abdullÂh-i İlÂhÎ’nİn esrÂrnÂme adli...

I

ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

Ahmet ÖZKAN

ABDULLÂH-I İLÂHÎ’NİN ESRÂRNÂME ADLI ESERİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

TEZ YÖNETİCİSİ

Yrd. Doç. Dr. CENGİZ GÜNDOĞDU

ERZURUM-2006

II

İÇİNDEKİLER

ÖZET .................................................................................................................... IV

ABSTRACT............................................................................................................V

ÖNSÖZ ................................................................................................................. VI

KISALTMALAR................................................................................................VIII

GİRİŞ .......................................................................................................................1

Abdullâh-ı İlâhî’nin Yaşadığı Döneme Genel Bir Bakış .................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM ...................................................................................................8

1. ABDULLÂH-I İLÂHÎ’NİN HAYATI ................................................................8

1.1. Doğum Yeri ve Tarihi .................................................................................. 8

1.2. Gençliği, Tahsili, Seyahatleri....................................................................... 8

1.3. Medrese Hocası ............................................................................................ 9

1.4. Tasavvufa İntisabı ...................................................................................... 10

1.5. Tarîkatı ....................................................................................................... 10

1.6. Şeyhi........................................................................................................... 13

1.7. Anadolu’ya Dönüşü ................................................................................... 14

1.8. İrşad Faaliyetleri ........................................................................................ 15

1.8.1. Şeyh Bedreddin-i Simâvî ve Abdullâh-ı İlâhî’ye Tesiri ..................... 17

1.9. Vardar Yenicesi’ne Gidişi ve Orada Vefatı ............................................... 20

1.10. Görev Yaptığı Tekkeler ........................................................................... 22

1.11. Halifeleri .................................................................................................. 22

1.11.1. Emir Ahmed-i Buhârî........................................................................ 22

1.11.2. Uzun Muslihiddin Halife................................................................... 25

1.11.3. Âbid Çelebi ....................................................................................... 25

1.11.4. Lütfullah Üskübî ............................................................................... 25

İKİNCİ BÖLÜM....................................................................................................26

2. ABDULLÂH-I İLÂHÎ’NİN ESERLERİ ...........................................................26

2.1. Meslekü't-Tâlibîn ve'l-Vâsılîn.................................................................... 26

2.2. Keşfü’l-Vâridât li Tâlibi’l-Kemâlât ve Gayreti’t-Derecât ......................... 27

2.3. Zâdü'l-Müştâkîn ......................................................................................... 27

III

2.4. Risâle-i Vücûd............................................................................................ 28

2.5. Fütühât-ı İlâhî............................................................................................. 28

2.6. Risâle-i Ehadiyye ....................................................................................... 28

2.7. Risâle-i Es’ile ve Ecvibe ............................................................................ 28

2.8. Esrârnâme................................................................................................... 29

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ...............................................................................................30

3. ABDULLÂH-I İLÂHÎ’NİN ESRÂRNÂME ADLI ESERİ ................................30

3.1. Nüshaları .................................................................................................... 30

3.2. Te’lif Sebebi............................................................................................... 33

3.3. Muhtevâsı ................................................................................................... 34

3.4. Abdullâh-ı İlâhî’nin Esrârnâmesi’nde Tasavvuf........................................ 35

3.4.1. Varlık ve Tevhid ................................................................................. 35

3.4.2. Hakîkat-ı Muhammediye .................................................................... 40

3.4.3. Fenâ ve Bekâ....................................................................................... 42

3.4.4. Zikir ve Tefekkür ................................................................................ 43

3.4.5. Nefsin Mertebeleri .............................................................................. 45

3.4.6. Ameller ve Sonuçları .......................................................................... 47

3.4.7. Sohbet.................................................................................................. 48

3.4.8. Mürşid’e Olan İhtiyaç ......................................................................... 49

3.4.9. Mürid................................................................................................... 51

3.4.10. Dünya Sevgisi ................................................................................... 52

3.5. Tenkitli Metin ............................................................................................ 55

SONUÇ ..................................................................................................................83

KAYNAKLAR ......................................................................................................86

EKLER...................................................................................................................91

EK 1. Zeyrek Camii ve Medresesi .................................................................... 92

EK 2. Orijinal Metin ......................................................................................... 93

ÖZGEÇMİŞ .........................................................................................................122

IV

ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ

ABDULLÂH-I İLÂHÎ’NİN ESRÂRNÂME ADLI ESERİ

Ahmet ÖZKAN

Danışman : Yrd. Doç. Dr. Cengiz GÜNDOĞDU

2006- SAYFA : 129

Jüri : Yrd. Doç. Dr. Cengiz GÜNDOĞDU

Doç. Dr. İsa ÇELİK

Doç. Dr. Mustafa AĞIRMAN

Abdullah-ı İlâhî, XV. Yüzyılda yaşamış Melâmi-nakşi neş’esine sahip

sûfîlerden biridir. Simav’da doğmuş, İstanbul’da Zeyrek Medresesi’nde tahsile

başlamış daha sonra Horasana giden hocası Alaaddin-i Tûsî’nin ardından giderek

tahsilini tamamlamış ve orada tanıdığı Ubeydullâh Ahrâr’a intisab intisap ederek

tasavvuf yoluna girmiştir. Horasan’dan döndükten sonra ilk irşad sahası olan

memleketi Simav’a yerleşmiş daha sonra, İstanbul’a gelerek Zeyrek

Medresesi’nde irşad faaliyetine devam etmiştir. Birçok eser kaleme almış olan

İlâhî’nin tasavvuf anlayışında Muhyiddîn İbnü’l-Ârabî’nin etkisi görülür. Şeyh

Bedreddîn’in Vâridât adlı eserine yazdığı şerh yüzünden devlet ricaliyle problem

yaşayan İâhî, Vardar Yenicesi’ne giderek ömrünün sonuna kadar orada kalmıştır.

Bu çalışmada Abdullah-ı İlahi’nin hayatı ve Esrârnâme adlı eserindeki tasavvufî

görüşleri tespit edİlmîş, Esrârnâme’nin üç ayrı nüshası karşılaştırılarak edisyon

kritikli metni verilmiştir.

V

ABSTRACT MASTER THESIS

ABDULLÂH-I İLÂHÎ’S WORK THE ESRÂRNÂME

Ahmet ÖZKAN

Supervisor : Assist. Prof. Dr. Cengiz GÜNDOĞDU

2006-PAGE-129

Jüri: Assist. Prof. Dr. Cengiz GÜNDOĞDU

Assoc. Prof. Dr. İsa ÇELİK

Assoc. Prof. Dr. Mustafa AĞIRMAN

Abdullâh-ı İlâhî, is a sufi that was lived at XV. Center and had Malami-

Nakshi temperament. He was born in Simav. He started his education in Zeyrek

Madrasah in İstanbul. Right behind his teacher Alaaddîn at-Tûsî gone to Horasan.

he completed his education in Horasan. He devoted to Ubaydullâh Ahrâr and

entered to sufizm He settled in Simav after turn from Horasan. Later gone to

İstanbul. Afterwords he busied himself with Irsadh and sufizm education. He

wrote a lot of Works. His understanding at mysticism was effected of İbnül-Arabî.

He wrote book of commentary(sarh) on Waridat that books of Seyh Bedrettin. For

this reason to dislike with the Ottoman Empire. He gone to Vardar Yenice and

remained here until the end of his life. This study aims to make to edition-critic

Abdullah Ilahi's work, that is namedly esrarneme, at the same time is included his

understanding of mysticism

VI

ÖNSÖZ

Geçmiş devirlerde yaşamış ve kültür tarihimizde önemli yerler işgal etmiş

nice şahsiyetler vardır ki, zaman içerisinde unutulup gitmişlerdir. Bir milletin

mazisi ile manevî irtibatını devam ettirebilmesi ve kültür mirasını nesilden nesile

aktarabilmesi, her şeyden önce geçmiş zamanlarda yetiştirmiş olduğu şahsiyetleri

ve onların eserlerini İlmî metodlala inceleyerek yeni nesillere tanıtmak ve

bunların hatıralarını ebedi olarak yaşatmakla mümkün olabilir. Mazisine ilgisiz

kalan bir milletin istkbale ümitle bakmaya hakkı yoktur. Ne yazık ki Türk

milletinin yetiştirmiş olduğu pek çok değerli şahsiyet zamanla unutulup gitmiş,

onların meydana getirdiği, kültür ve edebiyat tarihimizin değerli hazineleri

durumunda olan nice eserler de ya kaybolup gitmiş, ya da bir veya birkaç nüsha

halinde kütüphâne raflarında hapsolup kalmıştır. Tarihin derinliklerinde

unutulmaya terk edilen şahsiyetleri ve eserlerini tanıtmak ve gelecek nesillere

aktarmak başta gelen vazifelerimizden olmalıdır.

İslam düşünce, kültür ve medeniyetinin önemli bir parçası olan tasavvuf,

tarih boyunca İslam coğrafyasında etkili olmuş ve her dönemde yetiştirdiği örnek

şahsiyetlerle topluma yön vermişlerdir. Osmanlı toplumunda tasavvuf ve

tarîkatların üstlendiği fonksiyonlar yapılan çalışmalarla gün yüzüne çıkarılmaya

devam etmektedir.

Çalışmamızda Nakşibendiyye tarîkatının Anadolu topraklarında yayılması

ve gelişmesinde ve vahdet-i vucud düşüncesinin yerleşmesinde önemli katkıları

olan XV. Yüzyıl mutasavvıflarından Abdullâh-ı İlâhî’yi ve onun Esrârnâme adlı

eserini ele aldık.

Müellif nüshasını tespit edemediğimiz Esrârnâme’nin taramalarımız

sonucu 43 nüshasının bulunduğunu tespit ettik. Bu nüshaların hepsi sonradan

yazılmış müstensih nüshaları olduğundan, en eski tarihli olan, Süleymâniye

Kütüphânesi Kasideci-zâde Kitaplığı No: 1103’te bulunan nüsha ile yine

Süleymâniye Kütüphânesi Hacı Mahmut Efendi Kitaplığı No: 3032’de kayıtlı

nüshalarını tespit ettik. Ulaşabildiğimiz nüshaların içerisinde en okunaklı olan

Süleymâniye Kütüphânesi Mihrişah Sultan Kitaplığı No: 195’te bulunan nüshayı

ana nüsha olarak belirledik ve üç nüshayı karşılaştırarak tenkitli metnimizi elde

ettik.

VII

Çalışmamız “Giriş” ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde

konunun daha iyi anlaşılabilmesi ve tarihi bağların kurulabilmesi için Abdullâh

İlâhî’nin yaşadığı XV. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin siyasî ve dinî durumu

hakkında bilgi verdik.

Birinci Bölüm’de Abdullâh İlâhî’nin hayatını inceledik. Tahsili, tasavvufa

intisabı, seyahatleri, irşad faaliyetleri, müridleri konusunda, dönemin kaynaklarına

istinad ederek bilgiler aktardık.

İkinci Bölüm’de Abdullâh-ı İlâhî’nin eserlerini ele aldık. Eserleri hakkında

tanıtıcı bilgilere yer verdik.

Üçüncü Bölüm’de Esrârnâme adlı eserini inceledik. Bu bölümde eserin

mevcut nüshalarını ayrı ayrı tanıttık ve te’lif sebebini belirttik. Eserin Muhtevâsı

hakkında bilgi verdikten sonra, müellifimizin Esrârnâme’de yer verdiği tasavvufi

görüşlerini aktarmaya çalıştık. Daha sonra eserin tenkitli metnine yer verdik.

Ekler bölümünde ise Esrârnâme’nin ana nüsha olarak kullandığımız,

Süleymâniye Kütüphânesi Mihrişah Sultan Kitaplığı No: 195’te bulunan

nüshasının orijinalini verdik.

Çalışmam sırasında teşviklerini ve her türlü İlmî ve teknik desteklerini

benden esirgemeyen değerli hocalarım Prof. Dr. Osman TÜRER ve Doç. Dr. İsa

ÇELİK’e, çalışmamın her aşamasında bana yol gösteren, maddi ve manevî

desteğini hep yanımda gördüğüm, danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Cengiz

GÜNDOĞDU’ya, teşekkür etmeyi bir vazife kabul ederim. Ayrıca bana destek

veren arkadaşlarıma, minnet ve şükranlarımı arz ediyorum.

Erzurum - 2006 Ahmet ÖZKAN

VIII

KISALTMALAR

a.g.e. : Adı geçen eser

a.g.m. : Adı geçen makale

a.g.mad. : Adı geçen madde

AÜ. : Ankara Üniversitesi

Ay. : Aynı müellif

b. : ibn

Bkz. : Bakınız

c. : Cilt

Çev. : Çeviren

DBİA. : Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi

Der. : Derleyen

DİA. : Diyanet İslam Ansiklopedisi

Haz. : Hazırlayan

İ.Ü. : İstanbul Üniversitesi

İA. : İslam Ansiklopedisi

İst. : İstanbul

İÜEF. : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

Krş. : Karşılaştırınız

Mat. : Matbaası

MEB. : Milli Eğitim Bakanlığı

MÜİFV. : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı

ö. : Ölümü

s. : Sayfa

Tah. : Tahkik eden

TDV. : Türkiye Diyanet vakfı

Trc. : Tercüme eden

Tsz. : Tarihsiz

Vb. : Ve benzeri

Vd. : Ve diğerleri

Yay. : Yayınları

1

GİRİŞ

Abdullâh-ı İlâhî’nin Yaşadığı Döneme Genel Bir Bakış

Anadolunun müslümanlaşmasında mutasavvıflar ve tarîkatlar önemli rol oynamışlardır. Târih boyunca cemiyetin içinde bulunduğu durum ve şartlara göre hareket tarzı belirleyen mutasavvıflar, bir taraftan devletin yapılanması, imârı ve inşâsında büyük katkıda bulunurken diğer taraftan da halkın müslümanlaşması için çaba sarfetmişler, nizâm ve otoritenin tam te‘sîs edildiği zamanlarda ise, yetiştirdikleri kâmil insanlar vâsıtasıyla, toplumsal aktiviteler içerisine girmişlerdir. Bu mânâda gerek Selçuklu gerekse Osmanlılar döneminde, mutasavvıfların ciddi ve samimî bir gayret içerisine girdikleri açıkca görülmektedir1.

Osmanlı Devleti’nin teessüsü döneminde de, idâre için lüzûmlu ve muvâzeneli halk unsûrunun teşekkül ettirilmesinde, cemiyet hayâtının hem kurucusu, hem de koruyucu gücü olan tasavvufî müesseselerin faaliyetleri nazım rol oynamış,2 bu sâyede daha evvelki emsâli Türk devletleri gibi büyük bir devlet kurmak teşebbüsünde bu kuvvetlerden istifâde edİlmîş ve onlarda lâzım gelen her türlü unsûrlar bulunmuştur3.

Bu netîceyi sağlayan teşkîlâtlar arasında, bütünüyle tasavvufî bir renk taşımasalar da bilhassa Aşıkpaşa-zâde Târih’inde, Gâzîyan-ı Rûm, diğer târihlerde, “Alpler” veya “Alperenler” adı ile zikredilen geniş bir teşkîlâta mensûb “dervîş-gâzîler” mevcûttu.

Yine “Horasan Erenleri” de denilen, “Abdâlân-ı Rûm” ile, Anadolu’yu köy köy kuşatan “Ahîyan-ı Rûm”un, kuruluş devrindeki te'sîrlerini, devletin resmî teşkîlâtında izler hâlinde görmek mümkündür4.

Osman Bey’in Beyliğin başına geçtiği sıralarda Anadolu’yu kuşatan tasavvufî merkezler arasında “Ahîlik” ve “Babâîlik” başta geliyordu. Nitekim Ahî reislerinden olup Eskişehir civârında İtburnu mevkiinde tekkesi bulunan Şeyh Edebalı, o havâlinin en îtibârlı ve sözü geçen ulularındandı. Şeyh Mahmûd Gâzî, Ahî Şemseddîn ve oğlu Ahî Hasan, Cendereli Kara Halil de ahîlerden olup, hepsi Osmanlı beyliğinin kurulmasında ve büyümesinde hizmet etmişlerdi5. 1 Cengiz Gündoğdu, Bir Türk Mutasavvıfı Abdulmecîd Sivâsî, Hayatı, Eserleri, Tasavvufî

Görüşleri, Kültür Bakanlığı Yay., Ank., 2000, s.1. 2 İrfan Gündüz, Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebetleri, Seha Neşriyat, İst. ts. , s. 8. 3 Ö. Lütfi Barkan, “İstîlâ Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”, Vakıflar

Dergisi, İst. 1974, II, 282. 4 Gündüz, a.g.e., s. 8-9. 5Uzunçarşılı, Osmanlı Târihi, I, 105-106, 530; Adnan Abdülhak Adıvar, Osmanlı

Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İst., 1970, s.29; Ahmet Süheyl Ünver, Fatih Devri İlim, Sanat ve İçtimai Tekâmül Hamlelerine Umumi Nazar, Halk Basımevi, İst.,1953, s.7.

2

Bâtınî şeyhi Baba İlyas’a nisbetle “Babâîlik” adı ile meşhûr olan hareket ise Osmanlı Devleti'nin teşekkülünde, Geyikli Baba, Abdal Murâd, Duğlu Baba gibi alperenler vâsıtasıyla müessir olmuştur. Orhan Gâzî zamânında bunlara Uludağ eteğinde zâviyeler yaptırılmıştı6.

Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda Hacı Bektaş Velî (ö.738/1337-38)’ye nisbet edilen Bektâşî tarîkatı Horasan erenleri, babalar, ahîler ve gâzîlerle birlikte büyük rol oynamış ve bu yüzden bizzat pâdişahların bu tarîkatla alâkaları olmuştur7. Bu tarîkatın Osmanlı devrinde Yeniçeri Ocağı’nın teessüsünde önemli hizmetleri olmuştur8.

Yine bu asırlarda yaşayan Hacı Bektaş’ın halîfesi Taptuk Emre’nin mürîdi olan Yûnus Emre ise bir tarîkat pîri olmamakla berâber heyecanlı bir mutasavvıf ve kelimelere yüksek mânâları rahatlıkla terennüm ettirebilen kuvvetli bir şâirdi9.

Anadolu‘da hissedilir derecede hâkimiyeti olan tarîkatlar arasında Mevleviyye, Rifâiyye, Halvetiyye tarîkatleri bulunuyordu10.

Mevlânâ Celâleddîn Rûmî (ö.672/1273), etrafına hükümdarlar ve ümerânın yanısıra, Sadruddîn Konevî, Fahreddîn Irâkî gibi mutasavvıflar ile ilim ve fütüvvet erbâbını biraraya toplayabİlmîş, ma‘nevi nüfûzuyla müstevli Moğol emirlerinin bile hürmetini kazanmıştı11. Halîfeleri zamanında muhtelif yerlerde Mevlevî zâviyeleri açılan bu tarîkatın en mümeyyiz vasıflarından birisi de, mevcûd içtimâî nizâmın muhafazasına i’tina göstererek dinî ve siyasî kıyâmlardan uzak kalmış olmasıdır12.

Mevlevîlik Konya’daki merkez dergâh postnişinlerinin gayretleri ile

yayılmıştır. Özellikle Kütahya Mevlevîhânesi’nin kurucusu Celaleddin Ergun

Çelebi (ö.775/1373) ve Afyon Mevlevîhânesi’nin kurucusu Divane Mehmet

Çelebi ismi zikredilmesi gerekenlerdendir. Mevlevîlik özellikle Fars

Edebiyâtı’nın ve edebî kültürün gelişmesinde büyük katkılar sağlamıştır.

Muînî’nin Mesnevi-i Muradiye’si de XV. Asırda yazılmıştır.13

Anadolu’da hissedilir bir hâkimiyeti bulunan tarîkatler arasında Rifâîlik de vardır. XIV. asırda Anadolu’da muhtelif tekkeleri bulunan bu tarîkat, kuruluş

6 Uzunçarşılı, a.g.e., I, 531; Yılmaz, Aziz Mahmud Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, s. 18. 7 H. Ziya Ülken, İslâm Düşüncesi, İÜ Ed.Fak. Yay., İst. 1946, s. 198. 8 Yılmaz, a.g.e., s. 17; Gündüz, a.g.e., s. 68. 9 Yılmaz, a.g.e., s. 20. 10 Fuad Köprülü, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, (5. bs.), TTK Yay., Ank. 1994, s. 95. 11 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Turan Neşriyat, İst. 1971, s. 525. 12 Yılmaz, a.g.e., s. 15-16. 13 Osmanlı Ansiklopedisi, c.1, s.196

3

dönemi ve daha sonraları büyük bir ehemmiyet kazanmıştır14. Merkezi Anadolu’da olmayan fakat aşırı sünnî bir tarîkat olarak tanınan

Kâzerûniyye'nin de muhârib hareketlerinden dolayı etkinliğini yitirdiği XVI. yüzyıla kadar Osmanlı’da mühim bir rol oynadığını söyleyebiliriz.

Anadolu ve Rûmeli’de çok yayılan tarîkatlardan biri de Melâmîliktir. Melâmîlik İbn Arabî’den sonra kendisine pîr olarak Bedreddîn’i tanımış, fakat son zamânlarda Oğlanlar Şeyhi İbrâhîm Efendi ve halîfelerinden Gaybî Baba’nın sâyesinde büyük bir reform geçirerek Anadolu ve İstanbul’da en nüfûzlu tarîkatlerden biri hâline gelmiştir15.

Kuruluş döneminde mevcûdiyeti ve faaliyetlerini tesbit ettiğimiz bu

tarîkatlerden başka daha sonraki dönemlerde İbn Arabî’ye nisbet edilen

Ekberiyye tarîkatı Dâvud Kayserî (ö.751/1349) vâsıtası ile Osmanlı ülkesine

girmiş, özellikle Şemseddîn Mollâ Fenâri (ö.834/1431)’nin gayretleri sâyesinde

yayılabİlmîştir. İbn Arabî neş’esinin yayılmasında müellifimiz Abdullâh İlâhî’nin

de önemli bir yeri vardır.

Bâyezîd Bistamî’ye nisbet edilen Bistâmiye tarîkatı da Somuncu Baba

namıyla tanınan Hamîdüddîn Aksarayî (ö.815/1412) tarafından Anadolu’ya

getirİlmîştir.

Zeyniyye tarîkatı ise, Abdullatîf-i Makdisî (ö.856/1452) ile Osmanlı diyârına girmiş, Makdisî’nin halîfesi, “Vefa” mahlasıyla tanınan Şeyh Muslihiddîn (ö.896/1491) zamânında kemâl devrini bulmuş ve bunun tekkesi bir çok mütefekkir Osmanlı âliminin toplantı yeri olmuştur16.

Osmanlı memleketlerinde ilk yayılan tarîkatlardan Nûrbahşiyye tarîkatı Yıldırım Bâyezîd’e dâmad olan ve Emir Sultan da denilen Şemseddîn b. Ali el-Hasan el-Buhârî vâsıtasıyla Bursa’da kurulmuş ise de kendisinden sonra çok devâm etmemiş ve iki nesil sonra münkariz olmuştur. Bundan başka Hacı Bayrâm-ı Velî (ö.833/1429)’ye nisbet edilen Bayrâmiyye tarîkatı, kurucusu zamânında yayılamamış olmakla birlikte daha çok Şemsiyye-i Bayrâmiyye, Melâmîyye-Bayrâmiyye, Celvetiyye şûbeleriyle yayılmıştır. Bunlardan sonra Osmanlı hudutlarının Basra, Mısır taraflarına kadar genişlemesi Irak, Suriye ve Mısır’da intişar etmiş olan tarîkatlerin de Anadolu ve Rûmeli’de yayılmalarını mucib 14 Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, D.İ.B. Yayınları, Ank. ; a.g.mlf., Osmanlı

Devleti’nin Kuruluşu, s. 96-97. 15 Ülken, İslâm Düşüncesi, s. 198. 16Osmanlı Ansiklopedisi (Tarih, Kültür, Medeniyet), Ağaç Yay., İst., 1993, I, 195;

Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Çağ Yay., İst., 1989, XIX, 19, 374.

4

olmuştur17. Hacı Bayram-ı Veli’nin halifeleri arasında Gülzâr-ı Ma‘nevi adlı eserin müellifi İbrahim Tennurî (ö.887/1482)’yi yetiştiren ve birçok eser veren, İstanbul’un manevî fatihi ve Bayramiyye’nin Şemsiyye kolunun kurucusu Akşemsedin(ö.863/1458)’i,18 Muhammediyye’nin yazarı Yazıcı-zâde Muhammed (885/1451)’i, ve Envâru’l-Âşıkîn yazarı kardeşi Ahmed Bîcan’ı sayabiliriz.19

XV. asrın ikinci yarısından sonra Bayrâmiyye tarîkatı muhtelif kollar hâlinde gelişmekte iken Halvetiyye tarîkatının da bir hayli yaygınlaştığını görürüz20.

Halvetîlik Türk insan ve cemiyetine en fazla müessir olan tarîkatlerden biri belki de birincisidir. Bu tarîkat her sınıftan insana hitâb eden ve mensûbları arasında muhtelif meslek erbabını görmek imkânı olan bir gönül ocağı şeklinde müşâhede edilmektedir. Nitekim yükseliş devri pâdişahlarının yanlarında hep Halvetî şeyhleri veya Halvetîlik’ten feyz almış tasavvuf büyükleri görülmektedir. Mesela Fâtih’in yanında Akşemseddîn Muhammed b. Hamza (ö.863/1458); II. Bâyezid’in yanında Cemâl Halvetî (ö.1493); Kanûnî’nin yanında Merkez Muslihiddîn (ö.1551) gibi zâtlar bulunmaktaydı. Siyâset, askerlik, fikir ve sanat dünyâsının bir çok ünlülerinin de ya doğrudan veya bilvesile Halvetîlik’ten feyz aldıklarını bilmekteyiz. Türk cemiyetine geniş ölçüde müessir olmuş diğer bir tarîkat olan Celvetilik’in te'sîrlerini de büyük ölçüde Halvetîliğe maletmek mümkün görünmektedir. Çünkü bu tarîkat da pîrlerinin feyiz kaynakları bakımından Halvetiyye menşelidir21.

Kâdiriyye tarîkatı ise Anadolu’ya Eşrefoğlu Rûmî (ö.874/1469-70[?],

İstanbul’a İsmâil Rûmî (ö.1041/1631) tarafından girmiştir. Bu zâtların her ikisi

de "Pîr-i Sâni" diye anılmışlardır22. Tarîkatın Anadolu’da daha etkin olarak

yayılması İsmâil Rûmî’den îtibâren olmuştur23.

Anadolu’da Nakşibendiyye tarîkatının nüfûzunun, daha II. Murâd

zamânında kuvveden fiile çıktığı iddiâ edilebilir. Ne varki, Nakşibendiyye’nin,

tasavvufî bir mahfil olarak, tekkeleri ve teşkîlâtı ile zuhûru, sultanlara kadar

17Uzunçarşılı, a.g.e., III, 344. 18Ali İhsan Yurd, Akşemseddin, Hayatı ve Eserleri, M.Ü.İ.F.Yayınları, İst., 1994, s.25. 19Osmanlı Ansiklopedisi, I, s.196.; Koç, a.g.e., s.7; Köprülü, Türk Edebiyatında İlk

Mutasavvıflar, s.339; Abdülbaki Gölpınarlı, Melamilik ve Melamiler, Devlet Matbaası, İstanbul, 1931, s.300.

20Yılmaz, a.g.e., s. 22. 21Y. Nuri Öztürk, Kuşadalı İbrahîm Halvetî, Hayatı, Tasavvufî Düşünceleri, Mektupları,

Fatih Yayınevi, İst. 1982, s. 25-26. 22Sâdık Vicdânî, Tomâr-ı Turuk-u Âliyye (Kadirîyye Silsilenâmesi), Dârü’l-Hilâfeti’l-

Âliyye, İst. 1338–1340, s. 27. 23Uzunçarşılı, Osmanlı Târihi, III, 344; Barkan, a.g.m., s.282.

5

sirâyet eden muhabbet hâlesi, evvelce meydana gelmiş olmasına rağmen,

tarîkatın Anadolu’da yayılması daha ziyâde Molla Câmî’den ders almış olan

Mollâ Abdullah İlâhi (ö.896/1490) ve halîfesi Emir Ahmed-i Buhârî

(ö.922/1516)’den sonra olmuştur24.

Aktardığımız bütün bu husûslardan hareketle Mollâ Abdullah-ı İlâhi’nin yaşadığı döneme kadar tarîkatlerin yaygınlık kazandığı ve önemli hizmetler îfâ ettiklerini söyleyebiliriz.

Molla Abdullâh-ı İlâhî’nin yaşadığı XV. Yüzyılda Osmanlı Devleti

gelişmekte olan bir devlet konumunda olup aynı zamanda saltanat

mücadelelerine de sahne olmaktadır. XV. Yüzyılın başlarında Sultan II. Murad,

Çelebi Mehmet'in vefatı üzerine 1421 tarihinde tahta çıktığında, amcası

Mustafa i le arasında bir saltanat mücadelesi başlar. Amcasının bu tavrı,

kendisini o derece ümitsizliğe düşürmüştür ki, bir an Bursa'yı bırakıp,

şehzadeliğinde Sancak beyi olduğu Amasya'ya çekilmeyi bile düşünür. Fakat

Bursa'ya varır varmaz yanına gidip elini öptüğü ve kendisine padişahlık kılıcını

kuşatan Emir Sultan'ın teşviki ile cesaretini toplamış ve böylece amcasıyla

savaşarak saltanatın tek hâkimi olabİlmîştir.25

II. Murad İlme ve âlimlere çok hürmet edip evliyâya izzet ve ikrâmda

bulunmuştur. Çok kıymetli eserlerin yazılmasına, tercüme edilip Türkçeye

kazandırılmasına ve kıymetli ilim müesseselerinin inşâsına vesile olan II. Murad,

yazılan eserlerde açık bir dil kullanılmasını emrederek Türkçe yazmak husûsunda

titizlik göstermiştir.26

II. Murad’tan sonra tahta geçen II. Mehmed, geçilmez kaleleri ile ünlü

Konstantiniyye’yi fethetmiş,27 Konstantinopolis’i alması Fatih Mehmed’e, İslam

âleminin en güçlü hükümdarının kendisi olduğu duygusunu bahşetmiş ve onu İran

ile Mısır’daki diğer İslam İmparatorlukları’na meydan okur hale getirmiştir. Fatih

bu suretle muazzam ve eşi görülmedik bir otoriteyi şahsında toplayıp eski Pers

24 Gündüz, Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebetleri, s. 48. 25 M.Tayyip Gökbilgın, Osmanlı Müesseseleri Teşkilâtı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bakış, İÜEF Yay., İst., 1977, s.77.

26 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Çev. Halil Berktay, Eren Yay., İst., 2000, s.53.

27 Samiha Ayverdi, Türk Tarihinde Osmanlı Asırları, Damla Yay., İst., ty, s.302.

6

kralları ve Türk hanlarının geleneksel çizgisinde bir mutlak hükümdar olarak

Osmanlı Padişah’ı örneği oluşturmuştur.28

Onun zamanında saray, bir taraftan Molla Gürani, Molla Hüsrev, Molla

Lütfi, Molla Zeyrek, Hoca-zâde, Sinan Paşa, Hızır Bey, Ali Kuşcu gibi birçok

ilim adamlarını bir araya getirmiş, diğer taraftan Ahmet Paşa, Mahmut Paşa,

Necâti, Hâmidî, Kabûlî, Melihî, Zeynep Hatun, Mihri Hatun gibi yüzlerce şâire

destek vermiş ve iltifat etmiştir.29

Abdullâh-ı İlâhî’nin memleketi olan Kütahya 1300 yılında kurulan

Germiyanoğulları Beyliğinin merkezi durumundaydı. Kütahya’da XIV. yüzyılın

ortalarına doğru Osmanlı Beyliği etkili olmaya başladı. Osmanlı’ların ve

Karamanoğulları’nın baskıları üzerine Germiyan Bey’i Süleyman Şah, Beyliği’nin

muhafazası için Osmanlılarla akrabalık kurmak isteyip, kızı Devlet Hatun’u

I.Murad’ın oğlu Bayezid’e nikâhladı. Çeyiz olarak ta Kütahya, Tavşanlı, Simav ve

Eğrigöz’ü Osmanlı’lara verdi. 783/1381 yılında yapılan düğünden sonra Şehzâde

Bayezid Kütahya’ya idareci olarak gönderildi. Süleyman Şah ise Kula’ya çekildi

ve orada vefat etti. 789/1387’de babasının yerine geçen II. Yakub Bey, Kosova

Savaşı’nın ardından kız kardeşinin çeyizi olarak verilen Kütahya ve civarına

hakim olduysa da 792/1390’da Yıldırım Bayezid Kütahya ve bütün Germiyan

topraklarına hakim oldu. 1402 Ankara Savaşı’ndan sonra Yakub Bey, yeniden

Kütahya’ya yerleşti. Timur, İzmir seferinde Kütahya’ya gelip bir süre kaldı. Fetret

Devrinde Yakub Bey’in Çelebi Mehmed’e taraftar olması üzerine Germiyan

topraklarına giren Karamanoğulları Kütahya’yı ele geçirdi. Yakub Bey,

817/1414’te Çelebi Mehmed’in sayesinde Osmanlı himayesinde yeniden

topraklarına sahip oldu. Hiç erkek çocuğu olmadığı için 832/1424’de II. Murad ile

görüşüp ölümünden sonra memleketini ona bıraktığını bildirdi. 1429’da Yakub

Bey ölünce, Kütahya Osmanlı Sancağı haline geldi. 855/1451’de Anadolu

Beylerbeyliği’nin merkezi olan Kütahya İshak Paşa’ya verildi. 917/1511’de

Şahkulu isyanı ile karşı karşıya kaldı. Anadolu Beylerbeyi Karagöz Paşa’yı

29 İnalcık, a.g.e., s.54.

