İxtisas: Yerquruluşu, torpaq və şəhər kadastrı

Fənn: Standartlaşdırma və metrologiya

Müəllim: Məmmədova Aygül Mustafa qızı

Kurs: III

MÖVZU 1. Standartlaşdırma sistemi, əsas anlayış və

standartlaşdırmanın təyin oblastıPLAN:

1.Girş. Standartlaşdırma sistemi haqqında anlayışlar

2.Standartlaşdırmanın beynəlxalq təşkilatları haqqında

3.Standartlaşdırmanın təyin oblastı

4. Standartlaşdırmanın məqsədi

ƏDƏBİYYAT

1.Буш.В.В., Сухов А.Н., Перекий М.Н. Стандартизация и

метрология. Программа для высших с/х учебных заведений по

специальности «землеустройство». Москва, 1990.

2.Основы стандартизации. Под редакцией В.В.Ткаченко. Изд-

во стандартов, 1986.

3.Серый Н.С. Взаимозаменяемость, стандартизация и

технические измерения. М., 1987.

4.Рейх Н.Н., Тупиченков П.А., Цейтлин В.Г. Метрологическое

обеспечение производства. М.,1987.

5.Gözəlov S.M. Orucov İ.K – Metrologiyanın və kvalimetriyanınnı

əsasları- Bakı- 2002

6. Məmmədov S.Z., - Standartlaşdırmanını əsasları. Bakı-2008

Standartlaşdırma – ingilis sözü “standart” sözündən

götürülmüşdür və hərfi tərcüməsi “etalon”, “nümunə” kimi tərcümə

edilir. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, istehsal olunan məhsul

nümunəyə (etalona) uyğun gələrsə həmin məhsul standart, uyğun

gəlməyən isə standart olmayan məhsul adlanır.

Standartlar elm və texnikanın son nailiyyətlərini özündə

cımləşdirir. Ona görə də onlar ölkənin iqtisadiyyatının inkişafında böyük

rol oynayır. Çünki standartlar qabaqcıl təcrübənin, mütərəqqi üsulların

geniş yayılması üşün imkan yaradır.

Standartlaşma üzrə beynəlxalq təşkilat (BST) standartlaşmaya

aşağıdakı tərifi vermişdir: “standartlaşdırma – müəyyən sahədə işin

görülməsində maraqlı olan bütün tərəflərin iştirakı ilə, bütün istismar və

təhlükəsizlik texnikası qaydalarına əməl etməklə elmdə, texnikada kənd

təsərrüfatında ümumi optimal iqtisadi səviyyəyə çatmaq üçün təyin

edilən qayda-qanundur.

Standartlaşdırma elm və texnikanın, praktiki təcrübənin

nailiyyətlərinə əsaslanaraq istehsalatın müasir və gələcək inkişaf

səviyyəsinin əsasını təşkil edir və elmi-texniki tərəqqinin inkişafı ilə sıx

əlaqədardır”.

Yazı qaydası, hesabat sistemi, pul vahidi, ölçü və çəki vahidi

standartlaşdırmanın ilk addımlarıdır.

Standart –maraqlı tərəflərin əksəriyyətinin razılığı əsasında

hazırlanmış və müvafiq səlahiyyətli təşkilat və ya orqanlar tərəfindən

təsdiq edilən , kütləvi istifadə üçün nəzərdə tutulmuş məhsulların

keyfiyyətinə və təhlükəsizliyinə dair tələbləri müəyyənləşdirən sənəddir.

Standartlaşdırmanın təyin oblastı – çox müxtəlif sahələri

əhatə edir.

Məsələn, kənd təsərrüfatı istehsalında standartlaşmanın təyin

oblastı məhsulun keyfiyyət normalarını və metodlarının təyini və tətbiq

olunması, dövlət və müəssisə tərəfindən məhsulun keyfiyyətinə nəzarət

edilməsindən ibarətdir.

Standartlaşdırma obyektləri – yerquruluşu layihələrinin

tərtibatında, uqodiyaların və növbəli əkin sisteminin təşkilində, kənd

təsərrüfatı bitkilərinin dəqiq növləri və onların keyfiyyət göstəricilərinin,

metodlarının təyin edilməsi, məhsulun qəbul və təhvil verilməsi, onların

qablaşdırılması və nəql edilməsindən ibarətdir.

Standartlaşdırmanın vəzifəsi və məqsədi

Standartlaşdırmanın vəzifəsi və məqsədi – istehsalda texnoloji

proseslərin keyfiyyət normalarının, əkinçilikdə və heyvandarlıqda

məhsuldarlığın yüksəldilməsi əməliyyatlarının və qaydalarının, onların

iqtisadi cəhətdən əlverişli variantlarının işlənib hazırlanmasından və

onların reklam edilməsindən ibarətdir.

Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi və onun optimal səviyyəsini

təmin etmək üçün aşağıdakı məsələləri həll etmək lazımdır:

1) Məhsulun keyfiyyət göstəricilərini müəyyən edən vahid sistemin

yaradılması;

2) Sınaq və nəzarət üçün metodların hazırlanması;

3) Ölçmələrini dəqiqliyinin təmini;

4) Yüksək dəqiqlikdə ölçmə əməliyyatlarını aparmaq üçün

metodların işlənib hazırlanması.

Kənd təsərrüfatı oblastında standartlaşdırmanın əsas məqsədi

aşağıdakılardan ibarətdir:

1) Kənd təsərrüfatı məhsullarının keyfiyyət göstəricilərinin istifadə

edilmə yerinə görə təkmilləşdirilməsi;

2) ölkənin yüksək səviyyədə və stabil vəziyyətdə xammalla və

ərzaqla təmin edilməsi;

3) sənayenin (istehsalatın) idarə edilmə metodlarının və tikili

formalarının təkmilləşdirilməsi;

4) Məhsulun tələbat qiymətindən maksimum səviyyədə istifadə

edilməsi;

5) Əkinçilikdə və heyvandarlıqda məhsulun maya dəyərinin aşağı

salınması və əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi;

6) Kolxoz və sovxozların əsas istehsalat fondlarından, material və

əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi;

7) əkinçilik və heyvandarlıq məhsullarının satınalma qiymətlərinin

təkmilləşdirilməsi;

8) Işçilərin əməyinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi;

9) Yüksək keyfiyyətli məhsulun eksportu və onun inkişafı üçün şərait

yaradılması.

Yuxarıda göstərilən problemləri həll etmək üçün texnoloji

proseslərin əməliyyatlarını və üsullarını standartlaşdırmaq, məhsulun

satış qiymətinə təsir etməyən tələbləri ləğv etmək, məhsulun

keyfiyyətinə qoyulan tələbatları konkretləşdirmək və s. əməliyyatları

aparmaq lazımdır.

Dövlət standartlaşdırma sisteminin əsas halları,

vəzifələri və kateqoriyaları

Dövlət standartlaşdırma sistemində məhsulun keyfiyyətinin

yüksəldilməsi və onların optimal səviyyələrinin təmin edilməsi üçün

aşağıdakı məsələlərin həlli tələb edilir: məhsulun keyfiyyət

göstəricilərini müəyyən etmək üçün vahid sistemin hazırlanması,

məhsulların sınaqdan keçirmə metodlarının hazırlanması, ölkədə ölçmə

işlərinin dəqiqliklə aparılmasının təmin edilməsi və s.

Standartlaşdırmanın aşağıdakı kateqoriyaları vardır:

1) Dövlət standartları – DÖST (ГОСТ)

2) Ərazi standartları - ƏST (ОСТ)

3) Respublika standartları – RST

4) Müəssisə standartları – MST

Dövlət standartlarının (DÖST) bütün ölkə daxilində xalq və kənd

təsərrüfatı sahələrində istifadəsi məcburidir.

Dövlət standartı dövlət tərəfindən təsdiq edilir və qeydiyyat

nömrələri və axırıncı iki rəqəmi təsdiq edildiyi ili göstərir. Məs:

DÖBCN2789-73.

Ərazi standartlarının tətbiqi istehsalatın müəyyən sahələri üçün

bütün təşkilat və müəssisələr üçün məcburidir. Məs: traktor və kənd

təsərrüfatı maşınqayırma sənayesi üçün, avtomobil sənayesi üçün və s

Bundan başqa ərazi standartları həmin müəssisələrinin məhsulları

istifadə edilən yerlərdə də istifadəsi məcburidir.

Ərazi standartları nazirlər və ya baş idarələr tərəfindən təsdiq edilir

və qeydiyyat nömrələri və axırıncı iki rəqəmi ilə təsdiq edilmə ili

göstərilir. Məs: ƏST25789-78.

Respublika standartları nazirlər kabineti və yaxud dövlət plan

komitəsi tərəfindən təsdiq edilir və xüsusi işarələrlə respublikanın adı

göstərilir. Məs RST Azərbaycan 150-78.

Respublika standartları ərazi və dövlət standartlarına aid olan

müəssisələr istisna olmaqla yerdə qalan bütün müəssisələrdə tətbiqi

vacibdir.

Müəssisə standartları müəssisənin rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir

və qeydiyyat nömrəsi və axırıncı iki rəqəmlə təsdiq edilmə ili göstərilir.

Məs: MST251-78.

Müəssisə standartlarında müəssisədə istehsal olunan məhsullara

aid metodlar, qanun və normalar hazırlanır və həmin qanunların və

tələbat normalarının tətbiqi vacibdir.

Standartın tətbiqi və təsir oblastı standartlaşdırma obyektlərindən

asılıdır. Ümumi halda standartlaşdırma obyekti müəyyən məhsullardan,

normalardan, qanunlardan, metodlardan, müxtəlif terminlərdən və s.

ibarətdir. Belə ki, standartlaşdırma obyektinə daxil olan məhsullar elm

və texnikada sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalında, inşaat işlərində,

nəqliyyatda, mədəniyyət və tibb sahəsində, beynəlxalq ticarətdə çox illik

istifadə perspektivinə malikdir.

Respublika standartları ərazi və dövlət standartlarına aid olan

müəssisələr istisna olmaqla yerdə qalan bütün müəssisələrdə tətbiqi

vacibdir.

Standartlaşdırma oblastında beynəlxalq əlaqələrBeynəlxalq ticarət əlaqələrinin, elmi-texniki inkişafın, iqtisadi və

mədəni əlaqələrin möhkəmləndirilməsi beynəlxalq vahid normalarının,

qanunların və tələbat normalarının hazırlanmasını, yəni beynəlxalq

standartlaşdırmanın inkişafını vacib hesab edir.

Bir-birindən fərqlənən milli standartlar ticarət əlaqələrini, elmi-

texniki sənədlərin dəyişdirilməsini və s. çətinləşdirir, inkişafına mane

olur. Milli standartlaşdırma təşkilatları arasında əlaqələri möhkəmlətmək

və onlar arasında qarşılıqlı işləri görmək üçün bir neçə beynəlxalq

standartlaşdırma təşkilatları yaradılmışdır.

Standartlaşdırma üzrə birinci beynəlxalq təşkilat 1926-cı ildə

yaradılmışdır və aşağıdakı kimi adlanır: “Standartlaşdırma üzrə milli

assosiasiyaların beynəlxalq federasiyası”. Bu təşkilatın 20 üzvü

olmuşdur və onlar tərəfindən 32 beynəlxalq standartlar işlənib

hazırlanmışdır. II dünya müharibəsinin başlanması ilə bu təşkilat öz

funksiyasını dayandırmışdır.

1946-cı ildə standartlaşma üzrə beynəlxalq təşkilat yaradılmışdır.

Ilk əvvəl bu təşkilatın 25 ölkədən üzvü olmuşdur.

Standartlaşdırma üzrə beynəlxalq təşkilatın qarşısında duran

məqsəd standartlaşdırmanın bütün dünyada inkişaf etdirilməsindən

ibarətdir. Belə ki, beynəlxalq ticarət, elmi-texniki və iqtisadi əlaqələri

asanlaşdırmaq və yüksək səviyyədə aparmaqdan ibarətdir. Bu baxımdan

1973-cü ildən sonra həmin təşkilat standartlaşma üzrə beynəlxalq

tövsiyələr hazırlayır.

Standartlaşma üzrə beynəlxalq təşkilat birləşmiş millətlər

təşkilatında məsləhətçi kimi müəyyən işləri yerinə yetirir.

Danışıq dili rus, ingilis və fransız dilidir.

Metrologiya sahəsində bir neçə beynəlxalq təşkilat vardır:

Beynəlxalq ölçü və çəki təşkilatı, Beynəlxalq çəki və ölçü komitəsi,

Beynəlxalq metrologiya qanunvericilik təşkilatı.

Dövlət standartlaşdırma obyektləri aşağıdakılardır:

1) Ümumi texniki, metodiki-təşkilati qayda və qanunlar. Məs: ölçü

ədədləri, yivlərin parametirləri, şpilka birləşmələri, dişli

ötürmələrin dəqiqliyi normaları, müxtəlif tezliklər və elektrik

cərəyanının gərginliyi və s.;

2) Məhsulun keyfiyyət göstəriciləri və normaları, metodları və onlara

nəzarət metodları;

3) Ərazilərdə istifadə edilən məhsulların əsas texniki və istismar

göstəriciləri. Məs: nasosların əsas parametirləri, metal kəsən

dəzgahların dəqiqlik normaları və s.;

4) Elmi-texniki terminlər, işarələr və s.;

5) Fiziki ölçmə vahidləri, ölçmə metodları və onların yoxlaması,

müxtəlif texnoloji sənədlər;

6) Məhsulun mühüm növləri.

Ərazi standartlarının obyektləri aşağıdakılardır:

1) Maşınlar, cihazlar, apparatlar və digər seriya ilə istehsal olunan

məmulatlar;

2) Istifadəsi məhdudlaşmış məhsulların xüsusi növləri;

3) Detallar və yığılan qurğular, instrumentlər və texnoloji proseslərin

normaları və s.

Respublika standartlarının obyektləri aşağıdakılardır:

1) Respublikanın xalq təsərrüfatında işlədilən sepsidik norma və

qaydalar;

2) Respublika daxilində istehsal olunan və işlədilən xammallar,

materiallar, yanacaqlar və faydalı qazıntılar;

3) Əhali və təşkilatlara xidmət edən xüsusi işlər, normalar və

tələbatlar;

4) Yerli və respublika müəssisələrində buraxılan milli və yüksək

keyfiyyətli məmulatlar.

Müəssisələrdə standartlaşmanın obyektləri aşağıdakılar ola

bilər:

1) Düzəldilən məmulatların hissələri olan detallar və yığılılar;

2) Istehsalatın idarə edilməsində və təşkilində işlədilən norma və

qaydalar. Məhsulun keyfiyyətinin idarə olunmasında;

3) Texnoloji ləvazimat və alətlər;

4) Texnoloji normalar və tipovoy texnoloji sxemlər;

5) Müəssisələrin yoxlanma sxemləri.

Məhsulların istifadə yerindən asılı olaraq standartın aşağıdakı növləri

vardır:

1)Texniki şərait;

2)Ümumi texniki tələblər;

3)Ölçü və parametrlər;

4)Əsas ölçü və parametrlər, tiplər;

5)Ölçülər və konstruksiyalar;

6)Markalar;

7)Sortamentlər;

8)Qəbul qaydası;

9)Nəzarət metodları (sınaq, analiz, ölçü);

10)Nişanlama, qablaşdırma, nəqletdirmə və saxlanma qaydaları;

11)Istismar və təmir qaydaları;

12)Tipik texnoloji proseslər.

MÖVZU 2. Standartlaşdirmanın inkişaf tarixi.

Dövlət standartlaşdırma sistemi,P L A N

1. Standartlaşdırmanın qısa inkişaf tarixi.

2. Standartlaşdırma nın məqsəd və vəzifələri

3. Dövlət standartlaşdırma sistemi.

4.Standartlaşdırmanın üsulları.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Тартаковский А. С Метрология, стандартизация и

технические средства измерений. М. 2001

Standartlaşdırmanın inkişaf tarixi Standarlaşdırmanın elementləri o zaman meydana çıxmışdır ki,

hələ bu barədə heç bir termin yox idi. Buna aşağıdakıları misal gətirmək

olar. Misirdə faraonlar saraylarının tikintisində 410x 200x 130 mm

ölçüyə malik kərpiclərdən istifadə olunması ,Qədim Romada su

çarxlarının və katapultların yaradılması zamanı mütənasib ədədlər

metodunun tətbiqi , romalılar tərəfindən şəhərin su kəmərinin

tikintisində müəyyən diametrlərə malik borulardan istifadə olunması ,

parşaların ölşülərinin və keyfiyyət göstəricilərinin müəyyənləşdirilməsi

və s.İnsan fəaliyyətinin elə bir sahəsi yoxdur ki, standartlaşdırma ona

toxunmasın.

İnsan cəmiyyətinin inkişafı ilə insanların əmək fəaliyyəti daim

təkmilləşdirilmişdir. Bu, müxtəlif məmulatların, iş alətlərinin, yeni iş

metodlarının yaradılmasında özünü göstərir. İnsanlar əmək fəaliyyətinin

ən yararlı nəticələrini həmişə təkrar etmirlər.

İnkişaf dövründə ölkələr arasında əlaqələrin möhkəmləndirilməsi

ilə standartlaşdırma metodlarından geniş istifadə olunub. Məsələn:

Venesiyada gəmilərin standart ölçüdə hazırlanmasına başlanmış ,

detallar qabaqcadan standart ölçüdə hazırlanır.

1785 –ci ildə Fransız Leblan tərəfindən hazırlanan 50 ədəd tüfəng

qıfılı saxlanılaraq yeni tüfənglərdə tətbiq olunmuşdur. Burada qarşılıqlı

əvəz olunma və uyğunluq prinsiplərindən istifadə olunmuşdur.

Almaniyada kral zavodunda bütün tüfənglərə standart müəyyən

olunmuşdur.

1845 –ci ildə maşınqayırmada birləşdirici yivlər sistemi

standartları. Almaniyada relslər arası relslərin standartları qəbul

olunmuşdur.

1875 –ci ildə standartlaşdırmanın başlanğıcı hesab olunur. 19

ölkənin iştirakı ilə Parisdə metrik konvensiya yaradıldı. Beynəlxalq ölçü

və çəki bürosu təsis olundu.

Rusiyada I Pyotr xaricə göndərilən malların keyfiyyətini

yüksəltmək üçün onlara texniki şərtlər qəbul etdirdi. SSSR-də 1918 –ci

ildə metrik sistem qəbul olundu. ABŞ-da metrik sistem 1866-cı ildə,

İngiltərədə 1873-cü ildə, Türkiyədə 1923-cü ildə metrik sistemə

keçdilər.

Yüksək dəqiqliklə standart yonulmuş daşlardan Qədim Misirdə düz

piramidaların tikilməsi mümkün olmuşdur. Belə ki, bir neçə ton

ağırlığında olan daşlar o qədər dəqiqliklə yonulmuş və bir-biri üzərinə

elə möhkəm və dəqiq yerləşdirilmişdir ki, hal-hazırda həmin daşların ara

məsafəsi demək olar ki, hiss olunmur yaxud onların arasına iynə belə

sancmaq olmur.

85 milyon standart kərpicdən istifadə etməklə 90 m hündürlüyündə

Vavilon qülləsinin tikmək mümkün olmuşdur. Bu onu göstərir ki, kərpic

nə dərəcədə dəqiq bişirilmişdir.

1555-ci ildə İvan Qroznının xüsusi göstərişi ilə top lülələrinin

hazırlanmasında standartlaşdırmanın prinsiplərində istifadə edilmişdir.

Daha sonra isə I Pyotrun göstərişi ilə gəmiqayırmada istifadə edilmişdir.

Standartlaşdırma ictimai fəaliyyətin geniş sahəsini əhatə edir.

Özündə elmi, texniki, təsərrüfat, iqtisadi, estetik, siyasi və s. sahələri

əhatə edir. Bütün ölkələrdə istehsalın effektivliyi, məhsulun keyfiyyəti

yüksəlir, əhalinin həyat səviyyəsi yüksəlir. Bütün bunlar

standartlaşdırmanın istifadəsi sayəsində həyata keçirilir.

Ölkələrdə standartlaşdırmanın dövlət sistemini həyata keçirir. Bu

sistem müxtəlif sahələrdə məhsul, qayda, xidmət və s. haqqında

standartları yaradır. Burada standartlaşdırmanın məqsəd və vəzifələrini

təyin edir.

Standartlaşdırma –istehlakçı və istehsalçı arasında iqtisadi

səmərəlilik və təhlükəsizlik tələblərini ödəməklə qaydaları təyin edir və

həyata keçirir.

Standartlaşdırma elm, texnika, qabaqcıl təcrübənin nailiyyətlərinə

əsaslanıb. Standartlaşdırma nəticəsində əmək məhsuldarlığı yüksəlir,

materialların və enerji sərfi iqtisadi tərəfdən əlverişli olur.

Standartlaşdırma obyekti- məmulatlar, normalar, qaydalar,

tələblər, metodlar, terminlər, işarələr, sxemlər, cihazlar ola bilər. Bunlar

elm, texnika , sənaye, tikinti, mədəniyyət, tibb, xarici ticarət sahələrini

əhatə edir. Standartlaşdırmaya rəhbərlik formasına və

standartlaşdırmanın fəaliyyət əhatəsinə görə Dövlət, milli, beynəlxalq

standartlaşdırmaya bölünür.

Dövlət standartlaşdırması –Dövlət planına uyğun

standartlaşdırmanı dövlət orqanları həyata keçirir.

Milli standartlaşdırma –dövlət sərhədi əhatəsində dövlət orqanları

yox, başqa orqanlar həyata keçirir.

Beynəlxalq standartlaşdırma –beynəlxalq dövlətlər və ya bir qrup

dövlətlər tərəfindən yaradılan təşkilatlar tərəfindən ticarət, elmi, texniki,

mədəni əlaqələr yaradılır.

Standartlaşdırmada normalar texniki sənədlər –standart və

texniki şərtlər şəklində verilir.

Standart - standartlaşma üzrə normativ texniki sənədlər

standartlaşdırma üzrə kompleks normalar, tələblər üçün sənəddir ki, bu

da təşkilatlar tərəfindən imzalanır.

Texniki şərt –konkret məhsula olan kompleks tələbləri ifadə edən

normativ texniki sənəddir.

Standartlaşdırmanın məqsəd və vəzifələri

Standartlaşdırma aşağıdakı əsas məqsədlərə çatma üçün istiqamətlənib:

1. texniki prosesləri sürətləndirmək;

2. ümumi istehsalın effektivliyini yüksəltmək ;

3. əmək məhsuldarlığını artırmaq;

4. məhsulun keyfiyyətini yüksəltmək;

5. idarəçilik fəaliyyətini yüksəltmək;

6. istehsalat fondlarının istifadəsinin səmərəliliyini artırmaq;

7. material və əmək resurslarından, qənaətlə istifadə etmək;

8. əhalinin sağlamlığını, əməyin təhlükəsizliyini təmin etmək;

9. beynəlxalq mədəni, iqtisadi və texniki əlaqələri yüksəltmək.

Əsas məsələlər

1. Məmulat, xammal, materiallar, yarımfabrikat və kompleks

məhsulların xarakteristikalarını təyin etmək, standartlaşdırma

əsasında məhsula olan tələbləri hazırlamaq;

2. Məhsullara metod və vasitələrinə (nəzarət) keyfiyyət

göstəricilərinə vahid tələb sistemi yaratmaq;

3. Məhsul, qulluq və s. çox ölçülü sistemləri, növləri, məhsulu

azaltmaq üçün layihələndirmə sahəsində norma və tələblərin işlənməsi;

4. Sənaye məhsullarının unifikasiyasını həyata keçirmək,

ixtisaslaşmış müəssisələri yaratmaq;

5. Vahid ölçməni təmin etmək etalon ölçü vasitələri, ölçü

metodlarını yaratmaq;

6. Sənədlərin, texniki sənədlərin vahid sistemini işləmək, texniki

iqtisadi informasiyanın kodlaşdırılmasının təsnifatını təmin etmək;

7. Əməyin təhlükəsizliyini, təbiətin mühafizəsini, təbii resurslardan

səmərəli istifadəni həyata keçirmək.

Standartlaşdırmanın növləri və metodlarıDövlət daxilində aşağıdakı standartlaşdırmalardan istifadə olunur.

1. Sahə standartlaşdırması –sənayenin müəyyən sahəsi üzrə -vahid

texniki tələbləri, normaları, bu sahə üzrə kooperasiya və ixtisaslaşmanı

həyata keçirmək üçün istifadə olunur.

Sahə dedikdə yerləşmə ərazisindən asılı olmayaraq uyğun müəssisə

və təşkilatların məcmuu nəzərdə tutulur.

2. Yerli standartlaşdırma – ayrı-ayrı müəssisədə ancaq həmin

müəssisə üçün tələblər, norma, qaydalar yaradılır. Gələcəkdə

standartlaşdırmanın istehsal prosesinə təsirinə görə aşağıdakı

standartlaşdırma növündən istifadə olunur:

1. Çatdırılan səviyyəyə uyğun standartlaşdırma –istehsalın

çatdırılmış səviyyəsinə uyğun standartlaşdırma. Bu kütləvi məhsul

istehsal edən müəssisələrdə həyata keçirilir (rele, radioməmulatlar,

məhsullar istehsalı və s.).

2. Qabaqlayici standartlaşdırma – müəssisə, sahələrin səviyyəsini

qabaqlayan səviyyə üçün norma, qayda, tələblər kompleksi yaratmaqla

göstərilən səviyyəyə çatmaq.

3. Kompleks standartlaşdırma - əsas məqsəd sahələr arası əlaqəli

elementlər, məhsullar, xidmətlər üçün kompleks standartlar yaratmaq,

ümumi texniki normalar, sənədlər sistemi, texniki təhlükəsizlik

normaları yaratmaqla keyfiyyətli məhsul istehsal etmək.

Bütün bunlar üçün kompleks standartlaşdırma proqramı yaratmaq

məqsədi güdür. Əsas məsələlərin həlli üçün olan metallardan asılı olaraq

standartlaşdırmanın aşağıdakı üsullarından istifadə olunur.

Dövlət standartlaşdırma sistemiStandartlaşdırma ictimai həyatını fəaliyyətini geniş sahələrini elmi,

texniki, təsərrüfat, iqtisadi, hüquqi, estetik sahələrini əhatə edir.

Standartlaşdırmanın müxtəlif forma və metodlarının tətbiqi ilə

istehsalatın səmərəliliyi yüksəlir, məhsulların keyfiyyəti yaxşılaşır,

yaşayış səviyyəsi artır.

Standartlaşdırmanın düzgün qoyulması –ixtisaslaşmanı inkişaf

etdirir məhsulların sertifikasiyasını artırır. Hər bir ölkədə Dövlət

standartlaşdırma sistemi fəaliyyət göstərir . DSS – istehsalın bazar

səviyyəsində standartlaşdırmanı həyata keçirir və idarə edir. DSS -

əlaqəli qayda və qanunları yaradır, standartlaşdırmanın məqsəd və

vəzifəsini planlaşdırma və standartlaşdırmanın həyata keçirilməsini,

standartlaşdırmanı normativ texniki sənədləri hazırlayır,

standartlaşdırmanın kateqoriya və növlərini hazırlayır, həyata

keçirilməsinə nəzarət edir.

Standartlaşdırma –maraqlı tərəflərin iştirakı ilə müəyyən sahələrdə

iqtisadi səmərə artırmaq və təhlükəsizliyin təmini əsasında qaydalar və

onların qoyuluşudur.

Standartlaşdırma elm və texnikanın nailiyyətləri və qabaqcıl

təcrübələrə və perspektivliyə əsaslanır .

Standartlaşdırmanın tətbiqi ilə normalar, qaydalar, tələblər həyata

keçirilir. Bu istehsalçı istehlakçının maraqlarını ödəyir , məhsuldarlığı

artırır, materiallara , enerjiyə, iş vaxtına qənaət etməyə və təhlükəsizliyi

təmin etməyə imkan verir.

Standartlaşdırma obyektləri –məmulatlar, tələblər, qaydalar,

metodlar, terminlər, şərti işarələr və s.

Son vaxtlar standartlaşdırma idarəçilikdə -təşkili-metodik

fəaliyyətlərdə tətbiq olunur: - standartlaşdırmaya rəhbərlik formasına ,

təsir sferasına görə olur: dövlət, milli, beynəlxalq standartlaşması olur.

1. Dövlət standartlaşdırması-standartlaşdırmanı Dövlət

standartlaşdırma planı əsasında Dövlət orqanları aparır.

2. Milli standartlaşdırma – dövlətdə Dövlət orqanları olmadan

aparılır.

3. Beynəlxalq standartlaşdırma –beynəlxalq standartlar və ya bir

sıra dövlətlər tərəfindən həyata keçirilir.

Standartlaşdırma normaları –normativ – texniki sənədlər şəklində

hazırlanır.

