานแลว จะมสมาธอกฝายหนงดวยคอ สมาธในฝาย
ของวปสสนากรรมฐาน และถาเปนสมาธในฝายสมถ-
กรรมฐานทถกตองแลว ตองมผลท�าใหเกดสมาธในฝาย
วปสสนากรรมฐานดวย เพราะสมาธในฝายวปสสนา
กรรมฐานนเองทจะเปนเหตปจจยใหเกดปญญาตอไป
ไมใชวาแคเพยงท�าสมาธในฝายสมถกรรมฐานแลว
จะเกดปญญาขน เพราะปญญาจะเกดได ตองมสมาธใน
ฝายวปสสนาในการรกายใจ รรปนาม รขนธหา จงจะรชด
ความจรงทเปนไตรลกษณได
ความแตกตางของสมาธในฝายสมถะกบในฝาย
วปสสนานนจะอยท สมาธในฝายสมถะ จตจะตงแชนง
อยทอารมณเดยวตอเนองนานๆ สวนสมาธในฝายวปสสนา
จตจะตงมนรอารมณทเกดดบเปลยนแปลงไปตามเหตปจจย
ท�าใหในชวงเวลาเพยงสนๆ ของการฝกวปสสนา จตจะ
สามารถตงมนรอารมณเกดดบเปลยนแปลงไดมากมาย
ไมไดตงแชนงอยกบอารมณเดยวเหมอนในชวงเวลาทฝก
สมถะ ดวยเหตนเมอพดถงการฝกวปสสนาใหเกดปญญา
แลว การใชค�าวาจตตงมนจงสอความหมายในภาษา
ไทยไดดกวาค�าวาสมาธ ดงนนเรองทจะเลาตอไปนจง
ขอใชค�าวา จตตงมน แทนค�าวา สมาธในฝายวปสสนา
กรรมฐาน
จตตงมน เปนสภาวะของจตทประกอบดวยความ
รสกตว มความตงมนอยกบตวเอง ไมออกไปจมแชอยกบ
อารมณทมากระทบทางทวารตางๆ คอไมออกไปจมแช
อยทรป รส กลน เสยง สมผสทางกาย และอารมณทาง
ใจ จตตงมนจะสามารถรอารมณทมากระทบทางทวาร
ตางๆ ตลอดจนจะสามารถรสภาวธรรมตางๆ ทเรยกวา
รปนาม หรอขนธหาซงก�าลงปรากฏอยไดตามทเปนจรง
ส ร ว ฒ น เ ส ร ว ว ฒ น า
16
จตตงมนจะรอารมณตางๆ ไดดวยความไมหลงลม
ตว รไดดวยความเปนกลาง คอรอยเหนอย สกวารสกวา
เหน เปนการรอยดวยความเรยบงาย เพราะไมพยายามท
จะออกแรงจดการท�าอะไรลงไปดวยความยนดหรอยนราย
การรสภาวธรรมตางๆ ทงรปนาม ขนธหาไดดวยจตทตง
มนและเปนกลางนเองทจะเปนเหตท�าใหเกดมปญญาขน
มา การฝกจตใหมความตงมนจงเปนกจทส�าคญกจหนง
ทตองท�าจนเปนปกตธรรมดา ท�าดวยความเรยบงาย และ
ท�าใหตอเนองสม�าเสมอทกวน
ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
19
จตทมความตงมน สามารถฝกใหเกดขนไดสอง
แนวทาง
แนวทางท ๑ คอ ฝกจตใหเกดสตเกดสมปชญญะ
ดวยการระลกถงศล และระลกถงการมอยของกายใจ หรอ
รปนาม หรอขนธหา เมอฝกใหเกดสตระลกถงการมอย
ของกายใจไดเนองๆ โดยไมท�าอะไรทยงยากมากไปกวา
การรกายรใจตามทเปนจรง กจะท�าใหจตมความตงมนขน
มา แนวทางนเรยกยอๆ วา ฝกสต หรอเจรญสต นนเอง
แนวทางฝกจตใหตงมน
ส ร ว ฒ น เ ส ร ว ว ฒ น า
20ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
21
และถาจะเรยกใหยาวสกนดหนงกเรยกไดวา “ฝกสตให
เกดจตตงมน” แนวทางท ๒ คอ ฝกจตใหมสตระลกร
อารมณใดอารมณหนง จนกระทงสามารถรอารมณเดยว
ไดอยางตอเนอง โดยไมตองฝนบงคบ ควบคม รกษา
จตเอาไว แลวจตจะมสต มอเบกขา มก�าลงตงมนขนมา
แนวทางท ๒ นเรยกยอๆ วา ฝกสมถะใหเกดจตตงมน
หรอ “ฝกสมถกรรมฐานใหเกดจตตงมน” นนเอง
ความแตกตางในผลของการฝกจตใหตงมนตาม
แนวทางทงสองน จะแตกตางกนทก�าลงของความตงมน
เทานน (มก�าลงตงมนมากนอยตางกน) สวนตวสตและ
สมปชญญะในการรสภาวธรรมตางๆ นนจะไมแตกตาง
กน จตตงมนทเกดจากการฝกสตตามแนวทางท ๑ จะ
เปนจตตงมนทมก�าลงไมมาก เกดขนแลวจะตงอยเพยง
ชวขณะแลวกดบไป แตสามารถเกดดบตอเนองกนได
ชวงระยะเวลาหนง สวนจตตงมนทเกดจากการท�าสมถ
กรรมฐานจะมก�าลงตงมนมากกวา และเมอออกจาก
การท�าสมถกรรมฐานแลว จตจะมก�าลงตงมนไดตอเนอง
เปนเวลานานนบวนจนถงหลายๆ วนทเดยว อยางไร
กตามไมวาจตจะตงมนไดนานหรอไมนาน หากรจกทจะ
ใชจตตงมนมาใชในการร กายใจ ร รปนาม ร ขนธหา
กจะเปนเหตใหเกดปญญา เขาใจแจมแจงความเปน
ไตรลกษณของกายใจ ของรปนาม ของขนธหา ไดเหมอนๆ
กน
เรองทจะเลาตอไปอกนจะขอเลาในรายละเอยด
เพยงเฉพาะเรองราวของ “การฝกสตใหเกดจตตงมน”
เทานน ดวยเพราะผเลาเองมจรตนสยปฏบตภาวนาได
แคเพยงการฝกจตตงมนไดตามแนวทางนเทานน หาก
ใครตองการศกษาเพมเตมเรองการฝกจตใหตงมนดวย
การฝกสมถกรรมฐาน กขอใหศกษาเพมเตมไดจากต�ารา
ตางๆ หรอศกษาจากครบาอาจารยททานช�านาญการท�า
