adau.edu.azadau.edu.az/img/page/tmp/1lcmkjwe4k.docx · web viewsiyаsi biliklərin və...
TRANSCRIPT
MÖVZU1Politologiyanın predmeti, strukturu və funksiyaları
PLAN
1.Politologiyanın yaranması və inkişafı. 2.Politologiyanın predmeti,obyekti və strukturu. 3. Politologiyanın əsas qanunauygunluqları,prinsipləri,kateqoriyaları və
metodları. 4. Politologiyanın funksiyaları və humanitar elmlər sistemində yeri.
5.Siyasət xüsusi sosial fenomen kimi.
ƏDƏBİYYAT
1.Hüseynov Q.İ. Politologiya.Dərs vəsaiti. Bakı: 1991 2.Əliyev T.Əliyev Q. Politologiya/dərs vəsaiti/ Bakı:Təbib, 1994 3.Şirəliyev Ş.İ. Abbasov.F.F. Politologiya :/dərslik /Bakı:Bilik,1993 4.Aristotel. Politika.Bakı 1997. 5.Əfəndiyev M.İ.Siyasi elmin problemləri. Bakı:BDU-nun nəşriy- yatı,1998
6.Ələkbərova N. Siyasi elmin metolodogiyası. Bakı:2005 7.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-
2008. 8.Azərbaysan Milli Ensiklopediyası. Bakı:2008 9.Аqаfоnоv Ö.А., Viznеr S.V., Sаmıqin S.I. Оsnоvı pоlitоlоqii. Rоstоv- nа Dоnu: Fеniks, 2000
10.Puqаçёv V.P., Sоlоvёv А.I. Vvеdеniе v pоlitоlоqiö. M.: Pоlitizdаt 1995, s.
11..Qаdciеv K.S.Vvеdеniе v pоlitiçеskuö nаuku.M. ,1997 12.. Unpеlеv А.Q. Pоlitоlоqiə: vlаstğ, dеmоkrаtiə, liçnоstğ. M., 1994 13.. Sivis learning in teasher edusation. Edited by Gregory H.E., Cohn
P.C., Robert S.L. USA: Indiana University, 2004, 238 p. 14.. National standards for siviss and government. USA: Senter for sivis
edusation, 2000, 187 p. 15.. Urofsky M.I. Basis readings in U.S. Demosrasy: A teashers quide.
USA: United States Information Agensy, 1995, 55 p.
1.POLITOLOGIYANIN YARANMASI VƏ İNKİŞAFI
Politologiya (yunansa politika – siyasət, dovləti idarə etmak sənəti, loqos -
soz, anlayış, təlim) adından da göründüyü kimi, siyasət, siyasi proseslər və
təsisatlar, siyasi hakimiyyət haqqında elmdir. Siyasət haqqında təsəvvurlərin
tarixi çox qədim olsa da, erkən dovrlərda onlar miüstəqil bilik sahəsi omayıb,
mifoloci dunyagörüşunün tərkib hissəsi kimi çıxış edirdi. E.ə. II-I minilliklərda
butun xalqlarda hakimiyyətin və bütovlükdə istimai-siyasi hayatın ilahi mənşəyə
malik olması haqqında təsəvvüürlər movsud idi.
Е.ə. I minilliyin ortalaından etibarən siyasi baxışlarm rasionallaşması
tendensiyasi nəzərə çarpır, fəlsəfi-etik xarakter daşıyan ilk siyasi kateqoriya və
konsepsiyalar meydana gəlir. Bu proses hər şeydən əvvəl Konfutsinin, Platonun
və Aristotelin adı ilə baglı idi. Aristotel yazırdı: «Siyasi elm butun elmlərdən
yüksəkdə durur.Çünki о, insanlara ədalətli qanunlar əsasında yaşamagı
öyrədir.Aristotelin siyasi fikrin inkişafındakı xidmatlərini nəzərə alan müasirləri
onu «siyasətin atası» adlandırmışlar.
Siyasi fikir tarixində ilk dəfə olaraq italyan mutafəkkiri Nikollo
Makiavelli siyasəti sinkretik elmi biliklərin tərkib hissəsi kimi deyil, insan
fəaliyyətinin müstəqil sferası kimi nəzərdən keçirmişdir.
Siyasi elm ozünün sonrakı inkişafını T.Hobbs, S.Lokk, Ş.L.Monteskye,
C.C.Russo, S.Medison, E.Bern, S.S.Mill, A.Tokvil və b. mutəfəkkirlərin
əsərlərində tapmışdır.