Regional standartlaşdırma. Standartlaşdırmanın

dövlətlər arası sistemi (SDAS)

1992 –ci ildə martın 13 –də keçmiş SSR –yə daxil olan müstəqil

dövlətlərin nümayəndə\ləri standartlaşdırma haqqında razılaşma

imzaladılar. Bu MDB ölkələrində Metrologiya və sertifikatlaşdırma

Dövlətlər arası Şura (SDAŞ) taradıldı. Onun əsas funksiyaları:

1. Standartlaşdırma sahəsində fəaliyyətin istiqamətlərini işlənməsi;

2. Dövlətlər arası standartların təsdiqi;

3. Standartlaşdırma sahəsində işlərin müəyyən edilməsi və xərclər.

Bura MDB daxil olan 12 dövlətin Metrologiya və standartlaşdırma

üzrə nümayəndəliyi daxildir (Azərbaycan Dövlət standart) SDAS -əsas

işçi orqanı-standartlar, metrologiya sertifikatlaşdırma bürosu Minski

şəhərindədir.

SDAS –SSRİ-dən qalan 25 min dövlət, 40 min sahə standartı, 35 –

texniki-iqtisadi informasiya təsnifatı və 140 fiziki kəmiyyətin metroloji

standart vahidi almışdır. SDAS –ildə 2 dəfə standartlarda və etalon

vahidlərində dəyişiriklərə baxır. Standartlaşma üzrə Beynəlxalq təşkilat

(İSO) SDAS tanıyır və əlaqə saxlayır.

Avropa İttifaqı çərçivəsində standartlaşdırma

Müasir dövrdə ölkələrin iqtisadi inteqrasiyası güclənir, ayrı-ayrı

reqion ölkələrin birləşmiş bazaları yaranır. Aİ ittifaqına daxil olan

ölkələrin bazası 1993 – 1 yanvarda formalaşdırılmışdır. Hələ 1957

Avropa İttifaqı Birliyinə daxil olan ölkələr standartları uyğunlaşdırılmış

və 1961 Standartlaşdırma üzrə Avropa komissiyası (SEN), 1972-ildə

Elektrotexnikada Standartlaşdırma üzrə Avropa Komitəsi yaradıldı

(SENELEK) SEN və SENELEK çərçivəsində 239 texniki komitə (TK)

fəaliyyət göstərir. 1985 –ci ildə Vahid Avropa standartlarının

yaradılması qərara alındı

Keyfiyyətə nəzarət üzrə Avropa təşkilatı

Keyfiyyətə nəzarət üzrə Avropa təşkilatı (KNAT). 1957

yaradılmışdır. Məqsəd: məhsulların və xidmətlərin keyfiyyətinin idarə

edilməsinin əsas prinsiplərini və metodlarını işləyib hazırlamaqdır.

KNAT-a 25 Avropa ölkəsi daxildir. Bundan başqa ABŞ, Yaponiya, Çin,

Kolumbiya, Yeni Zelandiya və s. daxildir.

KNAT prezidenti 3 il müddətimə seçilir. KNAT-icrayə komitəsinə

6 vitse-prezident rəhbərlik edir.

Standartlaşdırma üzrə beynəlxalq təşkilatlarBeynəlxalq Standartlaşdırma sahəsində beynəlxalq

standartlaşdırma Təşkilatı (İSO) və Beynəlxalq Elektrotexnika Komitəsi

(BEK) və Beynəlxalq Elektrik Rabitəsi ittifaqı (BERİ) fəaliyyət göstərir.

Standarlaşdırmanın üsullarıStandartlaşdırma aşağıdakı üsullar vasitəsilə həyata keçirilir:

unifikasiya tipləşdirmə , sistemləşdirmə , simplifikatlaşdırma ,

aqreqatlaşdırma .

Unifikasiya- eyni funksional təyinatlı məmulatların istismarı

zamanı onların qarşılıqlı əvəzolunması üçün məmulatların tiplərinin,

növlərinin, ölçülərinin və markalarının sayının rasional ixtisarıdır.

Unifikasiya zamanı yüksək keyfiyyət göstəricilərinə və tam qarşılıqlı

əvəzolunma xassəsinə malik olan məmulatların yığım vahidlərinin və

detalların tiplərinin, növlərinin, tipölçülərinin minimum və eyni

zamanda zəruri sayını müəyyən edirlər.Unifikasiya standartlaşdırmanın

ən geniş yayılmış effektiv formasıdır.

Unifikasiyanın başlıca fərqi və üstünlüyü ondadır ki, növ

müxtəlifliyi sayının azalması mımulatların konstruksiyasının əsas və II

dərəcəli ölçülərinin dəyişməsi ilə gedir. Bunun nəticəsində məmulatların

, materialların , xammalın və kompleksləşdirici məmulatların növ

müxtəlifliyinin sayı azalır.

Tipləşdirmə -standartlaşdırmanın elə növ müxtəlifliyidir ki,

burada ümumi konstruktiv və ya texnoloji xarakteristikalara malik olan

bir sıra məmulatlar , tərkib hissələri, proseslər üçün tipli konstruktiv və

ya texnoloji həllər işlənib hazırlanır və təyin edilir.

Tipləşdirmə standartlaşdırmanın az yayılmış , lakin son dərəcə

perspektiv metodlarında biridir. Yerli əhəmiyyətə malik olan

unifikasiyadan fərqli olaraq tipləşdirmə bütün bir sahənin inkişaf

məsələlərini həll edə bilər. Tipləşdirmə mövcud avadanlıqların istifadə

edilməsiniu yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə aparılır.

Sistemləşdirmə- əşyanın , hadısənin və anlayışın müəyyən

ardıcıllıqla düzülməsindən ibarətdir.Sistemləşdirmə zamanı obyektlərin

qarşılıqlı əlaqələrini nəzərə almaq lazımdır.Ən sadə sistemləşdirmə

obyaktlərin əlifba sırası ilə düzülməsidir.

Sistemləşdirmənin xalq təsərrüfatında ən geniş yayılmış növü

sinifləşdirmədir. Burada əşya , hadisə və anlayışlar onların ümumi

əlamətlərindən asılı olaraq siniflər, y/ siniflər, və dərəcələr üzrə

yerləşdirilir. Bunları işarə etmək üçün UOT beynəlxalq universal onluq

sistemindən( universal onluq təsnifçisi) istifadə olunur.Bu beynəlxalq

sistem indeksləri ilə birlikdə texniki və humanitar ədəbiyyatların

sinifləşdirilməsində istifadə olunur.Məs, UOT-62—texniki; UOT621-

ümumi maşınqayırma və elektronika .UOT-621.3-elektotexnika və s.

Simplifikatlaşdırma- standartlaşdırmanın elə formasıdır ki, burada

məqsəd məmulatların tiplərinin və ya digər növ müxtəlifliyinin sayını

hazırki vaxtda onlara olan tələbatı ödəmək üçün lazım olan miqdara

qədər azaltmaqdır.Simplifikasiyaya bu tərif STAKO tərəfindən

verilmişdir.

Simplifikatlaşdırma standartlaşdırmanın ən sadə , iqtisaqi cəhətdən daha

sərfəli, texniki cəhətdən daha mümkün olan növ müxtəlifliyidir. O,

məmulatların tiplərinin və ya növ müxtəlifliyinin sayının texniki və

iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış hər hansı minimum qədər ixtisar

edilməsindən ibarətdir.

Aqreqatlaşdırma –unifikasiya olunmuş standart aqreqatlardan istifadə

edərək maşın , avadanlıq, cihaz və digər məmulatların yaradılması

prinsipidir.Bu aqreqatlar özlərinin bütün istismar göstəricilərinə və

birləşmə ölçülərinə görə bir-birini tam əvəz etməlidirlər.Belə ki, istehsal

obyekti dəyişirilən kimi bu dəzgahları tez söküb , başqa məmulat

istehsal etmək üçün yenidən quraşdırmaq olar.

Bütün yeni yaradılan maşın və avadanlıqlarüçün unifikasiya və

aqreqatlaşdırma prinsipinin tətbiqi mütləq lazımdır.

Aqreqatlaşdırma prinsipinə misal olaraq , universal-yığma tərtibatları

sistemini göstərmək olar. Bu tərtibatlar sənayenin bir çox sahələrində

geniş tətbiq olunur.

MÖVZU 3. Metrologiya sahəsində əsas anlayışlar

P L A N

1. Metrologiya haqqında məlumat.

2. Kəmiyyətlərin növləri.

3. Beynəlxalq vahidlər sistemi.

4. Metrologiyanın qısa inkişaf tarixi.

Ədəbiyyat

1. Основы метрологии и электрические измерения. Под

редакцией

Е. М. Душина Л. Энергоатомиздат, 1981

2. Основы метрологии, стандартизации и сертификации.

Л. А. Родченко М. Наука, 2003

3.Metrologiya və kvalimetriyanın əsasları

Gözəlov S.M. Məmmədov S.Z. Orucov İ.K.

Dünyada hər bir əşyanın, fiziki prosesi və ya hadisəni onun

xarakterik xassələri və ya keyfiyyət gostəriciləri ilə xarakterizə etmək

mümkündür.Həm də bu göstəriciləri kəmiyyətcə qiymətləndirmək olar.

İnsanların hissiyyat orqanları xarakterik xassələrin ölçmələrini öz

intuisiyasına görə aparırlar. Belə ölçmələri canlılar hiss orqanları ilə

mütəmadi yerinə yetirirlər. Canlılarda olan hiss orqanları ən mürəkkəb

cihazdır. Təbiətdə xarakterik xassələri hiss orqanları vasitəsilə ölçmək

mümkün olmur. Ona görə də bütün fiziki kəmiyyətləri ölçmək üçün

metrologiya elmindən istifadə edilir.Deməli, fiziki kəmiyyətlərin

ölçmələri , ölçmə vəhdətliyini təmin etmək metodları və vasitələri tələb

olunan dəqiqliyi almaq üçün istifadə olunan üsulları haqqında elmi

sahədir. Metrologiya bütün elmlərin ən əsas və vacib tərkibidir.

Metrologiya - ölçmə ilə əlaqəsi olan yaradıcılıq növü və bilik

sahəsidir. Metrologiya termini iki yunan sözünün birləşməsindən əmələ

gəlmişdir: metron-ölçmə və loqos –öyrənmə, təlim . Metrologiya bir

elm kimi və təcrübi olaraq ölçməyə başlanan vaxtlardan yaranıb. Hər

ölkədə öz ölçü vahidlərindən istifadə olunurdu. “Dirsək” (lokot), düymə

(baş barmağın eni), fut (ayağın uzunu) XVIII əsrin sonlarında

Rusiyada ayrı ölçü vahidləri (verst, arşin). I Pyotrun göstərişinə görə

Rusiyada ingilis ölçü vahidlərinin işlənməsinə başlanıldı: funt, unsiya,

qram (kütlə vahidi), uzunluq – dəniz mili, fut, düymə, yard işləndi.

Bu elm elmi-tədqiqat, müşahidə , axtarış, təcrübə , layihələndirmə ,

istehsal və istismar proseslərinin təşkilinə və gedişinə kömək etmək

məqsədi ilə müxtəlif obyektləri və ya onlarda gedən prosesləri müqayisə

etmək üçün lazım olan ölçü məlumatlarının əldə edilməsi üsulları və

vasitələri haqqında məlumatlar verir.Metrologiya işi standartlaşmanın ən

əsas bir hissəsini əhatə edir.Bütün metroloji məsələlər bu sahəyə aid

olan dövlət standartlarının köməyi ilə həyata keçirilir.İndi heç bir

mütəxəssiz elmi texniki tərəqqini keyfiyyətcə xarakterizə edən ölçmələr

olmadan keçinə bilməz.

Ölçmə vasitələri ,etalonlar , vahid kəmiyyətlər , ölçmə

metodunu yerinə yetirmə vasitələri metrologiya sahəsidir. Ənənəvi

olaraq fiziki kəmiyyətlər metrologiya sahəsidir.Müasir metrologiyanı

təkcə ölçmə kəmiyyəti kimi məhdudlaşdırmaq olmaz. Müasir səviyyədə

metrologiya anlayışı lazımi səviyyədə ölçü dəqiqliyini və ölçü

vasitələrini təmin edən ölçmələr , ölçmə metodları və vasitələri haqqında

elm kimi başa düşülür.

Müasir yanaşmada metrologiya –ölçmələr, metodlar və onların

vəhdətliyini təmin edən xassələr və tələbolunan dəqiqliyə çatmaq

üsulları haqqında elmdir.

Ölçmələrin vəhdətinin təminatı probleminin yaşı bəşəriyyətin yaşı

ilə eyniləşdirilir.İnsan öz əməyinin nəticəsini satmağa və ya dəyişməyə

başlayan andan bu əməyin ekvivalenti haqqında sual meydana

çıxmışdır. Həmin müddətdən I olaraq uzunluğun, sahənin, həcmin,

kütlənin ölçülməsi tələb olunmuşdur.

Məs, Avropa ölkələrində düym- şəhadət barmağı - 1d =1/12 fut

=0.254m=2.54 sm

Fut- ayağın altı , pəncəsi- 1F= 12 düym =0.3048 m= 1/7 sajın

Bütün kəmiyyətlər 2 növə bölünür: real və ideal

İdeal kəmiyyətlər əsasən riyaziyyat sahəsinə aiddir və metrologiya

bir elm kimi onunla məşğul olmur, lakin ölçmənin nəticələrinin emal

təcrübəsində istifadə olunur. İdeal kəmiyyətlərhər hansı bir üsulla

hesablana bilər və müəyyən olunmuş şərtlərdə hesabatın xətası olmur,

bunu real kəmiyyətlər haqqında demək olmur.

Real kəmiyyətlər öz növbəsində fiziki vı q/ fiziki kəmiyyətlərə bölünür.

Fiziki kəmiyyətlər materialik obyektlərin , habelə fiziki proseslərin və

Kəmiyyətlər

Real İdeal

Qeyri-fizikiFiziki Riyazi

Ölçülən Qiymətləndirilən Hesablanan

ya hadisələrin xassələrinə məxsus kəmiyyət kimi müəyyən edilir. Fiziki

kəmiyyətlər təbiət və texniki elmlərin çərçivəsində öyrənilir.Qeyri-fiziki

kəmiyyətlər ictimai elmlərin , fəlsəfənin, sosiologiyanın , iqtisadiyyatın ,

əmtəəşünaslığın , psixologiyanın və s təcrübəsində istifadə olunur.Qeyri-

fiziki kəmiyyətlər üçün adətən ölçü vahidləri daxil edilmir. Onlar yalnız

ekspert qiymətlərindən , bal sistemlərindən , testlər yığımından, hesabat

əmsallarından və s istifadə etməklə qiymətləndirilə bilər.Fiziki

kəmiyyətlər ölçülən və qiymətləndirilə bilən olur. Ölçülən fiziki

kəmiyyətlərin özünün ölçü vahidi olur və ölçü vahidinin müəyyən

ədədlə miqdar şəklində ifadə edilmiş olurlar. Fiziki kəmiyyətlərin bəzi

növləri üçün xətti ölçü çeviriciləri yoxdur, ölçü vahidi müəyyən

edilməmişdir və olçülmür. Onların ölçüsünü yalnız qiymətləndirmək

olar. Qiymətləndirmə dedikdə onun ölçüsünü xarakterizə edən verilmiş

fiziki kəmiyyətə müəyyən ədədi qiymət qoyulması əməliyyatı başa

düşülməlidir.

Beynəlxalq sistemdə əsas vahidlər aşağıda verilmişdir.

Metr (beynəlxalq şərti işarəsi -m)

Kiloqram (beynəlxalq şərti işarəsi-kq) ölçü- M- kütlə vahidi Ölçü

və Çəki üzrə Beynəlxalq Büroda saxlanılan beynəlxalq prototipin

kütləsinə bərabərdir.

Saniyə (beynəlxalq şərti işarəsi- s , ölçü T)

Amper (beynəlxalq şərti işarəsi –A ölçü I) –elektrik cərəyanı

şiddətinin vahidi

Kelvin (beynəlxalq şərti işarəsi K ,ölçüθ)-termodinamik temperatur

vahidi

Kandel (şam) (beynəlxalq şərti işarəsi cd ,ölçüJ Beynəlxalq

vahidlər sistemində işıq şiddətinin vahidi

Mol (beynəlxalq şərti işarəsi mol ,ölçüN)-maddə miqdarının vahidi

Sİ sistemində 2 əlavə vahid- radian və steradian ayrılmışdır.

Radian (beynəlxalq şərti işarəsi rad ) –müstəvi bucağının ölçü

vahidi.Qövsün uzunluğu radiusa bərabər olan çevrənin iki radius

arasındakı daxili bucağına bərabərdir.

Steradian (beynəlxalq şərti işarəsi sr) –cisim bucağının ölçü

vahidi.Steradian – təpəsi sferanın mərkəzində olan , tərəfi radiusa

bərabər olan kvadratın sahəsi qədər həmin sferanın səthindən ayrılmış

sahəyə bərabər olan cisim bucağıdır.

Elm və texnikanın inkişaf tələblərini təmin etmək üçün müxtəlif

vahidlər sistemi istifadə edilmişdir.

SQS sistemi-1861-1870-ci illərdə işlənmişdir.Bu sistemin əsas

vahidləri sm, qram, saniyə olmuşdur

MKGQS sistemi. Kiloqramın birinci prototipi çəki vahidi kimi

tətbiq olunmuşdur. XIX əsrin sonunda kiloqramın qüvvə və çəki vahidi

kimi 3 əsas vahidlə birlikdə yeni sistemi yaratmış oldu: metr-uzunluq

vahidi, kiloqram-qüvvə-qüvvə vahidi, saniyə -vaxt ölçüsü.

MTS sistemi. Bu sistem Fransada istifadə edilmişdir. Bu sistemin

əsas vahidləri :metr-uzunluq vahidi , ton-kütlə, saniyə -vaxt.

MKSA sistemi. Bu sistemin əsas bahidləri metr, kiloqram, saniyə

və amperdir. Yeni sistemə elektrik cərəyanı şiddətinin ölçü vahidinin

daxil edilməsi mexaniki vahidlərlə əlaqənin yaradılmasına imkan

vermişdir: metr,kiloqram ,saniyə və

Praktiki elektrik vahidləri: volt, om , vatt. Hal-hazırda MKSA sistemi

Beynəlxalq Vahidlər Sisteminin tərkib hissəsidir.

Elektrik vahidlərinin mütləq praktiki sistemi. 1881-ci ildə

elektriklərin I Beynəlxalq konqresində tərtib edilmişdir. Bu sistem

SQSM sistemindən törəmədir və elektrik və maqnit kəmiyyətlərinin

vahidlərinin ölçülərini təcrübədə onlara yaxınlaşdırmaq məqsədilə

istifadə edilirdi. Elektrik və maqnit vahidlərinin ölçülərini mütləq

praktiki sistem SQSM sisteminin vahidlərini on ədədinin uyğun

dərəcəsinə vurmaqla alınırdı. Bundan sonra volt, amper, om, farad

vahidləri ölçmələrə daxil edilmişdir. 1889-cu ildə elektriklərin II

Beynəlxalq konqresində coul, vatt, kvadrant (sonralar hanri ilə əvəz

olundu) əlavə edildi.

Beynəlxalq sistemin başqa vahidlər sisteminə görə üstün cəhətləri

vardır:

1. Universaldır –elmin , texnika və istehsalın bütün sahələrini əhatə edir;

2. Vahidlər unifikasiya olunmuşdur (istilik, kimyəvi, mexaniki

ölçmələrdə vahidlər istifadə olunur);

3. əsas vahidlər azdır;

4. Beynəlxalq aləmdə qarşılıqlı asan işlənir. Hazırda beynəlxalq

metrologiya üzrə B6 etalonlar işlənir.

Metrologiyanın inkişaf tarixi

Təcrübi yaradıcılığın bir növü olan metrologiya qədim zamanlardan

yaranmışdır.

İnsan cəmiyyətin bütün inkişaf mərhələlərində ölçmə insanlar arasında ,

təbiətlə və əhatə olunduğu əşyalarla əlaqə növü olmuşdur. Bu məqsədlə

ölçmələr, formalarla hadisələrin və əşyaların , xassələri, onların

müqayisəsi və qaydaları haqqında vahid fikir yaranmışdır.

İnsanlar çox qədim zamanlardan ölçmə vasitələri ilə məşğul

olmuşdur, lakin ilkin dövrlərdə həmin proses qarşılıqlı hesab aparmaq

yolu ilə görülürdü.Vaxt sutkalarla , aylarla, illərlə; məsafəni –

addımlarla, dirsəklərlə, yol günlərlə; malların miqdarını- ədədlərlə,

mallarla, dəstələrlə,düjünlərlə, baş heyvanlarla və .s bu ölçmələr çox

kobud və nəticələr müçahidəçilərin şəxsi xüsusiyyətlərindən ,malın

növündən asılı olurdu.

Ölçmə vahidinin adı və onun ölçüsü haqqında məlumatlar xüsusi

qurğular olmadan əmələ gəlmiş “ əl və ayaqlar altında “ olan vasitələri

əsas götürmüşdür.

Qədim zamanlarda ölçmə vasitələrinin vahidliyini təmin etmək üçün

nümunəvi etalon qəbul etmişlər və həmin etalonlar kilsələrdə və ya

qiymətli əşyalar saxlanılan yerlərdə saxlanılrdı.

1840-cı illərin əvvəllərində Fransada metrik ölçü sistemi qəbul

olundu. D.İ.Mendeleyev metrik sistemi çox böyük qiymətləndirdi. 1867-

ci ildə təbiətşünasların qurultayında metrik reformunun keçirilməsini

xahiş etdi.Onun səyi nəticəsində Peterburq akademiyasında beynəlxalq

ölçmə sisteminin istifadəsi üçün təşkilat yarandı. Bu təklif qəbul olundu

və 1875-ci ildə 17 dövlətin iştirakı ilə Diplomatik metroloji konfrans

keçirildi.

Keçən əsrdə fizika elminin inkişafı metrologiya sahəsində sıçrayışa

səbəb oldu. 1892-1907-ci illərdə Rusiyada metrologiyanın inkişafında

D.İ.Mendeleyevin böyük əməyi olmuşdur.1932-ci ildə suyun sıxlığının

dəqiq təyin olunması ağır hidrogen izotopunun –deyteriumun kəşfinə

səbəb olmuşdur. Rus fizik-elektriki B.S. Yakobu deyirdi ki, ölçmə

mədəniyyəti möhkəm silahdır.

Azərbaycan Respublikasının müstəqil inkişaf yoluna qədəm

qoyması nəticəsində respublika üçün standartlaşma, metrologiya və

patentləşmə agentliyinin təşkil olunması nəticəsində beynəlxalq

tələblərə cavab verən dövlət təşkilatı strukturasının yaradılmasına səbəb

olmuşdur. Azərbaycan Respublikasında bu sahədə baş təşkilatların ,

baza təşkilatların, elmi-tədqiqat institutlarının, konstruktor-layihə,

metrologiya cihazlarının, metroloji laboratoriyaların , cihazqayırma

müəssisələrinin, təhsil ocaqlarının, standartlaşma və metrologiya

xidmətinə aid xüsusi qanunun yaradılması işinə başlanılmışdır. Bu

sahədə qanunlar və təşkilatlar yaradılmışdır.

Metrologiya donub qalmış və dəyişməyən bir elm deyildir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2001-ci il 27 dekabr tarixli 623

saylı Fərmanı ilə Azərbaycan Respublikasının Standartlaşdırm və

Metrologiya və Patent Agentliyi yarandıqdan sonra elmdə, texnikada

və cəmiyyətdə metrologiyanın rolu artmışdır.

MÖVZU 4. ÖLÇMƏ TEXNIKASINA GIRIŞ

PLAN

1. Ölçmələrin rolu və ölçmə vasitələrinin xarakteristikaları

2. Metrologiyanın bölmələri.

3. Xalq təsərrüfatında Metrologiyanın yeri.

4. Ölkə daxilində və beynəlxalq səviyyədə ölçmə

texnikasının vahid ölçmənin təminatı

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Основы метрологии, стандартизации и сертификации.

Л. А. Родченко М. Наука, 2003

2.Məmmədov S.Z., Orucov İ.K. –- Standartlaşdırmanını əsasları.

Bakı- 2008

3.Gözəlov S.M. və b- Metrologiyanın və kvalimetriyanınnı əsasları

Bakı- 2002

Ölçmə maddi aləmi öyrənməyə, təbii qanuna uyğunluqları

mənimsəməyə kömək edir. Bu nəzəriyyə və təcrübəni birləşdirir və hər

yerdə, hər sahədə istifadə olunur: elmdə, istehsalatda, materialların

qiymətləndirilməsində, keyfiyyətin standart parametrlərinin təminində,

texnoloji proseslərin təkmilləşdirilməsində, standartlaşdırmalarda və s.

Ölçmə -ölçüləcək fiziki kəmiyyətin təcrübi yolla xüsusi texniki

fasitələrlə qiymətinin tapılmasına deyilir. Ölçmə - tətqiq olunan fiziki

kəmiyyətin miqdarı qiymətinin tapılmasıdır.

Ölçmə funksiyaları:

1. Xalq təsərrüfatında məhsulun hesablanması

2. Texnoloji proseslərdə tənzimat və nəzarət funksiyaları.

3. Fiziki kəmiyyətlərin ölçülməsi, maddələrin tərkib və

xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, məhsulların yoxlanılması.

Ölçmə vasitələri – normallaşdırılmış metroloji xarakteristikası olan,

məlum zaman müddətində buraxılan xəta sərhəddində ölçüsü sabit

qalan və ölçmə prosesində vahid ölçmə sistemini saxlayan texniki

vasitədir.

Ölçmə zaman və məkandan asılı olmayaraq vahid ölçmə olmalıdır.

Vahiq ölçmə - ölçmənin elə vəziyyətidir ki, onun nəticəsi

qanunlaşdırılmış ölçü vahidi ilə ifadə olunur və xətası verilmiş ehtimal

sərhəddində olur.

Vahid ölçmənin normativ sənədləri – dövlət standartları, beynəlxalq

standartlar ölçmə qaydaları, ölçmədən tələb olunan instruksiya və

müddəalardır.

Texniki təyinatına görə ölçmə vasitələri ölçülərə, ölçü cihazlarına, ölçü

çeviricilərinə, köməkçi ölçmə vasitələrinə və ölçmə sistemlərinə

bölünürlər.”Ölçmə texnikası “ anlayışı daha geniş mənada

işlədilir.Ölçmə zamanı istifadə edilən bütün vöv ölçmə vasitələri, ölçmə

metodları, ölçmə fəndlərini və ölçmə prosesini əks etdirən bütün şərtlər

buraya daxildir.” Ölçmə avadanlığı “ dedikdə isə ölçmə prosesi üçün

zəruri olan ölçü vasitələrinin növləri başa düşülür.(ölçü cihazları, ölçü

daşları, ölçü alətləri və ölçü vasitələri)

Ölçmənin keyfiyyəti onun dəqiqliyi, etibarlığı, düzgünlüyü, uyğunluğu,

təkrar oluna bilməsi və xətaların hüdudları ilə xarakterizə edilir.

Ölçmənin nəticələrinin olçülən kəmiyyətin mənasını dolğun və

düzgün əks etdirən keyfiyyət göstəricisi dəqiqlik adlanır.

Ölçü nəticələrinin inandırıcı olmasını bütünlüklə təmin edən

şərtlərə görə təyini ölçünün etibarlığı adlanır.

Ölçmə nəticəsinin sistemli xəta imkanlarının sıfıra

yaxınlaşdırılması ölçmənin düzgünlüyünə deyilir.

Ölçmə nəticələrinin eyni bir şəraitdə bir-birinə yaxın olduğunu

təmin edən keyfiyyət göstəricisinə ölçmənin uyğunluğu deyilir. Bu cür

ölçmələrdə təsadüfi xətalar tez aşkar olunur.

Müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif iş şəraitində yerinə yetirilən ölçmə

nəticələrinin bir-birinə uyğunluğunu ifadə edən göstəricilər ölçmənin

təkrarlığı adlanır.

Normalaşdırılmış metroloji xarakteristikaları olan ölçmələrdə

istifadə olunan ölçü vasitələri də deyilir.Bu texniki vasitələrdən fərqli

olaraq bəzi fiziki xassələri müəyyən etmək üçün istifadə olunursada

(kompas, lakmus vərəqi, elektrik lampası, indikator və s) Əgər fiziki

kəmiyyətin ölçüsü məlumdursa, onda bu qiymət birbaşa müqayisə üçün

istifadə olunur(müstəvi bucağını transportirlə, kütləni tərəzi ilə) Fiziki

kəmiyyətin məlum ölçüsü əldə yoxdursa, onda cihazın reaksiyası ölçüsü

məlum olan ölçülən kəmiyyətin təsiri ilə müəyyən edilir.Cihazın

hazırlanma mərhələsində müqayisəni sadələşdirmək üçün hesabat

qurğusunun şkalasına məlumat qeyd edilir, bundan sonra şkalada bölgü

aparılır. Bu proses şkalanın qradirovkası adlanır. Bu prosesdə ölçülən

kəmiyyətin müqayisə edilən qiymətini almaq olar.

Metroloji xarakteristikalar bütün ölçmə vasitələrinin keyfiyyətini və

texniki səviyyəsini xarakterizə edir və onun əsas göstəricisidir.

Ölçmə vasitələri 6 növə bölünür:

- Ölçülər;

- Ölçmə çeviriciləri;

- Ölçü cihazları ;

- Köməkçi ölçmə vasitələri ;

- Ölçmə qurğuları ;

- Ölçmə sistemləri

Metrologiya ümumi, tətbiqi, qanunu metrologiyalara bölünür.