สมถะกได
ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
23
ศล คอการตงใจไมเบยดเบยนใครดวยกาย ดวย
วาจา ตามขอหามทเรยกวา ศล และการจะมศลกมได
ดวยความเรยบงาย เพยงนกตงใจกบตวเองวา ตอนไป
จะตงใจรกษาศล เมอนกตงใจรกษาศลแลว กเรมหด
ส�ารวมกายวาจากนไดเลย ส�าหรบฆราวาสทวไป เบองตน
กใหหดส�ารวมกายวาจาดวยศลหากอน กเพยงพอแลว
เมอมศลหาไดเปนปกตแลว หากตองการจะฝกใหมศล
ยงขนอก กสามารถฝกไดดวยการส�ารวมกายวาจาดวยศล
แปดตอไปอกกได แตแมเพยงแคตงใจรกษาศลหาเทานน
ฝกสตใหเกดจตตงมนดวยการระลกถงศล
ส ร ว ฒ น เ ส ร ว ว ฒ น า
24ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
25
ถาสามารถส�ารวมกายวาจาไดจรงๆ ละก เมอมอารมณ
ภายนอกมากระทบ จตจะเกดมสต ระลกถงศลได
อตโนมต ส�ารวมกายวาจาไดอตโนมต
การมสตระลกถงศลขนมาได โดยเฉพาะในขณะ
เกดโอกาสทสามารถท�าผดศลได จะท�าใหจตเกดความตง
มนขนชวขณะ เชน ผทเคยชนกบการตบยง เมอมยงมา
กดกมกจะตบยงซงเปนการผดศลขอท ๑ แตถาใครม
ความตงใจไวดแลววาจะส�ารวมกายวาจา จะไมท�าผดศล
แทนทจตจะสงรางกายกายใหตบยงดวยความเคยชน จต
จะมสตระลกไดวาก�าลงจะท�าผดศล เมอเกดสตระลก
ขนได กจะสามารถส�ารวมกายไมตบยงได
เมอตงใจทจะรกษาศลหาแลว แรกๆ อาจมความ
ยากล�าบากไมมากกนอย จงตองอาศยความอดทนอดกลน
ทจะไมท�าผดศล และมกจะพลงเผลอท�าผดศลไปบาง
อยางเชนคนทชอบตบยง แมจะตงใจแลววาจะไมตบยง
อก แตเพราะจตยงมก�าลงของสตไมมากพอ เมอมยงมา
กดเขา กพลงเผลอตบยงไปกอนตามความเคยชน แลว
จงระลกไดวา อาวเผลอตบยงไปแลว ท�าผดศลไปแลว
หากพลาดพลงท�าผดศลไปแลว เราตองไมยอทอท
จะฝกสตดวยการรกษาศลตอไปอก โดยใหตงใจใหมวา
คราวหนาเราจะตองมสตระลกใหทนกอนจะท�าผดศล
ดวยความตงใจครงแลวครงเลาอยางไมยอทอนแหละ วน
หนงจตกจะสามารถมสตระลกถงศลขนไดทนทวงท และ
เมอฝกไปจนเกดสตไดอตโนมต ตอไปการรกษาศลหาก
ไมใชเรองยากล�าบากอกตอไป
แตด วยคนดส วนมากจะมโอกาสท�าผดศลใน
ระหวางวนไดไมมากนก ดงนนล�าพงการฝกสตดวยการ
รกษาศลหาหรอศลแปดกยงไมมโอกาสมากพอตอการ
ฝกสตจนจตตงมนไดอยางจรงจง ดงนนนอกจากจะฝกสต
ดวยการรกษาศลหาหรอศลแปดแลว กตองฝกสตดวยการ
มศลทเรยกวา อนทรยสงวรศลดวย
การจะมอนทรยสงวรศลน ตองอาศยการส�ารวมใจ
เปนหลก คอเมอเกดการกระทบอารมณทางตา ห จมก
ลน กาย และทางใจ ตองมสตรทนอารมณทมากระทบ
และส�ารวมใจไมปลอยใจใหหลงไปตามความปรงแตงท
เกดขนจากการกระทบอารมณนนๆ จนกลายเปนการท�า
ส ร ว ฒ น เ ส ร ว ว ฒ น า
26ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
27
ผดศลทางกายทางวาจา การมศลทเปนอนทรยสงวรศล
จะท�าใหมโอกาสไดฝกสตใหเกดจตตงมนไดตลอดเวลา
เพราะเดยวตากมองเหนรป เดยวหกไดยนเสยง เดยวใจก
นกคดปรงแตงเรองราวตางๆ ขนมา
เมอใดทเกดการกระทบอารมณทางทวารใดกตาม
ตองฝกใหมสตรเทาทนจตใจตวเอง จนสามารถส�ารวมใจ
ได แตการฝกระยะแรกๆ จะยากทจะส�ารวมใจใหไดใน
ทนททกระทบอารมณ จตจงเกดความปรงแตงทเปนความ
โลภ โกรธ หลงขนมา ถามาถงจดนกตองมาหดมสต
ระลกรความโลภ โกรธ หลง ทก�าลงปรากฏอย เมอระลก
รไดบอยขน ตอไปจตกจะเกดสตเหนความโลภ โกรธ หลง
ทเกดขนแลว ดบลงไปตอหนาตอตาได
อยางเชน เมอตากระทบรปทชวนใหเกดราคะ ก
ตองรทนใจทเกดราคะจากการมองเหนรป และมาส�ารวม
ใจไมใหใจหลงไปกบรปทตามองเหน ไมใหใจหลงไปกบ
ราคะทเกดขน ไมใหพลาดพลงไปท�าผดศลทางกายทาง
วาจา เมอสตวองไวขน ตอไปกจะสามารถมอนทรยสงวร
ศลไดมากขน จะสามารถส�ารวมกายวาจาใจไดทนกอนจะ
พลาดพลงไปท�าผดศล
หากใครสามารถฝกสตดวยการรกษาศลไดจรงๆ
แลว จตจะเกดความตงมนเปนขณะๆ ขนมา และหาก
รจกใชจตทตงมนนไปเจรญปญญาตอ กจะสามารถเกด
ปญญาจากการเหนไตรลกษณของกายใจ ของรปนาม
ของขนธหาได เมอเกดปญญาไดกละความเหนผดวามตว
มตนมเรามเขาได ละความยดมนถอมนในกายใจ ในรป
นาม ในขนธหาได จนกระทงละความยดมนไดหมด กจะ
พนจากกองทกขไปได
ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
29
แมวาการฝกสตดวยการรกษาศลจะตรงตามต�ารา
ทวา ศลเปนเหตใหเกดสมาธ (เกดจตตงมน) แตแมวา
หลายๆ คนสามารถรกษาไดดแลว แตจตกยงไมตงมน
ซงเปนเพราะทรกษาศลอยนน ยงแคเพยงรกษาศลแบบ
กดขมกายวาจาใจไว ไมไดฝกรกษาศลดวยจตใจทเปน
ปกตธรรมดา ไมไดรกษาศลดวยการมสตรเทาทนกายใจ
ตวเอง ดงนนหากใครรกษาศลหา ศลแปดไดดแลว แต
จตยงไมตงมน หรอใครทยงรสกวายงรกษาศลไดไมดพอ
กตองเตมเตมการฝกสตขนมาใหตอเนอง ดวยการฝกสต
รสกถงการมอยของกายใจ ของรปนาม ของขนธหา ให
ไดบอยๆ
ฝกสตใหเกดจตตงมนดวยการรกายรใจ
ส ร ว ฒ น เ ส ร ว ว ฒ น า
30ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
31
กายใจ รปนาม ขนธหาน เปนสงทปรากฏใหรให
เหนอยตลอดเวลา จงสามารถใชเปนเครองฝกใหมสต
ระลกรไดตลอดเวลา อกทงการรสกไดถงการมอยของ
กายใจ ของรปนาม ของขนธหา จนเปนความเคยชน
จะสามารถตอยอดขนไปฝกสตใหเกดปญญา คอเหน
ไตรลกษณของกายใจ ของรปนาม ของขนธหา ไดทนท
เมอพดถงค�าวา ขนธหา อาจมบางคนทยงไมคอย
คนเคยกบค�านมากนก ค�าวา ขนธ แปลเปนภาษาไทยได
วา กอง หมวด หม ขนธหาจะเปนการจ�าแนกแจกแจง
องคประกอบของคนคนหนง ออกเปนหากอง หรอ หา
หมวด หาหม ไดแก
รปขนธ คอ รางกายทประกอบดวย ธาตดน น�า
ลม ไฟ
เวทนาขนธ คอ สขเวทนา ทกขเวนา อเบกขา
เวทนา
สญญาขนธ คอ ความจ�าได ความหมายรตางๆ
สงขารขนธ คอ ความปรงแตงทางใจ ความนกคด
ตางๆ
วญญาณขนธ คอ จตทรบรอารมณทางตา ห จมก
ลน กาย ใจ
ขนธหานหากยอลงเปนสองหมวดกจะไดเปน
รปกบนาม หรอจะกลาวโดยอนโลมใหพอเขาใจได
แตยงไมถกตรงนก กคอ กายกบจต (กายกบใจ)
รป หรอ กาย ไดแก รปขนธ
นาม หรอ จต (ใจ) ไดแก เวทนาขนธ สญญาขนธ
สงขารขนธ และวญญาณขนธ
การฝกสตใหเกดจตตงมนและเกดปญญา ดวยการ
ระลกรถงการมอยของกายใจ จงพดอกส�านวนหนงไดวา
ดกาย ดจต หรอถาจะแจกแจงออกใหเปนหมวดยอยมาก
ขนตามหมวดหมของ สตปฏฐาน ๔ กจะไดเปน ดกาย ด
เวทนา ดจต ดธรรม ซงตางกหมายถง การมกายใจ ม
รปนาม มขนธหาเปนสงทถกระลกรอย เพอฝกสตใหเกด
จตตงมน แลวตอยอดไปจนเหนไตรลกษณของกายของจต
ของรปนาม ของขนธหา
ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
33
การฝกสตรกาย (ดกาย) ตองใชการระลกรหรอใช
การรสก คอรสกวามรางกายอยในความรสก ณ ปจจบน
ไมใชเอาสายตามาคอยมองใหเหนภาพตวเอง ไมใชการ
คดสรางภาพรางกายตวเองขนในใจ ดงนนไมวาจะลมตา
หรอหลบตากจะสามารถรสกถงการมอยของกายได ราง-
กายจะยน เดน นง นอน หายใจ ยกมอ เหยยดมอ
เหลยวซายขวา หรออย ในอรยาบถใดๆ กตาม กจะ
สามารถรสกไดทงสน ถาขณะใดไมรสกมรางกายอย ก
เปนเพราะขณะนนเผลอลมตวไปนนเอง
ฝกสตรกาย (ดกาย)ใหเกดจตตงมน
ส ร ว ฒ น เ ส ร ว ว ฒ น า
34ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
35
การฝกสตรกาย ใหใชรางกายทก�าลงเปนอยจรง
ในปจจบน ใชรางกายทก�าลงมทาทาง หรอก�าลงอยใน
อรยาบถตางๆ มาเปนสงทถกระลกรกได ทนยมฝกกน
กไดแกการฝกตามรปแบบ หรอตามวธตางๆ เชน
ฝกอานาปานสต คอฝกสตรสกมรางกายหายใจ
ฝกเดนจงกรม คอฝกสตรสกมรางกายเดน
ฝกรทองพองยบ คอฝกสตร สกมรางกายพองยบ
ตามจงหวะการหายใจ
ฝกเคลอนไหวมอเปนจงหวะ คอฝกสตร รางกาย
เคลอนไหวมอไปตามจงหวะทาทาง
ฝกรอรยาบถใหญ คอฝกสตรรางกายในอรยาบถ
ยน เดน นง นอน
ฝกรอรยาบถยอย คอฝกสตรรางกายในอรยาบถ
เหลยว ค เหยยด ฯลฯ
การฝกสตรกายดวยรปแบบตางๆ นน ไมใชวาทก
คนจะฝกกนไดทกรปแบบหรอทกวธ ดงนนแตละคนจง
ตองทดลองฝกดวา เมอฝกดวยรปแบบใดแลว สามารถ
รสกรางกายไดบอยๆ สามารถรสกรางกายไดดวยใจท
สบายๆ ไมอดอด ไมเครงเครยด เมอทดลองจนไดรปแบบ
ของการฝกสตรกายทตวเองถนดแลว ตอไปกใหใชการฝก
ดวยรปแบบนนใหบอยๆ ฝกทงอยในชวตประจ�าวน (กรณ
สามารถใชรปแบบนนได) และฝกในเวลาทจ�าเพาะเจาะจง
วาจะฝกสตดวยรปแบบ
หลกส�าคญในการฝกสตรสกรางกายกคอ ตองฝก
ระลกรรางกายดวยจตทนมนวล สบายๆ ไมเครงเครยด