7

yenilgiye uğratan Şahkulu, Kütahya kalesini kuşattı, direnişle karşılaşınca

Bursa’ya çekildi.30

Kütahya, Bursa gibi birçok âlim ve sanatkârın yetiştiği bir belde

olmasının yanında Osmanlı dünyasında kurulan ve gelişen tasavvufî hayatın

da merkezlerindendir. Fetih hareketinden sonra kurulan tekke ve

zaviyelerin zamanla hem sayıları hem de hizmet alanları çoğalmış, beldenin

dinî, içtimaî ve bediî hayatı üzerinde mühim tesirler icra etmiştir.

Abdullâh-ı İlâhî, tasavvufa intisabıyla sonuçlanan doğu seyahati

sonrası memleketi Simav’a dönmüş ve ilk irşad faaliyetlerine burada

başlamıştır. Bir süre burada kalan İlâhî, daha sonra İstanbul’a gitmiştir.

30 Mustafa Çetin Varlık, “Kütahya”, DİA, Ankara 2002, 26.

8

BİRİNCİ BÖLÜM

1. ABDULLÂH-I İLÂHÎ’NİN HAYATI Çalışmamızın bu bölümünde Abdullâh-ı İlâhî’nin doğumundan vefatına

kadar hayat hikâyesine kısaca yer vereceğiz.

1.1. Doğum Yeri ve Tarihi Abdullâh-ı İlâhî Kütahya’nın Simav İlçesine bağlı Tekellüf köyünde

dünyaya gelmiştir.31 Doğum tarihi belli değildir. Asıl adı Abdullâh’tır.

“Abdullâh-ı İlâhî”, “Abdullâh-ı Simâvi” ve “Şeyh İlâhî” isimleriyle de bilinir.

Şiirlerinde “İlâhî” mahlasını kullanmıştır.32 Aynı devirde Bursa’da yaşamış

olan ve şiirlerinde “İlâhî” mahlasını kullanan Ahmed-i İlâhî adlı başka bir

sûfînin bulunması, zaman zaman isimlerinin karıştırılmasına sebebiyet

vermiştir.33

1.2. Gençliği, Tahsili, Seyahatleri İlköğrenimine doğduğu yerde başlamıştır. Daha sonra devrin ilim

merkezi İstanbul'a giderek Zeyrek Medresesi'nde tahsiline devam etmiş,34

Alaaddîn et-Tûsi (ö.887/1482)’den ders okumuştur35.

İlâhî’nin tahsil gördüğü Zeyrek Medresesi, İstanbul’un fethini müteakip

Ayasofya ile beraber ikinci tedris yeridir. Fetihten sonra medrese olabilecek

yerler arayan Fatih Sultan Mehmed, sekiz kilisenin medreseye çevrilmesini

emretmiştir. Bu sekiz kilisenin üçü Zeyrek Medresesi’ni oluşturur. Bizanslı’ların

manastır olarak kullandıkları ve Pantokrator adını verdikleri bu mekân, ilk

müderrisi olan Molla Zeyrek’in adıyla meşhur olmuştur. Bina iki katlı olup,

31Lamiî Çelebi, Nefahatü’l-Üns Tercümesi, Marifet Yay., İst., 1980, s.460; Şemseddin

Sami, Kamusu’l-Alam, İst., 1889, IV, s.3100; Hüseyin Vassâf, Sefine-i Evliyâ, Haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz, Kitabevi Yay., İst., 2006, II, 54; Kasım Kufralı, “Abdullâh-ı İlâhî ve Kendisinden Sonraki Nakşibendî Muhiti”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, İst., 1948, II, sayı 3-4, s.130.

32 Bağdatlı İsmail Paşa, Esmaü’l-Müellifin, M.E.B. Yay., İst., 1951, I, 470; Mehmet Nail Tuman, Tuhfe-i Nâilî, Bizim Büro Yay., Ank., 2001, I, 95; Abdüllatif Lâtîfî, Tezkire-i Lâtifî, İkdam Matb., İst., 1314, s.50-51; Atilla Özkırımlı, Türk Edebiyatı Tarihi, İnkılap Kitabevi, İst., 2004, III, 673.

33 Kara, Bursada Tarîkatlar ve Tekkeler, s.163. 34 Kufralı, a.g.m., s.132. 35 Mustafa Kara, Hamit Algar, “Abdullâh-ı İlâhî”, DİA, İst., 1987, I, 110.

9

oldukça büyüktür. Yaklaşık elli odası mevcuttur.36 İ. Hakkı Uzunçarşılı,

medresenin kırk odasının bulunduğu ve her odada bir öğrencinin kaldığı bilgisini

verir.37 Yaklaşık 18 sene ilim tedrisatı yapılan Zeyrek Medresesi, Sahn-ı Semân

Medreseleri yapılınca oraya taşınmış ve bu tarihten sonra cami olarak hizmet

vermeye başlamıştır. Bu gün hâla cami olarak hizmet vermektedir.38

1.3. Medrese Hocası Abdullâh-ı İlâhî, hem İstanbul'da hem de Kirman'da, Alaaddîn et-

Tûsi'den, zahirî ilimler konusunda ders almıştır. Alaaddîn et-Tûsî, aklî ve

naklî ilimlerde, zamanının önde gelen âlimlerindendi. Diyâr-ı Rûm’a

geldiğinde, Sultan II. Murad Han ona, ikramlarda bulunmuş ve Bursa'daki

Sultan Medresesi’ne müderris olarak atamıştır. Fatih Sultan Mehmed Han,

İstanbul'u fethettikten sonra, Tûsî'yi İstanbul'a çağırmış, o da daveti kabul

ederek İstanbul’da Zeyrek Medresesi'nde ders vermeye başlamıştır.39 Fatih

Sultan Mehmed bu âlime çok itibar eder ve veziri Mahmud Paşa ile birlikte

zaman zaman derslerini dinlemeye gidermiş.40

Fakat Zeyrek Medresesi’nin diğer hocalarından Hoca-zâde Muslihiddîn

Mustafa b. Hoca Yusuf ile aralarında Gazalî’nin Tehâfütü’l-Felâsife’sine

yazılacak olan şerh konusunda bir yarışma olmuş, Hoca-zâde’nin yazdığı

Tehâfüt adlı şerh, Fatih Sultan Mehmed tarafından daha çok beğenilince

darılarak Tebriz'e41 buradan da Horasan’a gitmiş, orada Nakşi şeyhlerinden

Hâce Ubeydullah-ı Ahrâr'ın hizmetine girmiştir 42

Abdullâh-ı İlâhî’nin istifade ettiği şahıslardan biri de Abdurrahman

Camî(ö.898/1492)’dir. Ubeydullah Ahrâr’ın halifesi, şair, vahdet-i vucûd ve

İbnü’l-Arabî hayranı ve bir çok eserin sahibi bu sûfiden aldığı tesirleri hayatı

36 Süheyl Ünver, Fatih Külliyesi ve Zamanı İlim Hayatı, İstanbul Üniversitesi Yay., İst.,

1946, s.12-17 37 Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmîye Teşkilatı, T.T.K. Yay., Ank., 1965, s.5 38 Ünver, Fatih Külliyesi ve Zamanı İlim Hayatı, s.5. 39 Ünver, Fatih Devri İlim, sanat ve içtimâi Tekâmül Hamlelerine Umumi Nazar,İstanbul

Fethi Derneği Yay., İst., 1953, s.17. 40 Samiha Ayverdi, Edebi ve Manevi Dünyası İçinde Fatih,İstanbul Fethi Derneği Yay., İst., 1953, s.19; Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İst., 1970, s.40.

41 Samiha Ayverdi, Edebi ve Manevi Dünyası İçinde Fatih, s.19; Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, s.40.

42 Taşköprü-zâde, Şakâik-i Numaniyye, Çağrı Yay., İst., 1989, s.262.

10

boyunca muhafaza etmiştir. İlâhî’nin halifesi Ahmet Buhârî’nin müridi olan

Lamiî Çelebi ise, Camî’nin Nefehâtü’l-Üns adlı eserini Türkçe’ye tercüme

ederek bu tesiri yaygınlaştırmıştır.43

1.4. Tasavvufa İntisabı Abdullâh-ı İlâhî, Horasan’da hocası Alaaddîn et-Tûsi’nin yanında

tahsiline devam ederken kendisinde tuhaf bir hâl meydana gelmiş, bu hâlin

etkisiyle de sûfîlerle beraber olmaya başlamıştır. Dervişler halkasına katıldıktan

sonra kitaplarının hepsini satıp yalnızca tasavvufla ilgili bir risâleyi bırakmıştır.

Medrese tahsilini bıraktıktan sonra Semerkant’a gitmiş, devrin en meşhur

mutasavvıflarından olan ve Nakşibendiyye tarîkatının Ahrâriyye kolunun

kurucusu olan Ubeydullah Ahrâr’a intisab ederek seyr u sülûkunu

tamamlamıştır.44

Abdullâh-ı İlâhî, Ubeydullah Ahrâr’ın yanında sülûkunu tamamlayıp

icazetini aldıktan sonra Buhara’ya gitmiş, burada Bahâeddîn Nakşibend’in

mezarının yanıbaşında dokuz erba‘în çıkarıncaya kadar kalmıştır. Halvet

esnasında onun maneviyâtından istimdâd etmiş, bu durum onun “üveysi”

meşrebe de sahip bir sûfi olarak tanınmasına yol açmıştır.45 Böylece, bir taraftan

üveysi meşrebinde diğer taraftan Ubeydullâh Ahrâr’ın terbiyesinde seyr u

sülûkunu tamamlamıştır.

1.5. Tarîkatı Abdullâh-ı İlâhî’nin intisâb ettiği Nakşibendiyye tarîkatının kurucusu,

Hâce Bahâeddîn Nakşbend, Abdülhâlik Gucdüvâni’nin hafî zikir esasına dayalı

olarak kurduğu Hâcegân tarîkatının unutulmaya yüz tutmuş prensiplerini ihya

ettiği için yeni bir tarîkat kurucusu olarak telakki edİlmîştir.46

Hâce Bahaeddîn’in ismi, Bahâeddîn Muhammed b. Muhammed el-

Buhârî’dir. 718/1218 tarihinde Buhara’ya dokuz kilometre uzaklıktaki Kasr-ı

Arifan’da dünyaya gelmiştir. İlk dönemde yazılan muteber kaynaklarda nesebi

hakkında herhangi bir bilgi bulunmamasına rağmen muahhar kaynaklar onun Hz.

43 Kara, Bursa’da Tarîkatlar ve Tekkeler 1, s.153. 44Şemseddin Sami, a.g.e., IV, 3099; İrfan Gündüz, a.g.e., s.49. 45 Gündüz, a.g.e., s.53; Kara-Algar, a.g.mad., s.111; Vassâf, a.g.e., II, 54. 46 Tosun, a.g.e.,, s.95.

11

Peygamber’in soyundan geldiğini söylerler. Hâce Bahâeddîn Buharalı olduğu

için Buhârî nisbesi ile küçüklüğünde babası ile birlikte nakışçılık yaptığı için de

Nakşbend lakabı ile meşhur olmuştur.47

Hacegâniyye şeyhlerinden Muhammed Baba Semmâsi onu manevî

evlatlığa kabul etmiş, onun terbiye ve eğitimini halifesi Emir Külal’e havale

etmiştir. Emir Külal ile birlikte Mevlânâ Ârif Dikgerânî, Yesevî dervişlerinden

Kusâm Şeyh ve Halil Ata gibi sûfîlerden istifade eden ve onların hizmetinde

bulunan Muhammed Bahâeddîn’in asıl mürşidi, Abdülhalik Gucdüvânî (ö.

575/1179)’dir. Gucdüvânî, onu manevî yolla eğitmiş, bu ilişki onun üveysi olarak

tanınmasına sebep olmuştur. Nitekim Nakşbend, Gucdüvânî’nin belirlediği onbir

esası, tarîkatının temeli yapmış, cehri zikir yapan Hâcegâniyye şeyhlerini değil,

hafi zikri esas alan Gucdüvânî’yi takip etmiştir.48 Yerine Muhammed Parsa

(789/1389)’yı bırakan Bahâeddîn Nakşbend 789/1389 tarihinde kasr-ı Arifan’da

vefat etmiştir.49

Nakşibendiyye, kurucusu Nakşbend zamanından itibaren artarak yaygınlık

kazanmış, Türkistan, Orta Asya, Anadolu ve Hindistan’a kadar uzanan çizgide en

yaygın tarîkat konumuna yükselmiştir. Nakşbend’in meşhur halifeleri Muhammed

Parsa, Alâeddin Atar ve Zahid Bedahşî, tarîkatın Maveraünnehr bölgesinde

yayılmasını sağlamıştır. Ahrâriyye kolunun kurucusu Ubeydullah Ahrâr

zamanında tarîkatın şöhreti, hızlı bir şekilde artmaya devam etmiş ve İstanbul’a

kadar ulaşmıştır. İnceleme konumuz olan Abdullâh-ı İlâhî, Ahrâr’ın Anadolu’daki

halifesidir. Mazhariyye kolunun kurucusu Şemsüddin Mazhar, Şah Veliyullah

Dihlevî ve Müceddidiyye şubesinin pir-i sânisi İmam Rabbânî (ö. 1030/1624) ile

birlikte tarîkat, Hind diyarında da yayılma imkânı bulmuştur. İmam Rabbani’ye

kadar Nakşi şeyhlerindeki İbnü’l-Arabi sevgisi ve vahdet-i vucud anlayışı, onunla

“vahdet-i şuhud”a dönüşmüştür. Nakşibendiyye Ahmet Yekdest-i Cüryani

tarafından Arabistan topraklarında, Nablusî ile birlikte Suriye’de yaygınlık

kazanmıştır. XIX. yüzyılda Abdullâh Dihlevî’nin halifesi ve Halidiyye kolunun

kurucusu Mevlânâ Halid Bağdadî (1214/1826) ile tarîkat, İslam Dünyasının en

47Tosun, a.g.e., s.98. 48Yaşar Nuri Öztürk, Tasavvufun Ruhu ve Tarîkatlar, Sidre Yay. İst., 1988, s.165–166. 49Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarîkatlar, Marifet Yay., İst., 1990, s.222; Bandırmalı-

zâde Ahmed Münîb, Mirâti’t-Turûk, Dersaâdet Matb., İst., 1306, s.25.

12

yaygın tarîkatı haline gelmiştir. Özellikle Yeniçeri Ocağının kaldırılması ve

Bektaşî dergâhlarına Nakşî-Halidî şeyhlerin tayin edilmesi, devlet ricali ve

sultanların da bu tarîkata ilgi duyması, Halidiyye’nin önemini artırmıştır. Hatta

denilebilir ki Nakşibendiyye, Suriye, Anadolu ve Balkanlar’da Halidilik şekline

bürünmüştür. Halidiliğin bu kadar tutulmasında, tarîkat şeyhlerinin genellikle

medrese çıkışlı ve şeriata sıkı sıkıya bağlı kişiler olmasının büyük rolü olmuştur.50

XV. yüzyılda, Fatih'in saltanat yıllarında, henüz tarihi tam aydınlanmamış

bulunan Aksaray'daki Hindîler Tekkesi hariç tutulursa, İstanbul’da

Nakşbendiyye'nin izlerine bu dönemde rastlamak mümkün değildir. Üzerinde

durulması gereken nokta, Fatih'in Ubeydullah Ahrâr (895/1490) ve Abdurrahman

Câmî (897/1492) gibi Nakşî ileri gelenlerine yakın ilgi duyduğu, hatta İstanbul'a

davet ettiği halde şeyhlerin bu davete uymadıklarıdır. Nitekim aynı davet Fatih

tarafından Abdullâh-ı İlahî’ye de yapılmış, fakat karşılık görmemiştir. Şunu kesin

olarak söylemek mümkündür: Fatih yürüttüğü dış siyaset açısından Nakşîleri doğu

sınırındaki Şiî tehdidine karşı desteklemiş, ama aynı zümreyi kendi iç siyaseti

açısından tehlikeli görmüştür. Bu tehlikenin niteliği konusunda değişik

açıklamalar yapılabilir. Bir defa Nakşîliğin siyasî boyutunun bulunması ve

Timurlular döneminde merkezî otoriteyi pek çok yönden zaafa uğratmaları, Fâtih

tarafından şüphesiz ki dikkate alınmıştır. Bir de ünlü âlim Uluğ Bey'in

katledilmesinde Nakşî ileri gelenlerinden Ubeydullah Ahrâr'ın parmağı bulunduğu

iddiasının Semerkant'tan kaçarak İstanbul'a gelen Ali Kuşcî vasıtasıyla Fatih'e

aktarılmasının padişah üzerinde bu zümreye karşı ters bir etki bırakmış olması

mümkündür.51

Yine Fatih döneminde mevcut Aksaray'daki Hindîler Tekkesi'nden de söz

etmek gerekir. Adından dolayı bu tekkenin Hint Müslümanlarına ait olduğunu en

azından 15. yüzyıl için ileri sürmek yanıltıcıdır. Bu merkez, Nakşbendiyye'nin II.

Bayezid döneminde İstanbul hayatına girişinden önce Fatih tarafından İshak

Buhârî-i Hindî adlı bir Nakşî şeyhi adına inşa ettirİlmîştir. Ancak bu şeyhin

taşıdığı "Buhârî" ve "Hindî" nisbeleri bize, söz konusu mutasavvıfın Horasan

Nakşî ekolüne mensup olduğunu ve Orta Asya üzerinden Hindistan'a gelerek

50Selçuk Eraydın, a.g.e., s.220 ; Yılmaz, a.g.e. s.115; Öztürk, a.g.e., s.166. 51Ekrem IŞIN, Tarîkatların İstanbul'da Gündelik Hayatı Şekillendirmesi Üzerine Bazı

Notlar http://www.osmanli.org.tr/osmanlitasavvufu.php.bolum=197. 10.07.2006.

13

buradaki Yesevî ve Kalenderî gelenekleriyle yoğrulan tasavvuf sentezini

İstanbul'a taşıdığını düşündürtmektedir. Nitekim daha sonraki dönemlerde bu

tasavvuf anlayışının, Abdullah İlahî tarafından İstanbul'a getirilen Horasan

Nakşîliği paralelinde faaliyet yürüttüğünü de burada belirtmeliyiz.52

Abdullah-ı İlâhî ve halifesi Ahmed-i Buhârî vasıtasıyla II. Bayezid

döneminde İstanbul'a giren Nakşîliğin, temelde Horasan melametiyyesine dayalı

bir kültürü şehir hayatına soktuğu söylenebilir. Buna karşın Abdullah İlâhî'nin

halifelerinden olup aynı zamanda Mevlâna Celaleddîn-i Rumî nesline mensup

bulunan Âbid Çelebi'nin Otlukçuyokuşu'nda faaliyete geçirdiği tekkesinde Nakşî-

Mevlevî sentezini ön plana çıkartan bir tasavvuf anlayışını temsil ettiği

görülmektedir. Bu anlayış da tıpkı Horasan Nakşîliği gibi İstanbul hayatında

süreklilik göstermiş ve şehrin kültür tarihine Mesnevîhâne adıyla açılan

müesseseler aracılığıyla damgasını vurmuştur.53

1.6. Şeyhi Molla Abdullâh-ı İlâhî’nin şeyhi’nin ismi Nâsıruddîn Ubeydullah b.

Mahmûd b. Şihâbeddîn Şâşî Semerkandî olup “Ubeydullah-ı Ahrâr” ya da “Hâce-

i Ahrâr” diye meşhurdur. Rivayete göre gönlünün, dünya malından ve iki

cihan kaygısından azâde olduğu düşüncesiyle kendisine bu lakap verİlmîş

olmalıdır. Ubeydullah 806/1404 senesinin Ramazan ayında Taşkent'in Bâğistân

köyünde doğar. Küçüklüğünde hem Taşkent'te mektebe devam eder, hem de

ziraatla meşgul olan babasına yardım eder. Maneviyâta meyilli bir mizacı olan

Ubeydullah, gençliğinde rüyasında Hz. Îsâ’yı görür. Bazı yakınları bu rüyâyı, onun

tıp tahsili yapıp tabib olacağı şeklinde yorumlamak istediyse de, Ubeydullah bunu

kendisine ölü kalpleri diriltme (halkı irşâd) özelliği verileceği şeklinde yorumlar.

Bir ara geceleri Taşkent'teki meşhur mezarları ziyaret edip maneviyâtlarından feyz

alır.

İlk tahsilinden sonra Taşkent ve Semerkant’a gidip bir müddet tahsiline

devam eder. Daha sonra tasavvufa meyleden Ahrâr, Taşkent, Buhara, Herat gibi

şehirleri dolaşıp, Seyyid Kasım Enver, Mevlânâ Hamuşî, Hüsameddin Parsa,

Hoca Siracuddîn gibi sûfîlerin sohbetlerinde bulunur, sonra Hace Yakub Çerhi

52 Işın, "Nakşibendîlik", DBİA, VI (1994), 31-39. 53 Işın, a.g.mad., DBİA, VI, 31-39.

14

(ö.851/1447)’nin yanına giderek ona intisab eder. Seyr-i sulukunu tamamladıktan

sonra Taşkent’e dönen Ahrâr, irşad hizmetlerine başlar ve vefatına kadar irşada

devam eder. Ziraat ile meşgul olan Ahrâr, halvet yerine hizmet ve sohbeti tercih

etmek suretiyle çok sayıda mürid yetiştirmiş, Nakşibendiyye tarîkatının Asya’da

yayılmasını sağlamıştır.54

Ahrâr, vahdet-i vücûd düşüncesini benimsemiş bir sûfî idi. Muhyiddîn İbnü'l-

Arabî'yi büyük üstad, büyük arif gibi sıfatlarla anar, sohbetlerinde onun

eserlerinden nakiller yapardı. Fıkarât adlı eserini de bu neşve ile kaleme almıştır.

Bu eserin bir yerinde şöyle diyor: "Sâlik, kelime-i tevhîd zikrine devam edip

tasavvuf yolunda ilerledikçe, önce Lâ ma'bûde illellâh: Allah'tan başka ibâdet

edilecek (ilah) yoktur, sonra Lâ maksûde illallah: Allah'tan başka yönelinecek ve

arzu edilecek bir şey yoktur, daha sonra da Lâ mevcûde illallah: Allah'tan başka

varlık yoktur, duygu ve düşüncesine ulaşır."55

Ubeydullah Ahrâr’ın tarîkat silsilesi şöyledir.

Yakub-i Çerhî, Alaaddîn-i Attâr, Şah-ı Nakşibend Muhammed Bahaeddîn-i

Buhârî, Emir Külâl, Muhammed Baba Semmasî, Ali Ramitenî, Mahmud-ı

Fağnevî, Ebu’l-Hasenî Harakâni, Bâyezid-i Bistâmî, Cafer-i Sadık, Kasım Bin

Muhammed, Selmân-ı Fârisî, Hz.Ebu Bekr, Hz.Muhammed (S.A.V.).56

1.7. Anadolu’ya Dönüşü Abdullah-ı İlâhî’ye Şeyhi, halifelik vererek hedef olarak Anadolu’yu

göstermiştir. Abdullâh-ı İlâhî tekrar Simav'a dönerken, uğradığı

merkezlerde gönül ehli kişilerle görüşmeyi de ihmal etmemiştir. Bunların

başında Herat'da görüştüğü Molla Camî gelmektedir57

İlâhî, Şeyhi Ubeydullah Ahrâr’ın işareti ile ve onun halifesi ve

Nakşibendiyye’nin ilk temsilcisi olarak Anadolu’ya dönerken Ahrâr’ın

kendisine saygı gösterdiği müridi Emir Ahmed-i Buhârî de ona eşlik

etmiştir.58

54 Lamiî, a.g.e., 451-453; Koç, a.g.e., s.29. 55 Tosun, a.g.e., s.169 56 Eraydın, a.g.e., s.222–227. 57 Kara, Bursada Tarîkatlar ve Tekkeler 1, 148. 58 Kara, Bursada Tarîkatlar ve Tekkeler 1, 149.

15

Doğum yeri olan Simav’a gelişi Nefahat’ta şöyle anlatılmaktadır:

“Doğdukları yer olan Simav’a geldiklerinde, âşıklar ve tâlibler onun

vucûdundan hakîkat kokusu aldıkları ve nurundan onun kim olduğunu

anladıkları için, her taraftan gelip onun hizmetine yüz vurmuşlardır. Az

zamanda büyük bir cemaat olup ”Hacegân” tarîkatı Rum diyarına

yayılmıştır. Rum diyarının büyükleri, İlâhî’den istifade edebilmek için, ona

elçiler göndermişler ve onu davet etmişlerdir.”59 Bu ifadelerden anlıyoruz

ki İlâhî, Simav’a geri döndüğünde irşad faaliyetlerine başlamış ve ilgi odağı

haline gelmiştir.

1.8. İrşad Faaliyetleri Abdullâh-ı İlâhî’nin doğu seyahatinden döndüğü yıllarda, Kütahya’da

bir Mevlevîhâne bulunmaktaydı. Kütahya Mevlevîhânesi’nin ilk şeyhi

Mevlânâ’nın torunlarından Celâleddîn Ergun Çelebi(ö.775/1373)dir.

İlâhî’nin Simav’a geldiği yıllarda ise şeyhi Burhaneddîn İlyas

Çelebi(898/1492)’dir.60

Doğum yeri olan Simav’da irşad faaliyetlerine devam ederken,

İstanbul’dan bir teklif gelir. Fatih Sultan Mehmet Han kendisini İstanbul’a

çağırmaktadır. Ancak Abdullâh-ı İlâhî bu daveti ihtiyatla karşılar. Davette

ısrar edilince müridi Ahmed-i Buhârî’yi İstanbul’a gönderir. Buhârî bir

müddet İstanbul’da kaldıktan sonra, kanaatini Farsça bir şiir ile şeyhi

İlâhî’ye bildirir.

“Bu hengâmede gönlü rahat tutmak daha iyidir,

O yârin eteğine yapışmış bir kenara çekİlmîştir.”61

Bu mesaj üzerine İstanbul’a gelişini geciktirir. Molla Abdullâh İlâhî’nin

İstanbul’a gitmekte tereddüt etmesinin ardında, aslında bu davetin merkez

otorite karşısındaki yerel güç odaklarını denetleme amacına yönelik bir faaliyet

olduğunu düşünmesi olabilir. Nitekim İlâhî’nin, derviş zümreleri üzerinde ki

59 Lamiî, a.g.e., s.461. 60 Varlık, a.g.mad., s.27. 61 Lamiî, a.g.e., s.468-469; Kasım Kufralı, a.g.m., s.132.

16

denetimci politikanın terk edildiği II. Bayezid döneminde İstanbul’a geldiği göz

önüne alınırsa bu ihtimal kuvvetlenmektedir.62

Bu ihtimallerden bir tanesi de İlâhî’nin, Osmanlı tarafından idam edİlmîş

olan Şeyh Bedreddîn’in Vâridât’ına yazmış olduğu şerhtir. Bu şerh’e

oluşabilecek muhtemel tepkilerden çekinen İlâhî gitmeyi geciktirmiş olabilir.

Ancak bu şerhin yazılış tarihi kesin olarak bilinmediğinden bu ihtimal zayıf

kalmaktadır.

Başka bir İhtimal de Mustafa Kara’nın da değindiği, Abdullâh-ı İlâhî’nin

melâmi kişiliği ve İstanbul’daki hâkim tarîkat ve tasavvuf çevrelerinin bu

meşrebe karşı muhtemel tepkileridir.63

İlâhî’nin halifesi Ahmed-i Buhârî’nin müridi Lâmii Çelebi, Abdullâh-ı

İlâhî’nin daha sonra Manisalı Kazasker Çelebi'nin ısrarlı davetleri üzerine

İstanbul’a gittiğini şöyle anlatır: “Bir nice zamandan sonra Sultan

Muhammed Han vefat edip, İstanbul biraz yatışınca Şeyhin isteği üzere

İstanbul'a gelmişlerdir. Manisalı Kazasker Çelebi'nin dervişler için hazırladığı

dergâhı kabul etmeyip Zeyrek civarında daha önce Sahn-ı Seman yapılınca terk

edilen Zeyrek Medresesi'ne yerleşmişlerdir.64

Nakşî neşveyi Simav’ın ardından İstanbul’a da taşıyan İlâhî, İstanbul’da

kendisinin ve müridlerinin huzurunu bozacak ve daha sakin bir yere gitme

isteği hissettirecek derecede hem devlet erkânı ve eşrafın hem de ulemanın

yoğun ilgisi ile karşılaşmıştır.65

İstanbul’daki çevresi ile ilgili olarak, isimlerini bildiğimiz dört müridi

haricinde, Zeyniyye tarîkatının meşhur temsilcisi Şeyh Vefa, Zeyrek Cami’nin

İmamı Nureddin Halveti, Manisalı Çelebi Mehmet Muhyiddin ve Evrenos-zâde

Gazi Ahmet Bey’in adları geçmektedir. Ayrıca şöhretini İskenderiye’den duyup

62 Işın, “Abdullâh İlâhî”, DBİA, 17. 63 Bkz. Kara, Bursada Tarîkatlar ve Tekkeler 1, 367. 64 Lamiî, a.g.e., s.462. 65 Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t-Tevârih, Haz. İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı

Yay., Ank., 1992, V, 192; Vassâf, a.g.e., II,54.

17

gelen bir ziyaretçi ve bir kadın müridinden bahsedilmekte, İstanbul’daki

bağlılarının sayısının on bini aştığı da rivayet edilmektedir.66

İstanbul Unkapanı civarında “Şeyh İlâhî Sokağı” diye bir sokak vardır.

Muhtemelen burada bir hânede oturmuş olmalıdır. Zeyrek Medresesi yanındaki

zaviyede pencere üstündeki kitabede kendisinin ve halifesi Ahmet Buhârî’nin

burada ikamet ettikleri yazılıdır.67

1.8.1. Şeyh Bedreddin-i Simâvî ve Abdullâh-ı İlâhî’ye Tesiri Abdullâh-ı İlâhî’nin kutup olarak gördüğü Bedreddîn Simâvî, Edirne

yakınlarınlarında, bu gün Yunanistan topraklarında kalan Simavna kasabasında

doğdu. Doğum tarihi kesin olarak belli değildir. Babasının mesleği sebebiyle

Simavna Kadısı Oğlu diye tanınmıştır. İlk tahsiline babasının yanında başlayan

Bedreddîn Simâvî daha sonra Bursa’da Mevlâna Yusuf’tan ders okur. Bursa

kadısı Şeyh Mahmud’un oğlu Musa Çelebi ile birlikte Konya’ya gider ve burada

mantık ve astronomi okur. Şam, Kudus ve Mısır seyahatlerine çıkan Simâvî,

Kahire’de Seyyid Şerif Cürcânî ile birlikte Mübarek Şah’tan mantık ve felsefe

dersleri alır. Daha sonra Mekke ve Medine’ye de uğrar ve tekrar Mısır’a döner.68

Simavî, Mısır’a döndükten sonra tasavvufa meyleder ve o dönem Mısır’da

mevcut Berkûkî Devleti’nin üst düzey yöneticilerini kendisine intisab ettirecek

derecede etkili ve şöhretli Ahlatlı Şeyh Hüseyin’e intisab eder.69 Bu durum bir

taraftan uğruna bütün bir İslam coğrafyasını gezecek derecede Hakk aşığı olan bir

insanın, zahiri bilgi ve düşünme kapılarının yardımı ile kendi şahsiyet oluşumunu

tamamlamada yetersiz kalması, bir taraftanda kendisinden önceki pek çok örnekte

olduğu gibi İlmî tahsilin tabii bir süreci olarak değerlendirilebilir.70

Şeyhinin himayesinde sülûkunu tamamlayan Simâvî, şeyhinin vefât etmesi

üzerine onun makamına oturur ve kısa bir süre sonra tekrar Anadolu’ya döner.

Şam ve halep üzerinden Konya’ya gelir. Konyalılar onun şehirde kalmasını

sağlamak için tekke kurmak isterlersede de o bunu kabul etmez ve Tire’ye geçer.