Nəzəri metrologiya ölçmə sahəsində fundamental tədqiqat

məsələləri, vahidlər sisteminin yaradılması, yeni ölçmə metodlarının

yaradılması ilə məşğul olur.

Eksperimental metrologiya ölçü etalonlarının, nümunəvi

vahidlərin, yeni ölçü cihaz və qurğuların yaradılması ilə məşğul olur.

Tətbiqi (təcrübi) metrologiya - nəzəri metrologiyanın nəticələrini

metroloji sistemlərdə tətbiq edir.

Qanuni metrologiya – ümumi qaydaların kompleks əlaqəsi ilə

məşğul olur. Dövlət tərəfindən nəzarət olunan və vahid ölçmənin ölçü

vasitələrinin eyniliyinin təmini ilə məşğul olur. Qanunu metrologiya

ölçü vasitələrinin yeni ölçü vasitələrinin yoxlanması, təsdiqi,

sertifikatlaşdırılması, ölçü vasitələrinə dövlət metroloji nəzarəti həyata

keçirir. Beynəlxalq metrologiya beynəlxalq əlaqələri xalq təsərrüfatının

bütün sahələri üzrə yaradır.

Metrologiyada texniki ölçü vasitələri işlənir. TOV – elə ölçü

vasitələridir ki, ölçmədə istifadə olunur, normallaşdırılmış metroloji

xüsusiyyətlərə və parametrlərə malik olur. Ölçü vəzifələrindən asılı

olaraq müxtəlifdirlər.

Ölçüləcək kəmiyyətin öz cinsindən olan, onun xüsusiyyətlərini

dəyişən fiziki kəmiyyəti ölçməyə imkan verən vasitə ölçü vahidi adlanır

Ölçü vahidləri etalon, nümunəvi, işçi vahidlərə ayrılır. Birinci,

ikinci, dövlət, işçi etalonlar, etalon–sürət, etalon müqayisə, etalon

müqayisə, etalon qurğular işlənir.

Fiziki kəmiyyətləri ölçmək üçün ölçü cihazları işlənir.

Ölçü cihazı – elə ölçü vasitəsinə deyilir ki, bu informasiya siqnalı

hazırlayır və onu müşahidəçiyə ötürür.

Ölçü informasiya siqnalı elektrik kəmiyyəti olarsa bu ölçü cihazı

elektrik ölçü cihazı adlanır.

Ölçü çevrricisi elə ölçü vasitəsidir ki, bu uyğun ölçü informasiya

siqnalı hazırlayır, ötürür, çevirir, lakin nəticə müşahidəciyə məlum

olmur (qorunmur). Ölçü dövrəsindəki funksiyasına görə çevricilər -

birinci, aralıq, ötürücü, miqyas çevricilərinə ayrılır.

Fiziki kəmiyyətləri ölçərək köməkçi vasitələrdəndə istifadə

olunur. Bu elə vasitələrdir ki, ölçü zamanı başqa istifadə olunan ölçü

vasitələrinin metroloji parametrlərini dəyişdirir.

Yeni avtomatik, mürəkkəb texnoloji proseslərin yaradılması ilə

əlaqədar ölçü informasiya sistemləri işlənir (ÖİS). Ölçü informasiya

sistemləri – elə ölçü vasitəsinə deyilir ki, bu ölçü vasitələrinin ( ölçü

vahidi, ölçü cihazı, ölçü çeviricisi və köməkçi vasitələrdən)

məcmuundan ibarət olub, avtomatik ölçü informasiya siqnalı hazırlayır,

onu dəyişdirir, ötürür, yaddaş qurğusuna verir, idarə sistemi ilə

əlaqələnir.

Ölçü qurğuları – elə kimpleks ölçü vasitəsidir ki, burada ölçmə

müxtəlif parametrlərə görə aparılır.

Metrologiyanın məqsəd və vəzifələri

a) metroloji təminatın məqsədi:

1.Məhsulun keyfiyyətinin yüksəlməsi, istehsalının effektiv idarəsi

və istehsalat proseslərinin avtomatlaşdırılması;

2. Elmi tədqiqat işlərinin, təcrübələrin, yoxlamaların effektinin

yüksəldilməsi;

3. Maddi materialların və energetik resusrsların dəqiq hesablanmsı;

Metrologiyanın əsas məsələri:

1.Ölkədə vahid ölçmənin təminatı;

2. Metroloji normaların, qaydaların, qanunların, tələblərin standart-

laşdırılması.

3. Fiziki kəmiyyətlərin, dövlət etalonlarının nümunəvi ölçü

vasitələrinin tətqiq yaradılması, təkmilləşdirilməsi, saxlanması;

4. Ölçü metodları, ölçü vasitələri, nəzarət sistemlərinin tətqiqi;

5. Dövlət etalonlarından ölçülərin vahid qaydada götürülməsi,

nümunəvi vahidlərdən işçi vahid və cihazlara ölçülərin eyni üsulla

ötürülməsi;

6.Ölçü vasitələrindən xətalarının qiymətləndirmə metodikalarının

işlənməsi;

7. Vahid ölçmənin təmini üçün aşağıdakı şərtlər ödənməlidir:

a) ölçmənin nəticələri qanunlaşdırılmış vahidlərləifadə olunmalı;

b) ölçmədə buraxıla bilən xəta qəbul olunmuş ehtimal qiyməti

keçməməlidir.

Metrologiyanın obyekti: ölçmə və metrologiyanın obyekt fiziki və

qeyri – fiziki kəmiyyətlərdir.

Kəmiyyət – hər hansı obyektin (məhsulun, materialın, maddənin və

s.) vəziyyəti, xarakteristikası, fiziki xüsusiyyətlərdsir.

Fiziki kəmiyyət – obyektin vəziyyəti, xarakteristikasıdır.

Fiziki kəmiyyətin doğru qiyməti –məlum deyil və nəzəri

tədqiqatlarda işlənir.

Fiziki kəmiyyətin həqiqi qiyməti- təcrübi yolla təyin olunur və

hesab edilir ki, alınmış nəticə dəqiq cihazlardan alınıb və doğru qiymətə

yaxın olur.

Fiziki kəmiyyətin fiziki qiymətləri bilavasitə ölçülmüş qiymətlərdir və

buna cihaz və başqa xətalar daxildir.

Ölçməyə aşağıdakı elementlər daxildir: ölçüləcək kəmiyyət, ölçü şəraiti,

ölçü vahidi, ölçü vasitələri, ölçmə metodları, müşahidəçi və ya başqa

texniki vasitə.

1.Ölçüləcək kəmiyyət. Bu qiymətçə fasiləsiz və diskret kəmiyyət ola

bilər

(təsadüfi dəyişən kəmiyyətlərə baxmırıq).

Bu kəmiyyətlərin qrafiki şəkil 1 –də verilib.

a) –da kəmiyyət fasiləsiz 0-a kimi dəyişir ;

b) –da kəmiyyət diskret dəyişir Δx bərabərdir;

v) –də x fasiləsiz zamana görə dəyişir.

Ölçmədə analoq kəmiyyətləri termini işlənir. Bu o deməkdir ki,

kəmiyyət başqa kəmiyyəti təsvir edir, başqa kəmiyyətə uyğundur.

Məsələn, ampermetrin əqrəbi cərəyana uyğun dəyişir.

Ölçmə zamanı kəmiyyətin cinsini - elektrik maqnit və qeyri

elektrik kəmiyyəti olmasını bilmək tələb olunur.

Elektrik və maqnit kəmiyyətləri 2 qrupa ayrılır: energetik

kəmiyyətlər- energetik tərəfdən qəbuledici və ya generatoru xarakterizə

edir; parametrik kəmiyyətlər – elektrik və maqnit dövrələrini və onların

elementlərini xarakterizə edir. Energetik kəmiyyətlər –ehq, U, İ, P, q, B,

Şəkil 1.

c) x

t

v) x x=f(t)

t

b) x

Δx

a) x 0

F, H və s. Bu kəmiyyətlər bilavasitə cihazlarla ölçürlər. Parametrik

kəmiyyətlərR, C, L, M, μ , γ - ölçülərin mənbə tərəfindən təsirlənmə

gedir.

Ölçü zamanı kəmiyyətlərin zamana görə qiymətçə dəyişməsi

bilinməlidir. Burada başqa cihaz və metod tətbiq olunur.

2.Ölçmə şəraiti. Ölçü informasiya siqnalı bilavasitə ölçü mühiti ilə

əlaqədar alınır. Mühitin ölçü vasitəsinə təsiri nəzərə alınmalıdır. Ölçü

siqnalı ölçmə nəticəsini təhrif etməməlidir. R dövrəsində I ölçülür.

I=UR

I '=UR−R A

I '≺I

Əgər RA→0 olarsa I '≡I

Ölçü zamanı elektrik maqnit, istilik və s. sahələrin təsiri bilinməlidir.

3. Ölçü vahidi – ölçmədə bilavasitə və vasitəli yolla ölçü vahidləri

iştirak edir.

4. Ölçü vahidələri və metodları – ölçü vasitələri ölçü texnikası

təşkil edir. Ölçü metodları xüsusi olaraq seçilir.

5. Müşahidəçi –ölçmədə əsas fiqurdur. O professional olmalıdır.

Müşahidəçinin görmə, eşitmə və beyni əsas rol oynayır.

6. Ölçmənin nəticəsi. Ölçü zamanı müəyyən xətalar alınır, ona

görə onun doğru qiyməti məlum olmur. Ölçü vasitə və metodları

seçməklə kəmiyyətin həqiqi qiyməti nəticə kimi götürülür. O da riyazi

emal edilir, xəta tapılır, ölçmə qiyməti təyin olunur.

Xalq təsərrüfatında ölçmə tətbiq olunur:

1. Energetik müəssisələrdə -elektrik stansiya və yarımstansiyalarda

enerjinin alınması, ötürülməsi, paylanması, işlədilməsi.

PA+

U R

2. Müasir sənaye, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı və s. müəssisələrdə

məhsulların istehsalı.

3. Beynəlxalq aləmdə və ölkə daxilində ticarət mal dəyişmə və s.

vahid ölçü sistemi saxlanmalıdır.

MÖVZU 5. ÖLÇMƏ VASİTƏLƏRİNİN YOXLANILMASI

Plan

1. Ölçmə vasitələrinin yoxlanılmasının növlərini dəqiqləşdirmək.

2. .Ölçmə vasitələrinin yoxlanılmasını aparmağa hüquq almaq üçün

müəsissə tərəfindən ödənilən şərtlərin təhlili.

3. Ölçmə cihazlarının yoxlanması metodları

4. Metroloji xidmətin akkreditasiyası mərhələləri

Ölçmə vasitələrinin yoxlanması kimi, eksperimental yolla təyin

edilmiş metroloji xarakteristikalar əsasında Dövlət metroloji xidmət

(digər səlahiyyətli təşkilatlar) orqanları tərəfindən ölçmə vasitələrinin

istifadə üçün yararlığının və onların təyin edilmiş məcburi tələblərə

cavab verməsinin müəyyənləşdirilməsi başa düşülür.

Mövcud qanunvericiliyə görə dövlət metroloji nəzarətindən və

yoxlanmasından keçən ölçmə vasitələri istehsaldan buraxılma, təmir,

xaricdən gətirilmə və istismar zamanı yoxlanılmalıdırlar. Yoxlama,

sınağın nəticələrinə görə təsdiq edilmiş normativ sənədlərə uyğun

aparılır.

Yoxlamanın nəticələri aşağıdakılardır:

ölçmə vasitəsinin tətbiq üçün yararlı olduğunu sübut etmək; Bu

halda onun və texniki sənədin üzərinə yoxlama damğası vurulur və

yoxlama şəhadətnaməsi verilir.

Yoxlama damğası- müəyyənləşdirilmiş formaya malik işarədir.

Ölçmə vasitəsinin üzərinə vurulur. Onların istifadəyə yararlığını sübut

edir.

ölçmə vasitəsinin istifadə üçün yararsız olduğunu sübut edir. Bu

halda yoxlama damğası, yoxlama Şəhadətnaməsi ləğv edilir və

yararsızlıq haqqında Şəhadətnamə verilir.

Ölçmə vasitələri ilkin, dövrü, növbədən kənar, müfəttiş və ekspert

yoxlamalarına uğradılır.

İlkin yoxlama, ölçmə vasitəsinin istehsaldan buraxılması zamanı,

yaxud təmirdən sonra, həmçinin ölçmə vasitəsinin xaricdən partiyalarla

gətirilməsi zamanı həyata keçirilir. Bu halda ölçmə vasitəsinin hər bir

nüsxəsi yoxlamaya uğradılır.

Dövrü yoxlama, təyin edilmiş vaxt müddətinə (yoxlamalar arası

interval) görə yerinə yetirilir. Bu yoxlamaya istismarda, yaxud saxlanma

yerində olan ölçmə vasitələri uğradılır. Dövrü yoxlamaya ölçmə

vasitəsinin hər bir nüsxəsi uğradılmalıdır. Belə yoxlamanın birinci

intervalı ölçmə vasitəsinin tipini təsdiq edərkən müəyənləşdirilir.

Sonrakı intervallar müəyyən meyarlar nəzərə alınmaqla təyin edilir.

Növbədənkənar yoxlama, ölçmə vasitəsinin dövrü yoxlanma

müddəti başa çatmamışdan qabaq yerinə yetirilir. Bu aşağıdakı hallarda

baş verir:

yoxlama damğasının işarəsi korlandıqda, yaxud yoxlama

Şəhadətnaməsi itirildikdə;

ölçmə vasitəsini uzun müddətli saxlanmasından (bir yoxlamalar

arası intervaldan artıq) sonra istismara buraxılması zamanı;

məlum yaxud, ehtimal edilən zərbənin təsirindən və yaxud onun

qeyri qənaətbəxş işləməsindən sonra təkrar sazlamanın yerinə yetirilməsi

vaxtı;

yoxlamalararası intervalın yarısına bərabər müddət keçdikdən

sonra realizə edilməyən ölçmə vasitəsini istehlakçıya göndərərkən;

yoxlamalararası intervalın yarısına bərabər müddət keçdikdən

sonra ölçmə vasitəsini komplektləşdirici kimi istifadə edərkən.

Müfəttiş yoxlaması, metroloji xidmət orqanları tərəfindən, ölçmə

vasitələrinin vəziyyəti və tətbiqi ilə əlaqədar dövlət nəzarətini, yaxud

sahə yoxlamasını həyata keçirmək üçün tətbiq edilir. Belə yoxlamalar

adətən tam həcmdə yerinə yetirilmir. Yoxlamanın nəticələri aktlaşdırılır.

Ekspert yoxlamaları, metroloji xarakteristikalarla ölçmə

vasitəsinin saz olması və tətbiq etmək üçün yararlı olması ilə bağlı

mübahisəli məsələlər yarandıqda yerinə yetirilir. Bu yoxlamaları Dövlət

metroloji xidməti maraqlı tərəflərin yazılı tələbindən sonra həyata

keçirir. Ölçmə vasitələrinin yoxlamaya təqdim edilməsi qaydalarını

Azərbaycan Respublikası Metrologiya, Standartlaşdırma və Patent üzrə

Dövlət Komitəsi təyin edir. Ekspert yoxlaması aşağıdakı məsələləri

əhatə edir:

işlərin dövrülüyünü (yoxlamalararası intervalların təyin edilməsi)

İSO 10012, MT 2187-92, MT1872-88-ə görə təyin edilməsi;

işlərin yerinə yetirilməsi metodikalarının işlənməsinin və

sənədləşdirilməsinin təlimatlara uyğun həyata keçirilməsi;

aparılan işlərin nəticələrini əks etdirən uyğun protokoların

yazılması.

Ölçmə vasitələrin yoxlanması ilə bağlı sənədlərin qorunması və

istifadə edilməsinin təşkili.

Yoxlama zamanı təyin edilən əsas metroloji xarakteristika xətadır.

O, yoxlanılan ölçmə vasitəsinin göstəricisi ilə daha dəqiq işçi etalonun

müqayisəsi əsasında müəyyənləşdirilir:

dəqiq yoxlama cihazının iştirakı ilə, daha dəqiq ölçü ilə tutuşdur-

maqla (qarşı-qarşıya qoyma, yaxud əvəz etmə metodları ilə); Ölçmə

vasitələrinin yoxlanılmasının verilmiş metodları üçün ümumi göstərici,

müqayisə edilən kəmiyyətlərin ölçülərinin fərqinin olması haqqinda

siqnalların yaranmasıdır. Əgər bu siqnallar nümunəvi ölçülərin seçilməsi

yolu ilə sıfıra gətirilirsə, onda sıfır ölçmə metodundan istifadə edilir.

ölçü ilə əks edilən kəmiyyətlərin etalon ölçmə vasitələri ilə

ölçülməsi yolu ilə. Belə yoxlama çox halda dərəcələrə bölmə

adlandırılır.

Dərəcələrə bölmə kimi işçi etalonun uyğun göstəricilərinin qeyd

etmə şkalasına köçürülməsi, yaxud onun yoxlanılan ölçmə vasitəsinin

şkalalarına köçürülmüş işarələrə uyğun olan kəmiyyətlərin

dəqiqləşdirilmiş qiymətlərinin göstəricilərinə görə müəyyənləşdirilməsi

başa düşülür;

daha dəqiq ölçü ilə dəstdə olan yalnız bir ölçü, yaxud çoxqiymətli

ölçünün işarətlərindən biri tutuşdurulduqda və digər ölçülərin həqiqi

qiymətləri müxtəlif tərtiblərdə müqayisə cihazlarında ölçmənin

nəticələrinin sonrakı emalından sonra müəyyənləşdirildikdə, kalibrləmə

üsulunun yerinə yetirilməsi yolu ilə.

Ölçmə cihazlarının yoxlanması aşağıdakı metodlarla yerinə yetirilir:

ölçülən kəmiyyətlərin, uyğun dərəcəyə, yaxud dəqiqlik sinfinə

malik işçi etalonlarda əks etdirilən kəmiyyətlə birbaşa müqayisə metodu

ilə; Ölçmənin nəticələri ilə, ona uyğun gələn etalonun ölçüsü arasındakı

ən böyük fərq cihazın əsas xətası adlandırılır.

eyni bir kəmiyyəti ölçərkən, yoxlanılan və etalon cihazların

göstəricilərinin birbaşa tutuşdurulması metodu ilə. Onların

göstəricilərinin fərqi yoxlanılan ölçmə vasitəsinin mütləq xətasına

bərabərdir.

Yoxlamada vacib məsələlərdən biri etalon və yoxlanılan ölçmə

vasitələrinin xətalarının nisbətidir. Adətən bu nisbət 1:3-ə bərabər

götürülür (əhəmiyyətsiz dərəcədə kiçik xətalar olduqda). Əgər

yoxlamaya düzəlişlər daxil edilmirsə, onda etalon ölçmə vasitələrini 1:5

nisbətində götürürlər.

Metroloji xidmətin akkreditasiyası aşağıdakı mərhələləri nəzərdə

tutur:

metroloji xidmət tərəfindən təqdim edilmiş sənədlərin ekspertizası;

Azərbaycan Respublikası Metrologiya, Standartlaşdırma və Patent

üzrə Dövlət Komitəsinin nümayəndələrindən ibarət komissiya tərəfindən

metroloji xidmətin attestasiyası;

ekspertizanın nəticələrinə görə akkreditasiya haqqında qərarın

qəbul edilməsi;

Azərbaycan Respublikası Metrologiya, Standartlaşdırma və Patent

üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən akkreditasiya haqqında attestatın

rəsmiləşdirilməsi, qeydiyyatı və verilməsi.

Akkreditasiya olunmuş metroloji xidmət aşağıdakılara malik

olmalıdır:

müvafiq qaydada tərtib olunmuş əsasnaməyə;

təyin edilmiş qayda üzrə yoxlayıcı kimi attestasiyadan keçmiş

ixtisasçı və təcrübəli işçilərə;

normativ sənədlərin tələblərinə cavab verən işçi sahəsinə və ətraf

mühitə;

yoxlamanı həyata keçirmək üçün vacib olan yoxlama etalonlarına

və digər köməkçi avadanlıqlara;

yoxlamanın sənədləşdirilmiş metodikasına və qaydalarına, ölçmə

məlumatlarının emalına və istifadəsinə, həmçinin aktuallaşdırılmış

normativ sənədlərə;

yoxlama işlərinin aparılması keyfiyyətinin menecment sisteminə;

yoxlamaya daxil olmuş ölçmə vasitələrinin qəbul edilməsi,

saxlanması və qaytarılmasının sənədləşdirilmiş qaydalarına;

yoxlamanın nəticələrinin qeyd edilməsi, istifadəsi və saxlanması

sisteminə.

Akkreditasiyadan keçmiş metroloji xidmətin aşağıdakı hüquqları

vardır:

akkreditasiya attestatında müəyyənləşdirilmiş çərçivədə yoxlamanı

həyata keçirmək, yoxlama haqqında Şəhadətnamə vermək, yoxlanılan

ölçmə vasitəsinə damğa vurmaq, yaxud yoxlama damğalarını ləğv

etmək;

yoxlamalararası intervala düzəlişlər etmək üçün təkliflər işləmək;

metroloji xidmətin məsələlərini reqlamentləşdirən normativ

sənədlərin işlənməsində və onlara düzəlişlər edilməsində iştirak etmək.

Azərbaycan Respublikası Metrologiya, Standartlaşdırma və Patent

üzrə Dövlət Komitəsi akkreditasiya olunmuş metroloji xidmətin

fəaliyyətinə dövri müfəttiş nəzarəti həyata keçirir.

İki növ attestasiya həyata keçirilir: ilkin və dövri (hər 5 ildən bir).

Attestasiyaya, yoxlama işlərində böyük təcrübəyə malik, xüsusi hazırlığı

olan şəxslər buraxılırlar. Attestasiya, yüksək ixtisaslı mütəxəssis-

metroloqlardan təşkil olunmuş komissiya tərəfindən həyata keçirilir.

MÖVZU 6. METROLOJİ TƏMİNATIN ƏSASLARI

P L A N

1.Metroloji təminat haqqında anlayış

2.Metroloji təminatın məqsədi

3.Ölçmə metodları və klassifikasiyası

4.Metroloji təminatın tərkib elementləri

5.Əsas anlayışlar

6.Vahidlər sistemi

7.Fiziki kəmiyyətlərin etalon vahidləri

8.Vahid ölçmənin Dövlət təminatı

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Основы метрологии и электрические измерения. Под

редакцией

Е. М. Душина Л. Энергоатомиздат, 1981

2. Основы метрологии, стандартизации и сертификации.

Л. А. Родченко М. Наука, 2003

3.Metrologiya və kvalimetriyanın əsasları

Gözəlov S.M. Məmmədov S.Z. Orucov İ.K.

Metroloji təminat haqqında əsas anlayış, məqsədi və qarşısında

qoyulan vəzifələr

Metroloji təminat – tələb olunan məqsədə çatmaq üçün və lazımi

dəqiqliklə ölçmə əməliyyatlarını aparmaq üçün istifadə edilən elmi və

praktiki əsası, texniki vasitələrin, qanun və normaların kompleks

məcmudur.

Metroloji təlimatın əsas məqsədi aşağıdakılardan ibarətdir:

1)məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi, istehsalat proseslərinin

avtomatlaşdırılması və səmərəli idarə edilməsi;

2) aqreqatların, qovşaqların, detalların qarşılıqlı əvəz olunmasını

təmin etmək; istehsalatın kooperativləşməsini və ixtisaslarını

inkişaf etdirmək üçün lazım olan şəraitin yaradılması;

3)elmi-tədqiqat və xüsusi konstruktor işlərinin, eksperimentlərin və

onların sınağının səmərəliliyinin yüksəldilməsi;

4) enerji ehtiyatlarından və materiallardan istifadə edilməsinin

səmərəliliyinin artırılması və onların dəqiq hesabatının

aparılmasının təmin edilməsi;

5)ətraf mühitin qorunması və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə

olunması, əhalinin əmək və məişət şəraitinin yaxşılaşdırılması

üçün tədbirlərin hazırlanması və onların səmərəliliyinin

artırılması.

6)nəqliyyatın idarə olunmasının avtomatlaşdırılması və onların

hərəkətinin təhlükəsizliyinin təmini:

7)rabitənin dəqiqliyinin və keyfiyyətinin yüksəldilməsi.

Metroloji təminatın qarşısında əsasən aşağıdakı vəzifələr durur:

1) metroloji təminatın inkişaf etdirilməsi üçün əsas istiqamətlərin və

bu sahədə əldə edilmiş elmi-texniki nailiyyətlərdən istifadə

edilməsinin səmərəli yollarının müəyyən edilməsi;

2) xalq təsərrüfatının idarə olunmasının bütün sahələrində metroloji

təminatın elmi-metodiki, texniki-iqtisadi, hüquqi və təşkilati

əsaslarının işlənib hazırlanması;

3) ölkədə vahid ölçmə sisteminin hazırlanması, metroloji təminatın

normalarının, tələblərinin, qaydalarının standartlaşdırılması.

4) istifadəyə buraxıla bilən fiziki ölçmə vahidlərinin hazırlanması;

5) dövlət fiziki ölçmə etalonlarının hazırlanması, təkmilləşdirilməsi

və saxlanması;

6) ölçmələrin dövlət tərəfindən yoxlanması;

7) metrologiya sahəsində yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin

hazırlanması;

8) metroloji təminat işlərinin ölkənin müdafiəsi ilə əlaqələndirilməsi.

İstehsalatın metroloji təminatının elmi əsası

Fizikanın, kimyanın qanunları metrologiyanın qanunları əsasında

həyatda öz yerini tapır və onların düzgünlüyü təsdiq edilir. Metrologiya

– ölçmələr haqda, tələb olunan dəqiqlikdə ölçmələrin metodlarının

işlənib hazırlanması haqda elmdir. Metrologiya – ölçmə texnikasının

elmi əsasıdır.

Texniki ölçmələrə - ölçü vahidləri və ölçmənin dəqiqliyi xüsusi rol

oynayır. Ölçü vahidləri – qanunlaşdırılmış vahidlərlə ifadə edilir və

onların səhvləri verilmiş intervalda düzgün sayılır.

Ölçmənin dəqiqliyi – ölçmənin dəqiqliyidir və ölçülən kəmiyyətin

həqiqi ölçüsünə yaxın olan kəmiyyəti xarakterizə edir.

Fiziki ölçmə vahidlərinə - uzunluq, kütlə, bucaqlar, qazın təzyiqi,

elektrik və istilik keçiriciliyi və s. aiddir.

Fiziki ölçmə vahidləri 1-ə uyğun olaraq ifadə edilir. Məs: 1 kq -

kütlə, 1 H - güc, 1 Pa – təzyiq, 1° - dərəcə və s.

Ölçmə - xüsusi texniki cihazlarla aparılır. Məs: uzunluq – metrlə,

bucaqlar – teodolitlə, yüksəklik – nivelirlə, təzyiq – manometrlə və s.

Ölçmələrin fiziki qiyməti aşağıdakı düsturla tanınır:

Xölçm.=A.İ.

burada A - ədədi qiymətlər

İ – fiziki ölçmə vahidi.

Məs: 1-2 nöqtəsi arası məsafə

Xölçm.=10 m

Metrologiya həqiqi və doğru ölçü qiymətləri fərqləndirilir.

Həqiqi qiymətlər – materialın, obyektlərin ideal qiymətlərini

xarakterizə edir.

Doğru qiymətlər – obyektlərin ölçülərinin eksperiment yolu ilə

təyin edirlər.

Ölçmə səhvləri həqiqi və nisbi səhvlərə bölünür.

Həqiqi səhvlər aşağıdakı düsturla tanınır:

ΔX=Xölç.-X., m

X – ölçülən obyektin ideal (həqiqi) qiymətidir.

Nisbi səhvlər aşağıdakı düsturla tapılır:

δ= ΔXX

⋅%

İstehsalatda çox vaxt geniş sürətdə məhsulun keyfiyyətinə nəzarət

kompleks ölçmə əməliyyatlarından istifadə edilir.

Məhsulun keyfiyyətinə nəzarət – istehsal olunan məhsulun

qoyulan tələbata cavab verdiyini yoxlamaqdan ibarətdir.

Məs: buraxılan valın həqiqi ölçüsü çertyojun göstərilən ölçülərə

uyğunluğu yoxlanır.

Ölçmənin metodları və klassifikasiyası

Ölçmələr özünün fiziki mahiyyətinə görə iki yerə bölünür: 1)

bilavasitə (düz yolla); 2) dolayıyolla.

Bilavasitə (düz yolla) ölçmələrdə məmulatın ölçüsü təcrübə yolu

ilə alınır. Məs: uzunluq xətkeş vasitəsi ilə, temperatur termometrlə və s.

Dolayıyolla – ölçmələrdə axtarılan kəmiyyət.

Düzgün – ölçmələrin əsasında müəyyən asılılıqla tanınır. Məs:

bucaqların triqonometrik üsulla ölçməsi, yəni katetlər və hipotenuza

xətkeşlə ölçülür və düstur vasitəsi ilə bucaqlar təyin edilir.

Çox vaxt dolayı üsulla daha dəqiq nəticə alınır.

Ölçmələrin dəqiqliyini artırmaq üçün bir neçə metodlar işlənib

hazırlanmışdır:

Bilavasitə ölçmə metodu – bu ölçmədə ölçmə qiymətləri bilavasitə

cihazların köməyi ilə aparılır. Məs: uzunluq – xətkeşlə, elektrik

cərəyanının şiddəti ampermetrlə və s.