ไมเพงจองจนจตแขงกระดาง ไมจ�าเปนตองคอยกดขม
บงคบจตใหสามารถระลกรรางกายอยไดตลอดเวลา ขณะ
ใดหลงจากเผลอลมตวไป หรอหลงจากไมไดร สกวาม
รางกายอย แลวนกขนไดวา เผลอลมตวไป กใหเรมกลบ
มามสตรสกรางกายใหมอก แลวจตจะสามารถเกดสตรสก
รางกายไดเองบอยๆ อยางอตโนมต และจะคอยๆ พฒนา
จากการมสตรสกรางกายไปจนรสกไดทงรางกายและจตใจ
จนเกดจตตงมนขนและเกดปญญาได
ตวอยางการฝกสตรกายดวยการรสกรางกายก�าลง
หายใจ หรอฝกอานาปานสต เชน เมอนงอยในทาทางท
สบายๆ แลว กใหมสตรสกอยวามรางกายนงหายใจ เมอ
ส ร ว ฒ น เ ส ร ว ว ฒ น า
36ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
37
หายใจออกกมสตรสกรางกายก�าลงหายใจออก เมอหายใจ
เขากมสตรสกรางกายก�าลงหายใจเขา รางกายจะหายใจ
ยาว จะหายใจสน ลมหายใจจะหยาบจะละเอยด กมสต
รสกรางกายก�าลงหายใจไปตามทเปนอย ไมตองฝนท�าลม
หายใจใหยาว ใหสน ใหหยาบ ใหละเอยดตามทคดอยาก
ใหเปน เพราะถาฝนท�าลมหายใจใหเปนตามทอยากใหเปน
จะเกดอาการเครยด แนน อดอด ไมสบายกายไมสบายใจ
เมอมสตร สกรางกายก�าลงหายใจแลว กไมตอง
พยายามทจะรกษาความรสกทมรางกายก�าลงหายใจเอา
ไว เพราะธรรมชาตของจตทวๆ ไป จตจะยงไมสามารถร
อะไรอยางเดยวไดนานๆ เมอรสกมรางกายก�าลงหายใจไป
สกครเดยวกจะมกมความคดผดขน แลวจตกจะไหลไปอย
ทความคด หรอเกดจตหลงไปคดขน ซงขณะก�าลงหลงไป
คด จะลมกายไป จะไมรสกมรางกายก�าลงหายใจอย แต
เมอจตหลงไปคดไดครหนง กจะเกดจตทระลกขนไดวา
หลงไปคด เมอระลกไดวาหลงไปคด กจะกลบมารสกม
รางกายก�าลงหายใจไดอกครง ดงนนจงไมตองพยายาม
บงคบจตเอาไวจนเครงเครยด เมอระลกไดวาลมกายไป
แลว กใหกลบมามสตรสกมรางกายก�าลงหายใจเอาใหม
เมอฝกแบบนไปเรอยๆ สตกจะเกดไดบอยขน จต
กจะมก�าลงตงมนเปนขณะๆ ไดบอยขน แลวจะสามารถ
เจรญปญญาตอไปได เพราะเมอจตมก�าลงตงมนไดแลวถา
สตมารอยทกาย เบองตนกจะรชดขนวา รางกายหายใจ
เขาแลวเดยวเดยวกอดอด ตองหายใจออก รางกายหายใจ
ออกแลวเดยวเดยวกอดอด ตองหายใจเขาอก วนเวยน
อยางนไปเรอยๆ หรอเมอจตมก�าลงตงมนไดแลว ถาสต
มารอยทจต เบองตนกจะรชดขนวา จตทมสตกไมเทยง
เกดขนแลวยอมตองดบไป รกษาเอาไวกไมได จะหามไม
ใหจตหลงไปคดกหามไมได จตหลงไปกไมเทยง เกดขน
แลวกยอมดบไป ถาฝกไปแลวมความรชดแบบนขนมา ก
เปนการฝกสตจนเกดจตตงมน แลวตอยอดไปเจรญ
ปญญาเหนความไมเทยงได
ส�าหรบบางคนทมจรตนสยออกไปทางสมถ-
กรรมฐาน เมอมาฝกสตรสกมรางกายก�าลงหายใจ แรกๆ
กจะเกดจตหลงไปคดบาง แตไมนานนกจตกจะด�าเนนไป
ตามวถของสมถะได คอจตจะสามารถรสกมรางกายก�าลง
หายใจไดอยางตอเนอง โดยไมตองจงใจประคองรกษา
จตเอาไวแตอยางใด และจตกจะด�าเนนไปตามวถของ
ส ร ว ฒ น เ ส ร ว ว ฒ น า
38
สมถะไดมากขนไปตามก�าลงของสต แตอยางไรกตาม
เปาหมายจรงๆ ของการฝกสมถกรรมฐานนนคอ ตองเกด
จตตงมน จงจะเปนการฝกสมถกรรมฐานทแทจรง เพราะ
ถาไมเกดจตตงมน กจะเจรญปญญาตอไมได ความเขาใจ
เลกๆ นอยๆ ตรงนขอฝากเอาไวใหผทฝกท�าสมถกรรม-
ฐานไดพจารณาดวย จะไดไมหลงไปยดถอกบอาการตางๆ
ทเกดขนระหวางท�าสมถะ เพราะไมเชนนนกจะพลาด
หลงออกไปจากทางพนทกข
ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
41
เวทนาถาจะจ�าแจกออกไปกไดเปน เวทนาทางกาย
และเวทนาทางใจ อยางเวลานงพบเพยบนานๆ ขากจะ
เกดอาการปวด เมอย ชา อาการเหลานจะเปนทกขเวทนา
ทางกาย และในขณะเดยวกนเมอมเวทนาทางกาย ใจกจะ
เกดทกขเวทนาขนดวย แลวถาความปวดเมอยทเปนทกข-
เวทนาทางกายหายไป ใจกจะเกดสขเวทนาขน ดงนนเมอ
เกดเวทนาขน จงสามารถใชเวทนาทก�าลงปรากฏอย เพอ
ฝกสตใหเกดจตตงมนได
การฝกสตร เวทนาใหเกดจตตงมนน ฝกไดดวย
ความเรยบงาย ไมไดยงยากอะไรเลย คอ ขณะใดทรสก
ไดถงการมอยของเวทนา กใหหดร เวทนานนแบบ แค
รสกมเวทนาก�าลงปรากฏอย หรอแครแคดเวทนาทก�าลง
ปรากฏอย จนสงเกตหรอรสกไดในบางขณะวา เวทนา
ทก�าลงปรากฏอย กบจตทรเวทนานนเปนคนละสวนกน
ฝกสตรเวทนา (ดเวทนา)ใหเกดจตตงมน