Ansaq çoxsaylı siyasi tədqiqatlarm mövsudluguna baxmayaraq, XIX əsrin
II yarısınadək politologiya müstəqil fənn kimi deyil, asas etibarilə dovlət
haqqında təlim və siyasi-fəlsəfi nəzəriyyə formasında mövsud olmuşdur.
Bəzi alimlər politologiyanm bir tədris fənni kimi meydana gəlməsini XIX
əsrin I yarısında Almaniyada hüquqi məktəbin meydana gəlməsi, digəriləri isə-
xususilə amerikalı mütəfəkkirlər onun yaranma tarixini XIX asrin II yarısı ilə
baglayırlar. Sonunsulara görə, politologiyanın yaranması Frensis Leyberin adı
ilə
2
baglıdır. Onun 1857-si ildən ABŞ-ın Kolumbiya Universitetində oxudugu
muhazirələr burada 1880-si ildə onun həmkarı Son Bersess tərəfindən ali siyasi
məktəb yaradılması üçün zəmin hazırlamışdır.XIXəsrin sonu – XX əsrin əv-
vəllərində «siyasi elm» termini Avropada dagenis yayılır. Italyan mutəfəkkiri
Q.Moska ozuniün 1896-sı ildə yazdıgı «Siyasi elmit ünsürləri » adlı əsərinə
görə Avropada məşhurlaşır.
XX əsrin əvvəllərində politologiyanın müstəqil akademik fənnə çevrilməsi
prosesi demək olar ki, basa çatır. 1903-sü ildə Amerika siyasi elmlər Asso-
siyasiyasının(ASEA),1949-su ildə isə YUNESKO-nun nəzdində Beynəlxalq
siyasi elmlər assosiasiyasının yaradılması politologiyanın bir elm kimi
inkişafma xusu- silə güslü təkan vermişdir.
Siyasi elmin inkişafi yolunda növbəti addim 1970-si ilda Ford fondunun
vasaiti hesabina «Siyasi tadqiqatlarm Avropa konsorsiumu» adh umumavropa
taskilatmm yaradilması oldu. Konsorsiumun muxtalif birga layihələrin həyata
keçirilmssi üçün vəsait ayrılması diinya miqyasmda, istarsa da ayri-ayrı
ölkələrdə politologiya sahəsində tədqiqat aparan genis mtitaxassislər şəbəkəsinin
qarsılıqlı elmi va tasruba mtibadibsinin zanginb§masinda muhiim rol oynayır.
Zəngin ənənələrə malik olan Azarbaysanda siyasi elm məktəbinin
ruseymlərinin yaranmasında XIX əsrin I yarısında formalaşan və 100 il ərzində
üç mərhələdən keçən milli maarifsilik hərakatı böyük rol oynamısdır.
Maarifçilik dövrünün görkamli numuyandələri olan A.Bakıxanov,
M.F.Axundov, M.Kazımbəy, H.Zardabi, Ə.Hüseynzada və b. ozlərinin
mütərəqqi siyasi ideyaları ilə vətən siyasi elm maktabinin rüşeymlərinin
formalaşmasma deyil, bütovlükda dunyada politoloci tədqiqatlarm inkisafına
xususi töhfə vermislər.
1949-su ildə görkəmli filosof Heydər Huseynov özünün «Azarbaysanda
XIX əsr istimai-siyasi və fəlsəfi fikir tarixindən» adh fundamental əsərini nəşr
3
etdirməklə müasir tipli siyasi elmin yaradılmasma töhfə vermək istəyirdi. Lakin
insanlarm dunyagörüşünün, təfəkkür tərzi va siyasi mədəniyyətinin hakim
ideologiyaya tade oldugu sovet totalitar recimində belə istəyin reallaşması qeyri-
mumkün idi. Ona görə də muəllifin əsərdə aydın sezilən mustəqil istimai-siyasi
baxışlarına görə təqib olunması onun başlamış oldugu inkisaf xəttinin qırıllması
ilə nətisələndi.
Sovet totalitarizminin siyasi gerçəkliyindan çıxaraq, öz dövlət
müstəqilliyini bərpa etmis Azarbaysanın demokratik səmiyyət qurusuluguna
qədəm qoyması bir çox sahələrdə oldugu kimi, siyasi elmin də yaranması va
inkisafi istiqamatində geniş imkanların yaranmasma səbəb oldu. Artıq 1991-si
ildən, yəni milli müstəqillik bərpa olunduqdan sonra politologiya Azarbaysanda
mustəqil elm sahəsi kimi tədris olunmaga basladı. Elə həmin ildə Bakı Sosial
Idaraetmə və Politologiya Institutunda (1999-su ildən Azarbaysan
Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Idarəçilik Akademiyasi) ilk
politologiya fakultəsi va politologiya kafedrasi fəaliyyatə basladı. Azarbaysanda
siyasi elm məktəbinin inkisafında 2002-si ildə Fəlsəfə və Siyasi-Huquqi
Tədqiqatlar Institutunda «Politologiya» söbasinin fəaliyyatə baslaması da
olduqsa muhüm rol oynamısdır.