Ölçmələri müqayisə metodu – bu halda ölçmə məlum ölçmə

vasitələri ilə müqayisə edilir. Məs: kütlə məlum çəki daşları ilə ölçülür.

Bundan başqa bir neçə ölçü metodları işlənib hazırlanmışdır.

İstehsalat şəraitində metroloji təminatın tərkib elementləriIstehsalat şəraitində metroloji təminatın əsas tərkib

elementlərindən biri standartların reklam edilməsidir. Reklam vaxtı

istehsalat obyektlərini spesifik xüsusiyyətləri, müəssisə və təşkilatların

fəaliyyətini əsas istehsalat xüsusiyyətləri və s. nümayiş etdirilir.

Ərazi və ya müəssisə standartlarının layihələrini metroloji

ekspertizasının aparılması və təşkili, texniki tapşırıqların, konstruktor və

texnoloji sənədlərin metroloji ekspertizası və onların nomenklaturasının

reklam edilməsi.

Standart olmayan ölçü vəsaitlərinin hazırlanması və onların

metroloji attestasiyası ardıcıllığının reklam edilməsi.

Ölçmələrin tipovoy metodlarının yerinə yetirilməsi.

Istehsalat şəraitində normativ-texniki sənədlərin metroloji təminatı

sərbəst sürətdə və yaxud kompleks standartların tərkib hissəsi kimi

hazırlana bilər.

Ölçmə zamanı buraxılan səhvlərin qanunauyğunluğunu xarakterizə

etmək üçün və onların müəyyən hədd daxilində olmasını təyin etmək

üçün Qauss qanunundan istifadə edilir. Ölçmələrin orta kvadratın səhvi

aşağıdakı düsturla tanınır:

δ ( Δ )=√(Δ :)2+( Δ2 )2+.. .+( Δi)2+ .. .( Δn )2

n−1

burada: Δi=( x i− x ) - ölçmələrin orta hesabi qiymətdən kənara çıxmasıdır.

x i - ayrı-ayrı ölçmələrin nəticəsidir:

x=x1+x2+. ..+x i .. .+xn

n

burada: x - ölçmələrin orta qiymətidir

n – ölçmələrin sayıdır.

Ölçmələrin normal dəyişməsi aşağıdakı Qaus düsturu ilə təyin

edilir:

F ( Δ )= 1δ √2π ∫

−∞

Δ

e−( Δ−m )2

2 δ2 d Δ

burada: m – riyazi gözləməni

δ - ölçmənin orta kvadratik kənara çıxmasını göstərir.

-5

-4

-3

-2

-1

1 2 3 4 50

4

3

12

)( F

11

22

33

Qauss düsturu ilə hesabatın nəticəsi aşağıdakı qrafikdə

göstərilmişdir:

Çox təkrarlanan ölçmə nəticəsində alınan nəticə aşağıdakı düsturla

tanınır:

xθlc= x±Δ ( x )

Ölçmə sayı çoxaldıqca sıranın orta kvadratik kənara çıxması azalır. Məs:

n=10 olarsa Δ ( x )=0 , 316 Δ1° ; n=100 ; Δ ( x )=0,1 Δ pr.

Δ pr .θlc .=±√ Δ12+ Δ2

2+.. . Δi2+ .. . Δpr .n

2

Δ pr . i - ölçü cihazlarının sərhəd səhvləridir.

Ölçmə zamanı buraxılan səhvlər məmulatın yararsız olmasına

gətirib çıxarır. Məsələn tutaq ki, məmulatın buraxıla bilən ölçüsü δ bur -

dir. Məmulatın müxtəlif faktlarının altında faktiki ölçüsü isə δ -dır. Onda

məmulatın yararlı və yararsız hissəsi aşağıdakı qrafiklə təyin edilir:

Elm və texnikanın inkişafı ölçmənin rolundan asılıdır. İstehsalat

proseslərinin avtomatik idarəsi, texniki obyektlərin və elmi –

tədqiqatların inkişafı ölçmənin qarşısında yeni vacib məsələlər qoyur ki,

ölçmə mürəkkəbləşir, dəqiqliyi artmalı, cəld işləməlidir. Ölçmənin

müxtəlif növləri, ölçü vasitələrinin artması vahid ölçmənin təmini

dairəsində aparılmalıdır. Yəni ölçü nəticələri qanunlaşdırılmış vahidlərlə

ifadə olunmalı, xətalar norma daxilində olmalıdır.

Metroloji təminat dedikdə - texniki vasitə, qaydalar, normalar

üçün elmi və təşkilatı əsaslar yaradılması nəzərdə tutulur ki, buda

ölçmənin vahidliyini və dəqiqliyini təmin edir.

δ

δbur /2δb .b /2

yararlı

yararsızyararsız

Metroloji təminatın elmi əsası – metrologiyadır – bu ölçmələr,

ölçü metodları və ölçü vasitələri haqqında elm sahəsidir ki, ölçmənin

vahidliyini təmin edir.

Metroloji təminatın təşkilatı əsası – Dövlət Metroloji Xidmət

təşkilatıdır. Bu dövlət və müəssisə xidmətlərinə ayrılır. Metroloji

xidmət dedikdə Dövlət Standartlaşdırmanın rəhbərliyi ilə metroloji

təminatın təmiri üçün təşkilatlar nəzərdə tutulur.

Metroloji təminatın texniki əsası – fiziki kəmiyyətlərin Dövlət

etalon vahidlər sistemi. Bütün fiziki kəmiyyətlər üçün Dövlət etalon

vahidlərindən ölçülərin nümunəvi ölçü vasitələri və yoxlama vasitələri

ilə ölçü vasitələrinin ötürülməsinə deyilir.

Etalonlar və onların təsnifatı

Etalon – xüsusi ölçü vasitəsidir.

Etalon – çox dəqiq ölçü vasitəsi olub elm və texnikanın sayəsində

hazırlanıb onun ölçüsü başqa ölçü vasitələrinə ötürülür. Onun təsnifatı –I

II və işçi (şəkil 1).

I etalon – çox dəqiqliklə hazırlanıb və öz ölçüsünü II etalona və

yoxlama sxemlərinə ötürür. II - etalon qiyməti, I – etalonla hazırlanır və

öz ölçüsünü işçi və müqayisə etalonlarına verir. İşçi etalon öz ölçüsünü

nümunəvi ölçü vasitələrinə ötürür.

1. Cərəyan vahidi – cərəyan və çəki palatasında saxlanılır (cərəyan

tərəzisi).

İşçi etalonuMüqayisən etalonu

II - etalon

I Dövlət etalonu

Ölçü vahidlərinin normal və həqiqi qiymətindən istifadə olunur. Ölçü

vahidlərinin nominal qiyməti anların pasportundakı qiymətlərdir.ΔX M =X H−X

burada: X– həqiqi qiymət ;

XH – vahidlərin nominal qiymətləri.

Nisbi xəta δ=

ΔX M

X

Ona görə həqiqi qiymət götürülür.

K1

K2

Standartlaşdırmanın əsas obyektləri: fiziki kəmiyyətlərin vahidləri;

dövlət etalonları və yoxlama sxemləri ; ölçü vasitələrinin yoxlama

vasitələri və metodları; ölçü vasitələrinin metroloji xarakteristikalarının

normalaşdırma nomenklaturası; ölçmənin dəqiqlik norması; ölçmə

nəticələrinin ifadə üsulu və ferması; ölçmə metodikası, dövlət yoxlama

metodikası; ölçü vasitələrinin metroloji attestasiyası; metroloji terminlər

və s.

Vahid ölçməni təmin etmək üçün: ölçmə nəticələri fiziki kəmiyyətlərin

vahidləri ilə ifadə olunmalı.

MÖVZU 7. Torpaqların qiymətləndirilməsi və coğrafi informasiya/geomatika sahəsində standartlaşdırma zamanın tələbidir. Plan

1.Torpaqların qiymətləndirilməsi.2.Torpaqların qiymətləndirilməsi və coğrafi informasiya/Geomatika” standartlaşdırma üzrə Texniki Komitənin məqsədi.3.Texniki Komitənin strukturu.4. “Torpaqların qiymətləndirilməsi və coğrafi informasiya/Geomatika” Texniki Komitəsinin fəaliyyət planı.5. Texniki Komitənin fəaliyyətində çətinliklər.

Torpaqların qiymətləndirilməsi və coğrafi informasiya/geomatika sahəsində standartlaşdırma zamanın tələbidir

Onilliklər ərzində formalaşmış dövlət standartlaşdırma sistemi texniki tənzimləmənin islahatı gedişində milli standartlaşdırma sistemi ilə əvəz olunmalıdır. Sonuncu öz növbəsində iqtisadi münasibətlərin qloballaşması səraitində dövlətin, təsərrüfat subyektlərinin, ictimai təşkilatların və istehlakçıların maraqlarının balansını təmin etməli, Azərbaycan iqtisadiyyatının rəqabətə davamlılığını yüksəltməli, məhsul, iş və xidmətlərin keyfiyyətinin yüksəldilməsi əsasında sahibkarlığın inkişafı üçün şərait yaratmalıdır.  Standartlaşdırma dövlətin sosial-iqtisadi siyasətinin dəstəklənməsinin başlıca faktorlarından olmaqla, ədalətli rəqabətin inkişafına, innovasiyalara, ticarətdə texniki sədlərin azaldılmasına, vətəndaşların həyat, sağlamlıq və əmlakının təhlükəsizliyi səviyyəsinin yüksəldilməsinə xidmət edir, ictehlakçı maraqlarının, ətraf mühitin müdafiəsini və bütün növ sərvətlərdən qənaətli istifadənitəminedir.  Texniki tənzimləmənin elementlərindən biri kimi standartlaşdırma ölkənin iqtisadi inkişafına öz layiqli töhfəsini verməlidir. Bu zaman ölkə iqtisadiyyatında aparılan struktur islahatlar dövründə standartlaşdırmanın rolu və prinsipləri baş verən dəyişikliklərə adekvat olmalı və beynəlxalq təcrübəyə uyğungəlməlidir.  Bir daha qeyd etmək istərdik ki, inkişaf etmiş cəmiyyətdə standartlaşdırma iqtisadiyyatın idarə olunmasının başlıca alətlərindən biri kimi dəyərləndirilir. O, bilavasitə ictimai istehsalın səmərəliliyinə və istehsal olunan məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinə təsir göstərərək, dövlət nomenklaturası miqyasında optimal nizamlamanın elmi metodu kimi çıxış edir. Standart və keyfiyyət bir-birindən ayrılmazdır. Standartlaşdırmanı həm praktik fəaliyyət, həm idarəetmə sistemi, həm də elm kimi nəzərdən keçirmək lazımdır. 

Standartlaşdırma praktik fəaliyyət kimi ictimai istehsal sahələrində və sosial həyatda təkrarlanan məsələlərin optimal həllini təmin edən qayda, norma və tələblərin standartlaşması və tətbiqi üzrə normativ sənədlərin təyin olunmasından ibarətdir.  Standartlaşdırma praktik fəaliyyəti idarəetmə sistemi kimi Azərbaycan Respublikasında standartlaşdırma üzrə praktik fəaliyyətin planlı idarəetmə sistemi olan dövlət standartlaşdırma siyasəti əsasında həyata keçirilir. O, standartlaşdırma üzrə praktik işlərin təşkili və icrası metodikası üzrə qarsılıqlı əlaqəli tələbləri müəyyənləşdirən normativ-texniki sənədlər kompleksinə əsaslanır.  Standartlaşdırma müvafiq metod və vasitələr haqqında elm kimi ümumilikdə və ayrı-ayrı istiqamətlərdə standartlaşdırma üzrə fəaliyyətin qanunauyğunluqlarını müəyyənləşdirir, ümumiləşdirir və formalaşdırır. Standartlaşdırmanın elm kimi inkişafı bu fəaliyyətin təşkili sistemini yaxşılaşdırmağa kömək edir və bu sahədə praktik işlərin təkmilləşdirilməsinə yardımçı olur. Texniki komitə Məlum olduğu kimi, Texniki komitələr standartlaşdırma üzrə fəaliyyətin həyata keçirilməsi məqsədilə maraqlı tərəflərin təklifləri əsasında milli iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində yaradılmış orqanlardır. Azərbaycanda qida məhsulları, informasiya texnologiyaları, ekologiya, turizm, keyfiyyətin idarə olunması sahələri üzrə texniki komitələr yaradılmış və fəaliyyət göstərirlər. “Torpaqların qiymətləndirilməsi və coğrafi informasiya/Geomatika” Texniki Komitəsinə 11-ci sıra nömrəsi verilmişdir.- “ Torpaqların qiymətləndirilməsi və coğrafi informasiya/Geomatika” Texniki Komitəsi - Torpaqların qiymətləndirilməsi, yerquruluşu, torpaq və digər kadastrlar, geodeziya və kartoqrafiya, coğrafi informasiya sistemləri, həmçinin əsas məkan məlumatları və navigasiya xəritələrinin təhlükəsizliyinin təmin olunması, Milli Məkan Məlumatları İnfrastrukturu sahəsində standartlaşdırma üzrə işlərin təkmilləşdirilməsi və səmərəliliyinin artırılması bazar iqtisadiyyatı şəraitində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İstər dövlət maraqları, istərsə

biznes mühitinin yaxşılaşdırılması, xarici investisiyaların cəlbi baxımından qeyd olunan istiqamətlər üzrə ölkədə vahid standartlar toplusunun mövcudluğu olduqca əhəmiyyətlidir. Xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, torpaq üzərində müxtəlif mülkiyyət hüquqlarının ahəngdar inkisafı, yeni növ coğrafi informasiya sistemlərinə və texnologiyalarına tələbatın, bu sahələrdə fəaliyyət göstərən şirkətlərin sayının durmadan artması Texniki Komitənin fəaliyyət sahəsi ilə əlaqədar bazar seqmentinin gələcək inkişaf dinamikası ilə bağlı optimist qənaətə gəlməyə imkan yaradır.  Bununla yanaşı, Avropa Birliyinə inteqrasiya kursu götürmüş Azərbaycan Respublikasının öz Milli Məkan Məlumatları İnfrastrukturunu yaratması da gündəmdə duran başlıca məsələlərdən biridir.  Eyni fikirləri və inkişaf tendensiyalarını torpaqların keyfiyyəti və qiymətləndirilməsi sahəsində standartlaşdırmaya da aid etmək olar. Köklü aqrar ənənələrə malik olan Azərbaycan üçün Avropa bazarlarına çıxış böyük önəm kəsb edir. Bu yol isə yalnız kənd təsərrüfatında müvafiq standartların müəyyənləşdirilməsi və onların tələblərinə cavab verən məhsulun istehsalından keçir.  Məhz bütün bunlar “Torpaqların qiymətləndirilməsi və coğrafi informasiya/Geomatika” standartlaşdırma üzrə Texniki Komitənin yaradılmasını zəruri etmişdir.

Texniki Komitənin məqsədi: 1. torpaqların qiymətləndirilməsi, torpaqların keyfiyyətini yaxşılaşdıran vasitələr, yerquruluşu, torpaq kadastrı, geodeziya və kartoqrafiya, coğrafi informasiya sistemləri sahəsində; 2. əsas məkan məlumatları və navigasiya xəritələrinin təhlükəsizliyinin təmin olunması sahəsində; 3. Milli Məkan Məlumatları İnfrastrukturu sahəsində milli və beynəlxalq standartlaşdırma istiqamətində həyata keçirilən tədbirlərin təkmilləşdirilməsi və səmərəliliyinin artırılmasından ibarətdir. - Texniki Komitənin qarşısında nə kimi vəzifələr  - TK 11-in əsas vəzifələri aşağıdakılardır: 

- milli, dövlətlərarası, beynəlxalq, regional və xarici ölkələrin standartlarının, texniki reqlamentlərin, standartlaşdırma sahəsində digər sənədlərin layihələrinin ekspertizasını təşkil etmək;  - milli, dövlətlərarası, beynəlxalq, regional və xarici ölkələrin standartlarının, texniki reqlamentlərin, standartlaşdırma sahəsində digər sənədlərin layihələrinin təsdiq və ya rədd edilməsi barədə əsaslandırılmış təkliflər hazırlamaq;  - təhkim edilmiş fəaliyyət sahəsinə dair Milli Standartların Hazırlanması Proqramının, Milli Məkan Məlumatları İnfrastrukturunun Hazırlanması və Aktuallaşdırılması (təkmilləşdirilməsi) Konsepsiyasının formalaşdırılmasında iştirak etmək və icrasını təmin etmək;  - qarışıq fəaliyyət sahəsində milli və xarici texniki komitələrlə əməkdaşlığı həyata keçirmək;  - Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatının (bundan sonra - ISO) texniki komitələrinin və standartlaşdırma üzrə digər beynəlxalq, regional və xarici təşkilatların texniki komitələrinin işində iştirak etmək;  - dövlətlərarası, beynəlxalq, regional və xarici ölkələrin standartlarının, texniki reqlamentlərin, standartlaşdırma sahəsində digər sənədlərin hazırlanması ilə bağlı təkliflər, habelə onların layihələrinə səsvermədə Azərbaycan Respublikasının mövqeyini ifadə edən təkliflər hazırlamaq;  - beynəlxalq, regional və xarici ölkələrin milli standartlarının, normalarının, qaydalarının Azərbaycan Respublikasının Dövlət Standartlar Fondunda qeydiyyata alınması mümkünlüyü barədə rəylər hazırlamaq;  - dövlətlərarası, beynəlxalq, regional və xarici ölkələrin milli standartlarının, norma və qaydalarının, eləcə də standartlaşdırma sahəsinə aid digər sənədlərin Azərbaycan Respublikasının Dövlət Standartlar Fonduna təqdim edilmək üçün onların rəsmi tərcümə versiyalarını hazırlamaqdır.  TK 11 təhkim edilmiş fəaliyyət sahəsində digər məsələlərin həllində, o cümlədən ölkə ərazisində qüvvədə olan milli standartların

və texniki reqlamentlərin, standartlaşdırma sahəsində digər sənədlərin siyahısının hazırlanmasında iştirak edir, təşkilatların hazırladığı standartların, layihə, texniki və texnoloji həllərin albomlarının və standartlaşdırma sahəsinə aid digər sənədlərin ekspertizasını aparır. Coğrafi informasiya sahəsində standartlaşma son on illiklərin məhsuludur. - Son əlli-altmış il ərzində kartoqrafiya və coğrafiya texnoloji yeniliklərə cavab olaraq əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalmışdır. ötən əsrin əllinci illəri coğrafiyanın ədədi üsullara keçidinin şahidi olmuşdur. Ardından altmışıncı illərdə kompyuterlərin və modelləşdirmənin tətbiqinə başlandı. Yetmişinci illərdə kartoqrafiyada kompyuter texnologiyalarının tətbiqi kompyuterlərin tətbiqi ilə avtomatlaşdırılmış kartoqrafiyanın meydana gəlməsinə gətirib çıxardı. Bu zaman təxminən 1975-ci ildən etibarən kompyuter kartoqrafiya və coğrafiyasına topoloji riyaziyyatın metodları tətbiq olunmağa başladı. Bu isə öz növbəsində coğrafi informasiya sistemlərinin (CİS) meydana gəlməsinə səbəb oldu. 1985-95-ci illərdə bir şox sahələrdə CİS-texnologiyaların yaranmasını, tətbiqini və qəbul olunmasını müşahidə etmək olardı. 1995-ci ildən 2000-ci ilə qədər olan müddət ərzində məkana bağlılığı olan istehsal verilənlər bazaları, həmçinin İnternetdə cografi informasiyadan geniş istifadə tez bir zamanda mövqe əsaslı yeni texnologiyanı informasiya texnologiyalarının tərkib hissəsi kimi təsdiqlədi.  Coğrafi standartlaşdırma sahəsində modernləşdirmə erası 1980-ci ildən 1990-cı ilə qədər olan onilliyi əhatə etdi. Beynəlxalq miqyasda kartoqrafiya və coğrafiya sahəsində standartlaşdırma üzrə ilk cəhdlər çox çətin və yavaş həyata keçirilirdi. Milli və beynəlxalq təşkilatlar əsasən kompyuter sistemləri arasında coğrafi informasiyanın mübadiləsinə dair standartların yaradılması ilə məşğul olurdular. Bu qəbildən olan standartların texniki tərtibi azsaylı milli və regional istehlakçılar cəmiyyətləri ilə məhdudlaşırdı. Geniş beynəlxalq dəstəyə malik olan standartlar yox idi. Artıq 1995-ci il üçün məkan məlumatlarına dair beynəlxalq standartlar hazırlayan ISO/TC 211 kompyuter interfeyslərinin spesifikasiyası ilə məşğul

olan Açıq CİS Konsorsiumu (Open GİS Concortium, OGC) coğrafiya sahəsində nəzərəçarpan oyunçulara çevrildilər. Bir qədər sonra ISO/TC 211 və OGC müştərək fəaliyyətə dəstək və təkrarlanmanın aradan qaldırılması məqsədilə birgə koordinasiya qrupu yaratdılar. Həmçinin, Avropa Birliyinin CEN/TC287 coğrafi informasiya üzrə Texniki Komitəsini (ISO/TC 211 ilə qarşılıqlı əlaqələr Vyana razılaşmasşna əsasən qurulur) də xüsusi ilə qeyd etmək lazımdır. Bundan əlavə bir sıra ölkələrdə müvafiq fəaliyyət sahələrində standartlar hazırlayan Texniki komitələr də mövcuddur ki, buna da misal olaraq Geomatika üzrə Rusiya Federasiyasında yaradılmış TK 394-ü göstərmək olar. Beynəlxalq standartlaşdırmanın bu kimi ilk addımlarının əhəmiyyəti beynəlxalq səviyyəli kartoqrafiya və coğrafiya birlikləri tərəfindən coğrafi standartlaşdırmanın zəruriliyi və əhəmiyyətinin dərk olunması və qəbulundan ibarət idi. - Texniki Komitənin strukturu - Məlum olduğu kimi, “Torpaqların qiymətləndirilməsi və coğrafi informasiya/Geomatika” standartlaşdırma üzrə Texniki Komitənin strukturu sədr, katiblik və altı altkomitədən ibarətdir. Altkomitələr “Torpaqların qiymətləndirilməsi”, “Torpağın keyfiyyətini yaxşılaşdıran vasitələr”, “Geoməkan xidmətləri”, “Kadastr informasiyasının menecmenti və informasiya cəmiyyəti”, “Obrazlar”, “Geodeziya ə kartoqrafiya” adlanır. Bu altkomitələrin fəaliyyəti üçün əsas olan ISO-nun güzgü koitələri də müəyyənləşdirilmişdir. Bunlardan ən məhsuldar işləyən və xüsusi önəm kəsb edən ISO/TC 211-dir. ISO/TC 211-in standartlaşdırma proqramı üç nəsillə xarakterizə oluna bilər: 1. birinci nəsil - məkan məlumatları üçün standartlar; 2. ikinci nəsil - mövqe əsaslı servislərə və fototəsvirlərlə iş üçün standartlar; 3. üçüncü nəsil - informasiya birlikləri - ixtisaslaşdırılmış sahəvi standartların hazırlanması üçün strukturlar.- Texniki Komitəyə üzvlük nə kimi üstünlüklər verir və üzvlərdən

başlıca tələblər hansılardır? - Texniki Komitəyə hal-hazırda 20-dən artıq dövlət qurumu, özəl şirkətlər, elm və təhsil müəssisələri daxildir. Belə geniş təmsilçilik qəbul olunacaq standartların universallığı baxımından olduqca önəmlidir. Texniki Komitəyə qəbul könüllüdür. Torpaqların qiymətləndirilməsi, yerquruluşu, torpaq kadastrı, geodeziya və kartoqrafiya, coğrafi informasiya sistemləri, həmçinin əsas məkan məlumatları və navigasiya xəritələrinin təhlükəsizliyinin təmin olunması, Milli Məkan Məlumatları İnfrastrukturu sahəsində fəaliyyət göstərən, Texniki Komitənin əsasnaməsini tanıyan və TK 11-in iclaslarında qəbul edilmiş qərarları yerinə yetirən digər təşkilatlar da TK 11-ə üzv ola bilərlər. Yeni üzvlərin TK 11-ə qəbul edilməsi və ya üzvlüyün itirilməsi barədə qərar TK 11-in müvafiq qərarına əsasən TK 11-in sədri tərəfindən əsasnaməyə uyğun olaraq qəbul edilir.  Texniki Komitənin fəaliyyətinə cəlb olunmuş təsərrüfat subyektləri bir sıra üştünlüklərə malik olurlar. Məsələn, milli, Avropa, dövlətlərarası və beynəlxalq səviyyədə standartlaşdırma fəaliyyəti haqqında informasiya iqtisadi subyektlərə öz məhsullarını hazırda fəaliyyət göstərdikləri bazara nisbətən daha dinamik və rəqabətli bazarlara adaptasiyası baxımından prioritetlərini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Texniki Komitənin fəaliyyətində iştirak edən mütəxəssislərin, Katibliyin bir sıra məqamlara olduqca həssas yanaşmaları vacibdir:  - Texniki Komitənin fəaliyyəti milli maraqları təmin etməli, hər bir milli standartın konsensus əsasında qəbul edilməsi məqsədilə bütün maraqlı tərəflərin təkliflərini nəzərə almalıdır;  - Texniki Komitə standartların layihələri ilə yanaşı bütün digər yaradıcılığa (standartlaşdırma üzrə proqramlar, standartların periodik olaraq yenidən baxılması, Avropa, beynəlxalq və dövlətlərarası səviyyədə standartlaşdırma fəaliyyəti və s.) da qismən məsuliyyət daşıyır;  - Texniki Komitə öz fəaliyyət sahəsində, həmçinin yaxın sahələrdə ISO, OGC və digər standartlaşdırma təşkilatlarının fəaliyyətində fəal iştirak etməli və Azərbaycan Respublikasının

maraqlarının tam nəzərə alınmasını təmin etməlidir. - “Torpaqların qiymətləndirilməsi və coğrafi informasiya/Geomatika” Texniki Komitəsinin fəaliyyət planı - Alt Komitələr aşağıda göştərilmiş istiqamətlərdə standartların qəbulu ilə məşğul olacaqlar:  Alt Komitə 1 (məsul təşkilat - Dövlət Yerquruluşu Layihə İnstitutu) - Torpaqların identifikasiyası və təsnifatı, torpaqların laborator tədqiqatları və təcrübələr, qrunt sularının ölçülməsi metodları, çöl tədqiqatları, torpaqların keyfiyyəti (nümunələrin seçilməsi), torpaqların mikrobioloji müxtəlifliyinin təyini, kimyəvi metodlar və torpaqların xarakteristikaları, torpaqların və landşaftın qiymətləndirilməsi;  Alt Komitə 2 (məsul təşkilat - Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Aqrar bölməsi) - Kübrələr (üzvi və mineral), kübrə nümunələrinin götürülməsi, kübrələrdə azotun, fosfatın, kaliumun təyini, torpaqları yaxşılaşdıran vasitələrin təsnifatı, pestisidlər və digər aqroximikatlar üçün ümumi adların seçimi qaydaları;  Alt Komitə 3 (məsul təşkilat - Dövlət Torpaq Kadastrı və Monitorinqi Elm-İstehsalat Mərkəzi) -Coğrafi informasiya (etalon model, metaverilənlər), coğrafi infofrmasiyanın keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi metodları, coğrafi informasiya xidmətləri, internetdə vizualizasiya üçün xüsusi təsvir dillərinin təqdim olunması, coğrafi informasiya məhsullarına verilən tələblər, interaktiv xəritələrin tərtibi;  Alt Komitə 4 (məsul təşkilat - Dövlət Torpaq Kadastrı və Monitorinqi Elm-İstehsalat Mərkəzi) - Müxtəlif kadastrların (torpaq, meşə, daşınmaz əmlak, şəhər) qarşılıqlı əlaqələri, kadastr məlumatlarının identifikasiyası, kadastr məlumatlarına sadə müraciət sxemləri, coğrafi informasiya ( müşahidə və ölçü), coğrafi identifikatorlara görə məkanda bağlanma, personalın kvalifikasiyası və sertifikasiyası;  Alt Komitə 5 (məsul təşkilat - Bakı Kartoqrafiya Fabriki) - Müxtəlif miqyaslı və təyinatlı xəritələrin şərti işarələri, məkan məlumatları və təsvirlər, geomövqeləndirmə üçün təsvirlərin sensor