66 Koç, a.g.e., s.26. 67 Vassâf, a.g.e., c.2, s.56. 68 Bilal Dindar, “Bedreddin Simâvî” , DİA, İst., 1992, III, 331-332. 69 Hoca Sadeddin, a.g.e., s.33. 70 Demirli, a.g.e., s.15.

18

Burada isyan hareketinin ileri gelenlerinden olan Börklüce Mustafa ile tanışır.

Daha sonra Kütahya’ya geçer ve bir diğer isyan lideri Torlak Kemal ile tanışır.71

Edirne’de Osmanlı Devleti’nde baş gösteren saltanat mücadelesinde

bölgede hâkimiyetini kuran Musa Çelebi’nin kadılığını yapar. Böylece baba

mesleğini devam ettirmiş olur. 72

Saltanat mücadelesinde 11 yıl süren kanlı savaşlardan sonra Çelebi

Mehmed hâkimiyet elde eder, Musa Çelebi ve taraftarları dağıtılır. Bir kısmı idam

edilirken bir kısmı da sürgüne gönderilir. Simâvî’de ailesiyle birlikte İznik

Kalesi’nde kendisine bin akçe aylık bağlanarak göz hapsine alınır.73

Simâvî’nin bu iç savaşı nasıl değerlendirdiği ve kadılık görevi dışında

Musa Çelebi’ye katkı sağlayıp sağlamadığı bilinmemektedir. Çelebi Mehmed ve

iktidarının muhtemelen İlmî kariyer ve bölgedeki etkinliğinin farkında oldukları

Simâvî’yi mecburi ikamete tabi tutsalar da maaş vererek İlmî çalışmalarına

müsaade etmeleri onu bütünü ile bir savaş suçlusu olarak kabul etmediklerini

gösterir.74

Ne varki seyahat ve mücadelenin yoğurduğu Simâvî’nin, bütün iyi niyet

ifadelerine rağmen bu mecburi ikameti pek dostça karşılamadığı ve ilk fırsatta

buradan kurtulmaya çalıştığını görüyoruz. Sonuçta Simâvî, İznik Kalesi’nden

kaçar ve İsfendiyar Beyliği’ne sığınır. Amacı buradan, itibar sahibi olduğunu

düşündüğü Tatar topraklarına geçmektir. Ancak İsfendiyar Beyi buna müsaade

etmez. Bunun üzerine Simâvî, ahbab ve dostlarının yoğun olduğu Rumeli’ye,

oradan da Zağra bölgesine geçer.75

Yoğun bir propoganda faaliyetine girişen Simâvî, kısa zamanda çevresinde

birçok mürid ve sempatizan kitlesinin oluşmasını sağlar. Börklüce Mustafa’yı

Aydın tarafında propoganda ile görevlendirir. Börklüce kısa zamanda binlerce

sempatizan toplar. Bedreddin Simâvî ve müridlerinden Börklüce Mustafa ve

Torlak Kemal gibi isyancılardan kaygılanan Çelebi Mehmed, Simâvî’nin üzerine

büyük bir kuvvet gönderir. O sırada Karaburun’da bulunan Börklüce Mustafa ve

Manisa’da bulunan Torlak Kemal kuvvetleri mağlup edilir. Şeyh Bedreddin’de ele

71 Dindar, a.g.mad., s.332. 72 Demirli, a.g.e., s.15. 73 Hoca Sadeddin, a.g.e., s.34. 74 Demirli, a.g.e., s.16. 75 Hoca Sadeddin, a.g.e., s.34.

19

geçirilir. Bir alim zümresi tarafından padişahın huzurunda yargılanan Şeyh

Bedreddin, idama mahkum edilir. 1402’de Serez’de idam edilerek burada

defnedilir.76

İslami ilimlerde özellikle fıkıhta temâyüz etmiştir. Vahdet-i Vucûdcu bir

mutasavvıftır. Bilhassa ahiret ve cismânî haşr konusunda söyledikleri tenkide

uğramış ve bazı âlimlerce tekfir edilmesine sebep olmuştur.77

Onun eleştirilmesine sebep olan hususlardan biri, kendi eserlerinde

görülmemekle birlikte taraftarları Börklüce ve Torlak gibilerin mülkiyet

ortaklığını savunmalarıdır. İlk bakışta bir çeşit komünizm havası veren ve

özellikle Cumhuriyet döneminde siyasal doktrinlerine bir çeşit tarihi referans

bulmak amacıyla ilk önce Nazım Hikmet tarafından ve devamında başka yazarlar

tarafında sahiplenilen, farklı siyasal doktrinlere sahip yazarların da Şeyhe tepki

göstermelerine sebep olan mülkiyet ortaklığı ile ilgili iddialar, Simâvî’nin zihni

birikimi ile mutabık gözükmemektedir. Simâvî gibi, İslam hukukunda otorite

olmuş, Hanefi mezhebinde hayatının son dönemlerine kadar yazmaya devam

ettiği eserleri ile takdir kazanmış bir insanın mülkiyet hakkını reddettiğini iddia

etmek gerçekçi bir yaklaşım değildir.78

Simâvî idam edildikten sonra bir nevi “simâvîlik” diyebileceğimiz,

kendilerini Bedreddin Simâvî’ye dayandıran, kalenderiliği ve isyan ruhunu

yansıtan bir tarîkat varlığını sürdürmüştür. Onun en önemli tasavvufi eseri

Vâridât’a ilk şerhi yazan Abdullâh-ı İlâhî, şeyhe dayandıklarını iddia eden ama

şeriat tanımayan bu gruptan bahseder ve Şeyhin yoruma müsait sözlerini

keyiflerince tefsir etmelerinden ve şeyhi doğru anlayamamalarından şikayet

eder.79 İlâhî, şerhini, Bedreddin Simâvî’yi şeriata aykırı bir konuma taşımak

isteyenlerin ellerinden dayanaklarını almak ve onu anlamayan ilim adamlarına

karşı onu savunmak amacı ile yazmıştır.80

İlâhi, Vâridât’ı, kalbinde doğruluk bulunanlar için hidâyet vesilesi, ard

niyetliler için de yoldan çıkma sebebi sayar.81

76 Dindar, a.g.mad., s.333. 77 Dindar, a.g.mad., s.333. 78 Demirli, a.g.e., s.16. 79 İlâhî, Keşfü’l-Vâridât, 65a. 80 İlâhî, Keşfü’l-Vâridât, 72a. 81 İlâhî, Keşfü’l-Vâridât, 1b

20

1.9. Vardar Yenicesi’ne Gidişi ve Orada Vefatı İstanbul’da bir müddet kalan İlâhî, Evrenos-zâde Ahmed Bey'in teklifi ile

Vardar Yenicesine gider.82 Bu günkü Selanik şehrine 40 km mesafede olan

Vardar Yenicesi'ne gidiş tarihini bİlmîyoruz.

Vardar Yenicesi 764/1362 tarihinde Evrenos Bey tarafından

Gümülcine ile beraber fethedİlmîştir. Rumca “Giannitsa” olan şehrin ismi

fetihten sonra “Yenice” adını alır. Edirne’de bulunan Yenice kasabası ile

karışmaması için Yenice-i Vardar ismi verilir.83 Evliya çelebi şehirde on

yedi adet camiden bahseder84

Evliya Çelebi, İlâhî ile ilgili olarak şu bilgilere yer vermektedir:

"Yine şehir içinde yüksek bir yerde Ahmed Bey Mescidi'nde büyük bir

ziyaretgâh, hakkı anlatan, halkın nasihatçısı, insanların önderi, kemâl noktası,

zevk erbabının piri, zevk erbabının şeyhi, esrarın kaynağı ve iyilerin müracaat

yeri, İlâhî esrarın fetvacısı, namütenahi nurların mücahidi, büyük şeyh İlâhî

kurşun ile örtülmüş kubbeli taş bina içine defnedİlmîştir. Burası umumun

ziyaret-gâhı olmuştur. Yanında, hayır sahibi Ahmed Bey de medfundur."85

Yakın zamanda bu bölgeyi, ziyaret eden sanat tarihi uzmanı Ekrem

Hakkı Ayverdi, külliyeden bir ize rastlayamadığını belirtir. 1910'lu yıllarda

Balkan savaşları sonrası Osmanlının geri çekilişi ile oradaki İslam-Türk

kültür mirası, büyük ölçüde tahribe uğramış ve hâlâ da uğramaktadır.86

Vardar Yenicesi’nde irşad hizmetlerinden çok te’lif ile uğraşmış olan

İlâhî, Zâdü’l-Müştâkîn ve Necâtü’l-Ervâh adlı eserlerini burada

yazmıştır.87

İstanbul’da onbin kadar müridini bırakıp Vardar Yenicesi’ne giden

İlâhî’nin buradaki müridleri, halifeleri, zaviyesi ve postnişinleri hakkında

82 Lamiî, a.g.e., s.462. 83Ümit Kılıç, Yenice-i Vardar Kazası (1520/1556), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),

Erzurum, 1998, s.7. 84 Evliya Çelebi, Seyahatnâme, İkdam Matb., İst., 1938, VIII, 171. 85 Evliya Çelebi, Seyahatnâme, IIIV, 175 86 Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri(855/886-1451/1481), Baha

Matb., İst., 1974, s.221 87 Lamiî, a.g.e., s.462

21

hiçbir bilginin bulunmaması, onun sürgüne gönderilip göz hapsine alınmış

olma ihtimalini de akla getirmektedir. İstanbul ile ilişkilerini kesmesi ve

vefatına kadar Vardar Yenicesi’nden ayrılmamış olması onun vefat

edinceye kadar yönetimle ciddi problem yaşadığını düşündürmektedir.

Kaynaklarda vefat tarihi ile ilgili olarak farklı bilgiler yer almaktadır.

Buna göre onun vefat tarihini olarak kaynaklar 893/1488 veya 896/1491

tarihlerini gösterir.88 Bursalı Mehmet Tahir, İlâhî’nin Ağustos nahiyesinde

vefat edip, Vardar Yenicesi’ne getirildiğini söyler.89 Nefâhâtü’l-Üns’te

vefatına tarih düşüldüğü belirtilen ve 896 tarihine işaret eden “Rahmet-i

birr-i İlâhî”90 ifadesi ve bizzat kendisinin 895 tarihinde orada olduğunu

söylemesi91 vefat tarihinin 896/1491 olduğunu teyid etmektedir.

Mezarının üzerine Evrenos-zâde Ahmet Bey tarafından türbe

yaptırılmış olduğunu beyan eden Evliya Çelebi, İlâhî’nin tekke ve

türbesinin Ahmet Bey Cami’nin yanında olduğunu, kargir kurşun kubbeli

olan türbede Ahmet Bey, Evliya Murat Baba, Şeyh Fazlullah, Kerem Esi

Sultan ve Yazıcı-zâde Mehmet Çelebi’nin yattığını bildirir.92

Osmanlı topraklarında en çok şair yetiştiren beldelerden biri olan Vardar

Yenicesi'nde Abdullâh-ı İlâhî, akıncıları gazaya teşvik eden manevî kuvvet olmuş;

bunun yam sıra Horasan tasavvuf okulunun etkisiyle oluşturduğu coşkun ve

serbest düşünceye dayalı tasavvufî ortam, burada yetişen Hayretî, Hayalî, Usûlî,

Sırrî, Günahî gibi şairleri derinden etkilemiştir.93

88 Vassâf, a.g.e., II, 54, Lamiî, a.g.e., s. 462 89 Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, Haz. Mustafa Tatçı-Cemal Kurnaz, Bizim

Büro Yay., Ank., 2002, I, 91. 90 Lamiî, a.g.e., s.462 91 Koç, a.g.e., s.28. 92 Evliya Çelebi, Seyahatnâme, IIIV, 98. 93Hiclâl Demir, Çağlarını Eleştiren Dîvân Şâirleri: Hayretî, Usûlî, Hayâlî,

(Yaınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2001.

22

1.10. Görev Yaptığı Tekkeler Abdullâh-ı İlâhî, İstanbul’a geldiği zaman Manisalı Kazasker Çelebi’nin

dervişler için yaptırmış olduğu dergâhı kabul etmeyerek, gençliğinde ilim tahsil

ettiği ve Sahn-ı Semân medreseleri yapılınca terk edilen Zeyrek Medresesi’ne

yerleşmiştir. O sıralar Zeyrek Medresesi’nin bir kısmı cami olarak kullanılmakta

ve medrese odaları boş vaziyette idi. Abdullâh-ı İlâhî bu odalardan birine yerleşti

ve İstanbul’daki faaliyetlerini burada gerçekleştirdi.94 Süheyl Ünver, Hadikatü’l-

Cevâmi’den aktardığı bilgide, İstanbul’un fethinden 20 sene sonra Zeyrek

Medresesi’ne adını veren Molla Zeyerek’in öldüğü ve buranın Abdullâh-ı İlâhî’ye

zaviye olduğunu yazar.95 Burada verdiği dersler ve sohbetleriyle aralarında

Kazasker Muhyiddîn Çelebi’nin de bulunduğu ulema tabakasını kendisine

bağlamış, ayrıca Ayasofya Camii’ndeki vaazlarıyla da Nakşîliğin halk katında

yaygınlaşmasını sağlamıştır.96 Zeyrek Medresesi bugün aynı adla anılan semtin

merkezinde bulunmaktadır.97

Abdullâh-ı İlâhî Vardar Yenicesi’ne gittiği zaman, burada kendisi için bir

hankâh yapılır. Evliya Çelebi, Vardar Yenicesi’ni ziyareti sırasında Şeyh

İlâhî’ye ait olan tekkenin var olduğunu, Şeyh İlâhî medrese imareti adıyla

da bir imaretin bulunduğunu ve burada fakir fukaraya yemek verildiğini

kaydeder.98

İlâhî’den sonra bu tekkede görev yapmış postnişinlerinin kimler

olduğu konusunda kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.

1.11. Halifeleri Abdullâh-ı İlâhî’nin bir çok halifesi vardır. Bunlardan en çok bilinenlerini

şöyle sıralayabiliriz:

1.11.1. Emir Ahmed-i Buhârî Emir Ahmed-i Buhârî, Abdullâh-ı İlâhî’nin en meşhur halifesidir. Tam

ismi, Ahmed b. Muhammed-i Buhârî’dir. 859/1445’te dünyaya gelmiştir.99

94 Lamiî, a.g.e., s.462. 95 Ünver, Fatih Külliyesi ve zamanı İlim Hayatı, s.14. 96 Işın, a.g.mad., s. 17. 97 Erdal Yazıcı, ”Zeyrek”, DBİA, Tarih Vakfı Yay. İst., 1993, VIII, 554. 98 Evliya Çelebi, Seyahatnâme, IIIV, 171. 99 Vassâf, a.g,e., II, 57.

23

Peygamber neslinden olduğu için Seyyid ve Emîr gibi sıfatlarla anılmaktadır.

Bursa’da metfun Emir Sultan’ın amcazâdelerindendir.100 Buhara'da doğan Emîr

Buhârî önce Ubeydullah Ahrâr'a intisap eder, Hz. Peygamber'in, hem de Hâcegân

şeyhlerinden Mahmûd Encîrfağnevî'nin neslinden olduğu için şeyhinin büyük

iltifatlarına mazhar olur. Anadolu'ya dönen Abdullâh-ı İlâhî ile birlikte Simav'a

gelir.101 Tasavvufî eğitimine Abdullâh İlâhî'nin yanında devam eden Emîr Buhârî

Simav'da şeyhine bir süre hizmet eder, sonra hacca gitmek için yola çıkar. Yola

çıkarken yanına sâdece Kur'ân ve Mesnevi alması mânîdârdır. Yolda bir süre Kudüs'te

ikâmet eden Emîr Buhârî, burada kendisine sunulan vakıf ekmeğini kabul

etmeyerek kitap istinsâhıyla geçimini temin etmiştir. Hicaz'a gidip hac yaptıktan

sonra bir sene kadar bu bölgede ikâmet eder. Şeyhi İlâhî'nin kendisini davet etmesi

üzerine tekrar Simav'a döner.102 Abdullâh-ı İlâhî’nin “Seyyid Buhârî bize altı sene

yatsı abdestiyle sabah namazı kıldırdı”103 sözlerinden onun en az altı yıl Simav’da

kaldığını anlıyoruz.

İlâhî’nin vekil sıfatı ile İstanbul'a gönderdiği Emir Buhârî, daha sonra

şeyhinin Vardar Yenicesi'ne yerleşmesini takiben, onun halifesi olmuştur. II.

Bayezid, Emir Buhâriye sıcak davranmış, ona iltifatlarda bulunmuştur. Emir

Buhârî, Fatih civarında kendi adı ile anılan Buhârî Dergâhı'nı yaptırmıştır. Bu

dergâhın ihtiyaca cevap vermemesi üzerine, Ayvansaray yakınlarında ikinci bir

tekke inşa ettirİlmîştir. Bunu da, Edirnekapı haricindeki zaviye takip etmiştir.104

Emir Buhârî, 922/1516 senesinde vefat etmiş ve Fatih’teki tekkesinin

yanına defnedİlmîştir.105 Onun vefatından sonra yerine postnişîn olan damadı

Mahmûd Çelebi ihtiyaca binâen Edirnekapı'da (Eyüp, Otakçılar semti, Münzevî

Caddesi üzerinde) Kânûnî Sultan Süleyman'ın desteği ile bir tekke daha inşâ etmiştir.

Hepsi Emîr Buhârî Tekkesi adıyla anılan bu üç tekke Nakşibendîliğin İstanbul'da

köklenip yayılmasında önemli görevler üstlenmişlerdir.106

100 Kufralı, a.g.m., s.135. 101 Tosun, a.g.e., s.275 102 Tosun, a.g.e., s.275. 103 Vassâf, a.g.e., II, 57. 104 Günhan, a.g.e., s.33 105 Vassâf, a.g.e., II, 58. 106 Bandırmalı-zâde Ahmed Münîb, Mecmûa-i Tekâyâ, İst., 1908. s.25; Zâkir Şükrî

Efendi, Mecmûa-i Tekâyâ, KS Yay, İst., 1980, s.62; Hoca-zâde Ahmed Hİlmî, Ziyâret-i Evliyâ, Dâru’l-Hilâfeti’l-Âliyye, İst., 1325 , s.5.

24

Lâmiî Çelebi, mürşidinin özellikle üzerinde durduğu, esasen

Nakşibendiyye'nin prensipleri olan konuları şöyle sıralamaktadır: “Sohbet”,

“uzlet”, “tevekkül”, “sünnete bağlılık”, “zikr-i hafiye devam”, “az yemek”, “az

konuşmak”, “az uyumak”, “şekil ve surete önem vermemek”, “bid'atlardan

kaçınmak”, “teheccüd namazı kılmak”, “ibadetlerde azîmet yolunu tercih

etmek.”107 Hüseyin Vassâf, Risâle-i Hazret-i Sünbül Sinan (Atıf Efendi Ktp.,

Tasavvuf, nr. 1398) adlı eserin sonunda onun divançesini gördüğünü söyleyerek

buradan bir şiiri iktibas etmiştir.108

Emîr Buhârî'nin, şeyhi Abdullâh-ı İlâhî'nin Nakşibendiyye'nin

Anadolu'daki ilk büyük temsilcisi olması sebebiyle bu tarîkatın silsilesinde

önemli bir yeri vardır. Onun için "pîr-i sânî" unvanı da kullanılmıştır.

Nakşibendiyye silsilesi, bu tarîkatın Müceddidiyye ve Hâlidiyye kolları

Anadolu'ya girene kadar Ubeydullah Ahrâr, Abdullâh-ı İlâhî ve Emîr Buhârî

şeklinde yürümüş, daha sonra Hâlid el-Bağdâdî ile (ö. 1242/1827) başlayan

Nakşibendî-Hâlidî silsilesinin yaygınlaşmasıyla bu silsile terkedilerek

Ahrâr'dan sonra diğer halifesi Muhammed Zâhid ile devam ettirİlmîştir.109

Emîr Buhârî'nin sohbet ve irşad halkasında yetişen belli başlı şahsiyetler

şunlardır: Mahmûd Çelebi (ö. 938/1531), Hekîm Çelebi ( ö. 974/1566), Pîrî Halîfe

Hamîdî (ö. 960 veya 961/1554), Lamiî' Çelebi (ö. 938/1531-32), Uzun

Muslihuddîn (Tavîl), Muslihuddîn Mustafa (ö.960/1553 civarı), Bedreddîn Baba,

Hızır Bey Çelebi (ö. 924/1518), Şeyh Hamdullah (ö. 926/1520), Seydî b. Mahmûd

Efendi, Kütahyalı Şeyh Şemseddîn Efendi (ö. 968/1560-61), Vefâyî-zâde Şeyh

Mustafa b. Süleyman (ö. 968/1560-61), Necmeddîn Muhammed Necmî (ö.

978/1570) İsimleri kaydedilen bu şahıslardan bazıları tasavvufî eğitime Abdullâh-ı

İlâhî’nin yanında başlamış, onun vefatından sonra Emîr Buhârî'nin yanında devam

etmişlerdir. Bunlardan bazıları eser telifi ve tedris ile bazıları vaaz ve nasihat ile

bazıları da tekke kurup mürîd yetiştirerek halkı irşada devam etmişlerdir110

107 Lamiî, a.g.e., s.477. 108 Vassâf, a.g.e., II, 59. 109 Kara,“Emir Buhârî” DİA, İst., 1995, V, 126. 110 Tosun, a.g.e., s.277.

25

1.11.2. Uzun Muslihiddin Halife Muslihiddin-i Tavil adıyla da tanınan bu zat, Kastamonu’nun

Bakırküresi’ndendir. Zahiri ilimleri okuduktan sonra tasavvufa meyl etmiş ve

Abdullâh-ı İlâhî’ye intisab etmiştir. Şeyhinin vefatından sonra Bursa’ya çekİlmîş ve

Zeyniyye tarîkatından Şeyh Tacüddin’in kabri yanında ikamet etmiş ve vefatından

sonra da oraya defnedİlmîştir.111

1.11.3. Âbid Çelebi Mevlâna’nın torunlarından olan Âbid Çelebi, önceleri Zeyrek Camii

imamı Nureddin Halveti ile şeyh Muslihiddin İskilibî'ye mütemayil olmuş, fakat

Abdullâh-ı İlâhî’yi görünce ona intisab etmiştir. Ardından, hanımı şeyhden

inabe almış, kendisi de kadılık memuriyetini terk ederek, evi civarında bir

mescit yaptırmış ve burada sosyal açıdan oldukça feyizli hizmetlerde

bulunarak geniş bir halka vücuda getirmiştir.112

1.11.4. Lütfullah Üskübî Bu zat, medrese tahsili esnasında sûfîlere muhabbet beslemeye başlamış

ve devrin meşhur sûfîlerinin sohbetlerine devam etmiştir. Zeyrek camii’nde

kalan Abdullâh-ı İlâhî’nin şöhretini işitince, oraya gidip hizmetine girmiştir.

Âbid ve zahid olan ve ilimle uğraşan Üskübî, şeyhinin vefatından sonra

memleketi Üsküp’e dönmüş ve kurduğu halvethânesinde yaşamıştır. Burada

kendisi ile sohbet eden birçok gayri müslimin müslüman olmasına da vesile

olmuştur. Kabri İskilip’te dir.113

Medrese kökenli olan Abdullâh-ı İlâhî’nin halifelerinin çoğunluğunun da

medrese eğitimi almış, İlmîye sınıfından münevver insanlar olduklarını

görüyoruz.

111 Lamiî, a.g.e., 469. 112 Taşköprü-zâde, a.g.e., s.364. 113 Taşköprü-zâde, a.g.e., s.365; Hoca Sadettin, a.g.e., V, 274.

26

İKİNCİ BÖLÜM

2. ABDULLÂH-I İLÂHÎ’NİN ESERLERİ Abdullâh-ı İlâhî eserlerinde Horasan kökenli geleneksel Nakşiliğin

aşk, vecd ve vahdet-i vucûd anlayışına tamamen sadık kalmış, dervişlerin

Kalenderî ve Melâmî neş’e ye sahip bulunmaları gerektiğini ileri sürmüştür.

Gezginci dervişlik ile esnaf ahlâkının tasavvuf hayatı içinde bütünleşmesi

anlamına gelen bu düşünce sistemi, onun İstanbul’daki erken dönem Nakşî

kültürüne kazandırdığı en belirgin özelliktir. Bu mistik anlayışının

çerçevesini Türkçe olarak yazdığı Esrârnâme ve Meslekü’t-Tâlibîn ile Arapça

Risâle-i Vucûd adlı eserlerinde ana hatlarıyla çizmiş, tasavvuf terminolojisini

ise yoğun olarak Zâdü’l-Müştakîn ve Risâle-i Ehâdiyye’sinde açıklamıştır.114

2.1. Meslekü't-Tâlibîn ve'l-Vâsılîn Türkçe kaleme alınmış bir kitaptır. İlâhî bu eserin genelinde tasavvuf

yoluna girmiş bir müridin nelere dikkat etmesi gerektiğini, bu yolda başına

neler gelebileceğini anlatmıştır. Eseri genel olarak ele aldığımızda, iki bölüme

ayırabiliriz. Bunlar, müridliğin ve mürşidliğin şartlarıdır. İlâhî, bu eserinde

sıkça ş iir unsuruna başvurmuştur. Şiirlerin bazısı Türkçe olmakla birlikte,

çoğunluğu Farsçadır. Eserde sade ve anlaşılır bir dil kullanmıştır. Bunun

gerekçesini kendisi şöyle ifade etmektedir: "Bazı yaranların ve tâlib

kardaşların, Arabîye ve Farisîye kudretleri olmadığı sebepten, bu kitap Türkî

ihtiyar olundu. Ayât-ı sübhani ve ehâdis-i nebeviyye ile istidlal ve ebyat-ı Fârisi

ve Türki ile istişhad eyledik." Mesleku't-Tâlibîn, 888/1483 tarihinde

yazılmıştır.115 Bir nüshası, Süleymâniye Kütüphânesi, Uşşaki Kitaplığı, Numara

25’te bulunmaktadır. Bu eser Yunus Nadi Özçelik tarafından Yüksek Lisans tezi

olarak çalışılmıştır.116

114 Ekrem Işın, a.g.mad., s.17. 115Mustafa Kara, Bursa’da Tarîkatlar ve Tekkeler I, 159; Kara-Algar, a.g.mad.,

s.111;Tosun, a.g.e., s.272. 116Yunus Nadi Özçelik, Abdullâh İlâhî ve Melekü’t-Tâlibin ve’l-Vâsilîn, (Yayınlanmamış

Yüksek Lisans Tezi), Ank., 1990.

27

2.2. Keşfü’l-Vâridât li Tâlibi’l-Kemâlât ve Gayreti’t-Derecât İlâhî'nin bu eseri Arapçadır. Adından da anlaşılacağı üzere Bedreddin

Simavî (öl. 823/142ü)'nin Vâridât’ının şerhidir. Abdullâh-ı İlâhî, esere hamd ve

senadan sonra şu cümlelerle başlamıştır: "Kutbu'l-vasılîn, sultanü'l-

muhakkikin, burhanü'l-muvahhidin, mâbeyn-i turuku'l-hakaik, mükemmil-i

nufûsu'l-halâik, sahibi-ü ilmü'd-dirase vel-fırase, kemâlü'l-mille ve'd-din

Mahmud b. Kadı müştehir bir şerh, Bedrüddin'in Vâridât ismiyle meşhur eseri

elime geçti… bu eserin manası, yüce makamlara ulaşabilenler için apaçıktır.

Hakîkat İlmînden nasibi az olanlarla, Hakkı idrak etmekten perdelenmiş olanlar,

bu eseri tenkit etmişlerdir." diyerek, bu eseri şerh ediş sebebini açıklamış ve

bunu tenkit edenlerin halini bildirmiştir.117 Eserin bir nüshası, Süleymâniye

Kütüphânesi, Nâfiz Paşa Kitaplığı, Numara 1235’te bulunmaktadır.

Bu eser Ekrem Demirli ve Kasım Koç tarafından Yüksek Lisans tezi

olarak çalışılmıştır.118

2.3. Zâdü'l-Müştâkîn İlâhî’nin önemli eserlerinden biridir. Dervişlik, gönül, nefs ile cihâd, kalbi

cilalamak, Melâmetiyye, manevî ilerleyişin engelleri, tevekkül, fenâ, kurb-i ilâhî,

ism-i a'zam, rüyâ, tecellî, bazı tasavvuf ıstılahları ve âdâb konularını ihtiva eden

Türkçe bir eserdir. İlâhî, bu eserinde yüzden fazla tasavvuf ıstılahının izahını

ve pekçok münacatı nesir olarak vermektedir.

Bu eser, bize yazarı hakkında önemli ipuçları vermektedir. Bu

satırlardan İlâhî’nin 1490 yılında Vardar Yenicesi'nde olduğunu ve Arapça,

Farsça ve Türkçe eserler verdiğini anlıyoruz.119 İlâhî, şöyle söylüyor; "Bilgil ki

bu kitap Türkî ihtiyar olundu Eğerçi Hak Teâlâ kerem-i lûtfundan Arabî lisana

ve Farisi zebana muttali kılub birkaç risâle yazılmış idi. Çün seyr-ü sefer

takdir-i Rabbani ve aksa-yı Rum'da Vardar Yenicesi'ne yetişti. 895/1490. yıl

117Mustafa Kara, Bursa’da Tarîkatlar ve Tekkeler I, 159; Kara-Algar, a.g.mad., s.111;

Tosun, a.g.e., s.273; İbrahim Agah Çubukçu, İslam Düşünürleri, Ankara Üniversitesi İlâhîyat Fakültesi Yay., Ank., 1983, s.128.

118Ekrem Demirli, Abdullâh İlâhî’nin Keşfü’l-Vâridât Adlı Eserinin Tahkiki” (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İst. 1995; Kasım Koç, a.g.e., s.32.

119Mustafa Kara, Bursa’da Tarîkatlar ve Tekkeler I,160; Kara-Algar, a.g.mad., s.111; Tosun, a.g.e., s.273; Vassâf, a.g.e., II, 55.

28

içinde ve anda olanların Türkî'ye meyli ziyade olduğu sebepten, Türkî dille

birkaç kelime kaleme geldi. Taki tâliban-ı sâdık ve muhlisan-ı muhik istima’

edip intifa ederler". Eserin bir nüshası, Süleymâniye Kütüphânesi, İbrahim

Efendi Kitaplığı, Numara 420’de bulunmaktadır.

2.4. Risâle-i Vücûd Risâle-i Beyânü’l-Vücûd adıyla da anılan bu eser küçük bir risâledir. Arapça

yazılmış olan eser’in başında İlâhî bu eseri halk için değil havas için yazdığını

beyan etmiştir.120

Eserin bir nüshası, Süleymâniye Kütüphânesi, Mihrişah Kitaplığı, Numara

203’te bulunmaktadır.

2.5. Fütühât-ı İlâhî Türkçe şiirleri içeren küçük bir risâledir. İlâhîye nispeti kesin değildir,

“İlâhî” veya “âlihî” mahlaslı başka bir şaire de ait olma ihtimali vardır.121 Eserin

bir nüshası, Süleymâniye Kütüphânesi, Numara 3037’de bulunmaktadır.

2.6. Risâle-i Ehadiyye Eser, Farsçadır. Abdullâh-ı İlâhî bu eserinde de, diğer eserlerinde olduğu

gibi, sıkça şiir unsuruna başvurmuştur. Eserde, vahdet-i vücudun önemli

ıstılahlarına açıklık getirmiştir. Bu ıstılahlar: “Âlem-i ceberut”, “âlem-i

lâhut”, “âlem-i hakaik”, “hazarat-ı hams”, “hüviyet-i gayb”, “ehadiyyet-i lâ

teayyün”dür. İlâhî, eseri kaleme alırken, kendinden önceki sûfîlerin

görüşlerinden de istifade etmiştir.122 Eserin bir nüshası, Süleymâniye

Kütüphânesi, Şehit Ali Paşa Kitaplığı, Numara 1390’da bulunmaktadır.

2.7. Risâle-i Es’ile ve Ecvibe Necatü'l-Ervah, Risâle-i Tasavvuf ve Risâle-i Abdullâh-ı İlâhî diye de

isimlendirilen bu eser, Türkçe kaleme alınmıştır. Ayasofya Camii'nde bir kişinin

120Tosun, a.g.e., s.274. 121Kara, Bursa’da Tarîkatlar ve Tekkeler I, 161. 122Kara, Bursa’da Tarîkatlar ve Tekkeler I,161; Kara-Algar, a.g.mad.; Tosun, , a.g.e.,

s.274.

29

Molla llâhî'ye sorduğu soruları ve onlara verdiği cevapları içermektedir123

Eserin bir nüshası, Süleymâniye Kütüphânesi, İbrahim Efendi Kitaplığı, Numara

867’de bulunmaktadır.