ส ร ว ฒ น เ ส ร ว ว ฒ น า
42ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
43
ซงขณะใดทเวทนากบจตทร แยกออกเปนคนละสวนกน
ขณะนนกคอ ขณะทจตมความตงมน แยกออกมาเปนผร
ผดนนเอง
การฝกสตรเวทนาทก�าลงปรากฏอยน แรกๆ จะ
ระลกรไดแคเพยงวามเวทนาอย จะยงไมรสกวามจตแยก
ออกมาเปนผรผด และผทฝกใหมๆ กมกจะฝกผดพลาด
ไปจากหลกทถกตอง บางคนกพลาดกลายเปนสงจตออก
ไปจดจองเวทนาจนเครงเครยด หรอไมกพลาดกลายเปน
พยายามเอาชนะเวทนาบาง พยายามทจะก�าจดทกข-
เวทนาใหหมดไปเพราะไมยนดบาง พยายามทจะรกษาสข
เวทนาเอาไวเพราะยนดบาง
ดงนนจงตองจ�าหลกใหแมนวา การฝกสตรเวทนา
ตองฝกรเวทนาไปดวยใจทสบายๆ และฝกรเวทนาไปตาม
ทเปนอยจรง หากมทกขเวทนาเกดขน กตองอดทนฝกร
ไปโดยไมพยายามเอาชนะดวยก�าลง หากมสขเวทนา
เกดขน กไมตองใชก�าลงรกษาสขเวทนาเอาไว และถาม
เวทนาเกดขนแลวรสกไดวา มสภาวะทางใจเกดตามมา
กใหฝกรเวทนาไปบาง ฝกรสภาวะทางใจไปบาง แลวแต
วาในปจจบนขณะนน จตจะหนไปสนใจรบรเวทนาหรอ
สภาวะทางใจ
เชน เมอเกดทกขเวทนาเกดขน ถาจตร สกอยท
เวทนากใหฝกรเวทนาไป ฝกรเวทนาไปแลวเกดรสกวาจต
มสภาวะดนรน ไมชอบ อยากหายเกดขน กใหรทนจตท
ดนรน ไมชอบ อยากหาย หดรอยางนไปเรอยๆ ตอไปก
จะเกดจตตงมนขนมาได
ปญหาหนงทหลายคนสงสยกนมาก คอสงสยวา เมอ
นงๆ ไปแลวเกดทกขเวทนาทางกายมาก จะตองอดทนนง
รเวทนาในทาเดมไปจนกวาเวทนาดบไปเองหรอไม
ส�าหรบบางคนทมความอดทนสงกอาจสามารถ
อดทนนงรเวทนาในทาเดมจนเวทนาดบหายไปได แตสวน
มากมกมความอดทนไดไมนาน จงไมสามารถอดทนนงอย
ในทาเดมได ตองขยบรางกายเปลยนทานงอยเรอยๆ คน
ทอดทนนงทาเดมไมไดกมกจะเกดความกงวลใจวา ตวเอง
ปฏบตภาวนาไมไดผล จนถงกบทอแทเลกปฏบตไปกม
ทงทโดยความเปนจรงแลว หากรสกวาอดทนรเวทนานน
ส ร ว ฒ น เ ส ร ว ว ฒ น า
44ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
45
ตอไปไมไหวแลว กสามารถเปลยนอรยาบถเพอผอนคลาย
เวทนาไดตามสมควร ไมจ�าเปนตองอดทนอยนงในทาเดม
จนเวทนาดบกได
ถาอดทนรเวทนาในทาทางเดมตอไปไมได กให
เปลยนทาทางไปพรอมๆ กบฝกสตรสกมรางกายก�าลง
ขยบเปลยนทาทาง ขยบเปลยนทาทางไปแลว กกลบมา
ฝกสตรเวทนาตอไปตามทเปนจรง จตกจะคอยๆ มก�าลง
ตงมนขนมาตามล�าดบ เชน เมอตองนงพบเพยบนานๆ
จนเกดเวทนาทางกายและทางใจมาก ไมอาจอดทนนงฝก
สตรเวทนาตอไปไดแลว เพราะจตทรนทรายมากเกนไป ก
ใหเปลยนทานงได แตในขณะก�าลงเปลยนทานง กใหมา
ฝกสตรสกรางกายทก�าลงขยบเปลยนทานงไปดวย เมอ
เปลยนทานงเสรจแลว กกลบมาฝกสตรเวทนาตอ กจะ
เหนวาทกขเวทนาทางกายจะคอยๆ คลาย คอยๆ เบาลง
และเมอมสตไปรเวทนาทางใจ กจะรชดวาเกดสขเวทนา
ทางใจขน เมอไดฝกสตรเวทนาตอไปอก ตอไปจตกจะ
คอยๆ มก�าลงตงมนมากขน จนสามารถรชดไดถงความ
ไมเทยงของเวทนา รชดถงการดบไปของเวทนาทางกาย
และทางใจได
การฝกสตรเวทนาน แคเพยงสามารถระลกถงการม
อยของเวทนาไปตามเหตปจจย กสามารถฝกสตรเวทนา
จนเกดจตตงมนไดแลว จงไมมความจ�าเปนใดๆ เลย ท
ตองเจตนาหรอจงใจสรางเวทนาขนเหมอนบางคน ท
พยายามทรมานตวเองดวยการท�าใหเกดเวทนาทางกาย
เพราะเขาใจผดไปวา ท�าแลวจะเกดปญญาพนทกขได
ส�าหรบนกภาวนามอใหม หากตองการเรยนรเวทนา
ทางกายทางใจวาเปนอยางไร แรกๆ กอาจทดลองจงใจ
สรางเวทนาใหเดนชดกอนมากได ซงถาจะจงใจสราง
เวทนากนจรงๆ กไมตองท�าอะไรมากมายหรอก แค
หายใจเขาแลวกลนไว หรอแคหายใจออกแลวกลนไว
เวทนาทางกายทางใจกเกดขนไดแลว หรอจะใชวธ นง
นงๆ นานๆ กจะเหนเวทนาปรากฏชดไดแลว เมอพอจะ
รจกการหดมสตรเวทนาไดแลว กใหฝกสตรเวทนาทเกด
เองตามปกตในชวตประจ�าวนไปตามโอกาส กจะสามารถ
ฝกสตรเวทนาอยในชวตประจ�าวนไดตลอดทงวน ฝกไป
บอยๆ ฝกทกครงทร สกชดถงเวทนาทก�าลงปรากฏอย
ตอไปจตกจะเกดสต มความตงมน และตอยอดเปนการ
เจรญปญญาได
ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
47
โดยทวไปจตจะมสงปรงแตงจตใหมลกษณะเฉพาะ
ตวทแตกตางกนไป สงทปรงแตงจตกคอ เจตสก ซงจต