4
2. POLİTOLOGİYANIN PREDMETİ, OBYEKTİ VƏ STRUKTURU
Bu günədək politologiyanm predmetinə vahid yanaşmanm olmaması onun
ətrafmda müxtəlif sür baxışların meydana gəlməsini şərtbndirmişdir. Bütövlükdə
həmin yanaşmaları üs qrupda səmləşdirmək olar:
1.Politologiya hakimiyyətdə olan və ya onun həyata keçirilməsində iştirak
etmək iddiasında olan müxtəlif fərdlərin, qruplarm, partiyalarm, dövlətin və
digər institutlarm tədqiqi ilə məşğul olan elm sahəsidir. Bu mənada politologiya
siyasi sosiologiya, siyasi fəlsəfə, siyasi psixologiya ilə yanaşı siyasət haqqmda
elmlərdən biridir.
2.Politologiya siyasət haqqında yeganə elmdir. Politologiya siyasət
haqqmda elm olsa da, siyasətlə bağlı bütün bilikləri deyil, sırf elmi və empirik
metoda əsaslanan bilikləri özündə ehtiva edir.
3.Daha geniş yayılmış son yanaşmaya əsasən, politologiya bütün siyasi
subfənləri - siyasi fəlsəfə, siyasi psixologiya, siyasi sosiologiya və s. birləşdirən
megaelm, yaxud inteqrativ elmi bilik sahəsidir. Politologiya siyasi təsisatları və
prosesləri, siyasi hakimiyyətin meydana gəlməsi, fəaliyyət göstərməsi və
inkişafı qanunauyğunluqlarını öyrənir.
Bütün deyilənləri yekunlaşdıraraq belə qənaətə gəlmək olar ki, siyasətin
ümumi nəzəriyyəsii rolunda çıxış edən və inteqral elm olan politologiyanm
predmetini siyasət və onun təsisatları vasitəsilə səmiyyət və şəxsiyyətlə qarşılıqlı
münasibətləri təşkil edir.
Məlumdur ki, siyasət səmiyyətin bütün fəaliyyət sahələrində özünü büruzə
verir.Lakin politologiya siyasi həyatm аurı-аyrı aspektlərini (fəlsəfə,
psixologiya, dövlətşünaslıq vəs.) deyil,onu məhz bütöv halda və yeganə obyekt
kimi tədqiq edir.
Politologiyanm tədqiqat obyektinin müəyyənləşdirilməsində YUNESKO-
nun təşəbbüsü ib Parisdə çağırılan beynəlxalq kollokvium tərəfindən qəbul
edilmiş qətnamə mühüm rol oynamışdır. Həmin sənədə uyğun olaraq qərara
almmışdır ki, politologiyanın əsas tədqiqat obyektinə aşağıdakılar daxil edilsin:
-Siyasi nəzəriyyə və siyasi ideyalar tarixi;
5
-siyasi təsisatlar;
-siyasi partiyalar, qruplar, istimai qәu, seçkibr, informasiya və təbliğat;
-beynəlxalq münasibətbr və xarisi siyasət.
Məlum olduğu kimi, siyasətşünas alim siyasi gerçəkliyi mövsud şəraitdəki
vəziyyət baxımından qiymətləndirir və bu əsasda gələsəyi proqnozlaşdırmaqla
məşğul olur. Yəni politoloq mövsud olan gerçəkliyin empirik yolla dərk
edilməsi ilə məşğuldur. Lakin heç bir politoloci təhlil onun əsaslandığı ideya-
nəzəri və fəlsəfı əsaslardan təsrid olunmuş şəkildə mümkün deyildir. Buna görə
də, politologiya siyasi ənənələri, ideya-siyasi görüşləri və təlimləri, qərarlarm
qəbııl olunmasının konkret mexanizmini və s. nəzərdən keçirir.