2.8. Esrârnâme Abdullâh-ı İlâhî’nin tasavvufi ahlâk ile ilgili olan bu eserini üçüncü bölümde

müstakil olarak işleyeceğiz.

123Kara, Bursa’da Tarîkatlar ve Tekkeler I,162. ; Kara-Algar,a.g.mad., ; Tosun, , a.g.e.,

s.274.

30

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

3. ABDULLÂH-I İLÂHÎ’NİN ESRÂRNÂME ADLI ESERİ Abdullâh-ı İlâhî’nin kütüphânelerde en çok nüshası bulunan eserlerinden

biri olan Esrârnâme, nüshalarının yaygınlığına bakılırsa oldukça ilgi çeken ve

okunan bir eser olduğunu söyleyebiliriz. Bu eserin baskısı yapılmamış olup

kütüphânelerde yazma olarak bulunmaktadır. Yaptığımız bu çalışma akademik

olarak Esrârnâme hakkında yapılan ilk çalışma olma özelliği taşımaktadır.

3.1. Nüshaları 1-Süleymâniye Kütüphânesi, Mihrişah Kitaplığı, No:195

Sırtı ve kenarları meşin mukavva ciltli, mecmua içerisinde, 99-127

varaklar arasında yer alan bu nüshada, sayfalar 15 satır olarak yazılmış, müstensih

ve istinsah tarihi belli değil.

2- Süleymâniye Kütüphânesi, Kasideci-zâde Kitaplığı, No: 343

Karton ciltli, müstakil bir risâle, toplam 33 varak, sayfalar 17 satırlı olarak

yazılmış, istinsah tarihi H.1103, müstensihi belli değildir.

3- Süleymâniye Kütüphânesi, Hacı Mahmud Efendi Kitaplığı, No:3032

Mecmua içerisinde 140-160 varaklar arasında kayıtlı, talik hattı ile

yazılmış, sayfalar 17 satırlı olarak düzenlenmiş, müstensih ismi belli değil,

istinsah tarihi H.1061.

Çalışmamızın üçüncü bölümünde tenkitli metin olarak verdiğimiz

Esrârnâme metni bu üç nüsha çerçevesinde hazırlanmıştır.

4- Süleymâniye Kütüphânesi, Haşim Paşa Kitaplığı, No:15

Mecmua içerisinde 82–92 varaklar arasında kayıtlı, sayfalar 24 satır olarak

düzenlenmiş, müstensih ve istinsah tarihi yok.

5- Süleymâniye Kütüphânesi, Pertevniyal Kitaplığı, No: 981

Müstakil risâle, sayfa kenarları tezhipli, sayfalar 17 satırlı olarak

düzenlenmiş, zaman zaman sayfa kenarlarına notlar düşülmüş, istinsah tarihi ve

müstensih belli değil.

İnceleme imkanı bulduğumuz bu beş nüshanın dışında, katalog taramaları

sonucu varlığından haberdar olabildiğimiz diğer nüshaları da şunlardır.

6-Milli Kütüphâne Başkanlığı, Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphânesi

Koleksiyonu, No: 3785/3

31

82–101 varaklar arasında kayıtlı, 205x133-150x62 mm ebadında, 19 satırlı

olarak düzenlenmiş, divani kırması yazı ve taç ok filigranlı kâğıt kullanılmış, söz

başları kırmızı, salbek şemseli zencirekli, vişne rengi, sırtı siyah meşin mukavva

ciltli.

7-Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphânesi, No: 3917/4

42a-53b varaklar arasında kayıtlı, 200x120-160x80 mm ebadında, 21

satırlı olarak yazılmış, talik yazı ve çiçek filigranlı kâğıt kullanılmış, şemsiyeli

siyah yıpranmış meşin ciltli, söz başları kırmızı.

8-Manisa İl Halk Kütüphânesi, No: 2968/11

Müstensih, Mehmed b. Habbaz Üskübî, 68b-88b varakları arasında kayıtlı,

158x109-115x62 mm ebadında, 17 satırlı, talik yazı ve çapa filigranlı kâğıt

kullanılmış, söz başları kırmızı, çaharkuşe vişne rengi meşin ebrulu kağıt kaplı

mukavva cilt.

9- Milli Kütüphâne Başkanlığı, Ankara Adnan Ötüken İl Halk

Kütüphânesi Koleksiyonu, No:3774/3

İstinsah tarihi, 1270(1852), 36a-48b varakları arasında kayıtlı, 185x124

mm ebadında, satır düzeni her sayfada değişik, nestalik yazı ve yerli filigranlı ve

ebru desenli kâğıt kullanılmış, keşideler siyah mürekkepli, eser ve yazar adı

serlevhada kayıtlı.

10- Milli Kütüphâne Başkanlığı, Ankara Adnan Ötüken İl Halk

Kütüphânesi Koleksiyonu, No: 3758/1

İstinsah tarihi, 1261(1844), 18 varak, 201x150 mm ebadında, satır sayıları

değişik, nesih yazı ve harf marka filigranlı kâğıt kullanılmış, söz başları kırmızı,

siyah cilt bezi kaplı mukavva ciltli.

11- Milli Kütüphâne Başkanlığı, Ankara Cebeci İlçe Halk Kütüphânesi

Koleksiyonu, No: 860/1

15b-26b varaklar arası kayıtlı, 185x120-155x80 mm ebadında, 19 satırlı,

medrese neshi yazı ve bayraklı koç filigranlı kâğıt kullanılmış, kırmızı pandozit

kaplı miklebli yeni cild, cetvel ve keşideleri kırmızıyla, kenarlar matlablı.

12-İzmir Milli Kütüphânesi, No: 1016/2

22b-30a varaklar arasında kayıtlı, 290x100 mm ebadında, 41 satırlı, talik

yazı ile yazılmış, müstensihi ve istinsah tarihi belli değil.

32

13-Mısır Milli Kütüphânesi, Tasavvufi Turkî Talat Bölümü, No: 59

20 varak, 155x215 mm ebadında, 21 satırlı, talik yazı kullanılmış,

müstensihi ve istinsah tarihi belli değil.

14- Mısır Milli Kütüphânesi, Tasavvufi Türkî Talat Bölümü, No: 20

21-39 varaklar arasında kayıtlı, 155x215 mm ebadında, 17 satırlı, talik

yazı kullanılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değil.

15- Mısır Milli Kütüphânesi, Mecâmî Türkî Talat Bölümü, No: 939

28-43 varaklar arasında kayıtlı, 110x160 mm ebadında, 15 satırlı, nesih



110x190 mm ebadında, 19 satırlı, nesih yazı kullanılmış.


127–144 varaklar arasında kayıtlı, 104x200 mm ebadında, 17 satırlı, nesih


18- Almanya Milli Kütüphânesi, Türkçe yazmalar Bölümü, oct. 2563

12 varak, istinsah tarihi 1188(1775), 210x140-130x70 mm ebadında, 21

satırlı, talik yazı kullanılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değil.

19- Almanya Milli Kütüphânesi, Türkçe yazmalar Bölümü, oct.3054

26a-45b varaklar arasında kayıtlı, müstensih ve istinsah tarihi belli değil.

20- Almanya Milli Kütüphânesi, Türkçe yazmalar Bölümü, quart 1471

İstinsah tarihi 1128(1716), 2b-21b varaklar arasında kayıtlı, 210x135-

135x75 mm ebadında, 19 satırlı, nesih yazı kullanılmış.

21-Avusturya Dükalık Kütüphânesi, Gotha Koleksiyonu, Tüekçe

Yazmalar Bölümü, Seetzen: Koh. 1118/2

103–114 varaklar arasında kayıtlı, müstensih ve istinsah tarihi belli değil.

22-Vatikan Kütüphânesi, Türkçe Yazmalar Bölümü, Turko 264/3

31b-49b varaklar arasında kayıtlı, 195x130 mm ebadında, 21 satırlı, nasih


23- Vatikan Kütüphânesi, Türkçe Yazmalar Bölümü, Turko 333/3

195x120 ebadında, nesih yazı ile yazılmış, müstensih ve istinsah tarihi

belli değil.


33

95–109 varaklar arasında kayıtlı, satır düzeni değişik, nesih yazı

kullanılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değil.

25-İngiltere Milli Kütüphânesi, Türkçe Yazmalar Bölümü, No: 7958/2

26-İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kütüphânesi, Osman Ergin

Kitaplığı, 317,427

30 yaprak, 225x160-125x70 mm ebadında, 15 satırlı, nesih yazı

kullanılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değil.

27-Topkapı Sarayı Müzesi, Türkçe Yazmalar Bölümü, No: 1765

Mecmua-i Tasavvuf içerisinde, 87.varaktan sonra kayıtlı, sayfalar 19 satırlı

olarak düzenlenmiş, talik yazı ile yazılmış.

28- Süleymâniye Kütüphânesi, Hekimoğlu Ali Paşa Kitaplığı, No: 438

29- Süleymâniye Kütüphânesi, Mihrişah Kitaplığı, No: 443

30- Süleymâniye Kütüphânesi, Hekimoğlu Ali Paşa Kitaplığı, No: 1056

31- Süleymâniye Kütüphânesi, Yazma Yağışlar Kitaplığı, 1987

32- Süleymâniye Kütüphânesi, Hacı Mahmud Efendi Kitaplığı, No: 2740




36- Süleymâniye Kütüphânesi, Yazma Yağışlar Kitaplığı, No: 3055/2




40- Süleymâniye Kütüphânesi, Hacı Serez Kitaplığı, No: 3910

41-İstanbul Üniversitesi Kütüphânesi, No: 950

42-Topkapı Kütüphânesi, Yeniler Kitaplığı, No: 1765

43-Bursa yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphânesi, No: 572

3.2. Te’lif Sebebi Abdullâh-ı İlâhî, eserine, Hamd ve sena ile başlar ve akabinde

Esrârnâme’yi te’lif sebebini şöyle izah eder: “Ben zaîf gördüm ki halk-u âlem

sûret-i ma‘nânun ve ma‘rifet-i nefs-i nâtıkânun ma‘rifetinde âciz kalmışlar, dürlü

dürlü mezâhibler ahbâr-i muhâlifler peydâ olmuş, ben zaîf dahî gayret-i cûşa

34

gelüb cânib-i feyyâza müteveccîh olub bu Esrârnâme’yi sûrete getürürüb yazdım

kim bu âlemde tâlib-i Hakk olana yâdigâr ola”.124

3.3. Muhtevâsı Abdullâh-ı İlâhî’nin bu eseri tam anlamıyla bir tasavvufi ahlâk kitabıdır.

Eserde ağırlıklı olarak manevî aydınlanma ve Hakk’a visal konusuna

değinİlmîştir. Bu meyanda vahdet-i vucûd anlayışının izahı geniş yer tutar. Hal

erbabının bilmesi gereken dinî, ahlâkî ve sosyal konulara değinen İlâhî, işlediği

konuların zahir ve batın vechelerine vurgu yapar ve batın olanı ideal olarak

belirtir. Eserde herhangi bir bab ve ya başlık bulunmamaktadır. İşlenen konular,

belli bir sıra takip edilmeden eserin içerisine serpiştirilmiş, konular işlenirken belli

bir düzen takip edilmemiştir.

Abdullâh-ı İlâhî, konuları anlatırken sık sık ayet ve hadislere yer verir.

Kendisinden önceki mutasavvıfların sözlerine de yer veren İlâhî, Hz.Ali,

Mevlânâ, Mahmud-i Şebusterî, Cüneyd-i Bağdâdî, Bayezid-i Bestamî, Yunus

Emre’den, Muhyiddîn-i İbnü’l-Ârabî’den isim zikrederek alıntılar yapar. Ağırlıklı

konusu olan vahdet-i vucûd noktasında, Muhyiddin İbnü’l-Ârabî’den etkilendiği

görülmektedir.

Şiir unsurunu da kullanan İlâhî, Şeyh Mahmud Şebusteri’nin Gülşen-i Râz

isimli Farsça şiir kitabından bazı şiirleri kendi üslubuyla Türkçe’ye çevirerek

aktarmıştır. Bazen de isim vermeden şiirlere yer vermiştir. Bu şiirler muhtemelen

kendisine aittir.

XV. yüzyılın Türkçe’si ile yazılmış olan Esrârnâme, devrinde kullanılan dil

hakkında da bize bilgi verir. Devrin Türkçesi günümüzde de kolay anlaşılabilecek

bir yapıya sahiptir. Elde edebildiğimiz nüshalarda ve kütüphâne kayıtlarında

Esrârnâme’nin te’lif tarihi ve te’lif yeri ile ilgili herhangi bir bilgi

bulunmamaktadır. Müellif hattına ulaşılamamıştır.

124 Abdullâh İlâhî, Esrârnâme, Süleymaniye Kütüphanesi Mihrişah Kit. No. 195, v.100a-

100b

35

3.4. Abdullâh-ı İlâhî’nin Esrârnâmesi’nde Tasavvuf Abdullah-ı İlâhî’nin eserleri bir bütün olarak incelendiğinde orada

tasavvufî motiflerin sıkça işlendiği görülür. Bu eserlerinden Esrarnâme’de genel

tasavvuf anlayışını yansıtan görüşler ağırlıklı olarak varlık düşüncesi etrafında

şekillenmiştir. Bu bağlamda sözkonusu eserden tespit ettiğimiz bazı konuları

şöyle sıralayabiliriz.

3.4.1. Varlık ve Tevhid Tevhîd, tasavvufî düşüncenin en önemli meselelerinden biridir. Sûfîlerin

ortaya koydukları varlık anlayışları, aynı zamanda onların tevhide ilişkin

görüşlerini de yansıtmaktadır. Kimi sûfîler varlık anlayışlarını Îbnü'l-Arabî'yle

sistemleşen vahdet-i vücûd/tevhîd-i vücûdîyi, kimisi de İmam-

Rabbânî(ö.1034/1625)’nin anlayışı olan vahdet-i şuhûd/tevhid-i şuhûdîyi esas

alarak görüşlerini ortaya koymuşlardır.125

. Şuhûdî tevhîdde, yani vahdet-i şuhûdda sâlikin her şeyi bir görmesi

geçicidir, birlik bilgide değil, görmededir. Vahdet-i vücûdda ise, "birlik

bilgidedir. Yani sâlik gerçek varlığın bir tane olduğunu, bunun da Hakk'ın

varlığından ibaret bulunduğunu, Hak ve O'nun tecellîlerinden başka hiç bir

şeyin hakîkî bir varlığı olmadığını bilir. Ancak vahdet-i vücûd ehli bu bil-

giye nazari olarak değil, yaşayarak ve manevî tecrübe ile ulaşır. Bunun

böyle olduğunu başka bir yoldan bilmenin bir değeri de yoktur126

Vahdet-i vucûd düşüncesinin izleri daha önceki sûfîlerde bulunsa da bu

anlayışın pîri Muhyiddin İbnü’l-Ârabî olarak kabul edilir. Eserlerinin ana

teması hep bu düşünce olmuştur. 127 İlâhî, eserinde vahdet-i vucud görüşünü

savunur ve İbnü’l-Ârabî’yi üstâd olarak kabul eder.

İlâhî’nin görüşlerini temelendirmek için öncelikle İbnü’l-Ârabî’nin

vucûd görüşüne kısaca bir göz atalım. İbnü’l-Ârabî ilk önce vucûd’u en genel

anlamıyla üçe ayırır.

125 Kara, Tasavvuf ve Tarîkatlar Tarihi, s.318. 126 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s.507. 127 Koç, a.g.e., s.82.

36

1-Bizatihi aynında mevcûd olan (Vucûd li-zâtihi): Bu ancak vücûd-ı

mutlaktır. O hiçbir şeyden hâsıl olmadığından ona tekaddüm eden bir şey

bulunamaz. O bütün eşyanın mucidi, hâliki, mukaddiri, mufassılı ve müdebbiridir.

Hiçbir kayıtla mukayyet değildir. O hay, kayyûm, alîm, mürid ve kadîr olan

Allah’tır.128

2-Allah ile mevcud olan (mevcûd-billah) : Bu arş, kürsî, semâvât-ı ûlâ ve

içindekiler, arz ve onda bulunanlardandır. Bu âlem aynında mevcûd değildir. Ayrıca

mucidiyle onun arasında birbirine tekaddüm edici bir zaman da yoktur. Bu sebeple

biri diğerinden öncedir veya sonradır denilemez. O, dünün bugüne tekaüdümü gibi

vücûd ile öncelenmiştir ve zamandan mücerrettir. Zira o zamanın kendisidir. Âlemin

adem oluşu bir vakitte değildir. Fakat vehim Hakk'ın vücuduyla halkın vücûdu

arasında bir süre olduğunu tahayyül etmektedir.129

3-Üçüncü şey: Bu vücûd veya ademle, hudûs veya kıdemle mevsuf olmayan

şeydir. O Hakk'ın ezelîliği ile ezelden beraberdir. Hak için ziyade isnadı imkânsız

olduğu gibi zaman bakımından âleme tekaddüm ve taahhürü de Hak için imkânsızdır.

Çünkü âlem vücûd değildir. Âlem bu "üçüncü şey'den zahir olmuştur. O âlemin

hakîkatlerinin hakîkatidir (hakîka-tu'l-hakāik). İbnü'l-Arabî buna "heyûlâ, ilk madde,

cevher-i ferdin aslı, felek-i hayât, cinslerin cinsi, ümmü'l-ekvân, esmâ-i İlâhîyye,

hakîkat-i Muhammediyye" gibi isimler de verir.130

O, vucudun mertebelere göre açılımını tecelliyatın seyrine uygun olarak

bazen ikili, bazen üçlü, bazen da beşli, bazen de yedili tasnife tâbi tutar. Biz

İlâhî’nin tercih ettiği üçlü tasnife yer vereceğiz.

1. Lâtaayün Mertebesi: İbnü’l-Ârabî, bu mertebeye, kenz-i mahfi ve

gaybü’l-guyûb gibi isimler vermektedir. Her türlü kayıt ve şarttan münezzeh

olan bu makamsızlık makamında mutlak vucûd henüz hiçbir teayyün

128M.Erol Kılıç, “İbnü’l-Ârab’i”, DİA, İst., 1999, s.213; Ahmed Avni Konuk, Fusûsu’l-

Hikem Tercüme ve Şerhi, Haz. Mustafa Tahralı-Selçuk Eraydın, Dergâh Yay., İst., 1987, I, s.6; Ömer Ferit Kam, Vahdet-i Vucud, Haz. Ethem Cebecioğlu, D.İ.B. Yay., Ank., 2003, s.67.

129 Kılıç, a.g.mad., s.213. 130 Kılıç, a.g.mad., s.213.

37

göstermemiştir. Henüz kendisine vucûd dahî denemeyen bu mertebede ne

itaat ve ne isyan, ne kul ne hürriyet, ne ölüm nede hayat yer almaktadır.131

2- Ta‘ayyün-i Evvel: İbnü'l-Arabî'ye göre vücûdun mühtelif mertebelere

tenezzül suretiyle tecelli etmesi onun zuhura meyliyle mümkün olmuştur. Mutlak

vücüd zuhur basamaklarına mertebe mertebe indiğinde her mertebenin durumuna

göre şekillenir. Hakîkatte mertebelenme ancak ilk ta‘ayyün dediğimiz bu mertebe

ile başlar. Bu mertebe mutlak vücûdun artık kendi ahadiyyetini vâhidiyyete

inkılâp ettirmesi suretiyle ta‘ayyünâtına başlamasıdır. Mutlak vücûd açısından

bakıldığında bu mertebe var oluşun başlangıcıdır. Mevcudat açısından bakıldığında

ise gerçek yaratma fiili ancak İbnü'l-Arabî"-nin "hakîkat-i Muhammediyye" adını

da verdiği bu mertebeden sonra olmakta ve bütün mahlûkat ondan

yaratılmaktadır. Bu da vücûd-ı mutlakın lâ ta‘ayyün mertebesinde kendi zâtındaki

istiğrak halinden kendindeki özellikleri bilme mertebesine tenezzülü demektir.

Burada "kendindeki özelliklerden kastedilen onun sıfatlarıdır.132

3-Ta‘ayyün-i Sânî. Hakîkat-i Muhammediyye de denilen ilk ta‘ayyün

mertebesinde toplu olarak bulunan sıfatlar bu ikinci ta‘ayyün mertebesinde

birbirinden temeyyüz ederler. İbnü'l-Arabî bu mertebe için "vâhidiyet, hazret-i

rubûbiyyet, âlem-i gayb, âlem-i ulvî, âlem-i emr. âlem-i melekût, âlem-i bâtın,

âlem-i esma, âlem-i sânî, âlem-i vücûd, kevn-i cami', ahadiyyetü'l-kesret,

menşeü's-sivâ, menşeü'l-kesret, mebde-i sânî, vücûd-i mufâz, tecellî-i sânî, zıll-i

memdûd, ne-fes-i rahmânî" gibi tabirler kullanır. Vücûd, ilk ta‘ayyünde her ne

kadar isim vesıfatlarını mücmelen biliyorsa da bu isim ve sıfatların gerektirdiği

bütün küllî ve cüz’i mânaların suretleri ancak bu ikinci ta‘ayyün mertebesinde

birbirinden ayrılır. Âlemdeki eşyanın hakîkatleri demek olan bu suretlerden tek

tek her birinin gerek kendi zâtı gerekse kendi zâtının emsali hakkında asla bir

şuuru yoktur. Çünkü onların vücutları ve temeyyüzleri aynî değil ilmîdir.

Vücudun vahdetini bozarak onu çok ve çeşitli yapan da esasen bu ilmî

suretlerdir.133

131 Avni Konuk, a.g.e., I, 10 . 132 Avni Konuk, a.g.e., I, 11 . 133 Kılıç, a.g.mad.. s.214; Avni Konuk, a.g.e., I, 10 .

38

Abdullâh-ı İlâhî’ye göre Allah(C.C.) ezelde vardı ve onunla birlikte hiçbir

şey yoktu. Bu âlemi halifesi olan insan vasıtasıyla, isimleri, sıfatları ve filleri izhar

için yarattı. Bu sebeple tüm İlâhî tecellilerin mazhar-ı câmii olan insan, bu özelliği

ile her iki âlemin hususiyetlerini kendisinde taşımaktadır. Yani kâinatın özüdür.

Allah âlemi belirli şekillerde yaratacağını ezeli İlmî ile biliyordu. Ezeli İlmînde

bunu bildiğine göre âlem o’nun İlmînde bil-kuvve mevcuttu. Allah(C.C.)’ın âleme

ilişkin bu bilgisi, kendi kıdemine bağlı olarak kâdimdir.134

İbnü'l-Arabî’nin varlık mertebeleri görüşüne paralel olarak İlâhî de şöyle

der. “evvel-i merâtib ehâdiyyetdür cemi‘ sûretden ve sıfâtdan münezzehdür anda

mertebe var dimek emr-i i‘tibârîdür bî vasfdür vasfa gelmez ammâ sûretin ve

sıfâtın menşeidür ve mebdeidür çün âlem-i bâtın hafâda olan sırlarını ayâna

getürmek diledi evvel teayyünki buldi âna teayyün-i evvel dirler ve âlemi ceberût

ve bahr-i â‘zam ve ism-i a‘zâm ezel-i a‘zâl ve zât-i muhît ve akl-i kül ve Hakîkat-i

Muhammediye ve âdem-i hakikidirler, menşei vucûd-i âlem zât-i ekberdür esmâ

ve zâti sıfât-i câmi‘dür ikinci mertebe ki teayyün buldi âna teayyün-i sâni dirler ve

nefs-i küll ve zâti’l- burûc ve ilm-i âlem-i ervâh ve havvây-i hakikât dirler ve

ayân-i sabite dahî dirler”135 Teyyün-i evvel, teayyün-i sâni teayyün-ü harici

safhalarından oluşan a‘yan-ı sâbite sonucunda tekvin sıfatının tecellisiyle âlem var

olmuştur.

Abdullâh-ı İlâhî’ye göre âlemin yaratılmasından murat insandır ve insanın

yaratılması da Hakk’ın zuhûru içindir. Kenz-i Mahfî’nin (lateayyün mertebesi)

sırları insanın zatında emanettir ve sıfat-ı ayinesinde aksi gizlidir ve bunlar

Hakk’ın sıfatlarıdır. Bulunması gereken bu iki sıfat kahr ve lütf’tür. Bunların her

birinin kendi yerinde bulunması gereklidir.136

İnsanı iki âlemin aynası olarak gören İlâhî, bu hususu şöyle izah eder.

”Vucûd-i insan iki âlemin ayinesidür ol iki âlemde vardür insan dahî vardür aklı

ve nutki var kim on sekizbin âlemde yokdur eger sûretde ve sıfatda bunlarda olan

sûretden ve sıfâtdan efdaldür ammâ bu iki sıfât Hakk’dan gayride yokdur bu

134 İlâhî, Esrârnâme, 102b. 135 İlâhî, Esrârnâme, 101b, 102a, 102b. 136 İlâhî, Esrârnâme, 103b.

39

vucud-i insâni Hakk’ın sıfât-i hazinesidür mazhar-i câmi‘dür ve halife-i

Hakk’dür” 137

Ona göre, önce mü’mine farz olan Hakk’ın varlığını ve birliğini bilmesidir.

Çünkü ilk önce Hakk Teâla kendi varlığını ve birliğini açıklamıştır, fakat bu

vucûd-i vâhit sıfat münâsebetiyle çok görünür, hakîkatte Zât tektir, çokluk kabul

etmez.138

Abdullâh-ı İlâhî, sıfatın zât ile, zâtın ise sıfat ile ortaya çıkacağını

açıklayarak, şöyle der; “Zât sıfâtla ayân olur ve sıfât dahî zâtla ayân olur nitekim

cânsız ten vucûd bulmaz ve tensiz dahî cân vucûd bulmaz elbetde ten vucûd

bulmağa cân gerekdür va cân dahî vucûd bulmağa ten gerekdür kim, zâtında

olan kemâlâtın izhar itmege ten gerekdür bu takdîr üzere zâhire bâtın ve bâtına

zâhir gerek, evvele âhir ve âhire evvel gerek, sûrete mâ‘na ve mâ‘naya sûret

gerek, hâlıka mahlûk ve mahlûka hâlık gerek, elbetde biri birinsiz olmaz öyle olsa

sûret ve mâ ‘na hakîkatte birdür”139

İbnü'l-Arabiye göre ilâhî isimler âlemin var oluşunun sebebidir. Bütün

eşyanın, nesnelerin başlangıcı olan vücûd (Allah) hayatın "ayn'ıdır. Çünkü hareket

ettiren O'dur ve O'nda asla sükûn yoktur. Sükûn olsaydı adem olur, ademden de bir

şey sâdır olmazdı. İbnü'l-Arabî, ilâhî sıfatların sadece birer nisbet ve izafetten

ibaret olduğunu söyler. Mümkinlerin "ayn'larını oluşturanlar da bu nisbetlerdir.

Allah bütün sıfatları ilâhî zât için kâim mânalar olarak yaratmıştır. Bu sıfatlar

Allah değildir, fakat O'ndan başkası da değildir. Zât şıfatın, sıfat ismin, isim de

nesnelerin menşei ve bâtınıdır. Diğer bir tâbirle zât sıfatla, sıfat isimle, nesneler de

isimle zahir olur. Nesneler ise ilâhî isimlerin zuhur alanlarıdır. Nesne zahir

olduğu zaman ilâhî isim onda bâtındır ve bu yüzden nesneler görüldüğü halde

isim, sıfat ve zât görülmez. Sıfat, mutlak zâtın zuhur mertebesinde hususi tecellî

ile tecellîsinden ibarettir; dolayısıyla o bir cihetten (zahiren) zâtın gayri, bir

cihetten ise (bâtınen) aynıdır.140

Abdullâh-ı İlâhî’de İbnü’l-Ârabi gibi düşünmektedir. Hakkın sıfatlarının

ayniyle insanda var olduğu söyleyen İlâhî, tâlib-i Hakk olana seslenerek,

137 İlâhî, Esrârnâme, 102b. 138 İlâhî, Esrârnâme, 100b. 139 İlâhî, Esrârnâme 101a. 140 Konuk, a.g.e., I, 15-16.

40

“Vucudunun şehrinde fikr ile ara gör ki Hakk’ın sıfatlarından ne var”141 der ve

Hakk’ı bulmak için ilk önce insanın kendi vücudundaki Hakk’ın sıfatlarına nazar

etmesi gerektiğini belirtir. İlâhîye göre, insan vucûd ile zahir, ruh ile bâtındır. Ruh

gizlidir ve gizlilerde ortaya çıkar, insan kendi varlığını görür, var olduğunu bilir.

İnsan aslen evveldir, sûreten âhirdir, hayat ile hay’dır ve iradesiyle mürîd’dir.

Eğer insanın kabiliyeti var ise ve gerçekten isterse Hakk’ın bütün sıfatlarını

kendinde görebilir.142 Bu meyanda Hz. Peygamber(s.a.v) “kendini bilen rabbini

bilir”143 buyurur, Yunus Emre ise;

“Ben bunda seyri der iken aceb sırra erdim ehi

Sende görün bu sırrı Hakk bende buldum ehi”144

diyerek, bu gerçeğe işaret eder.

Hz.Mevlâna’nın “Kim zülfini gördi kâfir oldu, kim yüzin gördi mü’min

oldu” sözünü aktaran İlâhî, buradaki zülüf ile anlatılmak istenen şeyin âlem-i

kesret olduğunu, iman ile de âlem-i vahdet’in kastedildiğini beyan ederek, dünya

ve âhiret muratlarından vazgeçen kimselerin şüphesiz Hakk’a kavuşacaklarını

bildirir.145

3.4.2. Hakîkat-ı Muhammediye Muhammedî gerçek demektir. Bütün güzel isimleri kendinde

barındıran ve bulunduran, ilk taayyunla birlikte var olan ve her şey bu

hakîkatten ve kendisi için yaratılmış olan zâttır.146

İbnü’l-Ârabi, varlık mertebeleri olarak saydığı mertebelerden Teayyün-i

evvel mertebesine aynı zamanda Hakîkat-i Muhammedi’ye de demektedir. Bu

mertebe mutlak vucûdun artık kendi ehadiyyetini vâhidiyyete inkılâp ettirmesi

suretiyle teayyünatına başlamasıdır. Bütün mahlûkat ondan yaratılmaktadır. İlk

141 İlâhî, Esrârnâme 114a 142 İlâhî, Esrârnâme 114b, 115a 143 Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, 2532. 144 İlâhî, Esrârnâme 114b 145 İlâhî, Esrârnâme 126a, 126b 146 Uludağ, Tasavvufi Terimler Sözlüğü, s.202.

41

Yaratılan şey Hz.Muhammed(s.a.s)’in ruhudur, bu meyanda “Allah’ın ilk yarattığı

benim ruhumdur” hadis-i şerifi de delil olarak gösterilir.147

Abdullâh-ı İlâhî, Hakîkat-i Muhammediyye konusunu bir misâl ile

açıklamaktadır. Bir zerdali çekirdeğini diken kimse, önce ona çekirdek der, daha

sonra çekirdek büyüyüp yapraklandığı zaman, ona dal, yaprak gibi isimler verir,

zerdali yemiş verdiği zaman önce çağla denir, olgulaşınca ona zerdali denir, ama

bu meydana gelen yemişin aslı çekirdektir, çekirdek ağaç olmuş, ağaç ise meyve

vermiştir, bütün bunların hepsi sonunda meyveye ulaşmak içindir. Asıl maksat

meyvedir. Bahçıvan “ey zerdali sen olmasaydın ben bu ağacı dikmezdim” dese bu

yerinde bir söz olur. Bunun gibi kâinatın da çekirdeği Hakîkat-i Muhammedi’ye

dir. Âlemlerin yaratılmasındaki maksat ta budur. Bunun için bir hadîsî kutsîde

Hakk Teala Hz.Muhammed(s.a.s)’e “Sen olmasaydın ben bu âlemleri

yaratmazdım” demiştir.148 İlâhî bu misâlini bir şiir ile de destekler;

“Hakla bâtın idin çün sen ezel

Âhirinde zât iken oldun ayân

Senden özge cismu canda nesne yok

Kim ider vasf-ı hâlini beyân

Bî nişân idün ezel bezminde sen

Kimse virmedi nişânından nişân

Lâ mekân tahtında sultân-ı hafâ

Hükmüne râm olmuştu kûn fe kân”149

Abdullâh-ı İlâhî’ye göre, yerin ve göğün yaratılmasından murat vucud-i

Hazret-i Muhammed(s.a.v)’tir. لوالك لوالك لما خلقت االفالك kelamındaki hitap, her ne

147 Kılıç, a.g.mad.. s.214 148 İlâhî, Esrârnâme 102b, 103a. 149 İlâhî, Esrârnâme 103a, 103b.

42

kadar insan olsa da, bütün insanların en mükemmeli ve şereflisi olan

Hz.Peygamber (s.a.v) bu hitaba layıktır.150

İlâhî, batında ve zahirde olan bütün isimlerin aslında zat-ı hakîkat-ı

Muhammedi’ye olduğunu söyler. “Allah” bir ism-i zât’tır ve bütün sıfatlar onda

toplanmıştır, bu sıfatların hepsi de Hakîkat-i Muhammediyye de mevcuttur.