modelləri, marşrutların təyini və naviqasiya xəritələrinin təhlükəsizliyi. Alt Komitə 6 (məsul təşkilat - Dövlət Aerogeodeziya Müəssisəsi) - Cografi informasiya (terminologiya), ortofotoların emalı, geodezik kodlar və parametrlər, məkanda koordinatlara bağlanma, çəkilişlərdə istifadə olunan optika, fotoqrammetriya, yerləşmə ilə bağlı xidmətlər. İlkin fəaliyyət planı ilə “ISO/TS 17892-1:2004 - Geommmtechnical investigation and testing - Laboratory testing of soil - Part1: Determmmination of water content”,”ISO 14688-1:2002 - Geomtechnical investigation and testing - İdentification and classification of soil- Part 1: Identification and descripmtion”, “ISO 257:2004- Pesticides and other aqrohemicals - Principles for the selection of common names”, “ISO/TS 19104:2008 - Geografic information - Terminology”, “ISO 19101:2002 - Geogramfic information - Reference model” standartlarının yerli şərait ilə harmonizasiyası və tətbiqi nəzərdə tutulmuşdur. İnkişaf perspektivləri haqqında - Texniki Komitənin fəaliyyətinin uğuru onun üzvlərinin çevik fəaliyyəti, sürətlə inkişaf edən informasiya-kommunikasiya texnologiyaları sektorunun tələblərinə cavab verməsi, Katibliyin öz gündəlik fəaliyyətində yeni metodlardan yararlana bilmək bacarığından əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Bu baxımdan Texniki Komitə öz fəaliyyətinin yalnız mövcud standartların mexaniki harmonizasiyası ilə bitmiş hesab etməli deyil, həmçinin öz fəaliyyət sahəsində mövcud olan inkisaf tendensiyaları ilə bağlı da yaradıcı fəaliyyət göstərməlidir. Məsələn, geoməkan məlumatları sənayesi və bazarının aparıcı analitik strukturu olan IDC korporasiyası minilliyin əvvəlləri üçün müxtəlif dərəcədə özünü biruzə verən 6 əsas tendensiyanı qeyd etmişdir:  1. Məkan informasiyası bazarı (SIM) məxsusi məkan əlavələrinin hazırlanmasından daha çox geoməkan dəstəkli biznes-əlavələrə yönəlmişdir;  2. Məkan məlumatları texnologiyaları biznes-sistemlərə indi daha rahat inteqrasiya olunur. Bunun ən maraqlı nəticələrindən biri

ondan ibarətdir ki, biznes nümayəndələri ənənəvi SIM-vendorların köməyinə müraciət etmədən məkan məlumatlarını dəstəkləyən vasitələri daxil edə bilirlər;  3. Biznes-yönümlü sistemlərdə məkan funksiyaları digər biznes-funksiyalara nisbətən ikincidirlər;  4. Aparıcı vendorlar (məsələn Oracle, Microsoft, IBM) standartlar əsasında SIM-əlavələrin yaradılmasının yeni alətlərini təklif edirlər. Beləliklə, əlavə hazırlayanların güclu toplumunun mövcudluğu başlıca faktor kimi önə çıxır.  5. İnternet şəbəkələrinin əldə olunmuş mövcud səviyyəsinin nəticəsi olaraq geoməkan dəstək vasitələri ənənəvi proqram paketləri ilə yanaşı həmçinin xidmətlər kimi də təqdim oluna bilərlər.  6. İxtisaslaşdırılmış alətlər kimi və yaxud geniş təyinatlı məhsullara inteqrasiya olunmuş məkan əlavələri baza səviyyəli məkan məlumatlarının mövcudluğunu tələb edir. Məkan bağlılıgı olan biznes-əlavalər də dəqiq məkan məlumatlarına əsaslanmalıdır. Bütün bunlara, o cümlədən aqrar sahədə inkişaf konsepsiyalarına çox ciddi diqqət ayrılmalıdır. Texniki Komitənin fəaliyyətində çətinliklər - Təbii ki, yeni başladıgımız bu yolda çətinliklər kifayət qədərdir. Azərbaycanda bu gün mövcud olan Geoinformatika bazarının xarakterik xüsusiyyətlərindən biri kimi rəqəmli məkan məlumatları bazarının informasiya təminatının zəif olmasını göstərmək olar. Məkan məlumatlarının təklifi, qiyməti, keyfiyyəti və əlçatanlığı haqqında məlumatları təqdim edən resurslar yox dərəcəsindədir. Bu vəziyyəti yalnız Milli Məkan Məlumatları İnfrastrukturu haqqında Konsepsiyanın qəbulu dəyişdirə bilər. Azərbaycan Respublikasının Milli Məkan Məlumatları İnfrastrukturunun yaradılması və inkişafının başlıca məqsədi dövlət hakimiyyəti orqanlarının, yerli özünü idarə orqanlarının, təşkilat və vətəndaşların məkan məlumatlarına azad və effektiv istifadəsini təmin edən şəraitin yaradılmasıdır.  Bu məqsədə nail olmaq üçün bir sıra məsələlər həll olunmalıdır ki, bunların sırasında başlıcası əsas məkan məlumatları və

metaməlumatlarının yaradılması, keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi, saxlanması, təqdim olunması və istifadəsi, həmçinin bu verilənlərin bazalarının aparılması sahəsində standartların yaradılması və normativ sənədlərimizin beynəlxalq sənədlərlə harmonizasiyası əsasında məkan məlumatları sahəsində vahid standartlaşdırma sisteminin formalaşdırılmasıdır.  Sonda Texniki Komitənin yaradılmasını Milli Məkan Məlumatları infrastrukturunun yaradılmasında ilk və önəmli addım hesab edirəm və onun işinə uğurlar arzulayıram.

MÖVZU 8. Məhsulun keyfiyyəti, kateqoriyaları.Kənd

təsərrüfatı istehsalında məhsulun keyfiyyət kriteriyalarıPLAN

1.Məhsulun keyfiyyəti və kateqoriyaları

2.K/t məhsulları istehsalında keyfiyyət kriteriyaları

3.Məhsulun keyfiyyətinətəsir edən obtektiv və subyektiv faktorlar

ƏDƏBİYYAT

1.Буш.В.В., Сухов А.Н., Перекий М.Н. Стандартизация и

метрология. Программа для высших с/х учебных заведений по

специальности «землеустройство». Москва, 1990.

2.Основы стандартизации. Под редакцией В.В.Ткаченко. Изд-

во стандартов, 1986.

3.Серый Н.С. Взаимозаменяемость, стандартизация и

технические измерения. М., 1987.

4.Рейх Н.Н., Тупиченков П.А., Цейтлин В.Г. Метрологическое

обеспечение производства. М.,1987.

Məhsulun keyfiyyəti və kateqoriyaları

Əhalinin artan tələbatını ödəmək üçün buraxılan məhsulun

keyfiyyəti standarta uyğun olmalıdır.

Məhsulun keyfiyyəti – bu məhsulun birgə yararlılıq keyfiyyətinin

müəyyən tələbata və standarta uyğun olan göstəricidir. Məhsulun

keyfiyyəti DÜİST – 15467-79- görə təyin edilir.

Sistematik olaraq məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi

iqtisadiyyatın inkişafının əsasını təşkil edir.

Məhsulun keyfiyyəti özündə məmulatın özündə texniki

göstəricilərini və parametirlərini, texnoloji prosesləri, davamlılığını və

uzun ömürlülüyünü və s. birləşdirir.

Məhsulun keyfiyyətinin əsas göstəricilərindən biri onun

hazırlanmasına sərf edilən əmək sərfidir.

Keyfiyyətə nəzarət – məhsulun keyfiyyət nəzarətçilərinin qoyulan

tələbatlara uyğun olduğunu yoxlamaqdan ibarətdir.

Keyfiyyət göstəricisi – məhsulun keyfiyyət tərkibinə daxil olan

kəmiyyət xarakteristikasıdır.

Məhsulun keyfiyyətinin səviyyəsi - məhsulun keyfiyyətinin nisbi

xarakteristikasıdır və məhsulun yararlılıq göstəricilərinin uyğun olaraq

baza məhsulun yararlıq göstəricilərinə nisbətidir.

Məhsulun keyfiyyətinə təsir edən faktorlar obyektiv və subyektiv

faktorlara bölünür.

Obyektiv faktorlar aşağıdakılardır:

1) məmulatın konstruksiyası;

2) istehsalat bazasının texniki səviyyəsi;

3) yeni məhsul istehsalının hazırlanmasının təşkili;

4) istehsalın mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması;

5) istismar bazasının texniki səviyyəsi.

Subyektiv faktorlara aşağıdakılar daxildir:

1) professional ustalıq;

2) ümumi bilik səviyyəsi;

3) adamların psixologiyası;

4) əməyin nəticələrinin yaxşı olmasına şəxsi maraq və çalışma.

Təcrübə göstərir ki, məhsulun keyfiyyətinə professional ustalıq

böyük təsir göstərir. Məhsulun keyfiyyət göstəricisini müəyyən etmək

üçün qabaqcıl texnologiya və yüksək ustalıqla hazırlanmış baza (etalon)

məhsulla müqayisə edilir.

Əgər baza məhsulu yoxdursa onda normativ-texniki sənəddə

göstərilən göstəricilərlə müqayisə edilir.

Keyfiyyətin baza göstəricisi vahid və kompleks şəkildə ola bilər.

Məhsulun keyfiyyətinin vahid göstəricisi onun hər hansı bir

hissəsini xarakterizə edir. Məs: çörəyin məsaməliyi – faizlə, turşululuğu

- dərəcə ilə, çayın dadı – balla göstərilir.

Keyfiyyət göstəricisi aşağıdakı ölçüsüz ədədlə, formula ilə təyin

edilir:

K i=f⋅X i

Xoi

burada i=1,2,...n (n – göstəricilərin sayıdır).

Ki – məhsulun ölçüsüz keyfiyyət göstəricisidir və uyğun spesifik

ölçü sistemində təyin edilir.

f – mütənasiblik əmsalıdır

Xi – spesifik uyğun ölçü vahidində məhsulun ədədlə keyfiyyət

göstəricisidir.

Xoi – baza nümunəsinin (normativ-texniki sənədə görə) keyfiyyət

göstəricisidir.

Keyfiyyətin kompleks göstəricisi məhsulun iki və daha artıq

göstəricisini müəyyən edir. Məs: ərzaq məhsullarının keyfiyyəti onun

dadı və iyi, strukturası, rəngi və görünüşü forması ilə müəyyən edilir və

balla qiymətləndirilir.

Alınmış keyfiyyət əsasında keyfiyyətin kompleks göstəricisi

aşağıdakı formullar ilə təyin edilir:

1. Orta hesabi:

∏k=∑

i=1

n

K i mi

harda ki, ∏k - keyfiyyətin kompleks göstəricisidir;

Ki – i-ci göstəricinin qiymətidir;

n – göstəricilərin sayıdır;

mi – çəki əmsallarıdır.

2. Orta həndəsi:

∏k=∏

i=1

n

K i mi

3. Orta harmoniki:

∏k=∑i=1

n

K i mi

∑i=1

n mi

K i

Kompleks keyfiyyət göstəricisinin müxtəlifliyi inteqral keyfiyyət

göstəricisi ilə müəyyən edilir:

a=K 0

3=

K 0

3 n +3∋

burada 3 – məmulatın istismarına istehsalına çəkilən xərclərdir və yaxud

məmulatın qiymətidir;

3n – məmulatın istehsalına çəkilən xərclərdir və yaxud onun

qiymətidir;

3э – məmulatın istismarına çəkilən xərclərdir;

K0 – məmulatın əsas tələbat göstəricilərini xarakterizə edir.

Keyfiyyətin nisbi göstəricisi aşağıdakı formula ilə təyin edilir:

K i=f (Pi ; Pibaz )

Ki – keyfiyyətin nisbi göstəricidir;

Pi – məmulatın keyfiyyətinin qiymətləndirilən göstəricisidir;

Pi baz – baza məmulatının keyfiyyət göstəricisidir.

Ki və Pi – arasındakı asılılıqlar xətti və əyri xətli olurlar. əgər

asılılıq xətti olarsa onda K i=

Pi

Pibaz - olur.

Əgər asılılıq xətti olmazsa onda funksiya mürəkkəb xarakter

daşıyır. Bundan başqa keyfiyyət göstəriciləri kimyəvi və fiziki üsullarla

da müəyyən edilir.

Kimyəvi üsulda - ərzaq məhsullarının keyfiyyətinin kimyəvi və

biokimyəvi elementlərinin keyfiyyət və kəmiyyət göstəriciləri müəyyən

edilir. Məhsulların iyi və dadı da nəzərə alınır və mühüm göstərici

sayılır.

Keyfiyyətin fiziki göstəricilərinə onların sıxlığı, quruluşu,

temperaturu, elektrik keçiriciliyi və s.

Görünən işin keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün 3 əmsal müəyyən

edilmişdir:

1,0 – iş əla yerinə yetirilmişdir;

0,9 – iş yaxşı yerinə yetirilmişdir;

0,8 – iş kafi yerinə yetirilmişdir.

Əgər iş 0,8 əmsalından aşağı qiymətləndirilərsə onda iş icraçıları

mükafatdan məhrum edilirlər.

Məs: kartofun basdırılma dərinliyi normativə görə 10 sm götürülür.

Əgər kartof 10 sm dərinlikdə basdırılarsa əmsal 1,0 götürülür. Əgər

toxumunu basdırılma dərinliyi ± 2 sm və ya ± 4 sm fərqlənərsə, onda

əmsallar uyğun olaraq 0,9 və 0,8-ə bərabər olacaq.

Iş icrasının aylıq keyfiyyət əmsalı aşağıdakı formula ilə təyin

edilir:

K=K1+ K2+. ..+K n

Dn

burada K1, K2...Kn – keyfiyyətin gündəlik əmsallarıdır;

Dn – ay ərzində iş günlərinin sayıdır.

Bundan başqa bu qayda ilə əkinçilikdə və heyvandarlıqda işin

keyfiyyətinin kvartal, yarım illik və orta illik əmsalları müəyyən edilir.

Məhsulun keyfiyyət səviyyəsi tələbatçının bazis normasına görə

(Ukey) aşağıdakı düsturla tanınır:

U key=m1 K1+m2 K 2+.. . mn Kn

mfiz

burada m1, m2 – standart məhsulların kütləsidir;

mn – qeyri-standart məhsulların kütləsidir, ton;

K1, K2 – standart məhsulların uyğun çəki əmsallarıdır;

Kn – qeyri-standart məhsulların çəki əmsalıdır;

Mfiz – təhvil verilən məhsulun fiziki kütləsidir, ton;

əgər bazis norması təyin edilməyibsə, onda məhsulun keyfiyyət

səviyyəsi aşağıdakı formula ilə təyin edilir.

U key=mst⋅K st+mn⋅Kn

mfiz

mst – standart məhsulun kütləsidir, ton;

mn – qeyri-standart məhsulun kütləsidir, ton;

Kst – məhsulun standart hissəsinin çəki əmsalıdır;

Kn – məhsulun qeyri-standart hissəsinin çəki əmsalıdır.

MÖVZU 9. KEYFİYYƏTİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

VƏ ÖLÇÜLMƏSİP L A N

1. Anlayışlar və təyinatlar

2. Keyfiyyət göstəricilərinin təyini metodları

3. Ekspert qiymətlərinin alınma üsulu və analizi

4. Standartların k/t məhsulları istehsalında tətbiqi

5.Standartların təsdiq edilmə qaydaları

6.Məhsulların standartların tələbatına uyğunluğunun yoxlanması

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Тартаковский А. С Метрология, стандартизация и технические средства

измерений. М. 2001

Anlayış və təyinatlar

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində əsas şərtlərdən biri məhsulun

(məmulat, xidmət, proses) rəqabət qabiliyyəti olmasıdır. Məlumatlar,

məhsullar o vaxt alınar ki, onların alınma xüsusiyyətləri olmalıdır:

funksiyaya görə saz işləməli, qiymətcə ucuz, işdə təhlükəsiz, ekoloji

təmiz və görünüşü estetik olmalıdır.

Öz vəzifələrinə uyğun müəyyən tələblərə cavab verən

xüsusiyyətlərin cəminə keyfiyyət deyilir.

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, yüksək keyfiyyətə nail olmaq üçün

keyfiyyətin idarə üzrə elmi, texniki, təşkilatı işlər aparmaq tələb olunur.

Keyfiyyəti idarə etmək üçün onu qiymətləndirmək və ən yaxşı halda

ölçmək lazımdır.

Kvalimetriya - keyfiyyəti qiymətləndirilməsi ilə məşğul olan elm

sahəsidir.

Keyfiyyət fiziki kəmiyyət deyil. Ona görə ölçülə bilməz. Çünki,

ölçü vahidi yoxdur. Metrologiyada bir kəmiyyəti ölçmək üçün onu

məlum başqa kəmiyyətlə müqayisə etmək lazımdır (ölçü vahidi ilə).

Fiziki kəmiyyətə analoji kvalimetriyada keyfiyyət göstəricilərindən

istifadə olunur.

Keyfiyyət göstəricilərini qiymətləndirmək üçün onu nümunəvi

məhsulun keyfiyyət göstəriciləri ilə müqayisə edilir. Fiziki kəmiyyət və

keyfiyyət göstəriciləri oxşardır, ancaq eyni deyil. Fiziki kəmiyyət

təbiətin obyektiv xassəsini, keyfiyyət göstəricisi ilə ümumxalq

tələblərini xarakterizə edir.

Keyfiyyət –məmulatın mürəkkəb, çoxölçülü xassəsidir. Keyfiyyəti

qiymətləndirmək üçün obyektin modeli hazırlanır və onu xarakterizə

edən əsas parametrlər seçilir. Zaman keçdikcə model də təkmilləşdirilə

bilər və yeni xassələr də seçilə bilər. Məsələn tort modeli hazırlanır və

onun 4 parametri: dadı, strukturu, rəngi və forması götürülür. Buda

sadələşdiriləcək, ancaq 2 parametri: forma və dadı götürülə bilər.

Keyfiyyət göstəriciləri tək kəmiyyətlərdən və kompleks

kəmiyyətlər də olur. Kompleks kəmiyyətlər bir sıra tək kəmiyyətlərdən

təşkil olunur. Məsələn: radioaparatlarda tək keyfiyyət göstəricisi kimi

gərginlik U və cərəyan I götürülür. Kompleks göstəricisi kimi P=UI

seçilə bilir. Müqayisəyə görə isə hazırlıq əmsalı da götürülür.

K Γ=T 0

T0+T b

Burada T0 –işləməmə vaxtı; Tb –hazırlanma vaxtı

Əgər kompleks keyfiyyət göstəricisi üçün obyektiv funksional

asılılıq yoxdursa, onu subyektiv üsulla asılılıq ifadə olunub. Hesabat orta

cəmi prinsipi ilə ifadə edilir və aşağıdakı düsturlardan istifadə olunur:

1. Orta cəbri çəki Q=∑

i=1

n

g i Q2

2. Orta harmonik çəki

~Q=∑i=1

n

g i

∑i=1

n Qi

g i

3. Orta həndəsi çəki

¯Q=(∏i=1

n

Qi g i) 1

∑i=1

n

gi

burada Qi -keyfiyyət göstəricisi,

gi –çəki əmsalı.

Çəki göstəricisi aşağıdakı şərt daxilində təyin olunur

∑i=1

n

g i=1

Belə hesab olunur ki, orta arifmetik çəki o vaxt tətbiq olunur ki,

eyni cimsli tək göstəricilər olsun və səpələnməsi az olsun. Orta

harmonik tək keyfiyyət göstəricilərinin çox səpələnməsi zamanı tətbiq

olunur . orta həndəsi çəki üsulu o vaxt tətbiq olunur ki, tək göstəricilər

qeyri cinsli (müxtəlif obyekt, məhsullar, xidmətlər) olsun. Belə halda

göstəricilər nisbi qiymətlərlə ifadə olunur. Məsələn: voltmetrin metroloji

xarakteristikaları verilir.

Yuxarı ölçü sərhəddi Q1=1000V, g1=0,2;

Dəqiqlik sinfi Q2=1,0, g2=0,6;

Hərəkətli hissənin sakitləşmə vaxtı Q3=1/S , g3=0,2;

Kompleks göstəricinin ifadə edən g1 ekspert qruppası tərəfindən

alınıb, göstəricilər müxtəlif cinslidir. Ona görə kompleks şəklində ifadə

edək. Normallaşdırılmış qiymətlərlə göstəriciləri yazaq

Q1

Q1 H=1000

1000=1 ;

Q2

Q2 H= 0,1

0,1=1 ;

Q3

Q3 H= 4

4=1

Orta cəbri çəki ifadəsindən istifadə edəkQnis=0,2⋅1+0,6⋅1+0,2⋅1=1

Təcrübi nümunə hazırlandıqdan sonra layihə edən kompleks

göstəricisini verilmiş qiymətlə müqayisə edərək keyfiyyəti

qiymətləndirir. İqtisadi səmərəlilik (kompleks göstəricilərin) keyfiyyətin

inteqral göstəricisi ilə təyin olunur. Bu məhsulun istifadəsinin cəmi

f.i.ə.-nın onun hazırlanması və istismarına sərf olunan qiymətə nisbəti

kimi tapılır. Məsələn avtomobilin 1 km gedişinə sərf olunan xüsusi xərc:

K y=3c+3E

L

burada 3c –avtomobilin kapital təmirinə qədər maya dəyəri;

3e avtomobilin kapital təmirinə qədər istismar xərci;

L- kapital təmirinə qədər getdiyi yol.

Keyfiyyət göstəricilərinin təyini metodları

Keyfiyyət göstəricilərinin qiymətini tapmaq üçün instrumental və

ekspert metodları tətbiq olunur.

İnstrumental metod – o vaxt tətbiq olunur ki, keyfiyyət göstəricisi

fiziki kəmiyyət olsun və ölçü vasitəsi olsun. Bu ölçü vasitəsi

normallaşdırılmış metrioloji xarakteristikaya malik olmalıdır.

Ekspert metodu - keyfiyyət göstəricisinin qiymətləndirilməsində o

vaxt tətbiq olunur ki, təxmini ölçü vasitəsinin işlənməsi mümkün olmur

və ya iqtisadi səmərəli deyil. Bu erqonomik və estetik göstəricilərin

qiymətləndirilməsində istifadə olunur (idman, elmin humanitar

sahəsində).

Ekspert metodu –hiss üzvləri və sosioloji metodlara ayrılır.

Erqonomik hiss üzvləri –göz, eşitmə, dad və s. vasitəsilə aparılır.

Sosial metod - əhalinin və bir qrup adamların fikrini öyrənməyə

əsaslanır.

Ekspert komissiyasının formalaşdırılması

və attestasiyası

Ekspert bir nəfər ola bilər. Ancaq etibarlılığı artırmaq üçün bir

neçə mütəxəssis götürülür. Ekspertlər testlərlə müəyyən sahələr üzrə

yoxlanılır və seçilir. Hər ekspert xüsusi anket doldurur. Ekspertlər bir-

birindən asılı olmayaraq qiymət verir. Komissiyanın

formalaşdırılmasında ekspertlər özlərinə və başqalarına qiymət verirlər.

Özünü qiymətləndirmədə ekspert müəyyən az zaman fasiləsində anket

suallarını cavablandırır və onu düz cavablarla müqayisə edir. Qarşılıqlı

qiymətləndirmədə isə həmin metod işlənir, lakin başqası sualları

cavablandırır və qiymətləndirilir.

Komissiya obyektin keyfiyyətini qiymətləndirir.

Əgər ekspert komissiyanın qiymətləri əks mənalıdırsa etibarlılıq ehtimalı

0,95 Qi−Q≻βS

burada Q -qiymətlərin orta cəbri qiyməti,

S-orta kvadratik fərqlənmə (qrupda qiymətlərin orta kvadratik

fərqlənməsi),β -nın qiyməti cədvəldən götürülür. (etibarlılıq ehtimalı)

Cədvəl 1

Ekspertlərin sayı 3 4 5 6 7 8 9 10β əmsalı 1,15 1,46 1,67 1,82 1,94 2,03 2,11 2,18

Məsələn: m=10 ekspert qiymətləndirilibQ1=10 ;Q2=8;Q3=15 ;Q4=11 ;Q5=13 ;Q6=12 ;Q7=9 ;Q8=10 ;Q9=8 ;Q10=11C∂ mi Q=(10+8+15+11+13+12+9+10+8+11 )/10=10 , 7

3 saylı ekspert yüksək qiymət yazıb S=4,9. Cədvəldən α=0 ,05 ;m=10 ; β=2 , 18 götürülür 15-10,7<4,9∙2,18. Ona görə 3 saylı

ekspertin qiyməti əks götürülür (sayılmır). Ekspert qrupunda fikirlərin

uyğunluğu W vasitəsilə qiymətləndirilir. Bu ekspert qrupu üçün ümumi

ranq korelyasiuya əmsalı ilə qiymətləndirilir:

W =12⋅Sm2 (n3−n )

burada M –ekspertlərin sayı;

n- qiymətləndirilən faktorlar;

W=0-1 qiyməti alar.

(n−1)mW≻γ 2

γ qiyməti cədvəldən götürülür.

Cədvəl 2

EkspertQiymətləndirilən faktorlar

1 2 3 4 5 6 7

1 1 2 6 4 5 3 5

2 1 2 7 6 7 5 4

3 7 1 6 4 3 5 3

4 3 1 5 6 2 7 2

5 1 2 6 4 4 7 3

Ranqlarım cəmi 13 8 30 24 21 27 17

Ranqların orta qiymətdə fərqləri

-7 -12 10 4 1 7 -3

S fərq kvadratı 49 177 100 16 1 49 9

SKO-S=7,83 =0,526. Bu ekspertlərin uyğunluğunu göstərir. Ekspert

qrupunda ekspertlərin sayı: məsləhət görülür m=7-20 qədər.

Ekspert qiymətlərinin alınma üsulu

Ekspertlərin fikri individual və ya qrup halında soruşulur.

Qiymətləndirmədən əvvəl ekspertlərə aşağıdakı məsələlər qoyula bilər:

1. Eyni cinsli obyektlərin ranjırovkası aparılır;

2. Məhsulların keyfiyyət göstəricilərinin qiymətləndirilməsi şərti

vahidlərlə aparılsın;

Ranjirovka sırasını qurmaq üçün obyektlərin cüt-cüt müqayisəsi aparılır.

Obyektlər əvvəlcə cüt-cüt qiymətləndirilir və nəticədə böyük –kiçik ,

yaxşı-pis qiymətləndirilir. Sonra cüt-cüt qiymətləndirmə nəticəsinə görə

ranjirovka edilir. Cədvəl 3-də 6 tələbə işi qiymətləndirilməldir . cütlər i

və j , 0 və 1 qiymət yazılır.

ij

Cəmi1 2 3 4 5 6

1 1 0 1 1 1 42 0 0 1 1 1 33 1 1 1 1 1 54 0 0 0 0 0 05 0 0 0 1 0 16 0 0 0 1 1 2

Ranjirovka edilən sıra (qiymət şkalası)Q3≻Q1≻Q2≻Q6≻Q5≻Q4

burada Q –işin keyfiyyət qiyməti.

Miqdarı ekspert qiyməti üçün ölçüsüz şkala –balla və ya vahidə

qədər verilir. Bal şkalası obyektin miqdar xarakteristikasını göstərir.

Ballar vermək üçün aşağıdakılar aparılmalıdır:

1. Məhsulun maksimal bal qiyməti seçilir;

2. Hər keyfiyyət göstəricisinə görə ekspert çəki qiyməti qoyur;

3. Maksimal bal və çəki qiymətləri əsasında hər keyfiyyət göstəricisi

qiymətləndirilir;

4. Qüsurlara görə bal qiyməti azaldıla bilər. Məsələn ideal tortun səthi

keyfiyyəti 7 balla qiymətləndirilsə və kiçik səthi qüsurlara görə 2 bala

kimi azaldıla bilər;

5. Keyfiyyət qiyməti sayı təyin olunur. Məsələn: əla, kafi və pis.

Məhsul keyfiyyətinə eksport qiymətlərinin analizi

Məhsul keyfiyyətinin qiymətləri analizi ona ümumiləşdirilən

qiymət vermək üsuludur. Keçirilən qiymətlərin eynicinsliliyi yoxlamaq

üçün ranqların ranqlar cəmi tapılır:

R=∑j=1

n (∑i=1

m

Rij)2

burada j-1,2,3...n ranqın nömrələri,

i- ekspert nömrəsinin sayı i=1,2,3...m;

m-ekspertlərin sayı;

Rij –hər ekspertin ranqı.

Qiymətlər massivi R≻Rkr şərti daxilində eynicinslidir. Cədvəl 4-də kritik

qiymət cəmi tapılır.

Cədvəl 4

Ekspert sayıRanqların miqdarı

3 4 5 6 7 8 9

2 6,6 1,2 2,2 3,6 5,0 7,1 9,7

3 12,6 2,6 4,7 7,6 11,1 15,8 21,6

4 21,7 4,5 8,1 13,3 19,7 28,1 38,4

5 33,1 6,9 12,4 20,8 30,8 43,8 60,0

6 47,0 9,8 17,6 30,0 44,4 63,1 86,5

7 63,0 13,1 23,8 40,7 60,5 85 11,5

8 81,7 17 29,8 48,3 73,2 105,0 145

9 102,6 21,4 37,5 60,9 92,8 135 185

10 126,1 26,3 46,2 75 113,8 160 225,0

Vuruq 10 100 100 100 100 100 100

Ekspertlərin ümumi qiyməti

Əgər qiymətlər uyğundursa işlənir, uyğun deyilsə ekspertlər qiymətlərlə

tanış olur, onların klassifikasiyaları yüksəldilir. Ekspertiza təkrar aprılır.