กบเจตสกจะตองเกดรวมกนเสมอ แตจะรไดชดเมอม
การกระทบอารมณทางทวารตางๆ เชน เมอมการกระทบ
อารมณทางตาเกดขน (ตามองเหนรป) ตอมากจะเกดจต
ทมสงปรงแตงจตตามมา โดยอาจเกดจตทมราคะ จตทม
โทสะ จตทมโมหะ ฯลฯ ขนมาแทนจตดวงเกาทดบไป
ซงการกระทบอารมณทางทวารตางๆ จะมอยตลอดเวลา
แคเพยงไมกวนาทกสามารถเกดการกระทบอารมณไดตง
หลายอยาง แคเพยงไมกวนาทกเกดจตทมสงปรงแตงได
ตงหลายดวง จตแตละดวงทเกดขนแลวไมนานกจะดบไป
ฝกสตรจต (ดจต)ใหเกดจตตงมน
ส ร ว ฒ น เ ส ร ว ว ฒ น า
48ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
49
เกดจตดวงอนขนมาแลวกดบไปอก เปนอยางนอยตลอด
ทงวนทงคน เราจงรสกไดวาเดยวจตกเปนอยางนน เดยว
จตกเปนอยางน
จตแตละดวงทเกดแลวดบในแตละวนนน สวนมาก
หรอเกอบทงหมดจะเปนจตทมกเลสทงนน คอ เดยว
จตกมราคะ เดยวจตกมโทสะ เดยวจตกมโมหะ และถา
จ�าแนกลกษณะของจตทมกเลสทเกดบอยๆ กจะไดเปน
จตมราคะ ไดแก จตชอบ จตยนด จตพอใจ จต
อยากได จตยดถอ ฯลฯ
จตมโทสะ ไดแก จตหงดหงด จตโกรธ จตร�าคาญ
จตไมชอบ จตไมอยากได
จตกงวล จตตระหน ฯลฯ
จตมโมหะ ไดแก จตหมอง จตมว จตเหมอ จต
เผลอลมตวไป
จตลงเลสงสยในพระรตนตรย ฯลฯ
จตทมลกษณะเฉพาะตวเหลาน สามารถใชฝกสต
เพอใหเกดจตตงมนได โดย เมอเกดจตทมลกษณะเฉพาะ
ตวดวงใดดวงหนงขนมา กใหมสตรจตนนไป ใหฝกรดวย
ความเรยบงายตามทเปนจรง ไมตองออกแรงใชก�าลง
ท�าอะไรกบจตทเกดขน ไมตองแกไขดดแปลงจตไมดให
เปนจตทด ไมตองเจตนาจะท�าจตใหเปนอยางใดอยาง
หนง จตจะเปนอยางไรกใหฝกมสตรไปตามทเปนเทานน
ตวอยางเชน เมอตามองเหนรปหรอหไดยนเสยง
แลวเกดจตโกรธขนมา กใหฝกมสตรจตโกรธนนไป ฝกร
จตโกรธไปแบบเปนแคคนด ไมตองเพงจองทจะรใหชด
มากๆ ไมตองหาทางท�าใหหายโกรธ ใหฝกมสตร ไป
สบายๆ รไปแบบเปนแคคนด ไมเพงจองไว จตจะคอยๆ
จดจ�าสภาวะทมความโกรธได จนถงวนหนงเมอเกดจต
โกรธขนมาอก สตกจะระลกรไดโดยไมตองจงใจจะร พอ
จตระลกไดวามจตโกรธ จตทโกรธจะดบไป เกดเปนจต
ทมสตมความตงมนขนมาขณะหนง แลวจะคอยๆ รชด
ขนวา จตทมสตมความตงมน กบจตทหลงใหลตามกเลส
ไปนน มความความแตกตางกน จะรชดวาหากไมไดฝก
สตรจตโกรธ จตกจะพลานไปตามความโกรธจนกวาจะ
หายโกรธ แตเมอไดมาฝกสตรจตโกรธ จตจะไมไดพลาน
ไปตามความโกรธ ความโกรธจะเหมอนเปนสงทถกรอย
หางๆ เทานน
ส ร ว ฒ น เ ส ร ว ว ฒ น า
50ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
51
เมอฝกสตรจตไดบอยๆ ขณะใดรวาจตมกเลส จต
ทมกเลสกจะดบลงไปงายๆ โดยทไมตองออกแรงจดการ
อะไรกบกเลสเลยแมแตนอย เมอจตทมกเลสดบไปจาก
การมสตรจตทมกเลส จะเกดจตตงมน หรอเกดจตผรขน
ชวขณะ ซงสามารถใชตอยอดไปเจรญปญญาไดเชนกน
หลายคนทเคยไดยน ไดฟง ไดอานเรองจตมามาก
อาจเรมคดมากหรอสบสนวา ท�าไมจงพดวา “ฝกสตรจต
ทมกเลส” ท�าไมไมพดวา ฝกสตรกเลส อกทงตามต�ารา
ทวไปแลว จต จะหมายถงธรรมชาตทท�าหนาทรอารมณ
ถาจะรจตทมกเลสแลว จะเอาจตรอกดวงจากทไหนมาร
จตทมกเลส เพราะตามต�าราบอกวาจตเกดแลวดบไปท
ละดวงเทานน จะมจตเกดพรอมกนมากกวาหนงดวงไมได
ค�าวา รจตทมกเลส มทมาจากการทกเลสซงเปน
เจตสก เปนสงปรงแตงจต จะเกดขนไมไดถาไมมจตและ
ตองเกดรวมกบจต เกดดบพรอมกบจต ดงนนจงพดไดวา
รจตทมกเลส อกทงการใชค�าวา รจตทมกเลส ยงเปนการ
สอถงนยส�าคญประการหนงคอ เมอฝกสตใหเกดจตตงมน
แลว ตองตอยอดไปเปนการเจรญปญญา ซงในขนของการ
เจรญปญญา จะตองหดรหดดจตใหเหนไตรลกษณของ
จต หรอดจตทเกดดบ บงคบไมได ไมใชไปหดดลกษณะ
ของกเลสทปรงแตงจตอย (ไมใชไปหดดวาโกรธเปนอยาง
นน หงดหงดร�าคาญเปนอยางน) แตตองมาหดดวาจตทม
กเลสเกดขนแลวยอมดบไป หดดใหเหนจตแตละดวง ไม
วาจะเปนจตทมสงใดปรงแตงอยกตาม จตดวงนนเมอเกด
ขนแลวยอมดบไปเหมอนกนทกดวง การหดรจตจนเหน
จตเกดดบไดบอยๆ นเอง ท�าใหเกดจตตงมนขนมาเปน
ขณะๆ และตอยอดไปจนเกดปญญา ละความเหนผดไป
ละความยดมนในกายใจ ในรปนาม ในขนธหาจนพนทกข
ไปได
ในขนของการฝกสตรจตเพอใหเกดจตตงมนน เปา