3.4.3. Fenâ ve Bekâ Fenâ, yokluk, hiçlik ve geçici olmaktır. Bekâ ise kalıcı ve dâimi

olmaktır. Fenâ kötü sıfatların yok olması, bekâ da iyi sıfatların kalmasıdır.

Kötü fiilleri terk eden kimsenin şehevi ve nefsanî arzuları fenâ bulmuş, ihlas

ve hüsn-i niyeti bâki kalmış olur. Dünyadan kalbi rabıtayı koparan kimsenin

kalbi, dünya tutkusundan fenâ bulmuş demektir. Dünya tutkusu ve kötü huylar

fenâ bulunca fütüvvet ve doğrulık bâki kalır.151

Hucvirî, üç nevi fenâdan bahsetmektedir. Âlemin başlangıcı ve sonu ile

ilgili tamamiyle kelamı ve metafizik mahiyetteki fenâdır. Bu konuya kısaca

değinmektedir. lkincisi tamamiyle ahlâkî mahiyette olan, kötü sıfatları

çirkin sıfatları yok ederek yerlerine iyi huylan koymayı hedef alan bir

fenâdır. Üçüncü fenâ, zatın zatta, aynın aynda yani kulun zati ve ayni

varlığının Allah'ın zati ve aynî varlığında fani olması ve bu manada onunla

baki kalmasıdır. Fenânın bu üçüncü kısmına Hucvirî ve birçok mutasavvıf,

Hulûliyye, İttihadiyye dolayısıyla İbahiyye bulunur korkusuyla karşı

çıkmışlardır.152

Abdullâh-ı İlâhî, fenâ ve bekā kavramlarını “Kendinden geçmeye

fenâfillâh, Hakk ile baki olmaya bekābillah derler”153 diyerek kısa ve anlaşılır

tarzda izah etmiştir. İlâhî’ye göre, Hakk’a varınca yol iki adımdır, birisi

kendiliğinden geçmek(fenâ), birisi Hakk’la bekāda bulunmaktır.154

İlâhî, beşer vasıflarından kurtulup, Hakk’ın vasıflarını kendisine adet

edinen kişinin, fenâfillâh ve bekābillah makamlarına ulaşabileceğini, kıyamet

150 İlâhî, Esrârnâme, 114b. 151 Yılmaz, a.g.e., s.226. 152 Hucvirî, a.g.e., s.365 153 İlâhî, Esrârnâme, 107a. 154 İlâhî, Esrârnâme, 107a.

43

vaktinde kendisini Hakk ile baki göreceğini ve Hakk’tan gayrı iki cihanda

hiçbir şey görmeyeceğini belirtir.155 “Ruh, fenâfillah hasıl edince, Hakk

Teâlâ kerem-i lutfundan cana bekābillah giydirir. Hakk Teâlâ'dan bu

yardım yetişince, konuşma olmadan, görme olmadan, akletme olmadan

azamet katını, gönül ve can vilâyetinde görür.” diyen İlâhî’ye göre “tâlib

matlubuna, kasıd maksuduna, aşık maşukuna ve can cananına kavuşub

sevgilisiyle bakî kalır.”156

Abdullâh-ı İlâhî, konuyla ilgili bir beytinde;

“Bihamdillah ayan oldum Hakk’ın ayn-ı ayanından

Vucûdum küllî nur oldu yârin hüsnü çerağından”157

diyerek, kızgın ateşe düşen demirin, ateş olmadığını ancak, ateşin sıfatının

galip gelmesiyle ateş gibi göründüğünü söyler. İlâhî, Mahmud Şebusterî’nin

konuyla ilgili bir beytini Türçeye çevirerek şöyle ifade eder.

“Beşer vasfından evvel bilgil ki fâni

Ki Hakk evsâfının budur nişânî”158

3.4.4. Zikir ve Tefekkür

Unutmamak, hatırlamak zihinde tutmak, yâd etmek anlamlarına gelen

zikir, Kur’an-ı Kerim’de, Allah’ı anmak, onu dâima hatırlayıp hiç unutmamak

manalarında kullanıldığı gibi, namaz ve Kur’an anlamlarında da

kullanılmıştır. Üç âyet-i kerime’de zikiri çok yapma emri vardır.159 Bir ayette

“içinden yalvararak ve korkarak aşikâre olmayan hafif bir sesle Rabbini an

da, gafillerden olma”160 lafızlaryla anlatılan zikrin, gafletin zıddı olduğu“

155 İlâhî, Esrârnâme, 108b. 156 İlâhî, Esrârnâme, 117a. 157 İlâhî, Esrârnâme, 123b. 158 İlâhî, Esrârnâme, 107b. 159 Yılmaz, Tasavvuf tarihi, s.171 160 el-Â‘raf, 7/205.

44

Unuttuğunda hemen Rabbini an”161 ayetiyle teyid edilmektedir. Bir ayette

“Dünya malı ve çoluk çocuğun, insanı Allah’ı zikirden alıkoymaması”162

emredilirken, bir başka ayette “Ticaret ve alış verişin kendilerini Allah’ın

zikrinden alı koymadığı kişiler” “ricâl” (Allah adamı) olarak tavsif

edilmektedir.163

Tasavvuf erbabı, zikri tarîkatların “üssü’l-esâsı” saymışlardır. Ancak zikrin

gizli ve aşikar yapılışı hususunda farklı görüş ve uygulamalar ortaya

çıkmıştır.164

Abdullâh-ı İlâhî, Şeyhi Ubeydullah Ahrâr’ın ve manevî şeyhi Şah-ı

Nakşben’in zikir usulü olan gizli zikri esas almaktadır. Esrârnâme’de bir tarîkat

ayini olarak zikrin yapılışı konusunda herhangi bir bilgi vermeyen İlâhî, daha

çok ferdi anlamda kalbin Allah ile meşgul olması şeklinde konuyla ilgili

izahlarda bulunmuştur.

Abdullâh-ı İlâhî’ye göre, Allah’ı zikretmek ve İlâhî hikmetleri söylemek,

enbiya ve evliyadan bahsetmek, ruhun gıdalarıdır. Hasta olan kimsenin kendisine

latif gıdalar getirildiği halde yemediği ve onları reddettiği gibi, ruhun gıdaları

önüne getirilen ve onları reddeden insan da hastadır, bunlardan hiç yemez ise, hiç

yemek yemeyip ölen insanın misâli gibi, onun da ruhu ölmüştür.165 İlâhî,

Peygamber Efendimiz(s.a.v)’in “gönül yemişi zikrullahtır” sözünü de

söylediklerine delil olarak zikrederek, zikir hakkındaki düşüncelerini misâllerle

izah eder.

İnsana mutluluk verecek olan unsurlardan birinin de, tefekkür olduğunu

beyan eden Abdullâh-ı İlâhî, Peygamber Efendimiz(s.a.v)’in “bir saat fikr

eylemek bin yıl ibadet etmekten daha hayırlıdır” hadisini naklederek, Allah’ü

Teala’nın da insanlardan düşünmelerini, akletmelerini istediğini, beyan eder,

“Göklerin ve yerin yaratılışı üzerinde düşünürler”166 ayetini de aktarır.

161 el-Kehf, 19/24 162 el-Münâfikûn, 63/9 163 en-Nûr, 24/37 164 Yılmaz, Tasavvuf tarihi, s.171. 165 İlâhî, Esrârnâme, 113b. 166 Âl-i İmrân, 191

45

Zikir ve tefekkür bağlamında söylenilecek sözlerin öneminden bahseden

Abdullâh-ı İlâhîye göre, söz vardır, insanı ölüyken diri eder, söz vardır, insanı

diriyken ölü eder. Mesela Hakk’a inanmayan kâfirler ölüdürler, Allah(c.c) onlar

hakkında “ölüdürler” buyurdu, bir kez lâilâheillallah Muhammed Rasulullah dese,

bu kez de ölüyken diri olur, bir Müslüman Hakk’ı inkâr etse, onun canı da

diriyken ölür.167

Kötü sözleri, yabani meyvelere benzeten İlâhî, yabani meyvelerden yabani

hayvanların faydalanması gibi, kötü sözlerden de kötü insanların faydalandığını

beyan eder.168

3.4.5. Nefsin Mertebeleri Lugat yönünden nefs, bir şeyin varlığı, hakîkati, zatı ve kendisi

mânasına gelir. Zaman zaman farklı zümreler tarafından farklı anlamlarda

kullanılmıştır. Bir gruba göre nefs ruh, bir gruba göre mürüvvet ve adamlık,

bir fırkaya göre cesed ve beden ve başka bir taifeye göre de kan mânasına

gelmektedir.169

Mutasavvıflara göre, bu sözden maksat, bahsedilen mânalardan

hiç biri değildir. Onlar ittifakla derler ki; hakîkatte nefs şerrin kaynağı,

kötülüğün temelidir. Bazı mutasavvıflara göre nefs, ruh gibi kalıba ve

bedene tevdi edİlmîş olan ayndır. Kendine has varlığı ve bünyesi olan bir

şeydir. Diğer bazı mutasavvıflara göre nefs, hayat gibi kalıbın ve

bedenin sıfatı olan bir şeydir. Kötü huyların ve çirkin fiillerin ortaya

çıkmasının sebebi nefstir. Bu kötü huylar da iki kısımdır. Biri günahlar,

diğeri kibir, hased, cimrilik, öfke, kin ve bunların benzeri olup da şer'an

ve aklen makbul olmayan kötü huylar. Günah olan hususlar tevbe ile

defedildiği gibi, bu gibi vasıflar da nefsten riyazetle defedilebilir. Çünkü

mâsiyet dediğimiz günahlar, zahiri vasıflardandır, bu huylar ise batini

vasıflardır. Bâtında zuhur eden aşağı vasıflar, zahirdeki yüksek

167 İlâhî, Esrârnâme, 113, 113b. 168 İlâhî, Esrârnâme, 113b. 169 Hucvirî, a.g.e., s.309.

46

vasıflarla temizlenir. Zahirde zuhur eden şeyler ise, bâtındaki vasıflarla

arındırılır.170

Cüneyd-i Bağdâdî; “Küfrün esası, nefsinin muradı üzere kaim olmandır”,

demiştir. Küfrün temeli, kulun bedeninin arzusuna göre hareket etmesidir. Zira

nefs ile İslâm latifesi ve inceliği arasında bir yakınlık yoktur. Mutlaka nefs,

sürekli olarak yüz çevirme halindedir. Yüz çeviren münkirdir ve münkir

bigânedir, yabancıdır.171

İnsanda dört türlü nefis vardır:

a-Tabiî nefs: Cismin parçacıklarının ayrılmamasını sağlarlar.

b-Nebatî nefs: Bedenin büyümesi, sindirim faaliyeti vs. biyolojik

fonksiyonlarını temin eder.

c-Hayvanî nefs: İnsanın his ve hareketlerinin kaynağıdır. Duyu organları

bu nefsin hizmetindedir.

d-İnsanî nefs veya "nefs-i natıka": Rabb'in "emr"inden olan bu nefs,

bedenden ayrı mücerred bir cevherdir. İnsan bedeninin asıl sultanı budur.

Ancak bedendeki tasarrufunu hayvanî nefs vasıtasıyla icra eder. Diğer

varlıklarda bulunmayıp, sadece insanlara mahsus olan nefs budur. Bu "nefs-i

nâtıka" nın bâtını ise ruhu teşkil eder.172

Abdullâh-ı İlâhî, nefis konusunda mevâlid-i selâse denilen ve âlemin

vucudundan meydana gelen üç nesneden bahseder. Bunların ilki nebattır, ikincisi

hayvandır, üçüncüsü insandır. Bu tasnif ile nebati, hayvani ve insani nefse işaret

eder.173

Nefis mertebelerini yedi kısımda inceler ve her bir mertebenin sıfatlarını da

beyan eder.

1-Nefs-i emmâre: Altı sıfatı vardır. Bunlar; Buhl, hırs, cehl, şer ve hased’dir.

2-Nefs-i levvâme: Altı sıfatı vardır. Bunlar; Heves, mekr, ucûb, işret,

temennâ, kahr’dır.

170 Hucvirî, a.g.e., s.309. 171 Hucvirî, a.g.e. s.310. 172 Osman Türer, a.g.e., s.143 173 İlâhî, Esrârnâme, 116a.

47

3-Nefs-i Mülhime: Yedi sıfatı vardır. Bunlar; Sehâvet, kanaat, ilm, tevâzu,

tevbe, sabr, tahammül’dür.

4-Nefs-i Mutmeinne: Yedi sıfatı vardır. Bunlar; Cûd, tevekkül, amel, zühd,

ibâdet, şükr, rıza’dır.

5-Nefs-i Râzıyye: Dört sıfatı vardır. Bunlar; İhlâs, verâ, zikr ve keramet’dir.

6-Nefs-i Merzıyye: Üç sıfatı vardır. Bunlar; Hulk, letafet ve husn’dür.

7-Muhammed Mustafa (s.a.v)’ın sıfatlarını taşıyan nefistir.174

3.4.6. Ameller ve Sonuçları Abdullâh-ı İlâhî’ye göre, beden hastalıkları gibi, ruhun da hastalıkları

vardır. Beden hastalıkları bedenin fani olması ile fani olur, fakat can hastalıkları

fani olmaz. Peygamberler ve evliyâlar cehennemin yedi kapısı olduğunu beyan

ederler, aslında bu yedi kapı insanda bulunan yedi sıfattır. Meşayih bu sıfatlara

sıfat-ı nariye derler. Bu sıfatlar şunlardır. “Kibr”, “ucûb”, “kin”, “şehve”t,

“gazâb”, “hırs” ve “haset”. Bu kapıları açan anahtar ise “dünya sevgisi”dir.

Peygamber Efendimiz; “dünya sevmek bütün günahların başıdır” buyurur.

Muhyiddin İbnü’l- Ârabî de; “yedi tamuyu gezdim, hiç birinde ateş bulamadım,

cehennem-i malike sordum, cehennemin ateşi nice oldu”, cevap verdi,

“cehennemde ateş olmaz, her kişi ateşini dünyadan kendisi getirir, kendi ateşiyle

cehennem kaynar ve kendi ateşinin içinde yine kendi yanar” buyurmuştur. Her

kişi kendi ameli ile cennet bulur ve yine kendi ameli ile cehennem bulur.175

İlâhî, Peygamber Efendimiz’in “dünya ahiretin tarlasıdır” hadisini

naklederek, dünyada yapılan amellerin karşılığının ahirette mutlaka verileceğini

beyan eder. Ona göre, bir kimse Allah(c.c)’a iman getirse, enbiya ve evliyayı

sevse, güzel sıfatları kendisine adet etse, enbiya ve evliyanın yolu üzere yürüse ve

ölümüne kadar da bu hâl üzere kalsa, o kimseyi ahirette nuranî melekler, köşkler

ve bağlar ve bahçeler bekler ve o kişi, iyi işlerinin karşılığı olarak, güzel yüzlü

melekler, huriler ve gılmanlar ile sohbet edecektir. İhlas ve i‘timadı ne kadar ise

makamı o derece yüksek olacaktır. Yüce Allah(c.c) cennet ve cehennemi insanın

174 İlâhî, Esrârnâme, 116b. 175 İlâhî, Esrârnâme, 109a.

48

sıfatlarından yaratır. Sıfat-ı nariyeden cehennemi, sıfat-ı nuriyeden cenneti yaratır.

Sırat yolunu ise evliyâdan yaratır.176

Abdullâh-ı İlâhî, cennet nimetlerinin de dünyadaki amellere göre insanlara

verileceğini söyler. İlâhîye göre, dünyada takva elbisesini giyen, ahirette nurânî

elbiseler giyecektir. Güzel sıfatları adet ettiyse gül bahçeleri, Allah(c.c)’ı

zikrettiyse bağlar ve meyveli bahçeler, Hakk’ın sırlarına vaki olduysa güzel yüzlü

huriler, namazın farzlarını kıldıysa latif atlar, namazın sünnetlerine riayet ettiyse

eğerlenmiş, sülenmiş atlar, namazı kıldığında gönlünde Hakk’tan gayrı hiç bir şey

kalmamışsa çeşitli buraklar Allah tarafından nimet olarak verilecektir.177

İlâhî, cennet nimetlerinden şarab-ı tuhura’ya da değinerek, kişinin

gönlünde İlâhî aşk var ise bu şarabı içeceğini, bu şarabı içeninde artık Hakk’tan

başkasını görmeyeceğini söyler.178

Marifetullah’ı yani Allah’ı bilmeyi coşkun akan bir ırmağa benzeten İlâhî,

dünyada bu ırmağın gönlüne akmış olduğu mü’minlerin ahirette, köşklerinin

yanında süt ve bal ırmağı akacağını, Hakk’ın sıfatlarıyla sıfatlananların nurdan

yüce makamlara sahip olacağını belirtir.179

İlâhî, hayırlı amelden nur, şer amelden zulmet doğacağını söyler. Ona

göre, zulmet ve nur sohbetten ve gıdadan meydana gelir. Haram gıda ve ehli

olmayanlarla sohbet zulmeti doğurduğu gibi, helal gıda ve insan-ı kâmillerle

sohbet nuru doğurur.180

3.4.7. Sohbet Tasavvufta da sohbet, yani dinî ve dünyevî meseleleri konuşmak üzere bir

araya gelmek, kanaat önderi kâmil ve ârif bir kişinin tecrübe ürünü öğütlerini

dinlemek, tavsiyelerini almak, istişarelerde ve fikir alış-verişlerinde bulunmak,

son derece önemlidir. Şeyhler, sohbet kanalıyla müritlerin kalbine sirayet eder.

Dinî ve tasavvufî hakîkatleri bu yolla muhataplarına iletirler. Hz. Peygamber

(sav), mü’minler arasında birlikteliği ve birliği sağlamak için sohbetlere önem

176 İlâhî, Esrârnâme, 109b. 177 İlâhî, Esrârnâme, 109b. 178 İlâhî, Esrârnâme, 110a. 179 İlâhî, Esrârnâme, 110a. 180 İlâhî, Esrârnâme, 110a.

49

verirdi.181 Sohbetlere katılanlara da sahabe denirdi. Hucvirî, sohbetin insanın

huyları üzerinde büyük bir etkisinin olduğunu, sohbet sayesinde insanın âlim

olabileceğini belirtir. Tasavvuf yolcularının yekdiğerinden ilk önce sohbetin

hakkını talep ettiklerini ve sûfîler arasında sohbetin adeta farz gibi olduğunu

beyan eder.182

Abdullâh-ı İlâhî’ye göre, insan, Yüce Allah’ın lütfunu ve kahrını kendinde

toplamıştır, bu sebepden iki yönü vardır, bir yüzü âlem-i surette diğer yüzü âlem-i

manadadır, bu sebeple, insan-ı kâmiller ile sohbet etmek gerekir. Kâmil insanlarla

ile sohbet eden kimsenin kalbi Hakk’a yönelir. Bunun zıddı olarak avam ile

sohbet edenin de kalbi avamın sıfatına yönelir ve zamanla o sıfatları kendine adet

eder ve o da avamdan olur.183 Abdullâh-ı İlâhî, Mahmûd-ı Şebusterî’nin konuyla

ilgili bir beytini Türkçe’leştirerek kendi üslubuyla şöyle aktarır.

“Avam ile oturma mesh184 olursun

Ne mesh olmak bî küllî nesh olursun”

Mevlânâ’nın şu sözlerini de konuya açıklık getirmek için aktarmıştır. “bir

lahza avam ile musahabet eyledim, yedi gün aşk hamamında oturdum, burûdetim

gitmedi”. 185

Hakk âşıklarıyla sohbet etmenin bütün amellerden üstün olduğunu

söyleyen İlâhî, bu sohbetten uzak olmanın ise şekâvet alameti olduğunu beyan

eder ve iki cihanda mutlu olmak isteyenlere âşıklarla sohbeti tavsiye eder.186

3.4.8. Mürşid’e Olan İhtiyaç Mürşid, tasavvuf ıstılahında, rehber, delil, kılavuz, yol gösteren gibi

anlamlara gelir. Mürşid merdiven gibidir, başkaları ona basarak yükselir. Şeriatı

mü’minin kalbine yerleştirir.187

181 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s.436. 182 Hucvirî, a.g.e., s.483. 183 İlâhî, Esrârnâme, 112b. 184 Mesh; bir şeyin suretini çirkin ve kötü hale getirmek, tabiatını bozmak 185 Burudet; soğukluk 186 İlâhî, Esrârnâme, 127a. 187 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s.354.

50

Mürşid tarîkata giren ve ona intisab eden kimse için her haliyle ideal ve

örnek insanı temsil eder ve onun yol göstericisi, terbiye edicisi ve problemlerinin

halli için başvuracağı kişidir. Dolayısıyla onun bütün tavsiyelerine riayet etmek,

bütün kalbiyle ona bağlanmak ve onu manevî baba ve öğretmen mesabesinde

görmek gerekir. Mürid şeyhine ne derece bağlı olursa, vuslat yolunda o kadar

çabuk yol alır.188

Mürşid, medresedeki müderrise benzer, fakat fonksiyon itibariyle farklılık

arzeder. Çünkü müderris ders takrir eder, şeyh ise kendisine intisab eden sâliklere

istidad ve kabiliyetlerine göre manevî olgunluğa eriştirmek üzere rehberlik ve

önderlik eder, faydalı ve zararlı olanı gösterir, onların kalplerine şeriat bilgisini

ve Allah sevgisini yerleştirmeye çalışır. Müderrisin yaptığı iş nazarî ve kavlî,

şeyhinki ise amelî ve tatbikîdir.189

İlâhî, Esrârnâme’nin bir çok yerinde mürşid’in gerekliliğinden bahseder.

İnsanın tabiatında bulunan manevî hastalıklardan kurtulmak için bir mürşid-i

kâmil bulması gerektiğini beyan eden İlâhî, insanın kendisinde olan hastalıkları

bildiğini söylemesinin asıl hastalık olduğunu, böyle bir tavrın şeytanlara mahsus

bir sıfat olduğunu, gizli hastalıkların ancak mahir bir doktor tarafından

bilinebileceğini beyan eder.190

İlâhî’ye göre, nefs-i emmâre yedi başlı bir ejderhaya benzer ve bu ejderha

ile baş edebilmek çok zordur. Bir mürşid-i kâmil nazarı bu işi başarabilir, çünkü

mürşid-i kâmil nefsin celladıdır.191

Abdullâh-ı İlâhî, asıl mürşid-i kâmilin Yüce Allah olduğunu, fakat bazı

insanları vesile ile terbiye ettiğini, meczûb olanlar gibi bazılarını ise vesilesiz

terbiye ettiğini beyan eder. Fakat meczûb olmayanlar mürşid-i kâmile muhtaçtır.

Hakkı isteyen kimse kendi kendine gayret edip riyazet vasıtasıyla adetlerinden

vazgeçse zamanla ahlâkı güzelleşir, Eflatun buna bir örnektir. Fakat kendisinden

geçip Hakk ile baki olabilmek için mürşid şarttır.192

188 Türer, a.g.e., , s.109. 189 Yılmaz, Tasavvuf Tarihi, s.194. 190 İlâhî, Esrârnâme, 105a. 191 İlâhî, Esrârnâme, 107a. 192 İlâhî, Esrârnâme, 107a.

51

Tabiat zulmetleri içerisinde kalmışlara ve dünya sevgisi yüzünden çeşitli

manevî zincirler ile bağlanmış olanlara ise mürşid farz-ı ayn’dır.

İlâhî, meşayihin de kötü hasletlerinden kurtulmak için halvete girdiklerini

beyan eder ve bu durumu şöyle anlatır. “ Meşayih kırk gün halvette oturup kötü

sıfatlarını bırakır ve kendi hastalıklarına münasip amel ederler. Çünkü mürşid-i

kâmil herkesin nabzına göre şerbet verir. Kişinin zayıf yanlarını bilir. Ne zaman ki

sevgi şerbetini içer, beşer sıfatlardan kurtulup Hakk’ın sıfatıyla muttasıf olur.

Hangi hasta ki doktora varmaz ve hikmet kitaplarıyla amel etmez ise onun

hastalığı artar ve helak olur.”193

“Beşer vasfından geç, bul fâni

Ki Hakk evsâfının budur nişâni”194

İlâhî’nin aktarmış olduğu bilgilere göre, mürşid bir rehberdir, bir önderdir,

bir öğretmendir. Kendisine müracaat edenlerin hastalıklarına teşhis koyar ve

tedavi edici reçeteler uygular.

3.4.9. Mürid Mürid kelimesi; irade etmek, istemek, dilemek, meyletmek, bir olayın

vukuuna hazırlanmak, yaklaşmak gibi manaları ihtiva eder.195 Tasavvuf

ıstılahında ise, irade ve talep eden, iradesinden soyutlanan, kendisine semanın

kapısı açılan ve Hakk’a eren, tarîkata giren ve şeyhe bağlanan, derviş, bende

anlamlarına gelir.196

Mürid, kendisini Hakk'ın ve şeyhinin iradesine teslim etmiş kimsedir.

Aziz Mahmud Hüdâyî, mürîdi "gerçekte iradesi olmayandır. Gerçi her

mürîdin muradı vardır; hakikî mürîdin muradı da Allah'tır." diye tanımla

maktadır. Mürîd karşılığı olarak bazan Arapça "fakîr", Farsça "derviş"

193 İlâhî, Esrârnâme, 105a. 194 İlâhî, Esrârnâme, 107a. 195 Ahmed Asım Efendi, Kamus-ı Okyanus Tercümesi, Matbaatü’l Amire, İst., 1304,

II,547. 196 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s.353

52

kavramları da kullanılır. Fakir, yokluk ve hiçliğe talip, derviş de bir tarîkatin

hadimi demektir.197

İlâhî tâlibi üç kısma ayırır. Bir kısmı âşık meşreptir, bir kısmı muhabbet

meşreptir ve bir kısmı mukallit meşreptir, yani taklitçidir.

Aşık meşrep olan talipler; Hakk’tan yüz bin bela ve cefa da görseler

umurlarında olmaz, dertleri arttıkça aşkları ve şevkleri de artar. Onların arzuları

Allah’a kavuşmaktır. Dünya ve Ahiret onlara haramdır. Ahiret sevgisine perde-i

nûrâni, dünya sevgisine perde-i zulmâni denir.198 Âşık meşrep olan talipler, her iki

perdeden de kurtulmak isterler. Aşığın kendi varlığına ise, “nikab dost” denir.

Muhabbet meşrep olan taliplere perde-i nûrani hicâb olur, zühd ve taat gibi, Hakk

yolunda sıkıntılara göğüs germeyebilirler, fakat Hakk’ın muhabbetinden

vazgeçmezler.199

Mukallit yani taklitçi olan talipler ise, aşıkları zevk ve sefa içinde

gördükleri zaman, bu yolu kolay sanıp heves ederler, bir zorluk gördükleri zaman

bu hevesi terk ederler, bir aşık görseler yeniden heves ederler, onlara perde-i

zulmani yani dünya bunlara hicap olur.200

İlâhî, kişinin mutlaka Hakk’a talip olması gerektiğini, gönlünde Hakk’a

muhabbeti olmayanın şekavet alametiyle mevsuf olduğunu beyan ederek şu beyte

yer verir,

“Aşk olmayan gönülde ‘aceb cân olur mu

Hiç şol cânın aşksız ola, iman olur mu”201

3.4.10. Dünya Sevgisi Dünya kelimesi Kur’an’da ahiret ve ahiret hayatının karşılığı olarak “yakın

hayat” anlamındaki “el-hayatü’d-dünya” tamlamasında hayat kelimesinin sıfatı

olarak, bazen de belirli şekliyle isim olarak geçer.202 Mutasavvıflar ise dünyaya

farklı anlamlar yüklerler. Hz.Ali Selmân-ı Fârisi’ye yazdığı mektupta “ dünya 197 Yılmaz, a.g.e., s.195. 198 İlâhî, Esrârnâme,126a. 199 İlâhî, Esrârnâme, 126b. 200 İlâhî, Esrârnâme, 126b. 201 İlâhî, Esrârnâme, 127b. 202 Uludağ, “Dünya”, DİA, İst., 1994, s.151.

53

yılan gibidir, derisi yumuşak fakat zehri öldürücüdür, hoşuna giden şeylerden

vazgeç ki sana fazla yaklaşmasın” demektedir.203 Ebu Tâlib el-Mekki’ye göre

dünya; kişinin aşağı arzulardan aldığı paydan ibarettir. Kötü arzulardan

uzaklaşmak anlamında dünyayı terk etmek farz, ihtiyaç fazlası olan mübah ve

meşru arzulardan yüz çevirmek suretiyle dünyayı terk etmek fazilettir.204

İmam-ı Gazali dünyayı insanlara süslü ve güzel görünerek onları kendine

çeken ve Allah’a kavuşmaktan men eden çirkin bir varlık olarak anlatır. İlim

öğrenecek kimselerde bulunacak özellikleri sayarken de “dünya ilgisini azaltmak”

der.205 Erzurumlu İbrahim Hakkı’da Gazali ile aynı düşüncededir. Ona göre,

dünya fani, karanlık ve hayalden ibarettir.206

Daha çok, çile, müridlik dönemlerinde dünyayı kötüleyen mutasavvıflar,

marifet makamına ulaşıp, ârif oldukları zaman artık dünyanın lehinde de

aleyhinde de konuşmazlar. Ârifler ve âşıklar bu makamda dünya gibi ahireti de

Hakk’a varmaya engel sayarlar. Zâhit dünyayı gözünde çirkinleştirirken, ârif

dünya ile hiç ilgilenmez.207 Abdullâh-ı İlâhî’ de “Her kim Hakk içün dünya ve

ahiret murâdlarından geçer ve kendinin varlığından geçerse şüphesiz Hakk’a

kavuşacaktır.” 208

Abdullâh-ı İlâhî, eserinde dünyayı yaşlı, hilekâr ve sihirbaz, çeşit çeşit

elbiseler ve altın inci gibi değerli şeylerle süslenmiş yaşlı bir kadına benzetir. Bu

yaşlı kadın elindeki sihir değneğiyle kendisine aldananları çarpar ve onları at, eşek

gibi suretlere döndürür ve onları hayvanî sıfatlarla donatır. Fakat dünyaya

aldananlar bu sihrin tesirinde olduklarından kendi hallerinden habersizdirler.

Kıyamet koptuğu zaman dünyanın gafletinden uyanırlar ve kendilerinin hallerini

görürler ve feryat ve figan ederler. Çok pişman olurlar fakat artık ellerinden gelen

bir şey kalmamıştır.209 İlâhî, eserinin birçok yerinde dünya muhabbetine yer

vermiştir. İbadetlerden bahsederken asıl guslün muhabbet-i dünyadan gusl etmek,

203 Gazali, a.g.e., III, 483 204 Uludağ, a.g.m., s.152. 205 Gazali, İhyâu’ Ulûmi’d-Din, Trc. Ahmet Serdaroğlu, İst. Bedir Yay., 1989, I, 125. 206 Yusuf Günhan, a.g.e., s.65 207 Abdülkerim el- Kuşeyri, Er-Risâle, Hz.Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İst., 1981,

s.296. 208 İlâhî, Esrârnâme, 125b. 209 İlâhî, Esrârnâme, 108 a, 108 b.

54

asıl abdestin de günde beş kez muhabbet-i dünyadan el ve yüz yıkamak olduğunu

belirtir.210

Cihânı terk eyle cânan gerekse

Unut gayriyi Hakk’a imân gerekse

Gönül anda koma gayrî sûret

Gider ağyârıi mihmân gerekse

Kuşan aşk kuşağın zunnârı terk et

Cemâl-i nuruyla sübhân gerekse211

Görüldüğü gibi, dünyaya değer vermemek anlamına gelen zühd

anlayışının İlâhîde yoğun bir şekilde yer aldığı gözlenmektedir. Dünyadan el etek

çekmek aynı zamanda Ahiret’e yönelmeyi beraberinde getirir.

210 İlâhî, Esrârnâme, 117 b. 211 İlâhî, Esrârnâme, 126a.