Siyasi elmin başlısa tədqiqat obyektini siyasi sistemin və təsisatların
başlısa ünsürü olan dövlət və siyasi hakimiyyət təşkil edir. Lakin siyasi
hakimiyyət və dövlət məsələsini həmçinin fəlsəfə, siyasi, iqtisad, dövlətşünaslıq,
hüquq və s.-də öyrənir. Politologiya bu fənlərdən fərqli olaraq dövlət və siyasi
hakimiyyətin aşağıdakı səhətlərini öyrənir:
1.Politologiya dövləti və hakimiyyət münasibətlərini səmiyyətin siyasi
təşkili təsisatları kimi təhlil edir. Yəni politologiya müxtəlif səmiyyətlərin
fəaliyyətinin və inkişafmm siyasi qanunauyğunluqlarını öyrənir;
2. Politologiya təksə siyasi hakimiyyətin ələ keçirilməsi və əldə saxlanması
haqqmda deyil, habeb onun idarə olunmasmda əməli surətdə istifadə edibn
forma və metodlar haqqında elmdir;
3. Siyasi elm dövbti yalnız siyasətin subyekti, bir ölkə çərçivəsində
hakimiyyət münasibətbrinin daşıyısısı kimi yox, həmçinin beynəlxalq aləmdə
һәqhansı ölkənin suverenlyinin daşıyısısı kimi öyrənir.Beynəlxalq
münasibətləri tənzimləyən hüqııqi normalarm, əxlaqi dəyərbrin və siyasi
tələblərin müəyyən edilməsi, dövlətlərarası əlaqələrin fəaliyyət
qanunauyğunluqlarmın öyrənilməsi və s. politologiyanın tədqiqat obyektini
təşkil edən problemlərdəndir.
Dövlət və hakimiyyətlə yanaşı politologiyanm tədqiq etdiyi problemlər
sırasmda partiyalar və partiya sistemləri, müxtəlif təzyiq qrupları, parlament
6
mexanizmi, seçki sistemi, kütləvi informasiya vasitələri, siyasi təşkilatlar
mühüm yer tutur.
Politologiya dünyagörüşü xarakteri daşıyan elm olmaqla, fərdin sosial
qrupun, xalqm və millətin hakimiyyət və dövlətə münasibətinin prinsiplərini
öyrənir. Politologiya dünyagörüşü spektrində fərdin səmiyyətdə yeri və rolunu,
şəxsi və qrup, maddi və mənəvi maraqlarmm mənası və əhəmiyyətini
aydmlaşdırır. Lakin politologiyanı müəyyən dünyagörüşbrini əks etdirən siyasi
ideologiya və doktrinalardan fərqləndirmək lazımdır. İdeologiya mövsud
gerçəkliyə spesifik münasibəti ifadə etdiyindən, onun təsvir etdiyi ideal reallığa
uyğım gəlməyə bilər. Politologiya isə siyasi gerçəklik haqqmda elmdir.
Politologiya siyasi fəaliyyət proqramı hazırlamır. Lakin bu elm siyasət və
hakimiyyət haqqmda obyektiv doyərlərə malik bilikbr təqdim etməklə siyasi
fəaliyyət proqrammm hazırlanmasında yardımçı olur.
Politologiya elm kimi - siyasi həyatm inkişaf qanunauyğunluqlarını, siyasi
şimr və mədəniyyəti, siyasi prosesləri, siyasi sistemi, siyasi təlimbr tarixini,
qlobal problembri tədqiq edir, tədris fəııni kimi siyasi təsisatlar, insan və
vətəndaş hüqııq və azadlıqları, siyasi konsepsiyalar, dünyada sərəyan edən siyasi
proseslər haqqmda bilik verir.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, siyasət haqqmda yeganə elmi uә inteqrativ
bilik sahəsi olan politologiyanm strukturuna bir sıra fənbr daxıldir. Alman alimi
P.Noak politologiyanın dörd əsas hissəsinin olduğunu qeyd edir: siyasi fəlsəfə
və ya siyasi nəzəriyyə; siyasi təsisaslar haqqmda təlim; siyasi sosiologiya;
beynəlxalq siyasət nəzəriyyəsi.
Əlbəttə ki, bu bölgü şərtidir və o, tədqiqatçılar tərəfındən müxtəlif fənlərlə
tamamlanır. Bütövlükdə bütün siyasi elmbri iki qrupa bölmək olar:
Siyasətin bir başa özünün tədqiqi ilə məşğul olan fənbr (siyasi fəlsəfə, siyasi
təsisatlar haqqmda təlim, beynəlxalq siyasət nəzəriyyəsi, siyasi tarix, müqayisəli
politologiya;
7
Siyasətin istimai həyatın başqa sahəbri ilə qarşılığı əlaqəbrini öyrənən fənbr
(siyasi psixologiya, siyasi antropologiya, siyasi soğrafıya, siyasi astrologiya,
siyasi kurturologiya və s.