Məsələn 5 ekspert 7 obyektə ekspertiza apararaq qiymətləndirilib

1 ekspert Q5≺33≺Q2≺Q1≺Q6≺Q 4≺Q7

2 ekspert Q5≺33≺Q2≺Q6≺Q11≺Q1≺Q7

3 ekspert Q3≺32≺Q5≺Q1≺Q6≺Q4≺Q7

4 ekspert Q5≺33≺Q2≺Q1≺Q4≺Q6≺Q7

5 ekspert Q5≺33≺Q1≺Q2≺Q6≺Q4≺Q7

Tələb olunur ranqların cəminə görə ranqlama sırası qurmalı və sıranın

çəkisini tapmalı R=∑

j=1

n (∑i=1

m

Rij)2

görə R=17956 tapılıb. Cədvəl Rkr=3080

tapılır. Şərt R>Rkr ödənir.

Hər obyekt üçün rankların cəmio tapılır

Q1 üçün 4+6+4+4+3=21

Q2 üçün 3+3+2+3+4=15

Q3 üçün 2+2+1+2+2=9

Q4 üçün 6+5+6+5+6=28

Q5 üçün 1+1+3+1+1=7

Q6 üçün 5+4+5+6+5=25

Q7 üçün 7+7+7+7+7+7=35Q3≺32≺Q5≺Q1≺Q6≺Q4≺Q7

Çəki tapılır. Ranqların cəmi -140, çəki əmsalları

R j=∑i=1

m

R ji . .. . ..∑i=1

m

Rin

g1=21140

=0 ,15 g2=15140

=0 , 11 g3=9140

=0 ,06

g4=28140

=0,2 g5=7140

=0 , 05 g6=25140

=0 ,18

g7=35140

=0 ,25

∑i=1

7

g i=1

Standartların kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında tətbiqi və

onların təsdiq edilmə qaydaları və etapları

Standartın kənd təsərrüfatında və müəssisələrdə tətbiq edilməsi və

eləcədə standartın tətbiqinə nəzarət aşağıdakı ardıcıllıqla və etaplarla

yerinə yetirilir:

1. Yoxlamaya qədər vaxtından əvvəl materiallarla tanışlıq.

Bu etap əsas etap sayılır və yoxlamanın effektivliyini və məqsədini

müəyyənləşdirir.

Bu etapdan müəssisə haqda və buraxılan məhsulun keyfiyyəti

haqda məlumatlar toplanır:

müəssisənin əsas ixtisaslaşması;

ümumi buraxılan və keyfiyyəti yoxlanılan məhsulların xüsusi

çəkisi;

məhsul nümunələrinin olması;

əvvəl aparılan yoxlamaların nəticələri;

məhsulların sınaq yoxlamalarının nəticələri;

reklamların olması.

2. Müəssisələrdə tanışlıq.

Bilavasitə müəssisələrdə və kənd təsərrüfatı idarələrində keyfiyyəti

yoxlanılan məhsullara aid kompleks normativ-texniki, konstruktor və

texnoloji sənədlər yoxlanılır. O cümlədən tətbiq ediləcək standartların

siyahısı, əmirlərin olması, sərəncamların və s. olması yoxlanılır. Istehsal

olunan məhsulun standarta uyğun olması yoxlanılır.

Sənədlərin hazırlanması və yoxlanması zamanı buraxılan məhsulun

keyfiyyətini müəyyənləşdirən standartların öyrənilməsi mühüm

əhəmiyyət kəşf edir.

3. İstehsal olunan məhsulun standartların tələbatına uyğun

olduğunun yoxlanılması.

Müəssisələrdə buraxılan məhsulların standarta uyğun olması və

keyfiyyətinin yüksək olmasını, məmulatların hazırlanma texnologiyası

və s. yoxlanılır.

Məhsulun keyfiyyəti dövlət standartına uyğun olmalıdır. əgər

dövlət standartı yoxdursa onda ərazi və ya respublika standartına uyğun

olmalıdır. Məhsulun keyfiyyəti eyni zamanda işçi çertyojlarda, istehsalat

instruksiyalarında və texnoloji xəritədə olan tələbatlarda cavab

verməlidir.

Dövlət standartı olan halda məhsulun keyfiyyətini heç bir başqa

standartla müqayisə etməyə icazə verilmir.

4. Nəzarət-ölçü texnikasının vəziyyətinin yoxlanması qaydası.

Nəzarət-ölçü texnikasının vəziyyəti məhsulun keyfiyyətinin dövlət

standartına uyğun olması ilə eyni vaxtda yoxlanılır.

Yoxlama zamanı aşağıdakı hallar nəzərə alınır:

1) ölçmə texnikasının və metodikasının normativ-texniki sənədlərə və

müasir tələblərə uyğun olması;

2) ölçmə texnikasının düzgün istismarı;

3) ölçmə texnikasında dövlət möhürünün olması;

4) ölçmə texnikasının göstəricilərinin düzgün olması və texniki

vəziyyəti.

Yoxlama zamanı xüsusi mexaniki laboratoriyalardan istifadə edilir.

5. Müəssisələrin işinin standartlaşdırma oblastında yoxlanması.

Standartlaşdırma oblastında müəssisələrin işi yoxlanılarkən arada

standartlaşdırma təşkilatlarının (şöbə, büro, qruplar, icraedici və s.)

olması, strukturası, ştat cədvəli, mütəxəssislərin olması və s. yoxlanılır.

Müəssisənin fəaliyyət profilinə uyğun olan mövcud standartların

olması, standartların tətbiqi üçün texniki-təşkilati planların olması

yoxlanılır.

Yoxlama zamanı aşağıdakı faktorlara xüsusi fikir vermək lazımdır:

1) normativ-texniki sənədlərə, təsdiq edilmiş və razılaşdırılmış

standart layihələrə müəssisə tərəfindən əməl edilməsi;

2) təsdiq edilmiş standartların tətbiqinə aid tədbirlərin yerinə

yetirilməsi;

3) standartla reklam edilməmiş məhsullara aid olan texniki sənədlərin

vaxtında təsdiq edilməsi.

6. Yoxlamanın başa çatdırılması.

Müəssisələrdə aparılan yoxlamalar başa çatdıqdan sonra orada olan

çatışmamazlıqlar aşkara çıxarılır və çatışmamazlığı aradan qaldırmaq

üçün müəssisəyə lazım olan tədbirlər həyata keçirilir. Belə ki, ölçü

avadanlığı, xammallar, texniki sənədlər, layihələr və s. keyfiyyəti

yüksəldilir və digər lazım olan tədbirlər həyata keçirilir.

Yoxlamanın nəticəsində aktlar tərtib edilir və həmin aktda texniki

sənədlərin, məhsulların, xammalın keyfiyyəti, məmulatların keyfiyyəti,

metroloji təminatın vəziyyəti və s. qeyd edilir.

Tərtib edilmiş aktlar tədbir görülmək üçün uyğun nazirliklərə və

baş idarələrə göndərilir.

7. Yoxlamanın nəticəsinin realizəsi.

Dövlət standart orqanları yoxlamadan sonra aşağıdakı tədbirləri

görür:

1) yoxlama zamanı normativ-texniki sənədlərə uyğun olmayan

məhsulların realizəsi qadağan edilir;

2) sistematik olaraq normativ-texniki sənədlərə uyğun olmayan

məhsulların istehsalı dayandırılır və defekti aradan qaldırmaq üçün

tədbirlər görülür;

3) texniki sənədlərdə çatışmamazlıq olduqda Dövlət Standart

Orqanları həmin səhvlərin düzəldilməsi üçün tədbirlər görür.

MÖVZU 10. Məhsulun keyfiyyətinin formalaşma mərhələləri.

Keyfiyyətin qiymətləndirilmə ardıcıllığı.

P L A N

1. Məhsulun keyfiyyətinin formalaşma mərhələləri

2. Məhsulun keyfiyyət göstəricilərinin qiymətləndirilməsi metodları

ƏDƏBİYYAT

1.Буш.В.В., Сухов А.Н., Перекий М.Н. Стандартизация и

метрология. Программа для высших с/х учебных заведений по

специальности «землеустройство». Москва, 1990.

2.Məmmədov. N. R . Standartlaşdırmanın əsasları.Bakı : Elm , 2002

3.Gözəlov .S.M. ,Məmmədov .S.Z. ,Orucov İ.K. Metrologiyanın və

kvalimetriyanın əsasları Gəncə 2008.

Məhsulun keyfiyyətinin formalaşması onun həyat tsiklinin bütün

mərhələlərində ,yəni tədqiqatların aparılması və işləmələrin

əsaslandırılması, məmulatın işlənib hazırlanması , istehsalı ,istismarı və

təmiri mərhələlərində baş verir.

İlk mərhələdə məhsula ilkin tələblərin formalaşması üzrə işlər

aparılır.

Bu işlərə məmulatın işlənməsi üçün sifarişin tərtib

edilməsi ,avanlayihənin (təxmini layihənin) yaradılması, elmi-tədqiqat

işlərinin aparılması və texniki tapşırığın hazırlanması daxildir.

İstehsalat-texniki təyinatlı yeni məhsulların işlənib hazırlanmasına və

istehsalata qoyulmasına əsas tələbləri QOST15.001-88 və bu standartın

tətbiqi üzrə müvafiq tövsiyyələr müəyyənləşdirir.

Texniki tapşırıq bir qayda olaraq aşağıdakı bölmlərdən ibarət olur:

məhsulun adı və tətbiq sahəsi, işləmə üçün əsas, işləmənin məqsədi və

təyinatı, texniki tələblər, iqtisadi göstəricilər, işləmənin mərhələləri,

nəzarət və qəbul qaydaları, əlavələr. Bu bölmələrin ümumi məzmunu R

50-601-589 tövsiyyələrində müəyyənləşdirilmişdir, lakin onun əsasən

sifarişçi (əsas istehlakçı) və işləyici təşkilat təyin edir.

Sifarişçi lazımi texniki səviyyəyə malik olan məhsulun

yaradılması, onun işlənib hazırlanması və istehsalata qoyulması, onun

işlənib hazırlanması və istehsalata qoyulması müddətlərinin və

xərclərinin azaldılmasının mümkünlüyünü təmin edən ilkin tələbləri

formalaşdırır. Bu tələblər verilmiş məhsul bazarın tələbatının, həmçinin

həmin məhsulun istifadə ediləcəyi sahədə istehsalat proseslərinin və

xidmət sahələrinin təkmilləşdirilməsinin proqnozlaşdırılmasına

əsaslanmalıdır.

İşləyici təşkilat sifarişçinin ilkin tələbləri əsasında, həmçinin yerinə

yetirilmiş elmi-tədqiqat və eksperimental işlərin nəticələrini, ölkənin və

xarici dövlətlərin qabaqcıl texniki mailiyyətlərini, proqressiv maşın və

avadanlıqlar sisteminin analizini, potent sənədlərinin, daxili və xarici

bazarın tələblərinin öyrənilməsini nəzərə almaqla texniki tapşırığı işləyib

hazırlayır. Texniki tapşırıq konkret məlumat və ya onların qrupu

(tipölçüləri sırası və ya onun hissi) üçün işlənib hazırlana bilər.

Konstruksiyaları və təyinatları ümumi olan məmulatlar qrupu üçün tipli

texniki tapşırıq işlənib hazırlana bilər.

Texniki tapşırıqda texniki təklifin işlənib hazırlanması nəzərdə

tutula bilər. Burada texniki həllərin müxtəlif variantlarının analizi

əsasında texniki tapşırıqda göstərilməmiş texniki xarakteristikalara və

keyfiyyət göstəricilərinə sonuncu tələblər müəyyənləşdirilir. Sifarişçi ilə

razılaşdırılmış texniki təklif KSVS-nin tələblərinə uyğun konstruktor

sənədlərinin (eskiz, texniki layihə və işçi sənədlərinin) işlənib

hazırlanmasına kömək edir.

Sifarişçi işləyici təşkilatla birlikdə texniki tapşırıqda işləmənin

nəticələrinin təhvil verilmə və qəbul qaydalarını təyin edirlər:

Hazırlanmış nümunələrin növləri (eksperimental, təcrübi, baş);

Sınaqların kateqoriyaları;

Nəticələrin qəbul komissiyasında baxılması və komissiyanın

tərkibi;

Qəbula təqdim edilən sənədlər.

Texniki tapşırığın təsiri qəbul komissiyasının aktının təsdiq edildiyi

gündən qurtarır.

Istehsalçı məhsulun istehsalın hazırlanmasında və istehsalında

işləyici təşkilatın iştirakının zəruriliyini təyin edir. Zəruri hallarda onlar

birlikdə İTHVS əsaında istehsalatın texnoloji hazırlanmasına daxil olan

sənədləri işləyib hazırlayır, məhsulun sınaqlarını aparırlar. Istehsal

mərhələsində həll olunan əsas məsələlər aşağıdakılardır: məhsulun stabil

keyfiyyətinin təmin edilməsi, istismarın (istehlakın) həticələri haqqında

daxil olan məlumatların təhlili, məmulatların təkmilləşdirilməsinin

mümkün olan istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi, sertifikatlaşdırmaya

hazırlıq və servis xidmətinin təşkili üzrə işlərin yerinə yetirilməsi.

QOST 15467-79 sənədinə əsasən məhsulun keyfiyyət səviyyəsinin

qiymətləndirilməsi həmin məhsulun keyfiyət göstəricilərinin seçilməsi,

bu göstəricilərin qiymətlərinin təyin edilməsi və onların baza

göstəriciləri ilə tutuşdurulması əməliyyatının məcmuudur.

Keyfiyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsi məqsədi ilə bütün sənaye

məhsularını iki sinfə bölürlər. Birinci sinfə o məhsullar aid edilir ki,

onlar istifadə zamanı sərf olunurlar. Bu sinfə mənsub olan məsullar

aşağıdakı üç qrupa bölünürlər:

1-ci – xammal, yanacaq-təbii qazıntılar, duru, bərk və

qazaoxşar yanacaq və s;

2-ci – materiallar və məhsullar (meşə materialları, süni

yanacaq,yağlar, sürtgü yağları, kimyəvi məhsullar və s.);

3-cü – sərf olunan məmulatlar (çənlərdə duru yanacaq, qazla

balonlar, makarada kabellər və s.).

Ikinci sinfə o məhsullar aiddir ki, onlar istifadə zamanı öz

resurslarını sərf edirlər. Bu sinfə aid olan məhsullar aşağıdakı iki qrupa

bölünürlər:

1-ci – təmin olunmayan məmulatlar (elektrovakuum və

yarımkeçirici cihazlar, rezistorlar, kondensatorlar, yastıqlar,

dişli çarxlar və s.);

2-ci – təmir olunan məmulatlar (texnoloji avadanlıqlar,

avtomat xətlər, ölçü cihazları, nəqliyyat vasitələri və s.).

Yuxarıda göstərilən təsnifatlaşdırma müəyyən qrup məhsulların

fərdi göstəricilərin nomenklaturasının seçilməsi, onların tətbiq sahəsinin

təyin edilməsi, konkret məmulatın və ya bir neçə məmulatların baza

nümunələri kimi seçiıməsinin əsaslandırılması, məhsulun keyfiyyət

göstəricilərinin nomenklaturasının dövlət standartları sisteminin

yaradılması üçün tətbiq edilir.

Məhsulun keyfiyyət göstəricilərinin nomenklaturasını onun

təyinatını və tətbiqi şərtlərini, istehlakçıların (sifarişçilərin) tələblərini,

məhsulun keyfiyyət göstəricilərinə əsas tələbləri və onların tətbiq

sahələrini nəzərə almaqla təyin edirlər. Keyfiyyət göstəricilərinin

nomenklaturasını seçən zaman həmcins məhsul qrupunu və bu qrupa

daxil olan yarımqrupları və növləri, keyfiyyət göstəriciləri qruplarının

nomenklaturasını, təyin edirlər. Məhsulun keyfiyyət göstəricilərinin ilkin

nomenklaturasını cədvəl 9.1-də verilmiş tövsiyyələrə görə

müəyyənləşdirirlər.

Cədvəl 9.1.

Məhsulların sinifləri və qrupları üzrə əsas keyfiyyət

göstəricilərinin tətbiqi

Məhsulun keyfiyyət

göstəriciləri

Məhsulun birinci sinfi Məhsulun ikinci sinfi

1-ci qrup

2-ci qrup 3-ci qrup 1-ci qrup 2-ci qrup

1 2 3 4 5 6

Təyinatı + + + + +

Səmərəlilik + + + + +

Etibarlılıq:

Imtinasız işləmə

Uzunömürlülük

Təmirəyararlılıq

Saxlanma

-

-

-

+

-

-

+

+

-

-

+

+

+

+

-

+

+

+

+

+

Erqonomik - + + + +

Estetik - + + + +

Texnolojilik + + + + +

Nəqletdirməyə

yararlılıq

+ + + + +

Standartlaşdırma

və unifikasiya

- - + + +

Patent-hüquq - + + + +

Ekoloji + + + + +

Təhlükəsizlik + + + + +

Məhsulun keyfiyyət göstəricilərinin qiymətlərinin təyin edilməsi

metodları iki qrupa bölünür:

1. Informasiyanın alınma üsullarına görə-ölçmə,

qeydiyyat,orqanoleptik və hesabat metodları.

2. Informasiyanın alınma mənbəyinə görə-ənənvi, ekspert və

sosiolji.

Ölçmə metodu texniki ölçmə vasitələrindən istifadə edərək alınan

informasiyaya əsaslnır.

Qeydiyyat metodu müəyyən hadisələrin, əşyaların və ya xərclərin

miqdarının hesablanması yolu ilə alınan informasiyanın istifadəsinə

əsaslanır, məsələn: sınaq zamanı məmulatın imtinalarının miqdarının

qeydiyyatı, məmulatın yaradılmasına və istisnalarına çəkilən xərclərin

qeydiyyatı. Bu metodun köməyi ilə texnolojilik, səmərəlilik, potent-

hüquq standartlaşdırma göstəricilərini təyin etmək olar.

Orqanoleptik metodda insanın hiss orqanları vasitəsilə qəbul etdiyi

informasiya (görmə, eşitmə, dad hissi, iy duyğusu, toxunma hissi)

istifadə edilir. Bu metodun tətbiqi zamanı alınan nəticələrin dəqiqliyi və

düzgünlüyü bu işi yerinə yetirən şəxsin qabiliyyətindən, peşə

hazırlığından və vərdişlərindən istifadə etmək imkanlarından asılıdır.

Hesabat metodu məhsulun keyfiyyət göstəricilərinin onun

parametrlərindən nəzəri və ya emprik asıllıqlarından istifadəyə əsaslanır.

Bu metodu əsasən məhsulun layihələndirilməsi zamanı tətbiq edirlər,

çünki bu mərhələdə məhsul hələ ekisperimental tədqiqat obyekti ola

bilməz. Bu metod vasitəsilə nəzəri olaraq məhsuldarlığı gücü,

möhkəmliyi və s. təyin edirlər.

Ənənəvi metodda keyfiyyət göstəriciləri ixtisaslaşdmış

eksperimental laboratoriyaların, poliqonların, müəssisələrin hesablama

bölmələrinin vəzifəli şəxsləri tərəfindən təyin edilir. Göstəricilər

haqqında informasiya məhsulun sınaqları prosesində

formalaşır.Sınaqların aparılma şəraiti məmulatların normal işçi şəraitinə

yaxın olmalıdır.

Ekspert metodunda keyfiyyət göstəricilərinin qiymətlrinin təyin

edilməsi mütəxəssis-ekspertlər qrupu tərəfindən qəbul edilən qərara

əsasən həyata keçirilir.

Bu cür qruplara müxtəlif istiqamətlər üzrə biliyə və qiymətləndirilən

məhsulun növündən asılı olaraq praktiki təcrübəyə malik olan

mütəxəssislər daxil edilirlər. Qrupun üzvlərindən hər biri həlledici səsə

malik olur.

Bu metod o hallarda tətbiq edilir ki, məhsulun keyfiyyət

göstəricilərini daha obyektiv metodlarla təyin etmək mümkün deyildir.

Sosioloji metod məhsulun faktiki istehlakçılarının fikri haqqında

informasiyanın toplanmasına və analizinə əsaslanır. Informasiyanın

toplanması şifahi sorğu vasitəsilə və ya əhali arasında anketlərin

yayılması ilə, həmçinin konfransların, sərgilərin və s. təşkili yolu ilə

həyata keçrilir.

MÖVZU 11. RƏQƏM ÖLÇÜ CİHAZLARI VƏ

ÇEVİRİCİLƏRİP L A N

1. Rəqəm ölçü mexanizmlərinin iş prinsipi quruluşları

2. Kodların hesablama sistemi

3. Rəqəm ölçü quruluşlarının blokları

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Основы метрологии и электрические измерения. Под редакцией

Е. М. Душина Л. Энергоатомиздат, 1981

2. Основы метрологии, стандартизации и сертификации.

Л. А. Родченко М. Наука, 2003

3. Электрические измерения. Под редакцией Е.Г. Шрамкова

Высшая школа,1992

Rəqəm ölçü mexanizmlərinin iş prinsipi quruluşları

Rəqəm ölçücihazları – avtomatik diskret ölçü informasiya siqnalı

hazırlayan, göstərişi rəqəm şəklində olan cihazlar rəqəmcihazları

adlanır. Belə cihazlarda ölçüləcək kəmiyyətdən asılı olaraq kodlar

yaranır və buna uyğun göstəriş rəqəm şəklində verilir.

Kod – şərti siqnallardır (elektrik). Kod –özü yazan qurğulara,

hesablama maşınlarına və başqa avtomatik qurğulara verilir.

RC -2 əsas hissəyə malikdir: 1) analoq rəqəm çeviriciləri (ARC), rəqəm

hesabat qurğuları (RHQ). Analoq rəqəm çeviriciləri – ölçüləcək

kəmiyyətə uyğun kod hazırlayır. Rəqəm hesabat qurğuları – hazırlanan

koda uyğun rəqəmlə göstərilir. Analoq rəqəm çeviriciləri – həmçinin

ölçü informasiya və idarə sistemində işlənir və və avtonom blok kimi,

buraxılır. Avtonom rəqəm ölçü cihazları – onluq hesabat qurğusuna

malik olmur. Onlar rəqəm ölçü cihazlarına görə daha cəld hərəkətli

olur.

Rəqəm çeviricilərinə həmçinin rəqəm – analoq çeviriciləri də

aiddir. Bu kodları- analoq kvantlaşma kəmiyyətlərinə çevirir.

Hazırda ARC və RAC avtonom və inteqral mikrosxemlər şəklində

buraxılır.

Fasiləsiz dəyişən ölçüləcək kəmiyyəti koda çevirmək üçün RÖQ

(rəqəm ölçü qurğularında) zamana görə diskretləşdirilir və səviyyəyə

görə kvanlanır.

Zamana görə dəyişən x(t) funksiyasının diskretləşdirilməsi dedikdə

onun zamana görə diskret kəmiyyətə çevrilməsi, yəni müəyyən zaman

fasilələrində

qiymətcə x (t) funksiyasına uyğun gəlir və sıfır bərabər olmur.

2 qonşu momenti arasındakı məsafə diskretləşmə addımı adlanır. Bu

sabit və dəyişən ola bilər .

Səviyyəyə görə kvantlama x (t): x(t) – xk(t) – kəmiyyətlərinə çevriılir.

2 qonşu səviyyə arasındakı məsafə kvantlama addımı adlanır (ΔX k ) Əgər

RÖC -999 göstərişə malikdirsə bu 0-999 arasında ∞ göstəricilərdən

ancaq 1000 göstərişə malik olur.

Kodların hesablama sistemi

ROQ –da kodlaşdırma müəyyən qayda ilə hesablama sistemə uyğun

aparılır.

10 –kuq hesablama sistemində işlənilən N rəqəmi

N=∑i=1

i=n

K i⋅10i=1

şəklində göstərilə bilər.

n- dərəcələrinin ( mürəkkəbələrin) sayı

Ki – 0,1,2,3,....9 –cəmi 10 işarə rəqəmi alır.

N=809=8⋅102+0⋅101+9⋅100=8−0−9

N=∑i=1

i=n

K i⋅2i=1

1. Vahid hesablama sistemi – 1 simvola malikdir.

10-luq hesabat sistemi 1 2 3 4

1..................... I II III IV

İstifadə olunur – 2-lik –onluq sistem

Vahid sistemİkilik sistem

A

1 2 3 809 t

292827 26 25 24 23 22 21 20 t

A 1 1 0 1 0 0 1 0 0 1

Fasiləsiz dəyişən kəmiyyətlərin kodlara

çevrilmə metodları

3 əsas çevirmə metodu vardır.

1. Ardıcıl hesablama metodu. X-ölçüləcək kəmiyyət , xk –kvanlanmış

məlum kəmiyyət. Zaman ardıcıllığı ilə müqayisə olunur. tk – uyğun gəlir xk( t t )=x

2. ardıcıl yaxınlaşma metodu. Zamana görə məlum kvantlanmış məlum

kəmiyyətlərə ardıcıl yaxınlaşmaqla x tapılır

3. Hesablama metodu (sayma) kvantlanır, hansı kvanta k uyğundursa x=xK

tK t

x1xKx

ttK

X1xKx

ttK

x1xK

x

Rəqəm ölçü qurğularının təsnifatı

Fasiləsiz ölçülən kəmiyyətin kodlaşdırma metoduna uyğun olaraq

aşağıdakı qrup RÖQ- vardır:

1. Ardıcıl hesablama ROQ. Burada X - əvvəlcə rəqəm impuls koda

çevrilir. Sonra isə başqa çevricilər daha münasib kodlara çevrilir

ki, bu asan ötürülə, saxlana və emaı oluna bilər.

2. Ardıcıl yaxınlaşma ROQ

3. Sayma ROQ

ROQ-nın əsas bloklar

ROQ -əsas blokları radioelektronikaya əsaslanır və inteqral

mikrosxemlərə malikdir.

1. Trigerlər.

Bu xarici siqnal təsirindən bir dayanıqlı rejimdən digərinə sıçrayışla

dəyişir. Bu rejim digər xarici siqnala kimi fəaliyyət göstərir. Hazırda

potensial trigerlər işlənir ki, bunların çıxış sıxaclarının potensialları

müxtəlif qiymətlər alır. Giriş: X0X1, CB (hesabat girişi), çıxış –Y0Y1 –

idarə impulsu x0 verildikdə- T2- vəziyyəti alır, X1 verildikdə isə

vəziyyəti alır. “0” rejimində Y0-alcaq , Y1 –yüksək potensiallı olur.

1 rejimində Y0 – yüksək , Y1 –alsaq potensial olur. CB impuls verildikdə

hər impulsda triger bir vəziyyətdən digərinə keçir.

2. Hesabat qurğusu. Bu qurğu impuls tezliyini bölsək, impuls sayı koda

(2-lik və 10-luq) çevirmək üçün işlənir.

Y0 Y1

X0 X1

CB

Uçıx1

2

Uçıx2

2Y0 Y1

Ugir

t

2. İşarə indikatorları.

Göstərişləri rəqəm şəklində göstərmək üçün işarə indikatorları işlənir.

0,1...9 rəqəmləri almaq üçün 7-9 ... daha çox idarə gərginliyi verilən

zaman işıqlanan elementlərdən istifadə olunur. Seqment və

qazboşalmalı indikatorlar işlənir. Anod –tor şəkilli, katod –nazik

məftillərdən hazırlanan 0..9 rəqəm olur (“+”,”-“. V, A ). Balon neon

qaz ilə doldurulur.

3. Açarlar və məntiqi elementlər.

Açar –məntiqi (rəqəm) və ölçü (analoq) –funksiyalı olurlar. 1–ci

kommutasiya, II-ci isə fasiləsiz siqnalları ötürərkən səviyyə

dəyişdikdə açıb-bağlayır. Aşağı bağlılıq açar bağlıdır; yuxarı –

açıqdır.

4. Xronometr (zaman intervalını ölçən cihaz).

Y0 Y1

A B

R

I

RE E

<<

Zaman intervalı stabil tezlikdə kvantlanmış impulslara görə tapıla

bilər.

f a=1

T 0 . tx –zamanında hesabat qurğusu hesablayır

N=t x

T 0=t x f 0

Milli sekundomer –Ф209 tp=1-104 ms

5. Fazomerlər

Ux1-Ux2 gərginlikləri arasında fazalar fərqi ϕ x asan tx zaman

intervalına çevrilir.

Ф1- Ф2 –formalaşdırıcıları Ux1-Ux2 – gərginlik “0” qiymətlərində start

və stop impulslar yaradır. Zaman – intervalı ayıran impuls mənbəyi

ancaq 2 impuls ayırır və onlar arasındakı ϕ x (tapılır) ölçülür. Cihazın

göstərişi:

N=t x

T 0=t x f 0=ϕx T x f 0/2 Π=t x f 0 /2 Πf x

T x=1f x

“0”vəziyyətiStop impuls.

Start impuls.tx

Hes.qur.f0

Tr

OYÇev.qurğ

KStabillik.imp.gener

Ux2Uxx

t

t

MÖVZU 12. ÖLÇMƏ NƏTİCƏLƏRİNİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

P L A N

1. Sistematik xətanın qiymətləndirilməsi və aradan qaldırılması

2. Ölçmə nəticəsinə məlum düzəltmə əmsalının verilməsi

3. Ölçmənin xətaları və ölçmə nəticələrinin qiyməti

4. Ölçmənin növləri və metodları

Ə D Ə B İ Y Y A T

Start imp.

U/x2

Ux1Ux1/

Ux2

Ux1

Zaman inter. ölçən cihaz

БВВИ

Ф2

Ф1

1. Основы метрологии и электрические измерения. Под

редакцией

Е. М. Душина Л. Энергоатомиздат, 1981

2. Основы метрологии, стандартизации и сертификации.