55

3.5. Tenkitli Metin

Bismillâhirrahmânirrahîm

Hamdü sipâs ol âlemi gaybu’l- guyûba kim sırr-ı hafâda olan kemâlât ve212

kudreti213 Hakîkât-i Muhammediyye münâsebeti ve214 sebebiyle âlemi gaybü’l

guyûbdan vucûda getürdi ve salât215 selâm ol nûr-i pâk nefs-i nâtikâ-i

Muhammediyye’ye olsun kim sebeb-i kevneyn ve vucûd-i âlemîndür ve dahî

yüzbin duâ ve senâ ol zât-i pâklara olsun kim vucûd-i şerîfleri nizâm-ı âleme

sebebdür ve dahî ben zaîf gördüm ki halk-u âlem sûret-i ma‘nânün ve ma‘rifet-i

nefs-i nâtıkânun216 ma‘rifetinde217 âciz kalmışlar dürlü dürlü mezâhibler ahbâr-i

muhâlifler peydâ olmuş, ben218 zaîf dahî gayret-i219 cûşa gelüb cânib-i feyyâza

müteveccîh olub bu Esrârnâme’yi sûrete getürürüb yazdım220 kim bu âlemde

tâlib-i Hakk olana yâdigâr ola, evvel bilgil kim ey azîz, hilkat-i âlemden murâd

zuhûr-i Hakk’dür kim, âlem-i gaybu‘l-guyûbda sırr-ı hafâda olan sıfatları

münâsib vucûdlar ile sûrete getürdi tâ kim ayân ola, pes ma‘lûm oldu kim bu

hilkatten murâd ma‘rifetullâhdür ve dahî hadîs-i kutsîde buyurdular kim;

pes ayân olan vâhiddür zât-i “ آنت 221 آنزا مخفيا فاحببت ان اعرف فخلقت الخلق الن اعرف

mutlakdür varlığın aynidür ol sebebden evvel mü’mine farz olan Hakk’ın varlığın

ve birliğin bilmekdür, zîrâ evvel Hakk teâlâ kendi222 varlığın ve birliğin ayân etdi

ammâ bu223 vucûd-i vâhid sıfât münâsebetiyle çok göründü. Hakkîkatte zât

vâhiddür kâbil-i inkisâm degüldür, misli şeriki224 yok mânendi yok zıddı hemtâsı

yok225 zîrâ vucûd-i mutlak sıfâtdan kat-i nazâr zıddı yok zîrâ vucûdün zıddı

212 ve K. (-)M 213 şöyle kim K 214 ve K. (-)M 215 salavat K 216 latifin K: HM 217 idrakinde K: HM 218 bu M 219 Hakk 220 yazdım K: HM. (-) M, 221 Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, Müessesetü’r-Risâle Matbaası, Beyrut, 1405. Hadis no: 2016 222 kendi K : HM. (-) M 223 bu K: HM . (-)M 224 şeriki K 225 ânınçün K: HM. (-) M

56

ademdür bu takdir üzere226 misli şerîki yok227 bu ma‘nâ kim vucûd-i mutlakdan

gayrı esmâî sıfât-i câmi olmak mümteni‘dir ve ammâ zât sıfâtla ayân olur ve sıfât

dahî zâtla ayân olur nitekim cânsız ten vucûd bulmaz ve tensiz dahî cân vucûd

bulmaz228 elbetde ten vucûd bulmağa cân gerekdür va cân dahî vucûd bulmağa ten

gerekdür kim, zâtında olan kemâlâtın izhar itmege ten gerekdür bu takdîr üzere229

zâhire bâtın ve bâtına zâhir gerek, evvele âhir ve âhire evvel230 gerek, sûrete

mâ‘na ve mâ‘naya sûret gerek, hâlıka mahlûk ve mahlûka hâlık gerek231, elbetde

biri birinsiz olmaz232 öyle olsa sûret ve mâ‘na hakîkatde233 birdür mesela

zeyd’den ve cânla bir zeyddür, ten ve cân i‘tibarda ikidür ve hakîkatda birdür ve

bâtın ve zâhir ve evvel ve âhir hakîkaten birdür ammâ bâtın zâhir evvel âhir234

i‘tibârî merâtibde çokdür, hakîkatde235 zât-ı mutlak dahî esma-i sıfâtla birdür ve

ammâ zât zuhûr i‘tibârınca her mertebede bir ad bulur mesela bâtın ve zâhir deriz

ve evvel ve âhir deriz ve ammâ bâtında meşâyih merâtib sıfâtın i‘tibârda terk

iderler zirâ bâtın nûr-i sâfîdür236 bî renk ve bî vasf ve bî beyân237 bî nişân ve bî

nihâyetdür238 “nûru’l envâr lâ tudrikuhu’l ebsâr” sırr-ı hafâdür zamân andan evvel

zamândan degül, mekân andan evvel mekândan degül, evvel-i merâtib

ehâdiyyetdür cemi‘ sûretden ve sıfâtdan239 münezzehdür anda mertebe var dimek

emr-i i‘tibârîdür bî vasfdür vasfa gelmez ammâ sûretin ve sıfâtın240 menşeidür ve

mebdeidür241 çün âlem-i bâtın hafâda olan sırlarını ayâna getürmek diledi evvel

teayyünki buldi âna teayyün-i evvel dirler ve âlemi ceberût ve bahr-i â‘zam ve

ism-i a‘zâm ezel-i a‘zâl ve zât-i muhît ve akl-i kül ve Hakîkat-i Muhammediyye

226 bu takdir üzere K: HM. (-) M 227 olmaz K :HM. yok: M 228 bulmadığı gibi K: (-)M 229 öyle olsa M. izhar itmeye ten gerekdür bu takdir üzere K:HM 230 lazım oldu K: HM. (-)M 231 oldu 232 mümkün olmadı K. HM . (-) M 233 hakîkatte K. (-)M 234 bâtın zâhir evvel âhir HM. (-)K : M 235 hakîkatde K: HM. (-)M 236 bâtında gerçi meşâyih merâtibe itibâr iderler ammâ itibârdür M 237 bî beyân K: HM. (-) M 238 intiha K 239 esmâdan K. sıfatdan ve isimden HM 240 ve sıfâtın K. ve merâtibin HM 241 ve mebdeidür K

57

ve âdem-i242 hakikidirler ol sebebden Hz. Muhammed aleyhisselâm buyurur اول

didi ve Hakk sübhânehü ve teâla anün hakkında 243 ماخلق اهللا روحى ونورى وعقلى

deyu244 buyurdi zîra menşei vucûd-i âlem zât-i ekberdür لوالك لوالك لما خلقت االفالك

esmâ ve zâti sıfât-i câmi‘dür ikinci mertebe ki teayyün buldi âna teayyün-i sâni

dirler ve nefs-i küll ve zâti’l- burûc ve ilm-i âlem-i ervâh ve havvâ-i hakikât dirler

ve ayân-i sabite dahî dirler245 andan sonra Zühal, andan sonra Müşteri, andan

sonra Merih, andan sonra Şems, andan sonra Zühre, andan sonra Utarit, andan

sonra Kamer zuhura geldi ve bağdehû küre-i nâr ve küre-i hevâ ve küre-i âb246 ve

küre-i Hâkk cemâd ve nebât ve hayvan ve insân zuhura geldi imdi ey tâlib-i Hakk

ey sâhib-i basiret fehm eyle, bu ma‘nâ kim bunca zuhûratun ve teayyünâtun evveli

hakikât-i insânîdür vucûd bulmağiçün tenezzül itdi. esfel-i sâfilinde âhir oldu

vucûda geldi zâhir oldu ve bu i‘tibariyle ta‘ayyün bâtın oldu. Pes bu ma‘nâdan

evvel ma‘lum olduki evvel ve âhir ve bâtın ve zâhir olan hemân hakîkat-i

insânidür. Ol sebebden Hazret-i risâlet sallallahü aleyhi vesellem247 من عرف

dedi ve Hazret-i Mevlânâ cûşunda buyurdi 248نفسه فقد عرف ربه ذات مستجمع

عين ذاتم عين ذاتم عين ذات بنم اول صفات

ayinesi sâfi olub zâtını esma ve sıfâtî câmi‘ gördi ve “enel Hakk” dirdi. Hazret-i

Ali kerramallahû vechehû cemi‘-i cifrinde على انا علىاانااهللا انا didi ve Beyazid

Bestâmî didi249 ليس فى جبتى سوااهللا didi ve Cüneydi Bağdâdî ما اعظام شانى سبحانى

ve dahî nice evliyâ-i mükemmel bu ma‘rifeti nefsde çok sözler işaret eylediler

mecmû‘isinin sözleri biri birine muvâfıkdür hiç aralarında muhalafet yokdur. Pes

bu âlem-i esbâb vucud-i insândür nitekim bir zerdâlü çekirdeğin diksen evvel adı

242 ma’nâdırlar K: HM 243 Muhammed Herevî, el-Mesnu‘, Mektebetü’r-Rüşd Matbaası, Riyad, 1404, Hadis no:

255, Keşfü’l-Hafâ, 2123 244 deyu K : HM 245 andan sonra Zühal, andan sonra Müşteri, andan sonra Merih, andan sonra Şems, andan

sonra Zühre, andan sonra Utarit, andan sonra Kamer zuhura geldi, K : HM. andan sonra felek-i zuhâl zuhûra geldi andan sonra felek-i şems zuhûra geldi andan sonra felek-i zühre zuhûra geldi andan sonra felek-i Utârit zuhûra geldi andan sonra felek-i kamer zuhûra geldi

246 ve küre-i âb K : HM : (-) M 247 risâlet sallalahü aleyhi vesellem K. alyâ-i efdalü's-salât .M 248 Keşfü’l-Hafâ, 2532 249 Beyazid Bestâmi انى سبحانى ما اعظام ش didi ve Cüneydi Bağdâdî ليس فى جبتى سوااهللا didi K :

HM Bâyezîd Bestâmi rahmetullâhi aleyhi ليس فى جبتى سوااهللا didi M

58

çekirdekdür ve ba‘dehü250 bitdüği gibi cücük deyu ad virirsün ve budaklancak

budak deyu ad virirsün ve yapraklancak yaprak deyu ad virirsin ve çiçeklenicek

çiçek dirsin ve yemiş viricek hamına251 çağla dirsin ve olup252 kemâle iricek

zerdâlü dirsin bir çekirdek ki253 her birinde254 bir ad virirsin ammâ hakîkatde bir

çekirdekdür ki ağaç sûretinde zuhûra geldi255 pes ağaçdan ve budakdan ve

yaprakdan ve cücükden256 murâd zerdâlüdür şöyle kim, bağbân işte257 oldur kim

“ey zerdâlü eger sen olmasan ben bu ağacı dikmezdüm” dirse258 olur259 zîrâ

ağaçdan murâd zerdâlüdür pes bu âlemin dahî çekirdeği Hakkîkat-i

Muhammediyyedür ve hilkat-i âlemden murâd oldur ol sebebden Hakk Teâla

şânında buyurdi االفالكلوالك لوالك لما خلقت Beyt ;260

Evvel âhir sendedür sırr-î ayân

Sende iste bulasın genc-i nihân

Cümle âlem eşiğinde bendedür

Sen sen ol, Mısır’a azîz şâha cihân

Hakla bâtın idin çün sen ezel261

Âhirinde zât262 iken oldun ayân

Senden özge263 cismu canda nesne yok

Kim ider vasf-ı hâlini beyân

250 bağdehû K: HM. (-) M 251 hamlığa 252 olup K: HM. (-) M 253 bir çekirdek ki K : HM. (-) M 254 mertebede HM 255 ki ağaç sûretinde zuhûra geldi K: HM. (-) M 256 ve cücükden K : HM. (-) M 257 itse M 258 dirse K. (-) M 259 olur HM. (-) K : M 260 şiir K. nazm HM 261 sen sen ol mısra azîz şâha cihân hakla bâtın idin çün sen ezel HM : K . (-) M 262 zâtla K : HM 263 özge M

59

Bî nişân idün ezel bezminde sen

Kimse virmedi nişânından nişân

Lâ mekân tahtında sultân-ı hafâ

Hükmüne râm264 olmuştu kûn fe kân

În ken’ânem beni kardaşlarum

Bu cihân câhında kıldılar nihân

Satdılar mısr-ı azîze bende vâr

Kulluk itdüm nice yıl nice zemân

Hizmet eyle Mısr’a sultân olmuşam

Oldum âzâde olmuşam emn-ü emân265

Lutfiye lutf vefâ olsa nola

Çün ezel bezminde olmuş şâdumân

ve ammâ kangi zerdâlü ham olsa ağaç ve yaprak andan yeydür zîrâ ağaç ve yaprak

sebebiyle bunca zerdâlü hâsıl olur ammâ ham zerdâlü yemege yaramaz eger yere

düşse fâni olur andan nesne hâsıl olmaz, eger insân-i nâkıs dâhi esfelde kalsa

cânını tabîat zulmetlerinden kurtarmazsa266 hayvandan ebterdür ve dahî Hakk

teâla anlarün Hakkında 267 ل هم اضلا النعام بك آاولئ

didi, imdi eger sen dahî insansan sıfât-i hayvândan canuni kurtar ve sıfât-i Hakkla

mevsûf ol zîrâ sıfât-i insânî oldür bu bâbda Hazret-i Risâlet penâh Sallallahü

Teâla Aleyhi ve Sellem buyurdi “ وا با خالق اهللاتخلق “ hilkat-i âlemden murâd vucûd-

i insândür ve vucûd-i insandan murâd zuhûr- i Hakk’dür zîra insan Hakk’ın 264 mahkûm K : HM 265 hizmet eyle Mısra sultân olmuşam

oldum âzâde olmuşam emn-ü emân K : HM. (-)M 266 koruyamazsa K 267 el-A‘raf ,7/179

60

emninde, kenz-i mahfînin cevherleri insanın zâtında emanetdür ve sıfâtı

âyinesinde aksi gizlidür ve bu didigim cevherler sıfât-ı Hakk’dür268 ve zuhûr-i

sıfât-i Hakkdür ammâ sıfât-i Hakk iki kısım üzerinedür biri lutfdür biri kahrdur bu

iki sıfât aksâmıyla mü’minde gerekdür eger kahr mahallinde sarf olsa ayn-i

lutfdür Hazret-i Mevlânâ (ks) bu bâbda buyurmuşdur ki “ kendûzin bilene atası

kanı helâl ve kendûzin bilmeyene anası sütü haram” olur bu ma’nâya kim zîrâ bir

kişi emr-i şer‘i ile atasın öldürse câiz269 amma kendûzin bilmese anası südü haram

olur bu ma’nâya kim ana südünden murâd, vucûdi hâsıl olup tâ kim sıfât-i insâni

ile mevsûf ola ve eger olmasa mecmû yedugi harâm ve abes olur zîrâ helâl lokma

ve a‘mâl-i sâlihâdan murâd tohm-u sıfât-i Hakkdür ve sıfât-i Hakk vesile-i vuslet-i

Hakkdür pes ma‘lûm oldu kim ol kişi ma‘rifet-i nefs-i nâtıka kesb itmese anadan

doğalıdan berû cemi‘ yedügi haram imiş ve ameli riya imiş zîrâ amel-i riyâ ve

amel-i taklîd sebeb-i azâbdür makâm-i veyl-i tâmûsîdür amma helâl lokma ve

Hakk içün huzûr-i kalble amel, gönül âyinesini pâk idicidür bunlarün hâsiyeti

şöyledür ol sebebden Hakk Teâla celle ve alâ emr ve nehyde beyân itti270 zîrâ

Hakk Teâla271 Rabbdür ve Hakîmdür hâzıkdür kangi lokmadan ne hâsıl olacağınü

bilür ve her maraza bir dürlü şerbet bağlamışdur ve her kangi mâriz tabîb-i hâzıkın

marazına münâsib şerbetin içse ve gıdayi muhâliften sakınsa elbette sıhhat272

bulur illâ meger maraz-i mevt ola veya tabîb-i hâzıkın dedügi gibi itmemiş ola

Hazret-i Risâlet penâh Sallalâhü aleyhi vesellem buyurdi kim اخلص اهللا اربعين صباحا

kırk sabah her kim ki hâlis ve muhlîs “ 274 273ظهرت ينا بيع الحكمة من قلبه الى لسانه

huzur-i kalb ile Hakk’a ibâdet eylese gönlünden hikmet çeşmeleri diline aka”

dimiş, ol sebebden meşâyih tarîkinde kırk gün halvetde otururlar275 sıfât-i

kabîhelerden perhîz iderler ve marazlarına münâsib amel iderler çünki perhîz ve

amel-i sâlih ideler mîzaçlarındaki marazlar zaîf olur çün mürşid-i kâmil göre

268 zîra insan Hakkın emninde, kenz-i mahf’inin cevherleri insanın zâtında emanetdür ve

sıfâtı âyinesinde aksi gizlidür ve bu didügüm cevherler sıfât-ı Hakk’dür K : (-) M 269 hakkı helâl olur HM 270 emr ve nehiyde beyân etti HM 271 buyurdu kim K 272 ilâcın K : HM. 273Abdullah bin Muhammed, el-musnnafu fil ehâdîs, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad, 1409,

Hadis No: 34344 K. (-) M اخلص اهللا اربعين صباحا ظهرت ينا بيع الحكمة من قلبه الى لسانه 274275 çıkarırlar HM

61

benzindeki marazları zaîf olmuş hemân276 vâkıa nabzından bile kim marazları

zaîf olmuşdur hemân kendu277 iksir-i şerbetin içüre evsâf-ı beşeriyetden halâs olub

sıfât-i Hakk’la muttasıf olur her kangi hasta kim tabîb-i hâzıka varmasa ve hikmet

kitablarıyla278 amel itmese279 marazları arta mizâcın azdura âkibet ol marazlar ânı

helak ide280 imdi ey azîz281 şimdiden okuduğun ve eylediğin emeli ko, var bir

mürşid-i kâmil iste bul ki kenduligin ve bilurligin marazlarından kurtulasın zîra282

eger marazım bilurim ve amelim kılurim dirsen evvela ol kendu bilurligin ayn-i

marazdır ve sfat-ı283 acemdür ve sıfât-ı şeytândür bundan ulu maraz olmaz imdi ey

azîz gizlü marazlar vardur ki sen ânı bilmezsin ve halk sağ ve sâlimin didügine

aldanursun sağı ve hastayi bilmege tabîb-i hâzık gerek yoksa avâm marazi ve

marazın asli nedendür ne bilür ey ol hasta kim tabîb-i hâzıka varmaya ve hikmet

kitâbıyla amel itmeye imdi ey azîz insâfa gel eger ibâdet Hakk içün olsa gerek

kim Hazret-i Risâlet Penâh Sallallâhu Aleyhi Vesellem “Kırk sabâh tâat idenün

gönlünden hikmet çeşmeleri diline aka “ dimiş, Hazret-i Rasûl Sallallâhu Aleyhi

Vesellemin hôd sözü gerçekdür, elbetde didügi olur, ve hem sana bu şâhit

yitmezmi, kim bunca evliyâullâh ve talîbler ol söz ile amel kıldılar ve murâda

iriştiler, pes ma‘lûm oldu kim murâd hâsıl olmasa bunca zemândür itdügin amel

riya ve taklid imiş, imdi ey insâfsız, gel insâf eyle bunca tâat ki kıldın hiç netîce

hâsıl olmadı, her kişi hôd kendusini bilür, gayra sormak ne hâcet, sözü uzatduk

insâfı olana bu kadar yeter, imdi bilgil ey azîz ten marazları gibi cânun dahî

marazlari284 vardür, ten marazlari tenle fâni olur, ammâ cân marazları cânla

bâkidür ve ten marazlarinün nihâyeti olmadugi gibi cân marazlarinün dahî

nihâyeti yokdur, ammâ enbiyâ-i izâm salavâtullâhi aleyhi ve evliyâ-i kirâm

rahmetullâhi aleyhinin yedi bâbdür didigin ve buyurdugin cehennemün kapusu

yedidür pes bize dahî lâzım geldi kim anlara muvâfakat idüp yedi bâb üzerine

söylüyoruz tâ kim mü’minler ve tâlibler bunlardan sakına ve anlardan kurtulmağa

276 benzindeki marazlari zaîf olmuş hemân K. (-) M 277 kenduliksiz şerbetin ola dem K 278 okuyup HM 279 okuyup itmese K 280 eyleye K : HM 281 şimdiden okuduğun ameli ve eylediğin ameli ko K. kendu bildigin ile ameli ko M 282 zîra K : HM. (-) M 283 sıfât-ı K. (-) M 284 bî kıyastır K

62

çâre ide, imdi bilgil ey azîz ol yedi bâb kim buyurdular yedi sıfâtdür o sıfatlara

meşâyıh ıstılâhında sıfât-ı nâriye dirler, ol sıfatlarün birisü kibrdür ve ikincisi

ucubdür ve üçüncüsü kindür dördüncüsü şehvetdür, beşincisi gazâbdür, altıncısı

hırsdür, yedincisi hasetdür ve bu yedi kapunun miftâhı muhabbet-i dünyâdür285 ve

dahî bu kapunun miftâhı muhabbet-i dünyâdür nitekim286 Hazret-i Risâlet

buyurdu kim طيئةحب الد نيا رئس آل خ 287 ma’nâsı budur kim; “dünyâ sevmek Cem ‘i

günahların başidür” ve Şeyh Muhyiddîn Arabi Kaddeseallâhu Sırrahul Azîz dedi

kim; “ yedi tamuyi gezdüm, hiç birinde od bulamadum288, cehennem-i mâlike

sordum, cehennemün odi nice oldu didim, cevâp virüp itmiş ki cehennemde od

olmaz her kişi Dünyâ’dan odun kendüzi getürir ve ol oduna tamu kaynar ve kızar

ve ol od içinde geru kendu yanar” ve Hazret-i Risâlet Aleyhisselâm buyurur يا لد ن ا

االخرة مز رعة ma‘nâsı budur kim “Dünyâ Âhiretin ekin yeridür” pes289 imdi her

kişi ameli ile cennet bulur ve ameli ile cehennem bulur, meşâyıh dahî buyururlar

kim nefs-i emmâre yedi başlu ejderhadür ki altı sıfât ile kâimdir, sıfât-ı emmâre

buhl ve hırs ve cehl ve şer ve hased, sıfât-ı levvâme heves ve mekr ve ucûb ve

işret ve temennâ ve kahr, sıfât-ı mülhime sehâvet ve kanaat ve ilm ve tevâzu‘ ve

tevbe ve sabr ve tahammül, sıfât-ı mutma’inne cûd ve tevekkül ve amel ve zühd

ve ibâdet ve şükr ve rıza, sıfât-ı râzıyye kerâmet ve ihlas ve vera‘ ve zikr, sıfât-ı

merzıyye hulk ve letâfet ve husn ve sıfât-ı Muhammed Mustafa Sallalahü Aleyhi

vesellem,290 ol yedi sıfâtdür kim zikrolundi imdi ey azîz gâyet pehlivân er gerek

kim yedi başlu ejderhayla cenk idüb291 çıkışa, meger Hakkdan inâyet ve292 hidâyet

ola tâ mürşîd-i kâmil293 nazarıyla yetişe, zîra mürşîd-i kâmil nefsin cellâdidür

zinhâr mürşîd-i kâmil ittigin elden koma kim Dünyâ’dan mahrum gitmeyesin 285 dördüncüsü şehvetdür, beşincisi gazâbdür, altıncısı hırsdür, yedincisi hasetdür ve bu

yedi kapunun miftâhı muhabbet-i dünyâdür K : HM. (-)M 286 nitekim HM 287 Aclûnî, Keşfu’l- Hafâ, 1099. 288 göremedim HM 289 Pes K : HM. (-) M 290 ki altı sıfât ile kâimdir, sıfât-ı emâre buhl ve hırs ve cehl ve şer ve hased, sıfât-ı

levvâme heves ve mekr ve ucûb ve işret ve temennâ ve kahr, sıfât-ı milhime sehâvet ve kanaat ve ilm ve tevâzu‘ ve tevbe ve sabr ve tahammül, sıfât-ı mutme’inne cûd ve tevekkül ve amel ve zühd ve ibâdet ve şükr ve rıza, sıfât-ı râzıyye kerâmet ve ihlas ve vera‘ ve zikr, sıfât-ı merzıyye hulk ve letâfet ve husn ve sıfât-ı Muhammed Mustafa Sallalahü Aleyhi vesellem K : HM. (-) M

291 cenk idüb K : HM. (-) M 292 inâyet ve K : HM. (-) M 293 mürşid-i kâmil K. mürşid M

63

gerçi mürşîd-i kâmil Rabbil Âlemîndür ondan gayri mürşîd yokdur bazılarını

vesileyle terbiye ider ve bazılara vesile ve sûretsiz âlem-i gaybden kurbiyyet ider

meczûb sâlikler gibi şunlar ki meczûb sâlikler degillerdür mürşîd-i kâmile ihtiyaç

vardur, gerçi tâlib-i Hakk kendu kendune gayret idüp riyâzetle terk-i âdet eylese

zamaniyle tebdil-i ahlâk eylese câizdür Eflâtun gibi, amma kendu294

kendüliğinden geçmeye mümkin degüldür, öyle olsa mürşid lazımdür, mürşidsiz

olmaz Hakkîkatde tebdîl-i ahlâktan murâd evsâf-ı295 beşeriyetten kurtulmakdür,

mâdemki beşer vasfından kurtulmayasın sıfât-ı Hakk ile mevsûf olmayasın, Şeyh

Mahmûd Şebusterî kaddesallâhü sırrahü Gülşen-i Râz’ında buyurur

“Beşer vasfından geç bul fâni

Ki Hakk evsâfının budur nişânî”

Meşâyıh buyurmuşlardur ki Hakka varınca yol iki adımdür, birisi kendüliğinden

geçmekdür ve birisi dahî Hakkla bekâda bulunmakdür mâdem ki kendüyi ve

âlemi ol ki gayri Hakkdür unutmaya herkes mâna kapusi âna açılmaya kendu

beşeriyetinden geçmege “fenâfillâh” dirler ve Hakkla bâki olmaya “ bekâbillâh”

dirler ve Hakîkatte tebdîl-i ahlâk dahî buna dirler ve meczûb sâlike dahî mürşîd

lazımdür bâtını zâhire tatbik içün, zîra ekser meczûb sâlikler tecelli-i zâta mazhar

düşerler, ol halde ne ilim ve ne ma’nâ ne âlim ne sûret ve ne âhiret ve ne dünya ne

Hakk ve ne bâtıl ve ne küfr ve ne îman ve ne sûret ve ne sıfât ve ne nîşân ve ne

beyân kalur keennehû bir avuç toz idi Hakk’ın tecellîlerine yellerine karşı düşüb

savruldu gitti hiç kendunun varlığı tozlarından nesne kalmadi hemân Hakk kalur

gerçi anda ilm olmaz ve ammâ ayn-i ilmdir ilm olmadığı bu mânayadür ki ilme

âlim gerek ve ma‘lûm gerek vucûd-i âlem mahv olsa ne ilm kalur ve ne ma‘lûm

kalur eger Hakk âsarlarından tecellî eylese veya sıfâtından tecellî eylese veya

tecellî-i sûrî vâki olsa meârif ol tecellilerde bunca ma‘rifet hâsıl olur ve her

tecellîde ve envâr-ı muhâlifte cihet-i münâsebet nedir296bilmege mürşid gerek,

meczûb sâlik olsun gerek meczûb gayr-i sâlik olsun elbette mürşîd lazımdür

294 kendu K : HM. (-) M 295 sıfât-ı K 296 zîra bunca İlâhî tecellîlerde her tecellide nice ma‘rifet hâsıl olur ve her tecellîde ve

envâr-ı muhâlifte cihet-i münâsebet nedir K : HM. (-) M

64

şunlar kim iki cihâna kafa çevirdiler onlar dâhi297 muhtaçdür ya şunlar kim tabiat

zulmetleri içinde muhabbet-i dünya münâsebetiyle dürlü dürlü oddan nûrâni ve

zulmâni zincirler ile bağlanmışlardür onlara hod mürşîd farz-ı ayndür, imdî ey

azîz, bu dünya bir kabîh sahhâre mekkâre karidür yüzî nikāblidür, dürlü dürlü

libaslarıyla altın ve inci la‘l ve yâkut ile müzeyyendür ve sihr çibuği elindedür,

kendüyi mekkarlığla mahbûba gösterür her kim ki bunun mekr ve hilesine aldandi

heman sihr çibuğıyla çarpar kimin eşek ve kimin it ve kimin hınzır ve kimin

meymûn ve kimin ayı ider. Velhasıl cemi‘ sıfât-i hayvanla mevsûf ider ammâ

onlar ki bu sihrin te’sîrinden mest olup kendu hallerinden bî haberdür âh eger bu

halde iken bir Hızır yetişüb hayât-ı âbın içürmez ise âb-ı hayât ile vucûdlarında

olan mekrleri yumaz ise, şöyle bu hal üzre kalurlarsa ol zaman ki subh-i kıyâmet

ola bu Dünyânün gafletinden uyanalar kendülerini bu kabîh sûretleriyle göreler

feryât ve âha düşeler çok peşîmanlıklar yiyeler ammâ fâidesi olmaya zîra tebdîl-i

sûr ve sıfât bunda olur ol âlem-i bekâdür anda tebdîl olmaz illâ meger bu dünyada

bir insân-ı kâmile yetişe âna ma‘rifet âbın içüre ve cem‘i298 vucûdlarında olan

mekrleri ma‘rifet âbıyla yuya ve libâsı pâdişâhi geyüre ki sıfât-ı Hakk’dür eger

temâmi evsâf-i beşeriyetden kurtulup evsâf-i Hakk’la mevsûf olduysa ya‘ni

fenâfillâh ve bekâbillâh olduysa ol zemânda ki subh-i kıyâmet ola kendüyi

Hakk’la bâki göre ve Hakk’dan gayri iki cihanda nesne görmeye Şeyh Mahmud-i

Şebusterî299 kaddese sırrahû buyurur ki beyt;

“Sıfâta terk ider isen Sıfâti

Hemân tebdîl idersin zâta zâti”

bir kimse eger Hakk’a imân getürse ve enbiya ve evliyayı sevse ve ikrâr eylese ve

evliya himmetiyle sıfât-ı kabîhelerden kurtulsa ve sıfât-i haseneleri kendüye âdet

eylese ve tarîki enbiya ve evliyaya riayet eylese âhir vakte degin ol hâl üzerine

olsa kendüyi hob ve nûranî makāmlarda ve köşklerde ve sahralarda ve gülzârlarda

ve bağçelerde göre ve mesâhibleri hob melekler ve gılmanlar ve huriler ile ola

amma ne mikdar ihlas ve i‘timâdı var ise makām ve musâhibleri âna göre ola zîra

297 onlar dahî M : HM. (-) K 298 cem‘i K : HM (-) M 299 aleyhir-Rahmeti’l-Bârî K : HM. (-) M

65

Hakk Teâla Cenneti ve Cehennemi insânün sıfâtından yaradür sıfât-ı nâriyeden

Cehennemi halk ider, sıfât-ı nûriyeden Cenneti halk ider ve sırât-ı tarîki evliyadan

halk ider Hakk Teâla kelâm-ı Kadîminde Buyurur;

mesela bir kişi bu “ 300فمن يعمل مثقال ذرة خيرا يره ومن يعمل مثقال ذرة شرا يره

dünyada takvaya riayet eylese takva sıfatını libâs eylese Cennet de takvasına göre

nurâni libâslar geye ve ne mikdar gayri Hakk’dan gönlünü sâfi eylese ol mikdar

yüce makamlara ve vâsi‘ sahralarda kenduyi göre ve ne mikdar kendüye sıfât-ı

haseneyi âdet eylese sıfâtlarına münâsib gülzârlar göre ve ne mikdar ihlâs ile zikr-

i Hakk eylediyse ol mikdar bağlar ve bağçeler ve yemişler kemâli ile olmuş göre

ve ne mikdar ihlâs ile a‘mâl-i hasene âdet itdiyse ol mikdar hôb-rû melekler ve

gılmanlarla muhâsib ola ve ne mikdar bunda bikr-i esrârın sırr-ı Hakk’dan vâki

oldu ise ol sırlar hôb-rû hûrîler olalar ve ne mikdar namâz kıldiyse farz olan

namâzına göre latîf atlara eşeklere301 bine ve eger namâzın sünnetlerinde hûzur-i

kalbe riayet eylediyse âna göre latîf, eğerlenmiş oyâlanmış ve gümüldürük ve

kuskûn ve abâbisi ola ve eger kıldıkta gönlünde Hakk’dan gayrı kalmasa âna göre

Buraklar ve envâi berk-i lami‘ler Hakk’dan tecelli eyleye ve eger aşk-i İlâhî

gönlüne galebe eylese ve Hakktan gayriyi unutsa Hakk’dan şarâb-ı tuhûra suyunu

vireler içince Hakkın tecellilerinden mest ola ve Hakk’dan gayriyi görmeye ol

nûra şarâb-ı tahûra anınçün didiler zira mest idicidür ya‘ni Hakkdan gayriyi

unutturucudür302, tahûr denildi yâni Hakk’dan gayriyi gönlünde iridicidür ve eger

bu dünyada gönlünde ma‘rifetullah ırmağı aktı ise Anda köşk altında süt ırmağı

aka ve kalbinden kopan sefâdan bal ırmağı aka ve o nûra sıfât-ı Hakk’la mevsûf

olsa anda tahtı altında âb-ı hayât ola bunda itdügi fikr ve Hakāik-i eşyâ anda

cevâhir ve la’l ve yâkut ve mercân pür ola eger bu didügimüz sıfâtlar kalb-i sâfide

olsa her ne kim görünse nurdan makāmlar ola bunda Hakk’dan gayriyi unutdiyse

anda Hakk’dan gayri fâni göre kendüyi Hakk’la bâki göre ey tâlib-i303 nefs-i

nâtıka ve ey tâlib-i Hakk çünki304 kenz-i mahfinün sırri bilindi kim iki cihânda

300 Zilzâl 7-8 301 eşeklere (-) K 302 Hakkdan şarâb-ı tuhûra suyunu vireler içince Hakkın tecellilerinden mest ola ve

Hakkdan gayriyi görmeye ol nûra şarâb-ı tahûra anınçün didiler zira mest idicidür ya‘ni Hakkdan gayriyi unutturucudür K : HM. (-) M