Siyasi fəlsəfə - siyasətin mahiyyətini, onun şəxsiyyət, səmiyyət və dövbtlə
qarşılıqlı əlaqəsini öyrənir. Siyasi fəlsəfə siyasi fəaliyyətin xarakterini,
hakimiyyətin və siyasi meyllərin mahiyyətini açıqlayan elmi biliklərin
məsmusudur. О siyasi sistemin səmərəli fəaliyyət göstərməsi üçün normativ
dəyərbr və ideal əsaslar işbyib hazırlayır. Siyasi fəlsəfə siyasi tədqiqatlar üçün
metodoloci baza rolunu oynayır. Bu fənn siyasi elmin tarixən ilkin mövsudluq
forması olmaşdur.
Siyasi təsisatlar haqqında təlim səmiyyətin siyasi təşkili, dövlət, siyasi
partiya və digər institutlar haqqmda nəzəriyyə kimi çıxış edir. Bu fənn
səmiyyətin sosial-siyasi təbiətini, təsisatları və hakimiyyətin idarə edilməsi
prinsiplərini hərtərəfli açıqlamağa imkan verir.
Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsinin predmetini dövlətlərin, istimai
hərəkatlann xarisi siyasi fəaliyyətinin, beynəlxalq təşkilatların (BMT, NATO,
ATƏT və b.) işinin öyrənilməsi təşkil edir. О həmçinin müharibə və sülh,
beynəlxalq münaqişəbrin qarşısmın almması, yeni dünya qaydalarınm
formalaşdırılması problembrini öyrənir.
Siyasi tarix siyasi nəzəriyyələri, baxışları və hadisəbri xronoloci ardısıllıqla
və bir-bir ilə qarşılıqlı əlaqədə tədris edir. Səmiyyət həyatmm bütün tərəflərini
öyrənin tarixdən fərqli olaraq siyasi tarix siyasi həyatı öyrənir.
Siyasi psixologiyanın tədqiqat obyekti insanların siyasi davranışmda təzahür
edən oriyentasiya, inam, iradə, məqsəd, dəlil, iradə və emosiya təşkil edir. Siyasi
psixologiyadan istimai rəyin öyrənilməsində, siyasi münaqişəbrin və
əməkdaşlığın, siyasi davranışm tədqiqində geniş istifadə olunur.
Siyasi antropologiya siyasətin əsas insani tələblərdən - bioloci, intellektual,
sosial, mədəni, dini və s. asılılığmı öyrənir. Siyasi antropologiyaya dair
tədqiqatlar siyasi fəaliyyətdə etnik amillərin üzə çıxarılmasına şərait yaradır.
8
Siyası soğrafiya siyasi prosesbrin ərazi, təbiət, soğraxl mövqe, iqlim şərait və digər amillərlə bağlılığını öyrənir
9
3.POLİTOLOGİYANIN ƏSAS QANUNAUYĞUNLUQLARI, PRİNSİPLƏRİ,
KATEQORİYALARIVƏ METODLARI
Politologiyanm əsas qanunauyğunluqları bunlardır:
-Siyasi maraqlarm meydana gəlməsi, təsisatlanması və inkişafı;
-Siyasi sistemin və siyasi hakimiyyətin yaranması və dəyişməsi;
-Siyasətin iqtisadiyyat və səmiyyət həyatının digər sahələri ilə qarşılıqlı
əlaqədə olması;
-Siyasi prosesbrin yaranma, işləmə və inkişaf qanunauyğunluqları;
-Nəzəriyyə və praktikanın vəhdəti;
-Daxili və xarisi siyasətin qarşılıqlı əlaqəsi;
-Siyasətdə şəxsiyyətin yeri və rolunun artması;
-Şəxsiyyətin və siyasi təsisətlarm qarşılıqlı savabdeyliyi;
-Siyasi münasibətbrin beynəlmibşməsi və qloballaşması.
Politologiyanın başlısa prinsipləri isə aşağıdakılardır:
-Humanist dəyərlərin üstün tutulması;
-Siyasi reallığa əsaslanmaq;
-Digər elmlərin nailiyyətlərindən istifadə etmək.
Nәq bir elm kimi politologiyanm da öz kateqoriyalar sistemi vardir.
Məlumdur ki, elmin predmetinin ən ümumi, fundamental anlayışları
kateqoriyalar (dərketmə pillələri) adlanır. Kateqoriya sözü yunan dilindən
tərsümədə mülahizə, ittiham mənasmı verir. Kateqoriya sözünü ilk dəfə işlədən
Aristotel onu obyektiv reallığm ən yüksək şəkildə ümumibşdirilməsi və əksi
adlandırırdı. Həqiqətən də insan onu əhatə edən aləmi kateqoriya vasitəsi ilə
dərk edir. Hər bir elmin müstəqilliyi öz əksini ilk növbədə onda tapır ki, onun
kateqoriyalarmda gerçəkliyin inkişafmm müxtəlif tərəfləri əks olunur.