Л. А. Родченко М. Наука, 2003

Sistematik xətanın qiymətləndirilməsi və aradan

qaldırılması

Ölçmədə xətalar

Ölçmə nəticələrinin əsas xarakteristikaları onun dəqiqliyi və

etibarlılığıdır. Ölçmənin dəqiqliyi onun keyfiyyətini göstərir və xətalar

artdıqca azalır. Etibarlılıq- alınmış nəticəyə inamlıq dərəcəsini ifadə

edir. Ölçmələrdə çalışılır ki, xəta buraxıla bilən sərhəddi keçməsin.

Ölçmədə xətalar sistematik və təsadüfi xətalara ayrılır. Bunlardan

başqa, ölçmə prosesində kobud xətalar yaranır. Adətən, kobud xətalar

ölçmə nəticələrinin analizində (emalında) iştirak etmir.

Yaranma səbəblərinə görə, xətalar, instrumental, yəni işlədilən

ölçü vasitələrinin xətalarından; ölçmə metodundan, ölçmə metodunun

qüsurlu olmasından; nəticələrin hesablanma və göstərilmə

dəqiqliyindən; hesablama zamanı gözlərin interpolyasiyası, şkala

bölgülərinin düzgün hesablanmaması; parallaks əqrəbin üzərinə bucaq

altında baxmaqla düzgün hesablanmaması nəticəsində yaranan

xətalardır.

İfadə formasına görə mütləq və nisbi xətalara bölünür.

Sistematik xətanın qiymətləndirilməsi və

aradan qaldırılması

Ölçmələrin xətaları

Kobud yayınma Sistemli Təsadüfi

Təyinedilən Təyinedilməyən

Tullanılan Korreksiya yolu ilə çıxarılan

Nəticədə saxlanılmayan

Çıxarılmayan sistemli xətalar

Nəticədə saxlanılan

Sistematik xətalar ölçmə sayından asılı olmur və təkrar ölçmələrdə

ya sabit qalır, ya da müəyyən qanunla dəyişərək ölçmə nəticəsini təhrif

edir. Ölçmə nəticələrində sistematik xəta varsa, onda düzəliş əmsalı

daxil edilir. Əgər sistematik xətanı ölçmə nəticəsindən çıxarmaq

mümkün deyilsə, onda onun dəyişmə sərhəddi müəyyənləşdirilir.

Sistematik xətalar instrumental, metod, ölçü vasitələrinin ölçü

dövrəsinə təsiri, hesablama və xarici mühit (temperatur, maqnit sahəsi,

tezlik, gərginlik dəyişməsi və s.)təsiri və sayma xətalarına bölünür.

Sistematik xətaların ölçmə nəticələrindən çıxarılmasının aşağıdakı

üsulları vardır:

1. Ölçmə nəticələrindən sistematik xətanı ölçmə prosesindən əvvəl

ölçmə vasitələrinin tənzimi və təmiri, ölçü vasitələrinin xəta

mənbələrindən (istilik və xarici maqnit sahə mənbələri)

uzaqlaşdırılması), gərginliyin tənzimi, qurğunun düzgün qurulması.

2. Xətaların ölçmə zamanı ölçmə nəticələrindən çıxarılması

əvəzetmə, xətanın əks işarə ilə kompensasiyası, əks bağlama,

simmetrik müşahidə üsulları ilə aparılır.

Əvəzetmə üsulunda ölçü obyekti eyni şərait daxilində

məlum ölçü vahidi ilə əvəz edilir. Belə halda, ölçmədə xəta ölçü vahidi

və təsadüfi xətalardan asılıdır.Xəttin sabit mürəkkəbəsi olmur

Kompensasiya üsulunda ölçmə 2 dəfə aparılır ki, naməlum xəta

ölçmələrdə əks işarə kimi daxil olsun. Onda 2 ölçmənin orta qiymətində

sistematik xəta olmur.

Ölçmə 2-dən çox olarsa, onda əsas şərt onun cüt olmasıdır. Bu üsul o

vaxt işlədilir ki, xəta mənbələri istiqamətli olsun. Bu üsulla maqnit

sahələrinin təsiri, maqnit histerezislərinin təsirləri aradan qaldırıla bilər.

Əks qoyma üsulunda da ölçmə 2 dəfə aparılır. Birinci ölçmədə xəta

mənbəyi 2-ci ölçməninkinin əksinə istiqamətləndirilir. Bu üsul o vaxt

tətbiq olunur ki, ölçüləcək kəmiyyətlə ölçü vahidi eyni ölçülü olsun.

Simmetrik müşahidələr üsulu o vaxt tətbiq olunur ki, buraxılan

xətalar başqa funksiyadan xətti asılı olsun, məsələn, zamandan. Ölçmə

ardıcıl olaraq eyni zaman intervalında. Ancaq nəticələrin emalında

istənilən 2 ölçmənin xüsusiyyəti götürülür (müşahidə intervalının orta

nöqtəsinə simmetrik qiymətlər). Orta nöqtəyə görə istənilən simmetrik

nöqtələrin xətası intervalın orta nöqtə xətasına uyğun gəlir. Tutaq ki, 5

ölçü aparılıb və bu t1 zamanında başlayıb, bunun xətası δ 1-dir. Onda

δ1+δ5

2=

δ2+δ 4

2=δ3

Ölçmə nəticəsinə məlum olan düzəltmə

əmsalının verilməsi

Əgər düzəltmə əmsalı qiymətcə sistematik xətaya malikdirsə

və işarəcə onun əksinədirsə, onda onu ölçmə nəticəsinin üstünə gəlirlər.

Əgər düzəltmə əmsalı düzəltmə vuruğu isə, onda sistematik xətanı

yox etmək üçün ölçmə nəticəsini düzəltmə əmsalına vururlar. Düzəltmə

əmsalı və düzəltmə vuruğunun qiyməti ölçü vasitələrinin yoxlanması

nəticəsində təyin olunur.

Düz ölçmə vasitələrinin qiymətləndirilməsi və təsadüfi xətaların

aradan qaldırılması.Təsadüfi xəta eyni bir kəmiyyəti təkrar ölçərkən

təsadüfi olaraq dəyişən xətadır.

Təsadüfi xətanın aradan qaldırılması üçün çox qat ölçü aparılır.

Ölçmələrin sayı çox olduqda təsadüfi xətanın qiyməti az olur.

Həqiqətdə təsadüfi xətanı yox etmək mümkün deyil. Ona görə təsadüfi

xətanın dəyişmə sərhəddi qiymətləndirilir.

Burada ölçmə nəticəsi belə göstərilir:

x ; Δ− - Δ -den + Δ2−qeder , Peh .

−Δ1 ;+Δ2-etibar intervalının sərhəddi;

Peh-verilmiş etibar ehtimalı.

Təsadüfi xəta normal qanunla dəyişərsə, verilmiş etibar

ehtimalının Peh¿¿ olur. Etibar ehtimalının dəyişmə intervalı

±Δ aşağıdakı formula ilə tapılır:

Δ= tδ√n .

x−n müşahidənin orta qiyməti;

a-ölçüləcək kəmiyyətin həqiqi qiyməti;

Ф(t)-ehtimal inteqralı;

t-ehtimal inteqral cədvəlindən təyin olunan əmsal;τ - ölçmənin orta kvadratik meyllənməsi;

n-müşahidələrin sayı.

x=(x1+ x2+.. ..+xn )/n=∑1

n x i

n .

x i -i müşahidənin nəticəsi.

Orta kvadratik meyllənməsi:

τ x=√∑1

n

( x− x )2 /(n−1) .

Etibar ehtimalının qiyməti konkret şərtə əsasən seçilir. Texniki

təcrübələrdə Peh=0,95 götürülür.

Əğər ölçməni təkrarlamaq mümkün deyilsə Peh=0,99 götürülür.

Əksər hallarda etibar intervalı ±3 τ kimi götürülür və burada etibar

ehtimalı 0,9973% qəbul olunur. Bu onu göstərir ki, ölçmə nəticəsinin

99,73 % eytibar intervalı sərhədində olur.

Bərabər paylanmada Peh=1 , ±Δ=±1 ,739 olunur. Orta cəbri və

orta kvadratik meyillənmələr mikrokolkulyatorlar MK -56, MK- 54, ВЗ-

34, ВЗ-21,və s. istifadə etmək olar.

Proqramın təlimatı

Proqram mikrokolkulyatora köçürülür(daxil edilir).B/C və C/П

düyməsi basılmaqla cəmləyici təmizlənir. İndikatora xi rəqəmi yığılır və

C/П basılır.x hesablamaq üçün ardıcıl olaraq B П,19, C/ П düymələri

basılır. C/ П τ x2 hesablanır. Hesablanmış x və τ x

2 qiymətləri 0 və 1

reqistrində saxlanılır. Bu qiymətlər MПO və MП1 düymələrini

basmaqla indikatora çağırılır.

Məsələ: 20 ölçmənin nəticəsi xi – qiymətləri:

2,6; 2,8; 2,9; 2,8; 2,6; 2,7; 2,8; 2,8; 2,8; 2,6; 2,8; 2,9; 2,6; 2,7; 2,8;

2,6; 2,9 alınıb.

Onda x=2 , 75; τ x=0 , 01 A hesablanır.

Aşağıdakıları qydınlaşdırmaq lazımdır:

1. Buraxıla bilən xəta- ±0,5 %; Peh=0,9973-etibarlılıq ehtimalı-bu

metodla birqat ölçmə yararlıdırmı?

2 .Bir dəfə ölçmədə və etibarlılıq ehtimalı Peh=0,96 olduqda xəta nə

qədər olar?

3. Peh=0,999 olduqda və 10 qat ölçmədə etibarlılıq intervalı nə qədərdir?

1. Ф(t)=0,9973, t=3 üçün:birqat ölçmədə n=1 olduqda ±Δ=±3 τ=±3⋅0 , 01=0 , 03 A .

Nisbi qiymətdə ±Δ=0,0 , 03 /2 , 75=±0 ,0109 , yaxud ±109% - orta qiymətin x görə

1,09¿0,5% olduğundan bu metod birqat ölçməyə yararlı deyil (verilmiş

dəqiq-likdə).

2. Ф(t) =0,9973, t=2,054 üçün: ±Δ=±2 , 054 . τ=±0,02 A, yaxud { x göre ±0,74%.¿ Bu metod Peh=0,96 etibarlılıq

intervalında ölçməyə yararlıdır və 0,74%-çox deyil.

3.Ф(t)=0,999;t=3,291

τ o=τ x/√n=0 ,01 /√20=0 , 005 A, onda ±Δ=0,005⋅3,291=±0,016 A

Müşahidələrin az miqdarında (n¿ 20), müxtəlif ölçmələr sayında və

etibarlılıq ehtimalında Peh styudent əmsalı ts istifadə olunur.

Cədvəl 1

Çox vaxt ədəbiyyatlarda müşahidələrin sayı yox, sərbəstlik

dərəcəsinin sayı k=n-1 göstərilir. Bəzən etibarlılıq ehtimalı Peh-əvəzində

1-Peh bərabər olan “qiymətlər səviyyəsi” verilir.

Müşahidələrin sayını n bilərək və Peh-qiymət verərək

cədvəldən ts tapılır. ts-ni τ=τ x/√n vuraraq etibarlılıq intervalının

sərhəddi tapılır.

Məs, tutaq ki, müqavimətin 5 qiyməti ölçülüb: 33,86; 33,78;

33,79; 33,84; 33,85 kOm. Etibarlılıq ehtimalı Peh=0,96 uyğun etibarlılıq

intervalını təyin edək.

Nts-nin qiymətlərində Peh-ın qiymətləri

2 2,5 3 3,52 0,705 0,758 0,759 0,8233 0,816 0,870 0,905 0,9284 0,861 0,912 0,942 0,9615 0,884 0,933 0,960 0,9756 0,898 0,946 0,970 0,9837 0,908 0,953 0,976 0,9878 0,914 0,959 0,980 0,9909 0,919 0,963 0,983 0,99210 0,923 0,966 0,985 0,99311 0,927 0,969 0,987 0,99412 0,929 0,970 0,988 0,99513 0,931 0,972 0,989 0,99614 0,933 0,974 0,990 0,99615 0,935 0,974 0,990 0,99616 0,936 0,975 0,991 0,99717 0,937 0,976 0,992 0,99718 0,938 0,977 0,992 0,99719 0,939 0,978 0,992 0,99720 0,940 0,978 0,993 0,997∞ 0,955 0,988 0,997 0,9995

Orta qiymət x=33 , 82 kOm, τ=0,37 kOm, τo=0 , 16 kOm . Cədvəldən

n=5 və Peh=0,96 üçün ts=3 tapılır. O±8=τ o⋅t s=±0? 48 kOm . Onda

müqavimətin qiymətu R=33,82±0,48 kOm. (Peh=0,96).

Vasitəli ölçmədə xətaların qiymətləndirilməsi

Vasitəlı ölçmədə ölçüləcək x kəmiyyəti başqa (a, b, c...) ölçülmüş

kəmiyyətlərin qiymətlərinə görə tapılır.

Məs, müqavimətin ampermetr və voltmetrlə ölçülməsində cərəyan

və gərginlik ölçülür və Om qanununa görə müqavimət tapılır.

Müqavimətin orta qiyməti:

x= f ( a , b , c . . .)a , b , c .. .-a, b, c... orta qiymətləridir. Ölçüləcək kəmiyyətin orta kvadratik

meyllənməsi:

τ x=√(∂ f∂ a )

2⋅τa

2+(∂ f∂ b )

2⋅τb

2+(∂ f∂ c )

2⋅τc

2+. ..

∂ f∂a

−düz ölçmənin xüsusi törəməsi;

τ a−a kəmiyyətin orta kvadratik dəyişməsi (şəkil).

Kobud xətaların aradan qaldırılması

Alınmış müşahidələrin arasında bir və ya bir neçə başqalarından

fərqlənən qiymətlər olarsa, ölçmə nəticələri yoxlanılır ki,səhv yazma,

səhv olaraq nəticələrin yazılması olmayıb ki. Əgər səhv yoxdursa, onda

statistik metodla ən böyük və ən kiçik nəticələr seçilir və y – tanılır:

y1=( xmax− x )/τx y2=( x−xmin)/τ x .

y1 və y2-cədvəl də verilmiş yr-qiymətlərilə müqayisə olunur. yr

ölçmələr sayı-n və etibarlılıq ehtimalı-Peh -dən asılıdır.

Əgər hesablanmış y1 və y2 cədvəldə verilən yr-dən kiçikdirsə, onda

hipotez qəbul olunur. Əgər y¿yr hipotez düzgün sayılmır. Onda xmax və

xmin nəticələrdən silinir.

Cədvəl 2yr-Peh-ın qiymətlərində

nyr-Peh-ın qiymətlərində

0,9 0,95 0,975 0,99 0,9 0,95 0,975 0,99

3 1,406 1,412 1,414 1,414 9 2,097 2,237 2,349 2,464

4 1,645 1,689 1,710 1,723 10 2,146 2,294 2,414 2,540

5 1,731 1,869 1,917 1,955 11 2,190 2,383 2,470 2,606

6 1,894 1,996 2,067 2,130 12 2,229 2,387 2,663 2,663

7 1,974 2,093 2,182 2,265 13 2,264 2,426 2,562 2,714

8 2,041 2,172 2,273 2,374 14 2,297 2,461 2,602 2,759

15 2,326 2,493 2,638 2,808

Ölçmənin xətaları və ölçmə nəticələrinin qiyməti

Fiziki kəmiyyətləri ölçərkən ölçmə nəticələri onun texniki

qiymətini verir. Ölçmə nəticələrinin onun həqiqi qiymətindən fərqinə

ölçmə xətası adlanır. Həqiqətdə ölçüləcək kəmiyyətin həqiqi qiyməti

məlum deyil. Həqiqi qiymət əvəzinə onun doğru (nümunəvi cihazın

göstərişi) qiyməti götürülür. Bu səbəbdən ölçmə xətasına texniki qiymət

verilir. Ölçmə nəticələrinin xarakteristikası kimi ölçmənin dəqiqliyi

götürülür. Ölçmə dəqiqliyi - ölçmənin elə keyfiyyətidir ki, onun nəticəsi

ölçüləcək kəmiyyətdir kçi, onun nəticəsi ölçüləcək kəmiyyətin həqiqi

qiymətinə yaxın olur. yüksək dəqiqlik –ölçü vasitəsinin az olması

deməkdir.

Xətaların yaranma səbəbləri müxtəlifdir. Ölçü çevirmələri müxtəlif

fiziki hadisələrə əsaslanıb. Bu hadisə əsasən ölçüləcək kəmiyyətlə ölçü

vasitəsinin çıxış siqnalı arasında münasibət qurulur. Bu münasibət bəzən

dəqiq olmur, çünki tədqiqat obyekti tam öyrənilməmiş olur. Bu

səbəbdən yaranan xəta metodik xəta adlanır. Məsələn: tutaq ki, dəyişən

cərəyan mənbəyinin gərginliyinin amplituda qiyməti ölçülür. Obyektin

modeli kimi sinusoidal cərəyan mənbəyi götürülür. Ölçü cihazı voltmetr

elektromaqnit, elektrodinamik sistemli götürülür.

Ölçmə xətasına həmçinin təcrübədə istifadə olunan cihaz və

avadanlıqların xətası daxildir. Buraxıla bilən əsas xəta:

ΔX n=±a ΔX n=±( a+bXn )

Nisbi:

δn=±ΔXn

Xnbn=±(c+d (|X k

X n|−1))

burada Xn- diapazonun nson rəqəmi;

c,d – nisbi xətadan asılıdır.

Ölçü vasitələri dövrəyə qoşulduqda dövrədə i və U paylanmasını

dəyişdirir. Belə xətalar instrumental xətalar adlanır. Ölçü zamanı

müxtəlif ekspermentorin fəaliyyəti xəta yaradır, belə xətalar şəxsi

xətalar adlanır.

müşahidələrin ehtimalında və hesablanmasında EHM,

mikrokolkulyatorlar, mikro və mini EBM –lər –dən istifadə olunur.

Hesabatların qüsurlu aparılması əlavə xətalar yaradır. Beləliklə ölçmə

xətası metodik, instrumental hesablama və operator xətaların cəmi kimi

götürülür. Ölçü vasitələrinin iş rejimindən asılı olaraq statik rejim və

dinamik rejim xətaları yaranır.

Statik rejimdə ölçüləcək kəmiyyət və çıxış siqnalı zamana görə

dəyişmir.

Dinamik rejimdə çıxış siqnalı zamana görə dəyişir.

Ölçü vasitələrinin dinamik rejiminə uyğun ətalət xarakteri xəta

yaradır. Belə ki, giriş siqnalı dəyişdikdə, çıxış siqnalının dəyişməsi

gecikir. Əlavə xəta yaranır.

Dinamik xəta - dinamik rejiom xətası ilə statik rejim xətasının fərqi

kimi tapılır. Xətaların ifadə üsuluna görə xətalar olur: mütləq, nisbi,

köçürülmüş və maksimum.ΔΧ=Χc−X

δ %=ΔΧX

γ %=ΔΧX N

100

ΔΧm=nX N

100

Burada X- ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiyməti;

XC cihazın göstərişi.

Xətaların dəyişmə xarakterinə görə olur.

1. Sistematik xəta –ölçü zamanı sabit qalır və ya təkrar ölçmələrdə

müəyyən qanuna uyğunluqda dəyişir.

2. Təsadüfi xəta – təsadüfi formada dəyişir, məlum olmur (bir kəmiyyəti

təkrar ölçərkən).

Sistematik xəta –tədqiqatın aparılma şəraitini analiz etdikdə, yaxud bir

kəmiyyəti təkrar müxtəlif cihaz və metodlarla ölçdükdə aşkarlanır.

Sistematik xəta –eksperimenti, ölçü vasitələrini yoxlamaqla aradan

qaldırılır. Bu düzəltmə əmsalı ilə də aradan qaldırılır.

ΔΧ=−δX n=X+δ

Cihaz və qurğular sistematik xətaya malik olduğundan bunu tam yox

etmək olmur. Qalıq sistematik xəta qalır.

Təsadüfi xəta - təkrar ölçmədə ən doğru cavab orta cəbri qiymətidir:

Aor=a1+a2+. .. . an

n

a1, a2 –ayrı-ayrı müşahidələrin nəticəsidir.

ρ1=a1−Aor

ρ2=a2−Aor

ρn=an−Aor

Ölçmə nəticələrində təsadüfi meyllənmə (xəta) adlanır. Bu müsbət

və mənfi ola bilər.

∑ ρ=0

Təsadüfi xətaların cəbri cəmi sıfıra bərabərdir. Bununla Aor düzgün hesablanması yoxlanır, həmçinin təsadüfi meyllənmələrin düzgünlüyü təyin olunur. Təkrar ölçmələrin sayı n çox olanda Aor –ölçüləcək kəmiyyətin həqiqi qiymətinə yaxınlaşır. Təsadüfi meyllənmələr isə təsadüfi xətaya bərabərləşir.

Bir sıra müşahidələrin qiymətləndirilməsi üçün müxtəlif üsullardan istifadə olunur.

Ən çox ölçmə nəticələrinin orta kvadratik meyllənmələrdən istifadə olunur. Orta kvadratik meyllənməni tapmaq üçün təsadüfi funksiyanın hansı qanunla dəyişməsi bilinməlidir. Ölçmə texnikasında funksiyaların bir sıra paylanma qanunları var. Ən çox normal paylanma qanunundan istifadə olunur. Bu 2 aksiomda ifadə olunur.

1. Çox ölçmələrdə qiymətcə bərabər, işarəcə müxtəlif təsadüfi xəta qiymətləri bərabər rast gəlir.

2. Kiçik xətalar daha çox olur, nəinki, böyük qiymətli xətalar. Riyazi olaraq təsadüfi xətalara normal paylanması aşağıdakı kimi göstərilir

P(δ )= 1σ √2 π

e− δ2

2σ 2

P(δ ) - δ təsadüfi xətanın ehtimal sıxlığı.

Şəkil 1.

Ölçmənin növləri və metodları

p (δ )

+δ−δ

δ=0 ,02

δ=0 , 01

Ölçüləcək kəmiyyətin çoxluğu, zamana görə müxtəlif formada

dəyişməsi, ölçmənin dəqiqliyinə tələbata görə ölçmə müxtəlifdir.

Ölçmə nəticəsinin emalı üsuluna görə düz, vasitəli, birgə və qarışıq

ölçmə növləri vardır.

1. Düz ölçmə - ölçmənin nəticəsi bilavasitə təcrübə qiymətlərindən

tapılır.

2. Vasitəli ölçmə -ölçüləcək kəmiyyətin özü yox, onunla funksional

əlaqədə

olan digər kəmiyyətlər ölçülür və düstur ilə tapılır.

Y=f (X1 , X2 .. .. . Xn )R=U

I

3. Birgə ölçmə -eyni zamanda, bir neçə müxtəlif kəmiyyətlər ölçülür

ki, bunlar arası asılılıq tapılsın

F ( X1 , X2 , X 3 .. .. . Xn , X1' , X2

' , X3' . .. .. Xm

' )=0

F ( X1 , X2 , X 3 .. .. . Xn , X1' ' , X 2

' ' , X3' ' .. .. . Xm

' ' )=0. .. .. . .. .. . .. .. .. . .. .. . .. .. . .. .. . .. .. . .. .. . .. .. .. . .. .. . .. .. . .. ..

F ( X1 , X2 , X3 . .. . .X n, Xn1 , X

n2 , Xn3 . .. . . X

nm)=0

R t =R0 (1+ At+Bt 2) -müqavimətin temperaturdan asılılığı

4. Qarışıq ölçmə - eyni zamanda bit neçə eyni adlı kəmiyyətlər

ölçülür, tənlik sistemi tərtib edilir və həll olunur. Məsələn: Δ bağlanmış

dövrədə müqavimətlərin ölçülməsi. Bu müxtəlif uclar arasında

müqavimət ölçülür. 3 ölçmə nəticəsində müqavimət tapılır. Tədqiq

olunan obyektdən, ölçü vasitələrindən obyektin modelindən və s. asılı

olaraq bir qat və çox qat müşahidə aparılır (ölçülür).

Müşahidə - ölçmədə ölçülmüş kəmiyyətin qiymətlərinin

alınmasıdır.

Ölçmə - istifadə olunan ölçü vasitələrinin rejimindən asılı olaraq

statik və dinamik olur.

Statik ölçmədə -ölçü vasitəsi statik rejimdə işləyir, yəni: ölçü

vasitəsinin çıxış siqnalı dəyişməz qalır.

Dinamik ölçmə -ölçü vasitələri dinamik rejimdə işləyir yəni , çıxış

siqnalı dəyişir (zamana görə). Ölçmə nəticələrində dəqiqlik ölçü

vasitələrinin dinamik rejimini bilmək lazımdır.

Əgər zaman diapazonunda ölçüləcək kəmiyyətin ani

qiymətləri sonludur – onda diskret ölçmə sonsuzdursa fasiləsiz (analoq)

ölçmə adlanır. Məlum ölçü vahidlərinin tətbiqinə görə bilavasitə

qiymətləndirilən və müqayisə metodları vardır.

Ölçü vasitələrinin ölçü obyekti ilə qarşılıqlı təsirinə ölçmə

prinsipi deyilir. Ölçü prinsipi və ölçü vasitələrinin məcmuu ölçü metodu

adlanır. Bilavasitə qiymətləndirilmə metodunda ölçüləcək kəmiyyətin

qiyməti ölçü cihazının hesabat qurğusundan tapılır:

Müqayisə metodu – ölçüləcək kəmiyyət ölçü vahidi ilə müqayisə

olunur. Bu əks qoyma sıfır, diferensial əvəzetmə, uyğunlaşdırma

metodlarına ayrılır. Əksqoşmada ölçüləcək X və ölçü vahidi M eyni

zamanda ölçü dövrəsinə verilir və bunlar arasındakı münasibətə görə x

tapılır.

Əvəz etmə metodu -əvvəlcə cihaza ölçüləcək, sonra isə məlum

kəmiyyət bağlanır. Məlum kəmiyyətdə də ölçüləcək kəmiyyəti ölçərkən

alınan qiymət (α ) alınır.

Uyğunlaşdırma metodunda - ölçüləcək kəmiyyətlə məlum

kəmiyyət arasında fərq ölçülür və şkala bölgüsü və ya dövrü siqnalların

eynililiyi alınır.

MÖVZU 13. Sertifikatlaşdirmanın mahiyyəti və tətbiqi sahələri P L A N1.Sertifikatlaşdirma haqqında anlayış2. Sertifikatlaşdırmada tətbiq edilən terminlər3. Sertifikatlaşdırmanın qısa inkişaf tarixi4. Sertifikatlaşdırmanın tətbiqi sahələri5.Məhsulun sertifikatlaşdırılmasının aparılma qaydaları

ƏDƏBIYYAT

1.Məmmədov. N. R Sertifikatlaşdırmanın əsasları.Bakı :Elm , 2001

2. Основы метрологии, стандартизации и сертификации.

Л. А. Родченко М. Наука, 2003

Sertifikatlaşdırma latın sözü olub “düzgün edilmişdir” mənasını daşıyır.Məhsulun düzgün istehsal edilməsinə inanmaq üçün bilmək lazımdır ki, hansı şərtlərə o uyğun olmalıdır və hansı yolla bu uyğunluğutəsdiq etmək mümkündür.Bu təsdiqləmənin bütün ölkələrdə qəbul edilmiş üsulu uyğunluğun sertifikatlaşdırılmasıdır. “Sertifikatlaşdırma” termini ilk dəfə olaraq Sertifikatlaşdırma üzrə beynəlxalq təşkilatın (İSO) sertifikatlaşdırma məsələləri üzrə komitə ( SERTİKO ) tərəfindən formalaşdırılmışdır. Bu termin 1982- ci ildə İSO/BEK 2 Sənədinə daxil edilmişdir. Bu sənədə görə sertifikatlaşdırma məmulatın və ya xidmətion müəyyən standartlara və ya digər normativ sənədlərə uyğunluğunu sertifikat və ya uyğunluq nişanı vasitəsilə təsdiqidir. İSO/BEK 2 rəhbərlik sənədinə və İSO 8402- 86 beynəlxalq standartına , həmçinin RS – 001-93”AZS Milli sertifikatlaşdırma sistemi . Əsas müddəalar” rəhbərlik sənədinə uyğun olaraq sertifikatlaşdırma sahəsində aşağıdakı terminlər tətbiq olunurUyğunluğun sertifikatlaşdırılması-lazımi tərzdə eyniləşdirilmiş məhsulun, prosesin və xidmətin konkret standarta və ya digər normativ sənədə uyğun olduğuna zəmanətin III tərəfin inamlı sübut etməsidir. Məcburi sertifikatlaşdırılma-xüsusi səlahiyyət verilmiş orqan tərəfindən məhsulların , proseslərin və xidmətlərin normativ sənədlərin məcburi tələblərinə uyğunluğunun təsdiq edir.Könüllü sertifikatlaşdırılma –istehsalçının , məhsulun istehlakçısının , həmçini dövlət orqanlarının təşəbbüsü ilə könüllülük əsasında keçirilən sertifikatlaşdırmadır.