หมายส�าคญจะยงอยเพยงฝกสตใหเกดจตตงมนกอน จะ
ยงไมใชขนของการเหนไตรลกษณของกายใจ ของรปนาม
หรอของขนธหา การเหนไตรลกษณจะเปนขนตอไปคอ
ขนของการเจรญปญญาดวยจตทตงมน ดงนนในขนของ
การฝกสตใหเกดจตตงมนน ขอเพยงใหสามารถยอนมาม
สตรจตทก�าลงมสงปรงแตงอยใหไดบอยๆ กจะพฒนาจน
เกดจตตงมนได เชน
ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
53
เมอเกดจตทมราคะ กใหฝกมสตรจตทมราคะ
เมอเกดจตทมโทสะ กใหฝกมสตรจตทมโทสะ
เมอเกดจตทมโมหะ กใหฝกมสตรจตทมโมหะ
เมอเกดจตทมสภาวะอยางไร กใหฝกมสตรจตท
ก�าลงมสภาวะนนไป และใหฝกมสตรไปสบายๆ อยากด
ขมจต อยาออกแรงท�านนท�านตอจต ใหฝกมสตรไปแบบ
แคร แคด แลวจตจะเกดความตงมนขนไดชวขณะ ม
ประเดนทตองพงระวงอยางหนงคอ การฝกสตร จตน
จ�าเปนตองอาศยศล อาศยการส�ารวมกายวาจาใจ เพอ
ปองกนไมใหพลาดพลงไปกอกรรมท�าชวเพราะจตทเผลอ
หลงตามกเลสไป ดงนนหากรสกวากเลสทก�าลงปรงแตง
จตอย มก�าลงแรงมากจนสมเสยงทจะท�าผดศลไดแลว
ในขณะนนกอยาเพงฝกมสตรจตทก�าลงมกเลสรนแรง แต
ใหหาอบายท�าใหกเลสลดความรนแรงลงตามสมควรกอน
เมอกเลสไมรนแรงจนเกนไปแลว หรอจตสงบลงตาม
สมควรแลว จงคอยกลบมาฝกสตรจตกนตอไป
การฝกสตรจตเพอใหเกดจตตงมนน แตละคนจะม
ความถนดในการฝกสตรจตทแตกตางกนไป บางคนอาจ
ส ร ว ฒ น เ ส ร ว ว ฒ น า
54ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
55
วธการฝกสตรจตทเผลอไป หลงไป ลมตวไป โดย
มรางกายเปนวหารธรรม คอ ใหมสตร สกมร างกาย
ไปสบายๆ แลวฝกรจตทเผลอหลงลมรางกายไป เชน
ระหวางเดนไปไหนมาไหน กใชการมสตรรางกายเดนไป
สบายๆ เดนๆ ไปจตกมกเผลอหลงไปคดเรองบางเรอง
หรอมสงสะดดตาจนเผลอหลงไปมองเขา จนไมรสกวาม
รางกายก�าลงเดนอย แตอกเดยวเดยวกจะระลกขนไดวา
เผลอไป หลงไป ลมตวไป ระลกขนไดแลวกใหกลบมาม
สต รสกวามรางกายก�าลงเดนอยตอไป ซงตรงแวบขณะท
เกดรสกตวขนมาไดนน จะสามารถรชดไดจรงๆ วา เมอก
ลมตวไป เมอกเผลอไป หรอเมอกหลงไป แวบตรงนเองท
จะรชดไดวา จตทเผลอหลงไป กบจตทมสตรสกตว เปน
จตคนละดวง เปนจตทมสภาวะแตกตางกน
ดงนนหากสามารถฝกสตร ไดวาจตเผลอหลงไป
ไดบอยๆ ไมวาจะเผลอหลงไปทางตา ห จมก ลน กาย
หรอใจกตาม จะเกดจตทตงมนขนไดชวขณะหนง และ
เพยงพอในการตอยอดเพอเจรญปญญาไดตอไป
ถนดมสตรจตทมโทสะ บางคนอาจถนดมสตรจตทมราคะ
บางคนอาจถนดมสตรจตทมโมหะ หรอบางคนอาจถนดม
สตรไดวา เมอกเผลอไป เมอกหลงไป เมอกลมตวไป
ใครทถนดมสตรจตทเผลอไป รจตทหลงไป รจตท
ลมตวไป เมอจตเผลอไป หลงไป ลมตวไปแลวสกครหนง
กจะนกขนไดวาเผลอไป หลงไป ลมตวไปแลว และจะร
ชดไดถงความเปลยนแปลงของจต หรอรชดไดวาจตท
เผลอไป จตทหลงไป จตทลมตวไปเปนอยางหนง จตท
รสกตวเปนอกอยางหนง
การฝ กสตร จตท เผลอไป หลงไป ลมตวไปน
สามารถฝกรวาเผลอไปตรงๆ ฝกรวาหลงไปตรงๆ ฝกร
วาลมตวไปตรงๆ หรอจะใชฝกรวมกบการมสตรรางกาย
เปนวหารธรรมกได
ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
57
ฝกสตใหเกดปญญา
เมอฝกสตรกาย ฝกสตรเวทนา ฝกสตรจต ไดตอ
เนองสม�าเสมอทงขณะใชชวตประจ�าวน และในชวงเวลาท
จ�าเพาะเจาะจงฝกตามรปแบบ ไมนานนกจตจะสามารถ
เกดสตระลกรสภาวะตางๆ ไดเปนอตโนมต แลวจตกจะม
ความตงมนในการรสภาวะไดเนองๆ ซงในชวงแรกๆ ท
จตตงมนขนมาแลวจากการฝกสต มกจะเพยงแครแคเหน
สภาวะตางๆ เปนสงทถกรอยเทานน และแมสภาวะจะ
ดบลงไปจากการมสตมความตงมน แตจตกยงไมใสใจท
จะเจรญปญญา คอไมสนใจเรยนรความจรงจากการเกด
ส ร ว ฒ น เ ส ร ว ว ฒ น า
58ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
59
ดบของสภาวะตางๆ บางคนกไมสามารถเจรญปญญาตอ
ได เพราะไมรวาตองเจรญปญญาตออยางไร บางคนกไม
สามารถเจรญปญญาตอได เพราะพอใจแคมสตกบมจต
ตงมนสบายๆ อยเทานน
จนเมอมโอกาสไดยน ไดฟง ไดศกษาธรรมะทเปน
ไปเพอการเจรญปญญาทถกตอง จตทตงมนไดแลวจงจะ
คอยๆ สนใจมาเรยนรความเปนไตรลกษณของสภาวะ
ตางๆ คอจะคอยๆ เรยนรจากการสงเกตไดวา สภาวะ