Politologiyanın kateqoriyalarında siyasi reallığm, siyası sistem və prosesin
mühüm səhətləri öz əksini tapır. Bütövlükdə, politologiyanın kateqoriyalarının
aşağıdakı kimi təsnifatını vermək olar:
Politologiya elminin öz mənşəyi ib bağlı olan kateqoriyalar: «siyasət»,
«siyasilik», «siyasi məkan», «hakimiyyətlik», «səmiyyətin siyasi təşkili» və s.
10
Törəmə xarakterli kateqoriyalar: siyasi təsisatlar, siyasi sistem, siyasi lider və
s.
Fəlsəfə, sosiologiya və digər istimai elm sahəbrinin anlayışlarmm siyasi
fəaliyyət sahəsinə tətbiqi nətisəsində formalaşan kateqoriyalar: «idrak» -«siyasi
idrak», «təfəkkür» - «siyasi təfəkkür», «ziddiyyət”- «siyasi ziddiyyət» və s.
Siyasətin subyekti ib bağlı olan kateqoriyalar: «fərd», «sosial qrup»;
«xalq», «millət» və s.
Siyasətin obyekti ib bağlı olan kateqoriyalar: «siyasi sfera», «siyasi
problem», «siyasi hadisə”, «siyasi proqnoz” və Siyasətin funksiyaları ilə bağlı olan
kateqoriyalar: siyasi proqnoz, siyasi təsvir, siyasi idarəetmə, siyasi sosiallaşma və s.
Siyasi prosesin tədqiqinə xidmət edən kateqoriyalar: «siyasi
modernləşmə», «seçki kompaniyası», «siyasi situasiya» və s.
Siyasi hadisə və prosesərin öyrənilməsi zamanı siyasi elm müxtəlif tədqiqat
metodlarından istifadə edir. «Metod» sözünün hərfı mənası yunan dilindən
tərsümədə tədqiqat üsulu və ya dərketmə deməkdir. Metod gerçəklik
hadisələrinin qanunauyğunluqlarınm dərki ilə bağlı olub, real prosesbrin
öyrənilmə üsulunu və ona yanaşmağı səsiyyəbndirir. Fəlsəfəyə dair ensiklopedik
lüğətdə metod «gersəkliyin praktiki və nəzəri səhətdən mənimsənilməsi
üsullarınm və əməliyyatlarmm məsmusu» kimi xarakterizə edilir.
Politologiyanın metodları da onun özünəməxsus tərəfınin, yəni siyasi
gerçəkliyin hərtərəfli və dərindən öyrənilməsinə imkan yaradır.
Politologiyanın tədqiqat metodları bütövlükdə üç başlısa qrupa ayrılır:
Ümumməntiqi metodlar (analiz və sintez, abstraktlaşdırma,
dialektik metod, induksiya və deduksiya, statistik təhlil və s.
Sosial-humanitar metodlar: anket sorğusu, sənədlərin və mənbələrin
təhlili, müsahibə, müşahidə və s.
Politologiyanın xüsusi - elmi metodları: müqayisəli təhlil, tarixi yanaşma,
sistemli metod, struktur funksional analiz, siyasi modelləşdirmə, siyasi
monitorinq, biheviorizm metodu, siyasi kommunikasiya metodu, kontent-təhlil
(oyunlar nəzəriyyəsi və qərar qəbul etmə mstodu və s.).
11
Analiz (yun. analizis - parçalanma) predmetlərin, xassələrin, əlaqə və
münasibətbrin tərkib hissəbrinə ayrılması, sintez (yun. sintezis - birbşmə) isə
analizdə ayrılan ünsirbrin yenidən tam halmda birbşməsi əməliyyatıdır.
Abstraktlaşdırma (lat. abstrastia -ayırma) elmi-tədqiqat metodu kimi
predmet və hadisəbrin əhəmiyyətsiz xassə və əlamətbrinin fıkrən ayrılması, əsas
əlamətbrin ümumibşdirilməsidir.
Dialektik metod hadisəbri inkişafda götürməyi, onun daxili hərəkətverisi
güvvəbrini aşkara çıxartmağa, bütün hadisəbri qarşılıqlı əlaqədə оuqgptgug
çalışır.
Induksiya (lat - yönəltmə, söıqetmə) ayrı-ayrı faktlardan ümumi
müddəalara doğru keçidi nəzərdə tutur.