Uyğunluq haqqında məlumat – tədarükçünün tam məsuliiyəti ilə məhsulun konkret standarta və ya digər normativ sənədə uyğun olması haqqında verilmiş məlumatdır.Sertifikatlaşdırılma sistemi- uyğunluq sertifikatlaşdırılması aparmaq üçün xüsusi üsullara və idarə etmə qaydalarına malik sistemdir.Sertifikatlaşdırılma üzrə orqan – uyğunluq sertifikatlaşdırılması aparan orqandır.Uyğunluq sertifikatı - sertifikatlaşdırılma sisteminin qaydalarına müvafiq sürətdə nəşr edilmiş , lazimi tərzdə eyniləşdirilmiş məhsulun konkret standarta və ya digər normativ sənədə uyğun olduğunu göstərən sənətdir.Uyğunluq nişanı – məhsulun konkret standarta və ya digər normativ sənədə uyğunluğunu göstərən , sertifikatlaşdırılma sisteminin qaydalarına uyğun verilən və tətbiq edilən , müəyyən edilmiş qaydada müdafiə olunan nişandır.Akkreditləşdirmə - sertifikatlaşdırılma üzrə hər hansı bir fəaliyyət göstərmək üçün səlahiyyətlərin rəsmi taninmasıdır.Ətraf mühitin mühafizəsi – məhsulların proseslərin və ya xidmətlərin mənfi təsirindən ətraf mühitin mühafizəsidir.İstehsalatın attestasiyası - sertifikatlaşdırılma üzrə və yaxud xüsusi səlahiyyətli digər orqan tərəfindən məhsulun istehsalı üçün normativ sənədlərdə verilmiş və sertifikatlaşdırılmazamanı yoxlanılan tələblərin stabilliyini təmin edən zəruri şərtlərin mövcudluğunun rəsmi təsdiqidir.Normativ sənəd – məhsula və ya xidmətə , həmçinin onların keyfiyyətini qiymətləndirmə metodlarına aid tələbləri əks etdirən standart , sanitar normaları və qaydaları və digər sənədlərdir. Keyfiyyət sistemi – keyfiyyətə ümumi rəhbərliyin həyata keçirilməsini təmin edən təşkilatın strukturun məsuliyyətin , proseslərin və ehtiyyatların məcmusudur. Sertifikatlaşdırılma sxemi – uyğunluq sertifikatlaşdırılması keçirilən zaman üçüncü tərəfin fəaliyyətinin tərkibi və ardıcıllığıdır. Məhsulun prosesin və xidmətin sertifikatlaşdırılması aşağıdakı məqsədlər üçün aparılır:

Əhalinin həyatı , sağlamlığı , əmlakı və ətraf mühüt üçün təhlükəli olan məhsulun buraxılmasının və satışının qarşısını almaq

İstehlakçılara məhsulun səriştəli seçilməsində köməklik göstərmək

Müəssisələrin beynəlxalq iqtisadi , elmi – texniki əməkdaşlıqda və beynəlxalq ticarətdə iştirakı üçün şərait yaratmaq

Sertifikatlaşdırılmanı həyata keçirtmək üçün 1993 – cü ildə Azərbaycan Dövlət Standartlaşdırma və Metrolagiya mərkəzi tərəfindən AZS Milli sertifikatlaşdırılma sistemi yaradıldı. Bu sistem aşağıdakı rəhbər edici normativ sənədləri özündə birləşdirir:

1. AZS Milli sertifikatlaşdırılma sistemi. Əsas müddəalar , RS-001-93

2. AZS Milli sertifikatlaşdırılma sistemi. Sertifikatlaşdırılma üzrə orqana tələblər və akkreditləşdirilmə qaydaları RS-002-93

3. AZS Milli sertifikatlaşdırılma sistemi. Oxşar məhsulun sertifikatlaşdırılma sistemi. RS-003-93

4. AZS Milli sertifikatlaşdırılma sistemi.Sınaq laboratoriyalarına tələblər və onların akkreditləşdirilmə qaydaları. RS-004-93

5. AZS Milli sertifikatlaşdırılma sistemi.Sistemin Dövlət Reyestrinin aparılma qaydaları RS-005-93

Azərbaycan Respublikasında Milli sertifikatlaşdırılma sisteminin rəsmi dili – Azərbaycan dilidir . Bütün sənədlər azərbaycan dilində tərtib olunur.Lakin sifarişçinin arzusu ilə sənədlərin nüsxələri istənilən dildə verilə bilər . İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş dövlətlər sertifikatlaşdırılma prosesinin inkişafına hələ keçən əsrin 20-ci illərində başlamışlar . 1920- ci ildə Alman standartlaşdırma inistitutu (DİN ) Almaniyada DİN standarttlarına uyğunluq nişanı təsis etdi. Bu nişan , qaz avadanlıqlarından , su təchizatı avadanlıqlarından və bir neçə digər məhsullardan başqa bütün növ məhsullara şamil edildi. Hələ 20- illərin əvvələrində Alman elektrotexniki assosiasiyasının ( VDE ) rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərən elektrotexniki və elektron avadanlıqlarının sertifikatlaşdırılma sistemi yaradıldı.VDE- nin rəhbərliyi altında öz uyğunluq nişanı ilə fəaliyyət göstərən 4 sertifikatlaşdırılma sistemi vardır. Onlar aşağıdakı sahələr üzrə yaradılmışdır:

1) Məişət elektrotexniki avadanlıqlar , işıqlandırıcı avadanlıqlar,televiziya və radio avadanlıqları və s.

2) Elektrotexniki kabellər və şnurlar;3) Elektron texnikası məmulatları;4) Elektromaqnit şüalanma avadalıqlarısertifikatlaşdırılma sistemi

Bunlardan birinci üç sertifikatlaşdırılma sistemləri məcburidir.1938-ci ildə Fransada NF (Fransız standartı) nişanının milli

sertifikatlaşdırılma sistemi yarandı.Bu sistemin təçkili və ona rəhbərlik

Standart-laşdırma üzrə fransız assosiasiyasına ( AFNOR) həvalə edildi.

1981-ci ildən başlayaraq 18 milli təşkilat Fransa höküməti

tərəfindən seetifikatlaşdırma üzrə səlahiyyətli orqan kimi tanınmışdır.

Sertifikatlaşdırma keçmiş SSRİ-də 1979-cu ildə “İhtehsalatın

səmərəliliyini və işlərin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə təsərrüfat

mexanizminin təsirinin planlaşdirilması və gücləndirilməsi haqqında

“qərarının qəbul olunmasından sonra inkişaf etməyə başladı.

Beləliklə,90-cı illərin əvvəllərində hazırkı MDB dövlətlərində milli

sertifikatlaşdırılma sistemlərinin yaradılması üçün normativ və texniki

baza formalaşdı.Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinrtinin 343 saylı

1 iyul 1993-cü il tarixli qərarı ilə tətbiq olunmağa başladı.

Sertirikatlaşdırma məcburi və könüllüsertifikatlaşdırılmaya

bölünür.Son zamanlar məcburi sertifikatlaşdırılmanı qanunvericiliklə

tənzimlənən ,könüllü sertifikatlaşdırılmanı isə

qanunvericiliklətənzimlənməyən sertifikatlaşdırılma adlandırılır.

Məcburi sertifikatlaşdırılma ətraf mühitin mühafizəsi ,insanların

həyatı ,sağlamlığı və əmlakın təhlükəsizliyini təmin edilməsi ilə bağlı

məhsullar və xidmətlər üçün həyata keçirilir.Qanunvericiliklə bu mallara

qoyulan tələblər bütün istehsalçılar tərəfindən daxili bazarda və

idxalçılar tərəfindən onları Azərbaycan Respublikasının ərazisinə gətirən

zaman yerinə yetirilməlidir.

Könüllü sertifikatlaşdırılma o hallarda aparılır ki,

məhsullar ,xıdmətlər və proseslər üçün mövcud standartların və digər

normativ sənədlərin tələblərinə ciddi riayət olunması dövlət tərəfindən

nəzərdə tutulmamışdır, yəni standartlar və normalar təhlükəsizlik

tələblərinə toxunmur və istehsalçılar üçün könüllü xarakter

daşıyır.Könüllü sertifikatlaşdırılmaya təlabat o zaman yaranır

ki ,sertifikatlaşdırılma obyektlərinin standartlara və digər normativ

sənədlərə uyğunsuzluğu iri maliyyə - sənaye qruplarının , sənaye

sahələrinin və xidmət sferasının iqtisadi maraqlarına toxunur.

Azərbaycan Respublikasında sertifikatlaşdırılma aparılma qaydaları

Azərdövlətstandartın 1993-cü ildə qəbul etdiyi qərarla

müəyyənləşdirilmişdir.Bu qərara əsasən məcburi sertifikatlaşdırılma

üçün qəbul edilmişdir,lakin onu künüllü sertifikatlaşdırılma zamanı da

tətbiq etmək olar.Sertifikatlaşdırılma qaydalarənən ümumi prinsipləri bu

məsələ üzrə İSO/BEK-in rəhbəredici sənədinə uyğundur.

Məhsulun sertifikatlaşdırılması aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır;

1.Sertifikatlaşdırılmaya sifarişin verilməsi. Sifarişçi sertifikatlaşdırma

üzrə müvafiq orqana sifariş göndərir. Bu cür orqan olmadıqda isə sifariş

Azərdövlətstandarta göndərilir. Sertifikatlaşdırma üzrə orqan daxil

olmuş sifarişə bir ay müddətində baxır və sifarişçiyə öz qərarını

göndərir.

2.Nümunələrin seçilməsi , identifikatlaşdırılması və

sınağı.Sınaq üçün nümünələri sınaq loborotiriyası və ya onun taöpşırığı

ilə digər təşkilat seçir. Ayrı-ayrı hallarda bu məsələ ilə sertifikatlaşdırma

üzrə orqan məşqul olur. Sınaqdan keçmiş nümunələr konkret məhsulun

sertifikatlaşdırma sistemi qaydaları ilə nəzərdə tutulan müddət ərzində

saxlanılır .

3.İstehsalatın qiymətləndirilməsi. Seçilmiş sertifikatlaşdırma

sxemindən asılı olaraq istehsalatın vəziyyətinin təhlili , istehsalatın

sertifikatlaşdırma yaxud keyfiyyətin idarə edilmə sisteminin

sertifikatlaşdırması aparılır.

4.Uyğunluq sertifikatının verilməsi. Sertifikatlaşdırma üzrə

orqana daxil olmuş sınaq protokolları , istehsalatın

qiymətləndirilməsinin nəticələri , məhsulun uyğunluğu haqqında digər

sənədlər məhsulun verilmiş tələblərə uyğunluğu haqqında qərar qəbul

etmək üçün diqqətlə təhlil edilillər.Təhlilin nəticələri üzrə ekspert rəyi

tərtib olunur. Bu sənəd əsasında sertifikatlaşdırma üzrə orqan uyğunluq

sertifikatı vermək haqqında qərar qəbul edir.Müsbət qərar qəbul

edildikdə sertifikat hazırlanır.

Uyğunluq sertifikatınıntəsir müddətini sertifikatlaşdırma üzrə orqan

təyin edir,bu müddət adətən üç ildən artıq olmur.

5.Uyğunluq nişanının tətbiqi. İstehsalçı , sertifikatlaşdırma

üzrə orqandan lisenziya alaraq , sertifikatlaşdırılmış məhsulun uyğunluq

nişanı ilə nişanlamaq hüququnu qazanır.

AZS 004- 93 Milli sertifikatlaşdırma sisteminə görı Milli uyğunluq

nişanını iki forması qəbul edilmişdir:

1.İnsanların həyatını , sağlamlığının və ətraf mühitin mühafizəsinin

tələblərini ödəyən məhsullar .

2.Daha geniş göstəriciləri ödəyən məhsullar , həmçini proses və

xidmətlər üçün.

Uyğunluq nişanının məhsulda ,qablamada və sənədlərdə nişanlanma

yerini müəssisə özü müəyyən edir.Xidmət və proseslər üçün Milli

uyğunluq nişanı göndərilən sənədlərdə əks etdirilir.

6.Sertifikatlaşdıılmış məhsula müfəttiş nəzarəti. Əgər müfəttiş

nəzarəti sertifikatlaşdırma sxemi ilə nəzərdə tutulursa , onda sertifikatın

və uyğunluq nişanının tətbiqinı hüquq verən lisenziyanın bütün təsir

müddəti ərzində bu cür nəzarət həyata keçirilir .

Müfəttiş nəzarətinin nəticələri akt şəklində tərtib olunur , bu akt isə

sertifikatlaşdırma üzrə orqanda saxlanılır. Bu orqan müfəttiş nəzarətinin

nəticələrinə görə sertifikatın və uyğunluq nişanının tətbiqinə hüquq

verən lisenziyanın təsirini dayandıra və ya ləğv edə bilər

7.Korrektəetmə tədbirlərinin həyata keçirilməsi. Bu tədbirlər

məhsulun qoyulmuş tələblərə uyğunluğunun pozulması hallarında

həyata keçirilir. Tədbirləri sertifikatın və lisenziyanın təsirini dayandıran

sertifikatlaşdırma üzrə orqan təyin edir və bu haqqda

sertifikatlaşdırmanın maraqlı iştirakçılarını məlumatlandırır . Əgər

korrektəedici tədbirlər müsbət nəticələr vermişdirsə , onda

sertifikatlaşdırma üzrə orqan istehsalçının məcbur edir ki , məmulatı

başqa cür nişanlasın . Bu haqqda sertifikatlaşdırmada iştirak edənlər

məlumatlandırılır . Korrektəedici tədbirlərin yerinə yetirilməməsi və ya

səmərəsizliyi zamanı sertifikat və uyğunluq nişanına lisenziya ləğv

olunur.

MÖVZU 14. Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsində

standartlaşdırmanın və sertifikatlaşdırmanın rolu

P L A N1.Məhsulun texniki səviyyəsinin yüksəldilməsi

2.Sertifikatlaşdırılmada tətbiq olunan metodlar

3.Məhsulun dövlət sınaqları sistemi

4Məhsulun keyfiyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsi metodları

ƏDƏBIYYAT

1.Məmmədov. N. R Sertifikatlaşdırmanın əsasları.Bakı :Elm , 2001

2. Основы метрологии, стандартизации и сертификации.

Л. А. Родченко М. Наука, 2003

Məhsulun texniki səviyyəsinin və keyfiyyinin yüksəldilməsi onun

keyfiyyət kateqoriyası üzrə attestasiyası ilə bağlıdır.Hər məhsul üçün

gec-tez elə bir moment gəlir ki, bu məhsulun istifadəsi sərfəli olmur,

yəni o mənəvi köhnəlir. Bunun yerinə, yüksək keyfiyyətə malik məhsul

gəlməlidir. Bu momenti təyin etmək üçün

məhsulun attestasiyasından istifadə olunur.

Sənaye məhsullarının attestasiyası iki keyfiyyət kateqoriyası üzrə

həyata keçirilir: yüksək və birinci.

Yüksək keyfiyyət kateqoriyasına o məhsullar aiddir ki, onlar

özlərinin texniki-iqtisadi göstəricilərinə görə ən yaxşı dünya nümunələri

səviyyəsindədir və ya ondan yüksəkdir; onlar ölkənin xalq təsərrüfatında

texniki tərəqqini təyin edir, xarici bazarda rəqabətə dözür. Bu cür

məhsullar yüksək stabil keyfiyyət göstəriciləri ilə xarakterizə

olunmalıdır.

Birinci keyfiyyət kateqoriyasına oməhsullar aiddir ki, onlar

normativ-texniki sənədlərin tələblərinə avab verir, yəni serialı istehsal

üçün standartlarda nəzərdə tutulmuş tələblər səviyyəsindədir.

Aşağıdakı məhsullar sttetasiyadan keçirilmir:

1. Sənaye emalı keçməmiş məhsullar.

2. Ancaq ölkənin müdafiəsi üçün buraxılan məhsullar.

3. Istehsalatdan çlxarılmış məmulatlar üçün ehtiyyat hissələri.

4. Yeyinti məhsulları.

5. Tibbi təyinatlı məhsullar.

6. Parfyümer-kosmetik mallar.

7. Əl əməyi vasitəsilə istehsal olunan yuvelir məmulatlar.

8. Kitab məhsulları və incəsənət əsərləri.

9. Tara və qablaşdırma.

Yeni mənimsənilən məhsulun attestasiyası bir idən gec olmayaraq,

xüsusi mürəkkəbliyə malik məhsulun attestasiyası isə serialı istehsala

başlayanda iki ildən gec olmayaraq aparılır.

Xarici ticarətin inkişaf etdirilməsi, sənaye məhsullarının

keyfiyyətinin və rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi məqsədi ilə son

zamanlar məhsuların sertifikatlaşdırılmasına böyük əhəmiyyət verilir.

Beynəlxalq təcrübədə sertifikatlaşdırmanın iki metodu qəbul

edilmişdir; öz-özünü sertifikatlaşdırma və “üçüncü tərəf” vasitəsilə

sertifikatlaşdırma.

Öz-özünə sertifikatlaşdırma ancaq ABŞ və Kanadada tətbiq olunur.

Bu metodda istehsalçının özü istehsal etdiyi məhsulun sınağını aparır və

müvafiq sertifikatı doldurmaqla və ya Uyğunluq nişanı vurmaqla həmin

məhsulun standartlara, yaxud texniki şərtlərə uyğunluğunu bəyan edir.

Bu halda məhsulun istefhlakcısı onun sınağı üçün qəbul edilmiş

metodlar haqqında informasiya ilə təmin edilir.

Sertifikatlaşdırmanın ən geniş yayılmış metodu ikinci metoddur.

Burada sertifikatlaşdırma dahad məhsulun istehsalçısından

istehlakçısından asılı olmayan “üçüncü tərəf” vasitəsilə aparılır.Bu

obyektiv orqan sınaq üzrə rəsmi mərkəzlər, laboratoriyalar, institutlar və

yaxud standartlaşdırma üzrə milli təşkilar ola bilər.

Hər bir sertifikatlaşdırma sistemi beynəlxalq, milli standartlara,

texniki şərtlərə əsaslanır.

Beynəlxalq İSO təşkilatında sertifkatlaşdırma üzrə xüsusi komitə

(KASKO) yaradılmışdır. Bu komitə sertifikatlaşdirma üzrə bir sıra

metodik tövsiyyələr hazırlamışdır.

Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr yenin bir orqan-sınaq

mərkəzlərinin akkreditləşdirilməsi üzrə beynəlxalq konfrans (İLAK)

yadatdılar. Bu orqanın vəzifəsi akkteditləşdirmə sistemləri üzrə, sınaq

laboratoriyalarının akkreditləşdirilməsi üzrə təcrübə mübadiləsini təşkil

etmək, həmçinin akkreditləşdirilmiş milli laboratoriyalarda aparılmış

sınaqların nəticələrinin qarşılıqlı tanınmasına kömək etməkdir. Qarşılıqlı

tanınma iki və çox tərəfli sazişlərin bağlanması yolu ilə həyata keçirilir.

Avropada sertifikatlaşdirma üzrə beynəlxalq sazişlərin sayı 200-dən

çoxdur. ən çox məhsul növünü elektrotexniki avadanlıqların

sertifikatlaşdirması üzrə Beynəlxalq komissiya (SEE) elektron

məmulatlarını sertifikatlaşdirması üzrə Beynəlxalq elektotexniki

komisiya çərçivəsində bağlanmış sazişlər əhatə edir.

Məhsulun dövlət sınaqları sisteminin texniki əsasını bütün növ

dövlət sınaqlarını aparmağa imkan verən sınaq avadanlıqları, ölçmə

vasitələri və digər texniki vaditlər təşkil edir.

Ən vacib məhsul növlərinin dövlət sınaqları üzrə baş təşkilatlar .Bu

təşkilatlar Azərbaycan Respublikasınin standartlaşdırma,metrologiya və

patent üzrə dövlət agentliyi və nazirliklər tərəfindən təsdiq olunur.

Məhsulun dövlət sınaqları sisteminin normativ-metodiki əsasını

aşağıdakılar təşkil edir.

1. Dövlət sınaq sisteminin təşkilati-metodik və normativ-texniki

əsası olan kompleks standartlar

2. Məhsulun işlənməsi və istehsalata qoyulması( istehsalın

başlanması) sisteminin kompleks standartları ;

3. Ölçmələrin vəhdətinin Dövlət təminolunma sisteminin kompleks

standartları ;

4. Məhsula və onun sınaq metodlarına qoyulmuş tələbləri əks

etdirən normativ-texniki və texniki sənədlər;

5. Sınaq vasitələrinə və onların istifadə qaydalarına qoyulmuş

tələbləri əks etdirən normativ-texniki sənədlər.

Məhsulun keyfiyyətini yüksəltmək , onun attestasiyası və ya

istehsalda çıxarılması məqsədilə sistematik olaraq məhsulun keyfiyyəti

qiymətləndirilməlidir Təyin edilmiş keyfiyyət baza keyfiyyəti ilə

müqayisə olunur. Buna məhsulun keyfiyyət səviyyəsi deyilir. Baza

göstəricisi kimi etalon nümunənin keyfiyyəti və yaxud ölkədə və ya

xaricdə istehsal olunmuş bir neçə ən yaxşı nümunələr götürülür.

Məhsulun keyfiyyət səviyyəsini qiymətləndirmək üçün

differensial , kompleks və qarışıq metodlardan istifadə edilir .

Differensial metod məmulatın keyfiyyət göstəricisini baza

göstəricisi ilə müqayisə etmək prinsipinə əsaslanır. Bunun üçün nisbi

keyfiyyət göstəricisini aşağıdakı düsturla təyin edirlər.

q =Pi

Pδ

Pi – qiymətləndirilən məhsulun fərdi keyfiyyət göstəricisi.

Pδ – fərdi baza göstəricisi.

Məhsulun keyfiyyət səviyyəsinin kompleks metodla

qiymətləndirilməsi zamanı ümumiləşmiş keyfiyyət göstəricisindən

istifadə edirlər . Bu halda keyfiyyət səviyyəsinin bir ədədlə xarakterizə

etmək olar. Ümumiləşmiş göstəricilər kimi baş , inteqral və orta

tarazlaşmış göstəricilər tətbiq edilir.

Məhsulun keyfiyyət səviyyəsini qiymətləndirilməsinin qarışıq metodu

fərdi keyfiyyət göstəricilərinin məcmuu kifayət qədər böyük olduğu və

hər bir göstəricinin differensial metodla qiymətinin təhlili bir mənalı

cavab alınmasına imkan vermədiyi hallarda tətbiq edilir.Bu metod fərdi

və kompleks göstəriciləri birlikdə tətbiqinə əsaslanır və aşağıdakı

əməliyyatları ardıcıl yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur :

-fərdi göstəricilərin müəyyən hissəsini qruplarda birləşdirmək və

sonra hər qrup üşün müvafiq kompleks göstərici təyin etmək. Ayrı-ayrı

mühüm göstəriciləri qruplarda birləşdirməmək də olar

-alınmış kompleks və fərdi göstəricilər məcmuu əsasında

diferensial metodla məhsulun keyfiyyət səviyyəsini qiymətləndirmək

qeyd etmək lazımdır ki , məmulatın keyfiyyət səviyyəsinin

qiymətləndirməsində qarışıq metoddan nisbətən az istifadə edilir.

Müxtəlif cinsli məhsul növləri məcmuusunun keyfiyyətini

qiymətləndirmək üçün keyfiyyət və qüsurluluq indekslərindən istifadə

edilir.

Qüsurluluq əmsalı aşağıdakı kimi təyin edilir:

G=qə

qəb

q ə - baxılan dövrdə buraxılmış məhsulun qüsurluluq əmsalının

qiyməti

qəb – məhsulun qüsurluluq əmsalının baza qiymətidir.

MÖVZU 15 . Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında və

yerquruluşu layihələrində standartlaşma və metrologiya

işlərinin iqtisadi effektliyiPLAN:

1.Yerquruluşu layihələrinin tərtibində standartların tətbiqinin iqtisadi

səmərəliliyi

2.Məhsulun maya dəyərinin və rentabellilik səviyyəsinin

hesablanması

ƏDƏBİYYAT

1.Буш.В.В., Сухов А.Н., Перекий М.Н. Стандартизация и

метрология. Программа для высших с/х учебных заведений по

специальности «землеустройство». Москва, 1990.

2.Məmmədov. N. R . Standartlaşdırmanın əsasları.Bakı : Elm , 2002

3.Gözəlov .S.M. ,Məmmədov .S.Z. ,Orucov İ.K. Metrologiyanın və

kvalimetriyanın əsasları Gəncə 2008.

Yerquruluşu layihələrinin tərtibində standartların tətbiqinin

iqtisadi səmərəliliyi

Standartlaşmanın iqtisadi effektliyini hesablamaq üçün ümumi

xərclər, illik qənaət , illik iqtisadi səmərəlilik və təsərrüfat şəraitində

standartların iqtisadi səmərəlilik əmsalı təsdiq edilir.

Standartın tətbiqinə və nəzarətinə çəkilən ümumi xərclər aşağıdakı

formula ilə təyin edilir:

3üm=3ts+3ya+3km+3ib+3mod+3k+3bi

burada 3ts – müəssisələrdə texniki sənədlərin hazırlanmasına və

alınmasına çəkilən xərclərdir, man;

3ya – yeni avadanlığın alışmasına və quraşdırılmasına çəkilən

xərclərdir, man;

3km – köməkçi materialların alınmasına çəkilən xərclərdir, man;

3ib – istehsalat binalarının tikilməsinə və təmirinə çəkilən

xərclərdir, man;

3mod – faktiki avadanlığın modelləşdirilməsinə çəkilən xərclərdir,

man;

3k – kadrların hazırlanmasına çəkilən xərclərdir, man;

3bi – standartların tətbiqinə və nəzarətinə çəkilən digər xərclərdir,

man.

İllik qənaət (səmərə) standartların tətbiqinə qədər və ondan sonra il

ərzində çəkilən xərclərin fərqinə bərabərdir.

Iqtisadi səmərəlilik əmsalı illik qənaət ilə bir ildə çəkilən ümumi

xərclərin nisbəti kimi təyin edilir.

Standartların iqtisadi səmərəliliyinin hesablanmasında aşağıdakı

göstəricilər təyin edilir:

1)Məhsulun sortlarının ümumi və xüsusi çəkisi;

2)Məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması;

3)Xalis və şərti gəlir;

4)Məhsul istehsalının rentabellilik dərəcəsi.

Ümumi məhsul qəbul edilmiş ölçü vahidləri ilə təyin edilir və

sentnerlə, tonla, ədədlə və s. ölçülür. Məhsul sortlara ayrılır və hər bir

sortun xüsusi çəkisi tətin edilir.

Məhsulun maya dəyəri aşağıdakı düsturla təyin edilir:

C=3es+3q+3um

B

burada C – ümumi maya dəyəri

3əs – məhsulun istehsalı ilə əlaqədar olaraq çəkilən əsas xərclərdir,

manat;

3q – istehsalın idarə edilməsi üçün qaimə xərcləridir;

3üm – standartların tətbiqi üçün ümumi xərclərdir, manat

B – istehsal olunan ümumi məhsuldur.

Xalis gəlir aşağıdakı düsturla ilə təyin edilir:

D=B-C

burada D – məhsulun realizəsindən alınan xalis gəlirdir, manat;

B – məhsulun qiymətidir, manat;

C – məhsulun maya dəyəridir, manat.

Məhsul istehsalının rentabellik səviyyəsi aşağıdakı düsturla təyin

edilir:

P=DX

C⋅100

burada P – məhsul istehsalının rentabelliyidir, %;

DX – xalis gəlirdir, manat;

C – məhsul istehsalının tam maya dəyəridir, manat.

Metroloji təlimat işlərində variantlar üzrə çəkilən xərclər minimum

olmalıdır və aşağıdakı kimi təyin edilir:

3pr=CT+En⋅K+Π →min

burada CT – metroloji işlərin və ya metroloji texnikanın maya dəyəridir;

En – kapital qoyuluşunun səmərəliliyini göstərən normativ

əmsaldır, En20115;

K – metroloji xidmətin istehsalat fondların xüsusi kapital

qoyuluşudur;

Π – metroloji işlərin nəticələrinin istifadə edilməsi zamanı

istehsalat itkiləridir.

Illik iqtisadi səmərə aşağıdakı düsturla təyin edilir:

ЭMO=(CT' +E n⋅K ' )

B'mp

Bmp' −(CT

' ' +E n⋅K ' ' )+ЭTЭП

burada Bmp, B"mp – köhnə və yeni texnikanın tətbiqi nəticəsində illik

metroloji işlərin həcmidir;

ЭТЭП – istehsalın texniki-iqtisadi göstəricilərinin yüksəldilməsi

hesabına əldə edilən iqtisadi səmərədir və aşağıdakı kimi təyin edilir

ЭТЭП=∑i=1

т

Эi

burada n – istehsalın iqtisadi səmərəliliyini yüksəltmək üçün faktorların

sayıdır;

Эi – i-ci faktora görə illik iqtisadi səmərədir;

Metroloji işlərin iqtisadi effektlilik əmsalı aşağıdakı formula ilə

təyin edilir:

Emr=Эmr

Kmr

burada Kmr - metroloji təminat işlərini yerinə yetirmək üçün qoyulan

əlavə kapital qoyuluşudur.