303 Hakk K 304 gelki M

66

senden özge305 nesne yok Dünya vucûdun sebebiyle vucûd bulur ve âhiret

sıfâtınün sebebiyle vucûd bulur306 ve âhiret sıfâtün sebebiyle vucûd bulur bu

didigümüz ahvâl-i insân-i kâmildür ve iki cihân fahri Muhammed Mustafâ’nındür

vesâir evliya ve enbiya mertebesi ve makâmidür ol sebebden Hakk Teâla ânın

Hakkında rahmeten lil âlemindür deyu buyurdi sallallâhü teâla alayhi vesellem

beyt;307

“İki cihânın menşei zât-ü sıfâtındür senün

Fehm it bu gâmiz mânanün cisminle cânanündür senün

Cümle zemîn ile zemân şems-ü kâmerle âsuman

Dâim ve kâim hizmete kullukta bâbundür senün

Gayb-ı guyubun sırrına308 hüsnün mukabil

Âyineye bu görünen iki cihân aksinde sâyendür senün

Cennât-i adnün nûri sen yedi tamûnun nâri sen

Anda görünen cümle hüsn- sıfâtındür senün

Zât-i ayâna gelmeyen hüsn-i beyâna gelmeyen

Şehr-i beyâna gelmeyen illet-i gayendür senün

Nefhan dirültdi canları emrin yürütdi tenleri

İki cihânda görünen ayn-i ayânündür senün

Lütf-i vefânı cümle cihânı toplasun

Cân ve cihânda söylenen vasf-ı beyânıdür senün”

İmdi ey azîz amel-i hayrdan ziya ve nûr hâsıl olur ve amel-i şerden nâr-i zulmet

hâsıl olur ammâ â‘mâl-i hayr ve a‘mâl-i şer gıdâdan ve musâhabetden hâsıl olur ol

305 önge M 306 bulur M : HM. (-) K 307 nazm HM : K 308 sırrı ki M

67

sebebden Hakk Teâla Celle ve âla Emr ve nehy farz itdi Hakk Teala Rabdür ve

âlemindür kangi gıdâdan ve ne sıfât hâsıl oldugin bilür ol sıfatlarün hod

eserlerinde dedük ıstılâh-i meşâyihte hayr amele sıfât-i nûriye dirler ve şer amele

sıfât-ı nâriye dirler çün sıfât-ı gıdâdan ve ol musâhibden hâsıl olur gerekdür kim

tâlib-i Hakk309 olan ol aslî gıdâdan ve ol aslî musâhibden sakına mesela şerâb

haram olduğuna sebeb oldur kim şehevâtdür ve müktezâyı ferahiyeti bir lahzadır

ferahiyetden gasâveti artıkdür ve sıhhatından marazü artıkdür içeni310 hor ze

zelîl311 idicidür ve taleb-i Hakk’dan kişiyi geri koyucidür ve kişinün gönlüne kibr

ve haset ve buğz ve kin ve muhabbet-i dünya ve şehvet ve tağayyür velhâsıl cem’i

sıfât-i nâriyeler ve sıfât-i reddiyeler andan hâsıl olur ol sebepden adı ümmü’l-

habâisdür ve hınzîr eti hâram olduğuna sebep312 oldur ki yiyeni gayretsüz ve

arsız313 idicidür ve it eti hâram olduğuna sebep oldur ki çekiştiricidür ve

şehvânidür ve kedi eti hâram olduğına sebep oldur ki yiyeni kinci idicidür ve

arslan eti mütekebbir idicidür314 ve sıçan eti harâm olduğuna sebep yiyeni hâris-i

dünya idicidür ve kaplan eti hâram olduğina sebep yiyeni ucûb ve gazap sâhibi

idicidür ve sırtlan eti hâram olduğina hikmet yiyeni uğrî idicidür ve ayu eti fâsık

idicidür315 ve meymûn eti harâm olduğuna hikmet yiyeni iki yüzli idicidür ve kurt

eti tamahkar ve hâris idicidür ve tilki eti hilekâr idicidür316 ve yılan eti hâram

olduğina hikmet yiyenün adâvetin ve burûdetin ve riyâsetin ilhâd ve meyl itdirür

ve kurbağa eti ilhâda meyl ittiricidür velhâsıl şol kim menhîdür sıfât-ı

kabîhelerden ötüri menhîdür ve şol kim helâldür sıfât-i hüsniyeden ötüri helâldür

mesela koyun eti helâl olduğina hikmet yiyeni halîm idicidür ve kuvây-i

İslamiyete kuvvet viricidür ve tavuk eti helal olduğina hikmet akla ve göze nûr

viricidür ve kaz eti helal olduğuna hikmet yiyenün cismini ve libâsını pak

dutmağa kuvvet virür ve ördek eti helâl olduğina hikmet yiyenün gönlünü cem‘

ittiricidür ve sıfât-ı nefyi havâtirdür zikr-i kalbîdür mâ hâsılı kelam şol kim

helâldür, sıfât-ı hüsniyeye kuvvet viricidür ve şol kim haramdür sıfât-ı nâriyeye 309 ey tâlib-i Hakk K 310 kişiyi K : HM 311 ve fakir K : HM. (-) M 312 bâis K : HM. (-) M 313 ve arsız M : HM. (-) K 314 arslan eti mütekebbir idicidür K : HM. (-) M 315 ayu eti fâsık idicidür K : HM. (-) M 316 kurt eti tamahkar ve haris idicidür ve tilki eti hilekâr idicidürK : HM. (-) M

68

kuvvet viricidür zîra insan lütf-u kahri cami‘ dür ve âlem dahî lütf ve kahrdan

mürekkebdür eşyanın bâzısı lütfe mazhardür ve bâzısı kahra mazhardür bunlar

gıda olup insana yetişirler zâtlarında olan hâsiyetler vucûd-i insanda zuhûra gelür

zîra vucûd-i insan iki âlemin ayinesidür ol iki âlemde vardür insan dahî vardür

aklı ve nutki var kim on sekizbin âlemde yokdur eger sûretde ve sıfatda bunlarda

olan sûretden ve sıfâtdan efdaldür ammâ bu iki sıfât Hakk’dan gayride yokdur bu

vucud-i insâni Hakk’ın sıfât-i hazinesidür mazhar-i câmi‘ dür ve halife-i Hakk’dür

kavlühü Teâla ; 317bu hadîsi kutside318 sûretden murâd âdemi صورتهادم على و خلق

sıfâtdür çün vucûd-i insâni lütfüne ve kahrine cami‘ oldu ol sebebden sûretde ve

sıfâtda ikidür kalbe, kalb dirler, munkalîb olduği içün, iki yüzi vardür bir yüzi

âlem-i sûretdür ve bir yüzi âlem-i mânadür iki cânibe mâildür öyle olsa insan olan

kâmiller ile musâhabet itmek gerek tâ ki kalbi Hakk’a mâil ola ve eger avâmla

musahabet itse kalbi avâmün sıfâtına mâil olur mürûr-i zamanla avâmün sıfâtıni

kendüye âdet ider ol dahî avâmdan olur . Şeyh Mahmud-i Şebusterî rahmetullâhi

aleyhi buyurur kim beyt; “

“Avâm ile oturma mesh olursun,

Ne mesh olmak, bî külli nesh olursun”

ve Mevlâna Hazretleri buyurmuşlar kim “bir lahza avâmla musâhabet eyledim

yedi gün aşk hamâmında oturdum henüz burûdetim gitmedi” demiş imdi Mevlâna

hazretleri böyle buyuricek, kıyas eyle gayrın hâli ne olur, Kavlühü Teâla جنوال

imdi ins şeytanı bunlardır ki kenduler dalâlet içindedür ve شياطين االنس

musâhiblerini dahî dalâlete dâvet iderler bunlarun şerrinden Allah’a sığınmak

farz-ı ayndır ناسلاب قل اعوذ بر bunlarun Hakkında gelmiştür, devlet ve saâdet ol

kişinin başında kim bunlardan ırâk ola, zîra ins şeytani şirret-i edâldür cin

şeytânından, ol sebepten Hakk Teâla Kelâm-ı Kadîminde319 ins şeytanın takdim

idüp320 evvel yâd itdi ve dahî bilgil ey azîz sebeb-i saâdete ve şekâvete iki nesne

dâhi vardür, birisi zikrdür birisi fikrdür bu ikiden biri söz var kim ölüyü diri eyler 317 Muhammed b. İsmail Buhârî, Câmiu’s-Sahîh, Dâru İbn Kesr, Beyrut, 1987, Kitâbu’l-İsti’zâni,I.

318 bu hadîsi kutside K. (-) M 319 şerîfinde K : HM. (-) M 320 takdim idüp K. (-) HM : M

69

ve bir söz var kim diriyi ölü eyler, mesela kâfir ölüdür Hakk Teâla onlarün

Hakkında meyyitûn didi ve bir kez lâilâheillallah Muhammed Rasulullah dise,

ölüyken diri olur ve eger bir Müslüman Hakk’ı inkâr eylese ânun cani diriyken

ölür, imdi ey azîz, zikr-i Hakk eylemek ve hikmet-i İlâhîyi söylemek ve enbiya ve

evliyayı söylemek rûhun gıdalaridür, kangi kişinün canı bu gıdalardan safa

bulmasa ol kişinin canı hastadır ve ol kişi şol hastaya benzer kim tabiatı bozulmuş

olan latîf gıdalardan burnuna koku irişir, ol latîf kokulardan kaçar eger hiç yemese

ölüdür, elbette diri olan can gıdasız olmaz Hazret-i Risâlet Penah Sallallahü aleyhi

vesellem buyurur; gönül yemişi zikrullahtır” ol hasta gâyet“ آراهللا ثمرةالفواد ذ

hastadür kim başı avucunda yemişler dura ve yemekten sefâsı olmaya, ammâ

sözler içindeki lağv ve latîfe ve haşerât ve mâlâyâni sözleri, benzer yemişler

içinde pelit ve yaban ahlâtı gibidir bu asıl yemişlerle canavarlar gıdalanür insana

gıda olmaz ve insan olan bunun gibi yemişlere meyl eylemez, geldük imdi ol

sebeb-i saâdet olanün birisi dahî fikirdür, fikir vardür kim bin sene tâât

eylemekten bir saat fikr eylemek efdaldür ve Hazret-i Rasûl Aleyhisselam buyurur

“ bir saat fikr eylemek yeydür bin yıllık tââtden” ve bize ol fikri eylemek farzdür

ki Hakk Teâla Kelâm-ı Kadîminde buyurur; “ سموات واالرضل في خلق ااتفكرو

“Yerlerün ve göklerün yaradılmasından fikr edinüz” öyle olsa bu fikr bize farzdür,

imdi ey âzîz yerin ve gögün yaradılmasından murâd vucûd-i Hazret-i Muhammed

Aleyhisselamdür Kavlühü Teâla

dedi murâd vucûd-i insandür ammâ mecmûundan ekmel “ لوالك لوالك لما خلقت االفالك

ve eşref olduğundan ötüri ol hitâba Hazret-i Muhammed aleyhisselâm lâyık oldu

pes hilkat-i âlemden murâd vucûd-i insânîdür ve vucûdi insâniden murâd Hakk

ayân olmakdür Hakk’ın ayânı sıfatladür321 ve sıfâtın ayânı zâtladür, imdi ey tâlib-i

Hakk vucûdun şehrinde fikr ile ara gör Hakkın sıfatlarından ne var 322 meselâ

sıfât-ı Hakk evveldür ve âhirdür ve zâhirdür ve bâtındür ve hayy’dür ve mürîddür

ve mütekellimdür ve âlimdür ve halîmdür ve kerîmdür ve rahîmdür ve semi‘dür

ve basîrdür ve kahhârdür ve gaffârdür ve bu sıfâtlardan gayri ne kadar sıfât-ı Hakk

var ise mecmû-i insanın vucûd-i şehrinde vardür, ânınçün Hazret-i risâlet

321 Hakk’ın ayân olması ise sıfatla ve sıfatın zâhir olması iledir K : HM. (-) M 322 gör ara fikr eyle Hakk’ın sıfâtlarından ne var K. fikr ile ara gör Hakk’ın sıfatlarından

ne var M

70

aleyhisselâm buyurur “ اول ما خلق اهللا روحي nazar-i hakîkatiyle evvelsin ve

suretde âhirsin, kavlühü Teâla “ ناه اسفل سا فلين لقد خلقنا اال نسا ن في احسن تقويم ثم ردد

” ve zâhirsin vucûd ile ve bâtınsın rûh ile, rûh gizlidür gizlülerden, ve âşıkâredür

her gizlüde, bu ma’nâya kim sen seni görürsün kim dirsin canun varlığında şek

yok halbuki can gizlidür323 ve nicedür görmezsin öyle olsa hakîkaten evvelsin ve

sureten âhirsin vucûdun zâhirdir ve cânın bâtındır ve gizlisün324 ve hayat ile

haysın ve irâdeyle mürîdsün mütekellîmsin ve âlimsin ve halîmsin ve kerîmsin ve

rahîmsin ve semi‘sin ve basîrsin ve kahhârsın ve gaffârsın eger bu ma‘rifetin var

ise gönül gözün aç ve iste ki325 cemi‘ sıfât-ı Hakk sende ayân olur, imdi ey tâlib-i

Hakk, sıfât-i câmi‘ zâtı gör kanda imiş, ammâ sen senden âcizsin cehline ve

zâlimsin Hakk’ı örtmekle ve kâfire Hakk’ı örttüğü için kâfir dirler lugâtda küfür

deyu örtmeğe dirler, ey Hakk’ın varlığın ve birliğin âyan326 görüci ve şehâdet idici

mü’min, cân gözüni aç gör ki sıfât-i câmi‘ kandadür ve Hazret-i Rasûl

Aleyhisselâm buyurdi “ “ ve Mevlâna Rûmî buyurdi “ من عرف نفسه فقد عرف ربه

“ ve Yûnus Emrem eydür اتعين ذاتم عين ذاتم عين ذات بنم اول مستجمع ذات صف

“Ben bunda seyr ider iken aceb sırra erdim ehî

Sende327 görün bu sırrı Hakk bende buldum ehî”

ey tâlib-i Hakk gönül gözün aç, cismune ve cânuna nazâr eyle, gör kim cismin aslı

nedendür ve cânun aslı nedendür, imdi ey âzîz cismün328 aslı kandür329 ve safra

dür ve balgamdür ve sevdâdür ve bu dört330 unsurla kāimdür ve çâr unsur dört

tabîattır, harâretdür ve burûdetdür ve yubûsetdür ve rutûbetdür ve tabiat bu dört

isimle kāimdir ve bu dört isim Hakk’ın zâtıyla kāimdür ve zât isimlerindendir ol

dört isim bunlardür, hayy’dür, semî‘dür, kādirdür, murîddür Şeyh Mahmud-i

Şebusterî rahmetullâhi aleyhi Gülşen-i Râz’ında buyurur beyt;

323 halbuki can gizlidür K. (-) M 324 gizlisün M. (-) K 325 bul M. (-) K 326 ayan M. (-) K 327 sen dahî K : HM. (-) M 328 cismün K. (-) M 329 kalptendir M. kandür K 330 çâr M. (-) K

71

“Anâsır sûretidür dört ismin

Ki bunlardır aslı cân ve cismin

Anâsırdan göründü hüsn-i esmâ

Ki zât ânınladır müsemmâ”331

imdi ey tâlib-i Hakk cismün Zâtullah ile kāimdür ve rûhun rûhullâh ile kāimdür

Kavlühü teâla خلق االنسان من من ساللة من ماء مهين ثم ا ستوى ه و نفخ فيه من روحه

طين ثم جعل نسله

İmdi ey tâlib-i Hakk, zâtın zâtullah ile Kâimdür ve rûhun rûhullah ile kāimdür332

ve Seyyîd Nesîmî kaddese Sirrahû buyurur beyt ;

“ Zât ile kudret ileyim berâtla

Gel şükrüm benâtla ben bu cihâna sığmazam”333

vucûd-i âlem Hakk’ın nûruyla mevcûddur. السموات واالرضاهللا نور ve Hazret-i

Risâlet penâh Sallallahû Teâla aleyhi vesellem buyurdi “ ان اهللا تبارك وتعا خلق

nûr-i sıfât vucûddur ve zulmet sıfât-ı ademdür 334 في ظله ثم رش عليه من نو رهالخلق

vâcid sırrullâh, vucûd zâtullâh, mevcûd nurullâhdür, vucûd-i âlemden üç nesne

doğdu, anlara mevâlid-i selâs dirler ol mevâlîd-i selâsenün biri nebâtdür ve biri

hayvândür ve biri insândür ve mevâlid-i selâseye gök ata ve yer anadür ammâ bu

mevâlid-i selâse münâsebetiyle zuhûra gelür münâsebetün aslı bu kim Hakk Teâla

celle ve alâ dilediğin ayân oldi hemân kim cemâlinden nikābın götürdi cemâl-ı

nurûnda arş vucûd buldi ve arşın hareketinde felekler cümbüşe geldi335 ve

331 Anâsır sûretidür dört ismin bunlar Usûl-i cân cismin anâsırdan göründü, hüsn-i esmâ ki zât ânınladür müsemmâ”M Anâsır sûretidür dört ismin ki bunlardır aslı cân ve cismin anâsırdan göründü hüsn-i esmâ ki zât ânınladır müsemmâ” K : HM 332 kāimdür M. (-) K 333“ Zât ileyim, sıfât ile kadr ileyim, berâtla gel

(şükr) nebâtla ben bu cihâna sığmazam “M Zât ile kudret ileyim berâtla

gel şükrüm benâtla ben bu cihâna sığmazam” K : HM 334 Ebu’l-‘alâ, Tuhfetu’l-Ahfâzî, Dâru’l-Kutubu’l-İlmîyye, Beyrut, Ty. c.7, s.166 335 şevkiyle harekete geldi K : HM

72

feleklerin cümbüşünde germ-i nâr kerem olup harâretin yeryüzüne saldı bu

harâretin germiyyetinden deryâdan buhar hâsıl oldu havaya ağdı ve havadan

rutûbet’e cem oldu burûdet hâsıl oldu yağmûr oldu yire endi hemândem yerden

nebât zuhûra geldi ve güneşin harâreti rutûbeti havaya çekti ol nebâttan fazla olan

yağmur çiğ oldu ve çiğ hevâya ağdi güneş germ olicak nebâtta olan rutubeti

havaya çekti rutûbet münâsebetiyle nebâtı dahî çekti nebât büyüdi hayvana gıda

oldu ve nebât ve hayvân insana gıda oldu ve vucûd-i insanda kan oldu ol kan ana

rahmine düşti kırk günde et oldu ve yürek yerinde bir damla al kan zâhir oldu âna

gönül dirler murûr ile âza bağlandi kan âzaya yürür hemandem dirilür müddetile

doğar ve büyür âkil olur âza büyüyüp terakki idince akıl ve idrak artar kırk yaşına

varınca kırkında her ne mikdar zâtında kemâl kâbil ise zuhûra gelür ammâ nice

zamân hayvanla me’nus olubdur sıfât-ı hayvanlar sana tabiat olubdururdi ve

hakîkatın ki cândır336 Hakk’ın İlmî hazinesinde iken Hakk’la me’nus idi sıfât-ı

Hakk cânında tabiat olmuşdi ammâ anda icmâl eyledi ol sebebden tenessül idüb

vucûda geldik tâ ki ol icmâl olan sıfat-ı Haklar337 vucûd sebebiyle kemâl buldi

ammâ bu sıfât-ı hayvâniler bâzı sıfât-ı Hakk’a hicâb oldiler can dahî bu tabiat-i

havyâniler ile mahbûs olmuşdi çün kendûzini bu zulmetler içinde gördi ünsiyet-i

ezeli endi ve zârî kılûb hakkında dermân istedi Hakk teâla celle celâluhü ve amme

navâlühü erhamürrâhimîndür rahmeyleyup esirgedi ve bize devânâme ve

muştucular gönderdi ve haberciler geldi nâme getürdi ve nâmede buyurdu ki sıfât-

ı kabiheleriyle mevsûf olan gıdaları yeme338 ve sıfât-ı rediyle olan ins ve cinden

kaçup Hakk’a sığınavüz ve muhabbet-i dünyayı gönlünden giderevüz Hakk’tan

gayrıya muhabbet itmeyevüz muhabbet-i dünyadan baştan ayağa degin gusl

idevüz tâ ki bir kıl dibi yunmadık kalmaya ve günde beş kez339 muhabbet-i

dünyadan el yuyavüz ve muhabbet-i dünyadan yüz çevirüp Hakk’tan yana

müteveccih olup Cemâl-i kalbine yüz tutub Hakk’dan istimdâd taleb idevüz

şeytanlar şerrinden kurtulub şükr-i senâlar idevüz tabiat zulmetlerinde kalmayub

vucûd-i nebâtdan340 ve vucûd-i hayvandan kurtulub insana yetişüb insan olavüz

libâs-ı pâdişahi alavüz ve iki cihâna padişah olavüz ve vucûd-i insan 336 rûhundur M 337 sıfatlar M. sıfat-ı Haklar K : HM 338 yeme K : HM. yemevüz M 339 kez M. vakit K 340 dünyadan K : HM. nebattan M

73

memleketinde ve gönül şehrinde taht ve saltanata halife kıldığına ve aklı vezir ve

gözi câsus kulağı kara ve dündar kalduğuna ve kudret leşkerin muâvin virüp ispati

kılıcın kuşandı ve buyurdu kim bu cihânda bundan gayrı hâkim melek hâfızlar

virdüğine hamdü senâlar idevüz ve dahî buyurdu kim Hakk’tan sırât-ı müstakim

ve enbiyaya ve evliyaya virdügi nimetleri isteyevüz gazâpsız ve delâletsiz ola ve

dahî bir kâmile bel büküp âna yüz yere urup bu sırât-ı müstakîmde olan nimetleri

isteyevüz tâ ki nimetlerimüz artura ve sıfât-ı nâriye zulmetlerinden ve sıfât-ı

nûriye hicâplarından kurtara ve kendünün muhabbetinden gayri gönlümüzden

gidere bu niyetler üzre namâz kılavüz ve hacca gidevüz ve zekât virevüz tâ ki

dilegimüz kabul ola bu fiiller Hakk’tan bize devâdür her kim tâbib-i hâzıkın nehy

ittügi nesneden341 perhiz itse ve emr ittiginü yerine getürse bu zulmetlerden

kurtara Hakk’a visâl bula iki cihanda halife-i Hakk olup pâdişah olavüz. Ve dâhi

buyurur kim ibret nazarıyla yeryüzine nezâr edevüz yeryüzünde olunca nice

ölürler ve nice dirilürler görevüz kavlühü teâla انظر الى اثار رحمة اهللا آيف يحي اال رض

ve Hazret-i rasûl aleyhisselâm buyurur 342بعد موتها ي معر بغ من لم يعرف الحكمة فهو

yani her kim ki hikmet bilmeye ma‘rifetde343 er degil pes ma‘lûm oldu kim فة اهللا

hikmet bilmeyen Allâh’ı bilmez imiş İmdi bize lâzım geldi kim hikmet-i İlâhîden

Hakk Teâla bildirdügi miktârı mü’minlere hâber virevüz tâ ki fâide idüb amel

ideler344 imdi ey tâlib, Hakk teâla celle ve alâ yerleri ve gökleri ve çâr unsuri

mecmu‘i ve vucûd-i âlemi, esbâbı ma‘rifet-i345 İlâhîden kıldı ve kârhâne-i İlâhîde

üç nesne işlevüz birisi nebat ve birisi hayvân ve birisi vucûd-i insân bu üçünün

vucûdlarınün menşei sudur ve Hazret-i risâlet aleyhisselâm buyurur ; آل شئ من

pes imdi su menşe-i hayâtdür ve sıfât-ı Hakk’dür ve yir bitiricidür ve yıl الماء حى

tazeleyicidür ve od bitiricidür ve pişiricidür ve gökler saâdetin ve şekâvetin ve

ömrin ve hüsnün göricidir veya çirkin mi ola ve kaddî uzun mu veya kısa mı ola

ve tevâyif-i ecnâs ve âşinâlık ve yadlık ve muhabbet ve adâvet ve gavga ve

hareket ve sukûn ve fakrin ve ğınâsın ve küfrin ve imânın bu mecmû‘i kim

zikrolundu göklerin harekâtından ve yıldızların cümbüşünden hâsıl olur Hazret-i

341 nesneden K : HM ittügünden M 342 er-Rûm, 30/50 343 m‘rifette K : HM. (-) M 344 amel ideler M : HM. (-) K 345 ma‘rifet M : HM. (-) K

74

Mevlâna buyurur “ من ميروم اى بي جبر ان مى آشد قالب را başta yazı dimenün aslı

budur ammâ gökler dokuzdur birisi sâfi nurdür hiç yıldızı yok âna felekü’l- atlas

dirler ve birisi felek-i sevâbit dirler zâti’l- burûcdür ve ıstılâh-i meşâyihte âlem-i

ervâh ve aynı âyan-ı sâbite dirler bu felek yâb yâb didüginden ötüri felek-i sevâbit

dirler üç yüz altmışbin yılda bir kez devr ider nukûş-u âlemin nakkāşidür mâbâki

felekler kalemdür vucûd-i unsur divididür su mürekkebdür ve âlem kitâb-ı

Hakk’dur dest-i kudretiyle bu eflâk harekete gelüb bu unsur kitâbında bu suretler

kim hutut-i İlâhîdür nice dilerse yazar mani yok Hakk sübhânehü teâla bu eflâk-ü

nucûmun seyrâni münâsebetiyle bu âlemi yılda bir kez öldürür ve diriltir, bu

âlemin bin yılı felek-i sevâbitin bir kez devridür, ammâ güneşin bir devrine biryıl

dirler güneş devri hisâbınca bin yılı felek-i sevâbitün bir günidür, yedibin yılı bir

haftasıdür ve otuz bin yılı bir aydür, üçyüz altmışaltıbin yılı bir yıldır İmdi ey

sâhib-i bâsiret gel hikmet-i İlâhîye nazar eyle Hakk Teâla celle ve alâ vucud-i

nebâtı güneş devri hisâbınca her yıl öldürür ve girû mislin halk eder ammâ

mecmu‘ âlemi felek-i sevâbitün devri hisâbınca her gün ve her yıl öldürür ve girû

mislin halk ider kavlühû teâla“ ادر على مثلههللا قاان “ ve kavlühû teâla” منها خلقنا آم

kādire kudret ve makdûr lazımdür, nitekim fâile وفيها نعيد آم و منها نخر جكم تارة اخرى

fiil ve mefûl lazımdür Hakk teâla âlemi yeni yeni yaradür halk-i cedîd didüginden

murâd budur346 bu felek-i sevâbit on iki burç üzerinedür ve yedi yıldızdan gayri

mecmu‘ yıldızlar bu felek-i sevâbitte sâbit dururlar eflâk cism-i basîtdür ol

sebepden Dünya gögünde her biri bir tâifeye mensubdür ve mürebbîdür ve her

birinün bin yıl hükmü vardür ve her birinün bir dürlü adı vardür yedinci olan

yıldızın adı Zühâldür meşâyiha ve kal’a ehillerine ve hastalara ve bendelere

mensûbdür ve mürebbîdür şol vakit ki Zühâl hoş hâl ola anâ mensûb olan tâife

dahî hoş hâl olur, altıncı feleğin yıldızına Müşteri dirler ulemâya ve fudalaya ve

müftîlere ve müderrislere ve kâdılere ve imamlara mensûbdür ve mürebbîdür,

beşinci feleğin yıldızına Merîh dirler ulemâya ve sipâhilere ve uğrulara ve

harâmilere ve cellâdlara ve kasablara ve kan dökücü şerîrlere mensûbdür ve

mürebbîdür dördüncü feleğin yıldızına Şems dirler, pâdişahlara mensûbdür

üçüncü feleğin yıldızına Zühre dirler havâtinlere ve oğlanlara ve çengîlere

mensûbdür ve ikinci felek yıldızına Utarit dirler hazinedârlara ve defterdârlara ve

346 oldür M. budur K : HM

75

ehli kaleme ve nakkâşlara ve şâirlere mensûbdür ve birinci felek yıldızına Kamer

dirler vüzerâya ve avâm-ı nâsa mensûbdur ve her yıldızın ikişer burci var Şems ile

Kamer’in birer burci var ve herkangi yıldız seyr iderken kenduye mensûb burca

gelse şeref bulur ve saâdet bulur ol yıldızlara mensûb dâifede refâhiyet içinde olur

ve herkangi yıldız seyr iderken burcunun zıddı vâki‘ olsa zaîf ve bâl ve nekbet

olur ve âna mensûb dâife âciz ve hor ve zelil olur bu iki yıldız biribirine mukâbil

düşse ve terbîde bulunsalar yâni felek dört bahşında bulunsalar, onlara mensûb

dâife biri birine adâvette olurlar, mesela Zühâl Müşteri ile mukâbelede ve terbi‘de

bulunsalar, meşâyîh ve ulemâ arasında adâvet ola, ve ulemânın ekseri tâlib-i fakr

ola, ve eger tesdiste bulunsalar aralarında yâdi ve dostluk ola ve bâzı ulemâ fakre

meyl ide ve iki yıldız bir burçta vâki olsalar âna kırân dirler ol iki dâifenin

aralarında kıtâl ola ol bu eflâk ve encâm yaradıladan beru bu hal üzere seyr ider

emr-i Hakkı yerine getürürler bu yıldızlar seyr idicidür biri birine muhâlif dutalar

ve biri biriyle kâh tesdiste ve kâh terbi‘de ve kâh mukâbelede ve kâh mukârenede

olurlar ol sebebden ahvâl-i âlem dahî bir karâr üzere olmaz, ammâ bir kişi kim

âlemde vucûda gelse ol doğduği vakitte herkangi burçda doğsa, ol burç kangi

yıldıza mensûb ise ol kişinin sitâresi oldur ve ol yıldız ve tâifeye mensûb ise bu

kişi ol semte ve ol sanata meşgûl olur ve âna tâlib olur, eger taliî sağd-ı ekber ise

ol tâife arasında aziz olur ve eger taliî nakz-ı ekber ise ol tâife arasında hor ve zelîl

olur illâ meger ol doğduğu vaktin mâ bâki yıldızlar şarkta ola eger mecmû-i

yıldızlar şarkta vâki olsa bu kişi yedi iklime pâdişah olur eger bâ’zı ve bâ’zı

cunûbda ve bâ’zı emnde ve bâ’zı nekbetde ve bâ’zı bâl ve bâ’zı ferahda ve ba’zı

terâhda ve ba’zı evc(ûç) da ve bâ’zı hadîd ve bâ’zı visâlde olsa bu kişinin âlemde

hali muhâlefetde olur gâh saadet ve devlet yüzü göstere ol şarkta olan yıldızlara

mensûb dâifelerden istifâde göre kâh ola kim devlet yüzü çevire ol nekbet ve bâl

de olan yıldızlara mensûb dâifelerden çok cefâlar göre devletine mâni olalar

devletinin sebâtı olmadığınün sebebi oldur her kişi sitâresine göre devlet ve saadet

bulur gerçi bu bâbda hikmet-i İlâhî çokdur ammâ kelâm-ı muhtasar olmağiçün bu

kadar zikr olundi, Hakk teâlanın iki sıfatı vardür347 ve hod mukâbelede latîfdür ol

letâfet münâsebetiyle bâtında olan sıfât-ı mahfi zuhûr buldî, mecmû-i sıfât-ı

Hakk’la mevsûf oldu ve yeryüzi âlem-i kesretdir bu âlem-i kesretde olan yüz

347 Hakk teâlanın iki sıfatı vardür M. (-) K : HM

76

münâsebetiyle ol mahfi sıfât348 zuhûr bulup vucûda geldi, ve bu vucûd

münâsebetiyle mecmû sıfât-ı Hakk münâsib vucudlarıyla ayâna geldi ayân oldu,

âlem-i kesret oldu her şey bir sıfatın mazharı oldu ve her sıfât bir şeye mahiyet

oldu, ol sebebden Hazret-i Risâlet aleyhisselâm buyurur;