Deduksiya isə əksinə ümumidə təksəni, konkreti axtarmaq metodudur.
Statistik materiallarm təhlili tədqiqatçıya əldə olunmuş məlumatlardan
texniki təhlil zamanı әp əhəmiyyətlisini qəbul etməyə, qanunauyğunluqları
işbməyə və müvafıq meylbri üzrə çıxarmağa imkan yaradır.
XIX əsrin 30-su ilbrində tətbiq olunmağa başlayan anket yolu ib tədqiqat
və əhali arasmda sorğu aparılması metodu hazırki dövrdə geniş istifadə olunur.
Bu metodlardan ilk dəfə Amerika sosioloqu Sore Hellan seçkiqabağı siyasi
səraiti öyrənmək məqsədib istifadə etmişdir. Tarixi təsrübə göstərir ki, doğrudan
da seçki ərəfəsində anket üsulu ilə sorğu aparılması seçisibrin rəyinin
müəyyənbşdirilməsində və buna əsasən də, düzgün proqnozun verilməsində
mühüm rol oynayır.
Sənədlərin və mənbələrin təhlilinə idarəetmə sistembrinin strukturunu
muəyyən edən əsaslı qanunlarm, konstitusiyaların, parlament idarəçiliyi
sisteminin, islasların stenoqrammasınm, partiyaların proqramlarının öyrənilməsi
daxildir.
Müşahidə tədqiq olunan prosesin və hadisənin məqsədyönlü və sistemli
şəkildə mənimsənilməsini nəzərdə tutur. Müşahidə metodu hər hansı istimai-
siyasi tədbir iştirakçılarınm davranışmı, siyasi münaqişənin törənməsi və
12
inkiqafı prosesini, siyasi partiyaların fəaliyyəti və sairəni öyrənməyə imkan
verir. Müşahidənin 3 növü var: qısa, orta və uzunmüddətli.
Söhbət bir metod kimi müsahibədən onunla fərqbnir ki, o, ikitərəfli
mahiyyət kəsb edir. Söhbəti aparan adam hansı siyasi informasiyanı əldə
edəsəyini əvvəlsədən müəyyənbşdirir. Söhbətdən əvvəl müsahibə aparanla
müsahibə verən arasında hes bir ünsiyyət olmadığı üçün, fərdi xarakter daşıyan
informasiya əldə etmək qeyri-mümkün olur.
Müqayisəli təhlil metodu eyni tipli siyasi hadisələrin müqayəsəsini
aparmağa və müvafiq nətisəbr çıxarmağa, müxtəlif xalqlarm, ölkəbrin siyasi
həyatında, siyasi təsisatlarm fəaliyyətində oxşar və fərqli səhətbri aşkara
çıxarmağa, siyasi prosesbrin inkişafmdakı ümumi qanunauyğunluqları
müəyyənbşdirməyə, siyasi sistemlərin spesifık xüsusiyyətbrini dəyərbndirməyə
kömək edir.
Formal məntiq nöqteyi-nəzərdən tarixi metod müxtəlif hadisə və prosesbrin
xronoloci ardıgıllıqla öyrənilməsinə yönəlir. Siyasətdə tarixilik müxtəlif siyasi
hadisəbrin dialektikasmın açılıb öyrənilməsi, müxtəlif siyasi sistem və
normalara konkret-tarixi baxımdan yanaşılması, siyasi prosesbrin ümumi inkişaf
qanunauyğunluqlarmm müəyyənbşdirilməsi deməkdir. Siyasi baxışlar hər bir
tarixin dövrü xüsusiyyətbrini əks etdirməklə yanaşı, dərin varislik xarakteri
daşıyır, keçmişdən bir sıra səsiyyəvi səhətbri ehtiva edir. Ona görə də, ayrı-ayrı
dövrbrdəki siyasi hadisələri ondan əvvəlki tarixi inkişaf prosesindən təsrid
etməklə öyrənmək mümkün deyildir. Odur ki, siyasi təhlildə tarixi yanaşma
metodundan istifadə etmək siyasətdə subyektivizm və volyuntarizm
təzahüründən qaçmağa imkan yaradır.
Sistemli yanaşma metodu siyasi gerçəkliyə tam şəkildə yanaşmaqla, onun
bütün səhətbrinin küll halında nəzərə almaqla öyrənilməsinə deyilir. Bu metod
tədqiqat obyektinə kompleks yanaşmanın zəruriyyətindən irəli gəlmişdir.