ตางๆ ทงกายใจ รปนาม ขนธหา เมอมเหตใหเกดขนแลว
ยอมตองเสอมดบไปเปนธรรมดา หลายๆ สภาวะทเกด
ขนแลวเปนสภาวะทชอบใจ เปนสภาวะทถกใจ แมจะ
พยายามหวงแหนรกษาเอาไวอยางสดความสามารถแลว
กตาม สภาวะทถกใจทชอบใจทงหลายเหลานนกไมอาจ
จะทรงอยไดตามทตองการ สวนอกหลายๆ สภาวะทไม
เปนทถกใจ ไมเปนทชอบใจ แมจะทมเทความพยายาม
มากมายอยางไรเพอจะท�าลายลางใหสญสนไป กไมอาจ
ท�าลายลางใหสญสนไปตามทอยากใหเปนไดเลย จะหา
อะไรทเปนแคแมเพยงเศษเสยวธลของกายใจ ของรปนาม
ของขนธหา กไมมเลยสกอยางเดยวทเทยงถาวร ไมมอะไร
เลยทเปนตวตน ทจะสามารถเกดขน ตงอยไดดวยตวเอง
โดยไมตององอาศยเหตปจจยอน ไมอะไรเลยสกสงเดยว
ทเปนตวตน ทจะเปนไปตามทการควบคมบงคบบญชาให
เปนตามทตองการได
รวมความแลว ทงกายใจ รปนาม ขนธหา ลวนแต
มลกษณะทไมเทยง (เปนอนจจง) ทนอยในสภาพเดมไม
ได (เปนทกขง) ไมใชตวตน (เปนอนตตา) หรอรวมเรยก
วาเปนไตรลกษณ ความเขาใจจากการประจกษจรงตอ
ความเปนไตรลกษณของสภาวธรรมตางๆ ดวยการมสต
มจตตงมนและเปนกลางนเองทชอวา ปญญา (วปสสนา
ปญญา) กระบวนการทจะท�าใหเกดปญญา หรอการเจรญ
ปญญานนกไมไดมอะไรมากมายไปกวา แครแคดกายใจ
รปนาม ขนธหา ทก�าลงปรากฏอยดวยจตทตงมนและ
เปนกลาง จตทตงมนและมความเปนกลางตอสงทถกรถก
ดอย จะไมใหคา ไมปรงแตงความยนดขนมา ไมปรงแตง
ความยนรายขนมา และไมนกคดคาดเดาเอาเองวาเปน
อยางนนอยางน เมอจตตงมนและเปนกลางไดแมเพยงชว
ขณะของการรกายใจ รรปนาม รขนธหา จตกจะรชดได
ถงสงทเกดขนแลว มการดบลงไปตอหนาตอตา และจะ
ส ร ว ฒ น เ ส ร ว ว ฒ น า
60ฝ ก ส ต ใ ห จ ต ต ง ม น ฝ ก ส ต ใ ห เ ก ด ป ญ ญ า
61
คอยๆ ยอมรบความจรงนไดมากขนๆ เปนกลางไดมาก
ขนๆ เมอรชดกายใจ รปนาม ขนธหา ทเปนไตรลกษณ
ซ�าแลวซ�าอกอยอยางน ปญญากจะเกดขน จะสามารถละ
ความเหนผดวามตวตนลงได จนกระทงสามารถละวาง
ความยดถอกายใจ รปนาม ขนธหา ลงไปไดตามล�าดบ
เมอละความยดถอลงไดจนหมดสนกจะพนทกขไดอยาง
แทจรง
ดงนนเมอสามารถฝกสตจนเกดจตตงมนไดแลว
กอยาพอใจอยแคเพยงความตงมนมความสขสบายๆ อย
เทานน ตองมาฝกเจรญปญญาดวยการรกายใจ รรปนาม
รขนธหา ดวยความมสตมความตงมนและเปนกลาง เพอ
ใหรชดตามจรงวากายใจ รปนาม ขนธหา เทยงหรอไม
เทยง กายใจ รปนาม ขนธหา ทนอยในสภาพเดมๆ ได
หรอไมได กายใจ รปนาม ขนธหา เปนตวตนหรอไมใชตว
ตน ตองอาศยเหตปจจยใหเกดขน หรอวาสามารถเกดขน
ไดดวยตวเอง เกดขนแลวสามารถตงอยไดดวยตวมนเอง
หรอตององอาศยปจจยอนๆ
การหดสงเกตจนรชดกายใจ รปนาม ขนธหา ทเปน
ไตรลกษณ ตองรดวยจตทตงมนและเปนกลาง ไมใชรดวย
การนกคดใครครวญดวยเหตผลใดๆ เมอเจรญปญญา ร
ชดความเปนไตรลกษณของกายใจ รปนาม ขนธหา อยาง
ตอเนองกจะเกดปญญาขนตน สามารถละความเหนผด
ทชอวา สกกายทฏฐ ซงเปนสงโยชน เปนเครองผกมด
สรรพสตวเอาไวกบสงสารวฏลงได และจะละสงโยชน
อกสองประการ คอวจกจฉาและสลพพตปรามาส ได
พรอมๆ กนดวย ผทมปญญาเบองตนสามารถละสงโยชน
ทงสามประการนได จะขามพนความเปนปถชน ไดชอวา
โสดาบน หรอพระโสดาบน เปนผทจะพนทกขตอไปได
เพราะจะละความยดถอกายใจ รปนาม ขนธหาลงไดใน
อกไมเกนเจดชาต
เมอขามพนความเปนปถชนไดแลว กยงตองฝกสตร
กายใจ รรปนาม รขนธหา เพอเจรญปญญาตอไปอก ตอง
เพยรรชดความเปนไตรลกษณของกายใจ รปนาม ขนธหา
อยางตอเนอง จนจตเกดปญญามากขนไปตามล�าดบ จต
จงจะสามารถปลอยวางความยดมนถอมนในกายใจ รป
นาม ขนธหา ไดตามล�าดบ จากทเคยไดชอวาพระโสดาบน
ส ร ว ฒ น เ ส ร ว ว ฒ น า
62
กไดชอวาพระสกทาคาม ไดชอวาพระอนาคาม จนถงท
สดไดชอวาพระอรหนต เปนผทหมดซงความยดมนถอมน
ในธรรมทงปวง อวชชาทเคยเปนเหตใหเกดกเลส ตณหา
อปาทาน เกดความยดมนถอมนในกายใจ รปนาม ขนธ
หา กมอนถกละไดจนหมดสน กจทพงท�าดวยการรทกข
ละสมทย แจงนโรธ เจรญมรรค อนเปนกจแหงอรยสจ ก
เปนอนไดท�าเสรจสน ไมมกจใดตองท�าอก จตพนจาก
กองทกขโดยสนเชงนบตงแตขณะทเกดอรหตตมรรค
อรหตตผล นนเอง.
บนทก
บนทก