Dirdi, ya‘ni yâ Rabbî mecmû sıfatlarını bana اال شياء آما هى رب ارنى ”

göster disek olur öyle olsa bâtında ve zâhirde olan esmâ-i câmi‘ olan zât-ı hâkikat-

i Muhammediyyedür, Allah bir ismi zâtdür müstecmi‘ cemiî sıfâtdır sıfât-ı

müstecmiî zât-ı Hakîkat-i Muhammediyyedür ve mecmûi eşyâyı muhîtdür Allâhü

ekber deyû âna dirler ve tanrı vardür birdür bâtının varlığı Hakîkat-i

Muhammediyye’dür ve zâhirin varlığı oldur ne bâtın vucûd bulur ve ne zâhir

vucûd bulur insan sebeb-i kevneyndür vucûdü âlemindür, ey sâhib-i bâsiret bu

garrâ ma ‘na dahî dinle kim Hakk neye dirler ve bâtıl neye dirler tâ bu ma’nâda

Hakk’ı kendi göre bulmağa yol ola bilgil ey âziz Hakk varlığa dirler bâtıl yokluğa

dirler varlık sıfat-ı ziyâdür ve yokluk sıfat-ı zulmetdür varlık sıfat-ı hayatdür

yokluk sıfat-ı memâtdür varlık sıfat-ı ilmdür yokluk sıfat-ı cehldür, hâsılı kelâm

adem-i mahz âna dirler ki anda zât ve sıfât olmaya, sıfat varlık sıfatidür varlık

sıfâtının nihâyeti yokdur, ammâ sekiz sıfat vardür kim zat anlarınla kâimdür nur

vara dirler, ıstılâh-i meşâyihde bunlara sıfât-ı semâniye dirler, hayydür, bekâdür,

âlimdür, kādirdür, mürîddür349 mütekellimdür semi‘dür, basîrdür, mâbâki sıfât-ı

efâlidür, mesela kerîm, gaffâr, settâr, rezzâk, vedûd gibi ve bunlardan ne kadar var

ise efâlidür, amma zât ol sekiz sıfatla kâimdür ve mâbâki sıfât zât ile sende

ayandür ve imdi ey tâlib-i Hakk sen seni iste gör çok sıfatlar sende ayândür 350ve

her neye kim baksan Hakk’dan özge nesne yok ve her ne kim vardür Hakk’ın

varlığıyla vardür varlık Hakk’ın zât-i nurîdür Kavlühü teâla الرضاهللا نورااسموات وا 351 nûr âna dirler evvel352 kendu ayân ola ve mâbâki ânınla ayân ola nûr varlığa

dirler hayatın353 sıfatıdür, varlıkdan özge nesne yokdur cemi‘ eşyâ varlığıyla vâr

oldu Kavlühü teâla واهللا على آل شئ شهيد her şey vucûdsuz ayân olmaz çün

348 sıfât M : HM. (-) K 349 Mürîddür K : HM. (-) M 350 imdi ey tâlib-i Hakk sen seni iste gör çok sıfâtlar sende ayândür K. (-) M 351 en-Nûr, 27/35 352 evvel K : HM. (-) M 353 ziyanın M. hayatın K

77

eşya vucûdla ayâna geldi öyle olsa her şeyin şâhidi oldu ya‘ni ayan idici oldu

Şeyh Mahmud-i Şebusterî visâl bâbında buyurmuşdur;

“Garîb oldur ki sâçile âna nûr

Visâl bulan oldurki Hakk’ın varlığıyla var

Ve Hakk’dan ırâğ oldur ki

Varlıkdan dûr oldu ya’ni vucûda gelmedi

imdi ey tâlib, Hakkın şerîki ve zıddî ve misli ve hemtâsı354 yokdur, zîra varlığın

zıddı ademdür, Hazret-i Muhammed Aleyhisselâm buyurdi; “ اهللا تبارك و تعالي خلق

Ey tâlib-i Hakk, yokluk içinde görünen Hakk’ın الخلق في ظلمه ثم رش عليه من نو ره

varlığı nûrîdür eşya zıddıyla bilindi varlığın zıddı yoklukdür dirinin zıddı ölüdür

Şeyh Mahmud Şebusteri

“Adem bir âyinedir aksi âlem,

Ne nesnedür bu aksinin aynı âdem

Cihânın çünki aynı oldu insân,

Olur bu355 ayn içinde şahs-ı pinhân

Neye kim bakar isen görün oldur,

Hemân bu göz arada kuru yoldur

Gören gözdür disek bu söz değildir

Gören göz bebeğidir göz değildir

Cihânın gözi sensin gözin aç bak

Ki göz beyninin nurudur ol Hakk

354 hemtâsı K. mitenâsibi M 355 bu M : HM. (-) K

78

Cihân insandür, insân cihândür

Söz anlayana bu söz pes356 hemândür

Sedeftür bu cihân, dürrîdür insân

Velidür, eyleyendür ânı insan”.357

Diger Beyt ; “Bihamdillâh ayân oldum, Hakk’ın aynî ayânından

Vucûdum küllî nûr oldu, yârin hüsn-i çerâğından

Musavvir-i ayn-i nakkâşem , bu gün âlemde ôşfâşem

Yazıldım bir kitâb oldum, ânın şerh-i beyânından

Uruldi sûr-i rahmâni, çalındı dabli sübhânî

Hakka şerîk ehl-i mümkirler, yazıldılar hisâbından

Tecellî dutdi âfâkı, cemâl-i hüsn-i tâbından

Götürdi perde-i zulmet, ayân oldu nikâbından

Adem hergiz vucûd bulmaz, vucûd bulan adem olmaz

Saçıldı nûr ile envâr, bu gün izz ve celâlından

Göründi cümle gözlerden, bilindi cümle yüzlerden

Ne ferdâdür aceb bilmem, yârin vasl-ı visâlinden358

Lâtifî valsına irişmiş, cemâlini ayân görmüş

Kuşanmış aşk-ı zünnârın, geçipdür kîlü kâlından

Diger beyt;359 Cemâlün âyinesinde, ayân ayn-i zât oldu

356 pes K. sırr-ı M 357 ânı isyan 358 hayâlinden K : HM. visâlinden M 359 K : HM. (-) M

79

Görünen haddı hüsnünde , kamû hüsn-i sıfât oldu

Göründi nûri zâtında, ayân oldu sıfâtında

Vucûdun ümmehâtından, kamû eşyâ benât oldu

Cihânın varlığı senden, hayâtı nefehâtı cânındır

Kamû eşya cihânından, cemâlü kim ayân oldu

Görünsen, görünen sensin, bu eşyânın vucûdundan

Celâlinle cemâlinden, dirilir cism-i cân oldu

Bu zulmet içre her kim ki, içirür âb-ı hayâtı

Olupdur hıdr-ı veş zende, ki âhir-i Câvidân oldu

Garaz cevherle cân oldu, ki gayri külli fân oldu

Karıştı nur ile zulmet, zemîn ve esmân oldu

Lâtifinin sözi Hakdır, gerek anla gerek bak dur

İçinde bir garezi yokdur, kamû sıddîk ve imân oldu.

Gel ey tâlib-i Hakk cân kulağını aç ve öğüt anla kim bu tafdili uşşâkın tarîkidür,

bu tarîksiz Hakk’a vâsıl olmak mümteni‘dür, tarîk-i enbiya ve tarîki evliya ve

tarîki vüzera kim yukaruda zikr idilen amel-i cennet idi. mesela zikr ve fikr gibi ve

musâhabet ve abdest ve namâz ve oruç ve zekât bu mecmû-i amel bedendür,

amel-i beden360 sebeb-i cennet veyâhut sebeb-i cehennemdür cânın dahî ameli

vardır361 meselâ uşşâkin tarikinde gusul oldur ki gönlünü Hakk’dan gayrıdan yuya

hiç âlem-i sûretden gönlünde nesne kalırsa cünüb-i Hakkîkidür bu cenâbetle

yüzbin yıl başın secdeden kaldırmasa makbûl hazret degildür, ve aşk-ı abdesti

oldur kim, iki cihânın muhabbetinden ve fikrinden el ve yüz yuya ya‘ni dünya ve

âhiretin muhabbetin gönül yüzünden yuya eger bu iki âlemden gönlünde nesne

360 ameli beden K : HM. (-) M 361 cânın dahî ameli vardur K. (-) M

80

kalursa abdest sanur girû abdeste çâre ide çün abdest iki elini Hakk’dan gayrıdan

bağlaya, sağ el bâtın ve sol el zâhir gibidür ve sağ el âhiret ve sol el Dünya gibidür

ya‘ni, bunların fikrinden el bağlaya ve kıble-i hakiki her mü’minün kalbidür

yüzüni kıble-i hakikiye duta imam ki aşk-ı İlâhîdür âna uya ya’ni teveccel

Hakk’da sâkin ola bu namâz makbûl olduği alâmeti budur kim Hakk cemâlin ayân

ide, Kavlühü Teâla “

عبد ربك حتى ترا ه يقينا اف ve âşık oruci oldurki Hakk’dan gayriden oruç duta ya’ni

Hakk’dan gayrıdan dilin ve gözin ve kulağın ve fikrin kese ve âşıkların haccı

oldur ki vatanî muhabbet-i dünyâdan mü’minin kalbi ki Mekke-i hakikidir anâ

müteveccîh ola yedi kez tavâf ide her mertebede bir alâmet zâhir ola ilk mertebede

gök nûr göre, ikinci mertebede kızıl nûr göre, üçüncü mertebede yeşil nûr göre,

dördüncü mertebede ak nûr göre, beşinci mertebede sarı nûr göre, altıncı

mertebede kara nûr göre, yedinci mertebede bîrenk nûr362 göre herkangi âşık

Mekkeyi hakîkiyi bu tertîb üzere tavâf itmese haccı makbûl değildir ve âşıkların

zekâtı Hakk yolunda cân virmekdir ya‘ni varlığından geçmektir363, ve âşıkların

ahiri Hakk’dan ayru olmakdır364 imânı Hakk’a visâl bulmakdür ve Hazret-i

Mevlâna buyurur; “ kim zülfini gördi Kâfir oldu ve her kim yüzin gördi mü’min

oldu “zülüften murâd âlem-i kesretdür, imândan murâd âlemi vahdetdür İmdi ey

âzîz Hazret-i Risâlet Penâh Sallallâhü aleyhi Vesellem buyurur;” الد نيا حرام على اهل

yâ‘ni“Dünya ehline âhiret اال خرة و االخرة حرام على اهل الدنيا و هما حرامان على اهل اهللا

harâm ve âhiret ehline dünya harâm ve ehli Hakk’a dünya ve âhiret harâm” her

kim Hakk içün dünyâ ve âhiret murâdlarından geçe ve kendunun varlığından geçe

Hakk’a visâl bula bîşek ve bî şüphe. Beyt“365

“Cihânı terk eyle cânan366 gerekse

Unut gayriyi Hakk’aı imân gerekse

362 evvel ki mertebede yeşil nûr göre, ikinci mertebede gök nûr göre, üçüncü mertebede

kızıl nûr göre, dördinci mertebede sari nur göre beşinci mertebede ak nur göre, altıncı mertebede bî renk göre M

363 ve âşıkların zekâtı Hakk yolunda cân virmekdir ya‘ni varlığından geçmektir K : HM. (-) M 364 ve âşıkların ahiri Hakk’dan ayru olmakdır K. ve aşıkların ahri Hakk’dan ayru olmaz M 365 nazm HM 366 cân K : HM, cânan M

81

Gönül anda koma gayrî sûret

Gider ağyâri mihmân gerekse

Kuşan aşk kuşağın zunnârı terk et

Cemâl-i nuruyla sübhân gerekse

Vucûdundan cihân pürnûr olupdur

Ve “in mim şey in” oku bürhân gerekse

Fedâ kıl cânı aşk yolunda

Bu î‘dû Hakk içün kurbân gerkse

Sana sensiz cemâlin arz eyler

Bu zulmet içredür hayvân gerekse

Lâtifî aşk yâri koma elden

İrişe Rahmet-i Rahmân gerekse

İmdi ey âzîz tâlip dahî üç kısım üzerinedür, bir kısmi âşık meşrebdür ve bir kısmi

muhabbet meşrebdür ve bir kısmi mukallitdür ammâ anlar ki âşık meşrebdür

Tâlib-i Hakk’da yüzbin belâlar367 ve kahirler ve cefâlar olsa hiç aynında degildür,

bil ki cefâsı ve belası ziyâde oldukça368 şevki ve zevki ziyâde olur, vuslat

arzusundadür, dünya ve âhiret anlara harâm olur, muhabbet-i ahirete, perde-i

nurâni dirler, dünyâya perde-i zulmâni dirler ve kendu varlığına nikâb-ı dost

dirler, ammâ âşığa perde-i nurâniden ve perde-i zulmâniden kurtulmak asândür

zîrâ aşk nârına ol perdeleri yakar, ammâ nikâb dost ki beşeriyetdür ânı Hakk celle

ve âla yed-i kudretiyle götürür âna cezbe-i Hakk dirler mâdem ki cezbe-i Hakk

irişmese ol perdeden kimse kurtulamaz, ammâ şunlar ki muhabbet-i meşrebdür

ekser onlara perde-i nûrâni hicâb olur, meselâ zühd ve taât gibi ve ilme ma‘rûf

olmak gibi ve Hakk yolunda cevru cefâya tâkat getürmezler ve ne Hakk’ın

367 belâlar K. (-) M 368 cefâsı ve belası ziyâde oldukça K : HM. cefâsı arttıkça

82

muhabbetin terk iderler, ammâ şunlar kim mukalliddürler kim görürler uşşâği

zevk ve sefâ içinde bu yoli âsan sanub heves iderler ve görürler kim bu hevesden

dünyâlari şuğlundan kalurlar, girû bu hevesi terk iderler şol bir âşık görseler girû

heves iderler anlara perde-i zulmâni hicâb olur bu zulmetde kalurlar, ammâ şunlar

kim ne aşkı var ne muhabbeti var ve ne hevesi var dâl ve mudîl ve merdûd-i

Hakk’dür, ins şeytânıdür, Allâh’a sığınırız anların şerrinden, şunlar kim gönlünde

Hakk’a muhabbeti yokdur alâmet-i şekâvetdür, neûzü billâh Beyt;”369

“Aşk olmayan gönülde aceb cân olurmu

Hiç şol cânın aşksız ola imân olurmu”

Ey âzîz âşıkların nazarı kimyâyü saâdetdür, şöyle kim Mukallid âşık ile

musâhabet eylese muhabbet olur, eger muhabbet musâhabet eylese âşık olur, eger

âşık musâhabet eylese mâ‘şûk olur Beyt;” 370

“Derdimde olmak dilersen,

İste sâhib-i derdi bul”

şöyle kim cemi’ amellerden, âşıkıyla musâhabet eylemek efdaldür, zîrâ a’mâl-i

sâlihe sebeb-i Cennetdür ve âşıkla musâhabet eylemek sebeb-i visâldür, ammâ bu

iki sıfâtdan taşra olmak alâmet-i şekâvetdür, her kim iki cihânda rahmet ve rahat

dilerde bu sıfâtlari kendüye âdet eylese, tevâzu ve meskenet ve halk ve muhabbet

ve rahm ve şefkat ve hilm ve lütf ve kerem ve mürüvvet ve sabr ve seha ve takvâ

ve pâk ve kanaat ve tevekkül ve sıyâm ve kıyâm ve gayret-i Hakk, her kim bu

sıfâtlari kendüye âdet eylemek dilerse insan-ı kâmil ile musâhabet eylesün ne kim

andan gayri çâre ve dermân yokdur şöyle ma‘lûm saadet371 ola, vallâhü a‘lem372

temmet temâm.

369 nazm HM 370 nazm HM 371 saadet K. (-) M 372 vallâhü a‘lem HM. (-) K : M

83

SONUÇ

Abdullâh-ı İlâhî, Osmanlı Devletinin yükselme devrine girdiği,

Anadolu’da siyasi birliğin sağlandığı XV. yüzyılda yaşamış önemli bir

mutasavvıftır. İstanbul’un fethinden sonra açılan ilk iki medreseden biri

olan Zeyrek Medresesi’nde eğitim görme fırsatını yakalayan İlahî, devrin

önemli ilim adamlarından biri olan Alaaddîn-i Tûsî’den ders almış

Horasan bölgesine giden hocası Tûsî’nin ardından Horasan’a gitmiş ve

eğitimine burada devam etmiştir. Bir müddet sonra Semerkant’a giden ve

burada tasavvufa meyleden İlâhî, Ubeydullâh Ahrar’a intisab ederek

onun hizmetine girmiştir. Sülûkunu tamamlayan ve Buhâra’ya giden

İlâhî, Bahaeddîn Nakşibend’in mezarının yanıbaşında dokuz erbain

çıkarıncaya kadar kalmıştır. Bu manevi bağ onun üveysî yönünü de

ortaya çıkarmıştır. Semerkant’a dönen İlâhi’ye şeyhi Ahrar, halifelik

vermiş ve irşad sahası olarak da Anadolu’yu göstermiştir.

Anadolu’ya dönen İlâhî, Simav da irşad faaliyetlerine başlar.

Fatih Sultan Mehmed tarafından İstanbul’a davet edilir. Fakat bu daveti

ihtiyatla karşılayan İlâhi, önce müridi Ahmed-i Buhârî’yi İstanbul’a

gönderip araştırma yaptırır. Ondan aldığı haberden sonra gitmekten

vazgeçer.

İlâhi’nin İstanbul’dan aldığı davete tereddütle yaklaşması, birkaç

ihtimali akla getirmektedir. Bu tereddütün, İlâhî’nin, davetin merkez

otorite karşısındaki yerel güç odaklarını denetleme amacına yönelik bir faaliyet

olduğunu düşünmesinden mi, yoksa Şeyh Bedreddîn’in Vâridât’ına yazmış

olduğu şerhe karşı oluşabilecek muhtemel tepkilerden çekindiğinden mi

kaynaklandığı, ya da melâmi kişiliği ve İstanbul’daki hâkim tarîkat ve tasavvuf

çevrelerinin muhtemel tepkilerini mi dikkate aldığı konusunda kesin bir kanata

varmak mümkün görünmemektedir.

Abdullâh-ı İlâhî, Fatih’in ölümünden sonra İstanbul’a gider ve

daha önce eğitim gördüğü terk edilmiş olan Zeyrek Medresesi’ne

yerleşir ve irşad faaliyetlerine başlar. Kısa zamanda etrafında birçok

84

insan toplanır. İstanbul’da çok fazla kalmayarak Vardar Yenicesi’ne

gider ve ömrünün sonuna kadar orada kalır.

İlâhi, Osmanlı Devleti tarafından idam edilen Şeyh Bedreddin’i

kutup saymakta ve onun fikirlerinin anlaşılamadığını beyan etmektedir.

Bu sebeple Şeyh Bedreddin’in, idam edilmesine vesile olan fikirlerini

anlattığı Varidât adlı eserine, büyük bir cesaret örneği göstererek ilk

şerhi yazmıştır.

İstanbul’da binlerce müridi var iken, bir anda Vardar Yenicesi’ne gidişi ve

ölümüne kadar İstanbul’a dönmemesi de onun Şeyh Bedreddin’nin Varidat’tına

yazmış olduğu şerh, ya da Şeyh Berdeddin’e olan sempatisi sebebiyle devlet

ricâli ile arasının bozulduğu ve bu yüzden sürgüne gönderildiğini

düşündürmektedir.

Vardar Yenicesi’nde Horasan tasavvuf ekolünün etkisiyle oluşturduğu

coşkun ve serbest düşünceye dayalı tasavvufi ortam, burada yetişen Hayretî,

Hayalî, Usûlî, Sırrî ve Günahî gibi şâirleri derinden etkilemiştir.

Abdullâh İlâhî, siyasal ve ilmî hareketliliğin olanca hızıyla yaşandığı XV.

asırda gerek bulunduğu farklı kültür merkezleri ve edindiği müktesebatı ile ve

gerekse bu birikimin üzerine bina ettiği tasavvufi kimliği ile dönemin kültürel

atmosferi hakkında önemli ipuçları vermektedir. En önemli özelliği,

Nakşibendîliği Anadolu’ya taşıması ve daha sonra yaygınlaşmasına hizmet

etmiş olmasıdır.

Semerkant’tan Anadolu’ya taşıdığı Nakşibendi neş’esi kendisinden sonra

halifeleri özellikle de Ahmed-i Buhârî vasıtası ile temsil edilmiş ve yaygınlık

kazanmıştır. Şeyh Bedreddîn’i kutup sayan İlâhî, özellikle Balkanlar’daki

Bedreddinî zümrelerle kendi temsil ettiği Nakşîlik arasında ortak bir düşünce

zemini oluşturmuş ve bu kültürel bileşim İstanbul’da halifelerinin kurduğu

tekkelerde yaşatılmıştır.

Arapça, Farsça ve Türkçe eser veren ilâhî’nin tasavvufi görüşleri üzerinde

etkili olan sufiler arasında, Bayezid-i Bistâmî, Hallâc-ı Mansûr, Ferudiddin-i

85

Attar, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Mahmûd-ı Şebusterî, Ubeydullâh Ahrâr,

Abdurrahman-ı Câmi ve İbnü’l-Ârabî sayılabilir.

Kendi döneminde Bursa’da yaşayan ve şiirlerinde Abdullâh-ı İlâhî gibi

“İlâhî” mahlasını kullanan Ahmed İlâhî adında bir başka sufi ile zaman zaman

isimleri karıştırılmıştır. Bu gün elimizde bulunan İlâhî Divânı’nın hangi İlâhî’ye

ait olduğu kesinlik kazanmamıştır.

Abdullâh-ı İlâhî’nin, çalışmamızın konusu olan Esrârnâme adlı eseri,

tasavvufi ahlak ile ilgili esasları içermekte ve ağırlıklı olarak müellifimizin

vahdet-i vucûd anlayışını ortaya koymaktadır. Türkiye’de ve çeşitli ülkelerde

birçok nüshasının bulunması, sevilen ve okunan bir eser olma özelliğini de

göstermektedir.

86

KAYNAKLAR

Abdullah bin Muhammed, el-musannafu’l-Ehâdîs, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad, 1409.

Abdullâh-ı İlâhî, Esrârnâme, Süleymâniye Ktp. Mihrişah Kit. No. 195.

------------------, Keşfü’l-Vâridât li Tâlibi’l-Kemâlât ve Gayreti’t-Derecât,

Süleymâniye Ktp. Nafiz Paşa Kit. No: 1235

------------------, Meslekü't-Tâlibîn ve'l-Vâsılîn, Süleymâniye Ktp. Uşşâki Kit. No: 25 -------------------, Risâle-i Ehadiyye, Süleymâniye Ktp. Ş. Ali Paşa Kit. No: 1390 ------------------, Risâle-i Tasavvuf, Süleymâniye Ktp. İzmir Kit. No: 837 -------------------, Risâle-i Vücûd, Süleymâniye Ktp. Mihrişah Kit. No: 203 -------------------, Risâle-i Es’ile ve Ecvibe, Süleymâniye Ktp. İbrahim Efendi Kit. No: 867

-------------------, Zâdü’l-Müştâkîn, Süleymâniye Kütüphânesi, İbrahim efendi Kit. No.420. Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, Müessesetü’r-Risâle Matbaası, Beyrut, 1405/1984.

Adıvar, Adnan Abdülhak, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, 1970.

Ahmed Âsım Efendi, Kāmûs-ı Okyânus Tercümesi, Matbaatü’l Âmire, İstanbul, 1304.

Algar, Hamit-Kara, Mustafa. “Abdullâh-ı İlâhî” DİA, İstanbul, 1987.

Ayverdi, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri(855/886–1451/1481), Baha Matbaası, İstanbul, 1974. Ayverdi, Samiha, Edebî ve Manevî Dünyası İçinde Fatih,İstanbul Fethi Derneği Yay., İstanbul, 1953.

--------------------, Türk Tarihinde Osmanlı Asırları, Damla Yayınları, İstanbul, tsz..

Bağdatlı İsmail Paşa, Esmâü’l-Müellifin, M.E. B. Yayınları, İstanbul, 1951.

Baltacı, Cahid, XV-XVI. Asırlar Arası Osmanlı Medereseleri, İrfan Matbaası, İstanbul, 1976.

87

Bandırmalı-zâde Ahmed Münîb, Mecmûa-i Tekâyâ, İstanbul, 1908. -----------------------------------, Mirâti’t-Turûk, Dersaâdet Matbaası, İstanbul, 1306. Barkan ,Ö. Lütfi, “İstîlâ Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”, Vakıflar Dergisi, Cilt II, İst. 1974.

Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, Haz. Mustafa Tatçı-Cemal Kurnaz, Bizim Büro Yayınları, Ankara, 2002.

Çubukçu, İbrahim Agâh, İslam Düşünürleri, Ankara Üniversitesi İlâhîyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1983. Demir, Hiclâl, Çağlarını Eleştiren Dîvân Şâirleri: Hayretî, Usûlî, Hayâlî, (Yaınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2001.

Demirli, Ekrem, Abdullâh-ı İlâhî’nin Keşfü’l-Vâridât Adlı Eserinin Tahkiki” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1995. Dindar, Bilal, “Bedreddin Simâvî” , DİA, İst., 1992.

Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Çağ Yayınları, İstanbul, 1989.

el-Kuşeyri, Abdülkerim, er-Risâle, Hz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1981.

Eraydın, Selçuk. Tasavvuf ve Tarîkatlar, Marifet Yayınları. İstanbul, 1990.

Evliya Çelebi, Seyahatnâme, İkdam Matbaası, İstanbul, 1938.

Gökbilgın, M.Tayyip, Osmanlı Müesseseleri Teşkilâtı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bakış, İÜEF Yayınları, İstanbul, 1977.

Gölpınarlı, Abdülbaki, Melâmîlik ve Melâmîler, Devlet Matbaası, İstanbul, 1931. Gündoğdu, Cengiz, Bir Türk Mutasavvıfı Abdulmecîd Sivâsî, Hayatı, Eserleri, Tasavvufî Görüşleri, Kültür Bakanlığı Yay., Ank., 2000.

Gündüz, İrfan, Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, İstanbul, 1984.

Günhan, Yusuf, Abdullâh-ı İlâhî’nin Hayatı eserleri ve Tasavvufi görüşleri, (Basılmamış Y.Lisans Tezi), Ankara, 1997. Halil Berktay), Eren Yayınları, İstanbul, 2000.

Hoca Sadettin Efendi, Tâcü’t-Tevârih, Haz. İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1992. Hoca-zâde Ahmed Hİlmî, Ziyâret-i Evliyâ, Dâru’l-Hilâfeti’l-Âliyye, İstanbul, 1325.

88

Hucviri, Keşfu’l-Mahcûb Hakîkat Bigisi, Haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1982.

Hüseyin Vassaf, Sefine-i Evliya, Haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2006. Işın, Ekrem, “Abdullâh İlâhî”, DBİA, Tarih Vakfı Yay. İstanbul, 1993. ---------------, Tarîkatların İstanbul'da Gündelik Hayatı Şekillendirmesi Üzerine Bazı Notlar http://www.osmanli.org.tr/osmanlitasavvufu.php.bolum=197. 10.07.2006. ---------------, "Nakşibendîlik", DBİA, VI (1994), s. 31-39.

İmâm-ı Gazâlî, İhyâu’ Ulumi’d-Din, Trc. Ahmet Serdaroğlu, İstanbul, Bedir Yayınları, 1989. İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, (Çev. Kam, Ömer Ferit, Vahdet-i Vucud, Haz. Ethem Cebecioğlu, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2003

Kara, Mustafa -----------------,“Emir Buhârî”, DİA, İstanbul, 1995.

Kara, Mustafa, Bursa’da Tarîkatlar ve Tekkeler, Bursa, 1990.

Kılıç, M.Erol, “İbnü’l-Ârabî”, DİA, İstanbul 1999.

Kılıç, Ümit, Yenice-i Vardar Kazası (1520/1556), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 1998.

Koç, Kasım, Abdullâh-ı İlâhî’nin Hayatı, Eserleri, Keşfü’l Vâridât’ın Tahlili ve Fikirleri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 1995.

Konuk, Ahmed Avni, Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi, Haz. Mustafa Tahralı-Selçuk Eraydın, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1987.

Köprülü, Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, D.İ.B. Yayınları, Ankara -----------------, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, (5. bs.), TTK Yay., Ank. 1994. Kufralı, Kasım, “Abdullâh-ı İlâhî ve Kendisinden Sonraki Nakşibendî Muhiti”, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, İstanbul, 1948.

Lamiî Çelebi, Nefahâtü’l-Üns Tecümesi, Marifet Yayınları, İstanbul, 1980.

Latifî, Abdüllatif, Tezkire-i Latifî, İkdam Matbaası, İstanbul, 1314.

Mecdî Mehmet Efendi, Şakāik-i Nûmâniyye ve Zeyilleri, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1989.

89

Muhammed b. İsmail Buhârî, Câmiu’s-Sahîh, Dâru İbn Kesr, Beyrut, 1987. Muhammed Herevî, el-Mesnu‘, Mektebetü’r-Rüşd Matbaası, Riyad, 1404.

Ocak, Ahmet Yaşar, Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik, Kalenderiler, T.T.K. Yayınları, Ankara, 1999.

Osmanlı Ansiklopedisi (Tarih, Kültür, Medeniyet), Ağaç Yayınları, İstanbul, 1993.

Özçelik, Yunus Nadi, Abdullâh-ı İlâhî ve Melekü’t-Tâlibin ve’l-Vasilin, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1990.

Özkırımlı, Atilla, Türk Edebiyatı Tarihi, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 2004.

Öztuna, Yılmaz, Osmanlı Devleti Tarihi, Faysal Finans Yayınları, İstanbul, 1986.

Öztürk, Y. Nuri, Tasavvufun Ruhu ve Tarîkatlar, Sidre Yayıncılık, İstanbul, 1988. --------------------, Kuşadalı İbrahîm Halvetî, Hayatı, Tasavvufî Düşünceleri, Mektubları, Fatih Yayınevi Matb., İst. 1982.

Şemseddin Sami, Kāmûsu’l-Âlâm, İstanbul, 1889.

Taşköprü-zâde, Şakāik-i Numaniyye, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1989.

Tosun, Necdet, Bahâeddîn Nakşbend, Hayatı, Görüşleri, Tarîkatı, İnsan Yayınları, İstanbul, 2002

Tuman, Mehmet Nail, Tuhfe-i Nâili, Bizim Büro Yayınları, Ankara 2001. Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Turan Neşriyat, İst. 1971.

Türer, Osman. Tasavvuf Tarihi, Seha Neşriyat, İstanbul, 1998.

Uludağ, Süleyman, “Dünya”, DİA, İstanbul, 1994.

----------------------, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yayınları, İstanbul, 1991. Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmîye Teşkilatı, T.T.K. Yayınları, Ankara, 1965 Ülken, H. Ziya, İslâm Düşüncesi, İÜ Ed.Fak. Yay., İst. 1946, s. 198. Ünver, Süheyl, Fatih Külliyesi ve Zamanı İlim Hayatı, İ.Ü. Yay. İst. 1946

-----------------, Fatih Devri İlim, Sanat ve İçtimai Tekâmül Hamlelerine Umumi Nazar, Halk Basımevi, İstanbul, 1953.

Varlık, Mustafa Çetin. “Kütahya” , DİA, Ankara, 2002,

90

Yazıcı, Erdal, ”Zeyrek”, DBİA, Tarih Vakfı Yay. İstanbul, 1993 Yılmaz, H.Kâmil, Azîz Mahmûd Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, MÜİF. Yay. İstanbul, 1980.

----------------------, Ana hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, Ensar Neşriyat, İstanbul, 1994.

Yurd, Ali İhsan, Akşemseddin, Hayatı ve Eserleri, M.Ü.İ.F.Yayınları, İstanbul, 1994. Zâkir Şükrî Efendi, Mecmûa-i Tekâyâ, KS Yay, İstanbul, 1980.

91

EKLER

92

EK 1. Zeyrek Camii ve Medresesi

Zeyrek Cami ve Medresesi

93

EK 2. Orijinal Metin

94

100a-100b

95

101a-101b

96

102a-102b

97

103a-103b

98

104a-104b

99

105a-105b

100

106a-106b

101

107a-107b

102

108a-108b

103

109a-109b

104

110a-110b

105

111a-111b

106

112a-112b

107

113a-113b

108

114a-114b

109

115-115b

110

116a-116b

111

117a-117b

112

118a-118b

113

119a-119b

114

120a-120b

115

121a-121b

116

122a-122b

117

123a-123b

118

124a-124b

119

125a-125b

120

126a-126b

121

127a-127b

122

ÖZGEÇMİŞ

1976 yılında Karaman Ermenek’te doğdu. İlköğrenimini Konya

Sarayönü’nde tamamladı. Sarayönü İmam-Hatip Lisesi’nden 1994’te mezun oldu.

Aynı yıl Atatütk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’ne girdi. 2000 yılında bu

fakülteden mezun oldu. 2003 yılında Atatütk Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü’de Tasavvuf Ana Bilimdalı’nda Yüksek Lisansa başladı. Halen Erzurum

İl Müftülük Murakıbı olarak görev yapmaktadır.

abdullÂh-i İlÂhÎ’nİn esrÂrnÂme adli...

Documents