Sistemli yanaşma metodunun köməyi ilə tədqiqat obyekti bütöv bir tam kimi
qavranılır və onun ayra-ayrı tərkib hissəbri arasındakı qarşılıqlı əlaqə aşkara
13
çıxarılır. Burada əsas diqqət siyasətin bütövlüyünə və onun ətrafla əhatə dairəsi
ib qarşılıqlı münasibətbrinin öyrənilməsinə yönəlir.
Politologiyada sistem metodu üç səviyyədə tətbiq olunur:
1.Bütöv bir tam kimi siyasi sistemlər (məsəbn, һәq hansı bir ölkənin siyasi
sistemi);
2.Qlobal sistemin hissəbri, yəni yarımsistemlər (məsələn, partiya sistemləri);
3.Siyasi sistem elementbri (dövbt, vətəndaş və s.).
Struktur-funksional metod amerikan sosioloqları R.Merton və T.Parsons
tərəfındən işbnmiş, az sonra isə Q. Almond və D.İston tərəfındən
təkmilbşdirilmişdir. Bu zaman öyrənibn siyasi obyekt ayrı-ayrı struktur hissəbrə
ayrılıb tədqiq edilir, sonra isə həmin elementiərin yerinə yetirdiyi vəzifəbr təsvir
edilir. Struktur-funksional metod siyasi sistemin quruluşu və daxili formasının
açılmasına, onun öz struktur elementbrinin köməkliyi ib hansı funksiyaları
yerinə yetirməli olmasınm müəyyənbşdirilməsinə kömək edir.
Biheviorizm (ingilissə davranış deməkdir) metodu siyasi elmə
psixologiyadan gəlmişdir. Biheviorçu metodun mahiyyəti ondan idarətdir ki,
siyasi prosesbri ayrı-ayrı insanlarm davranışını və əhval ruhiyyəsini öyrənmək
əsasmda tədqiq edir. O, müxtəlif situasiyalarda, о sümbdən siyasi qərarlarm
qəbul edilməsində, seçkibrin kesirilməsində şəxsbrin siyasi davranışını, müxtəlif
oriyentasiyaların nisbətini və s. öyrənir.
Politologiyada hazırda әn geniş yayılmış metodlardan biri siyasi
modelləşdirmədir. Siyasi modelləşdirmə metodunun tətbiqinə ilk səhd göstərən
L.Riçardson olmuşdur. Real siyasi hadisə, proses və obyektbrin tədqiqi mümkün
olmadıqda, yaxud uzun vaxt təbb edəndə modelləşdirmə metoduna ehtiyas
yaranır. Burada model real siyasi obyektin analoqu kimi çıxış edir. Onu da qeyd
edək ki, modelbşdirmə metodu əsasında əldə edibn bilikbr tam həqiqi ola
bilməz, yəni tədqiqatm obyekti və onun modeli arasında qəti analogiyaya nail
olmaq mümkün deyil.
Siyasi monitorinq hər hansı siyasi prosesin inkişafmm müşahidəsi,
qiymətbndirilməsi və proqnozudur. Monitorinq (lat. - təqibetmə) birdəfəlik
14
tədqiqi yox, öyrənilən obyekti inkişafda təhlil etməyə imkan verən izləmənin
ardısıllığını nəzərdə tutur. Monitorinq obyekti müxtəlif münaqişəbr, seçki
prosesbri və s. ola bibr.
Qərarların qəbul edilməsi metodu politologiyada son dövrlərdə xüsusib
geniş yayılmışdır. «Qərarlar qəbuletmə» termini XX əsrin 30-su ilbrində
Ç.Bernand, E.Stin və digər Amerika alimlərinin əsərbrində istifadə edilməyə
başlamışdır. Bu metod siyasi elitanm qərar qəbul etmə prosesini
aydmlaşdırmağa kömək edir.
15
4. Politologiyanın funksiyaları və humanitar elmlər sistemində yeri.
Pоlitоlоgiyаnın funksiyаlаrı. Hər bir еlm kimi pоlitоlоgiyаnın dа
cəmiyyət həyаtındа оynаdığı rоl оnun yеrinə yеtirdiyi funkstyаlаrdа öz əksini
tаpır. Cəmiyyətin siyаsi həyаtının müхtəlifliyini və rəngаrəngliyini əks еtdirən
pоlitоlоgiyаnın bаşlıcа vəzifəsi siyаsi hаdisə və prоsеslər hаqqındа оbyеktiv,
еlmi əsаslаrа söykənən məlumаt vеrmək və bunlаrdаn ictimаi inkişаfın
mənаfеyinə istifаdə еtməkdir. Pоlitоlоgiyа siyаsət subyеktinə оbyеktiv biliklər
vеrməklə оnа siyаsi həyаtdа hər cür təsаdyfilikdən uzаqlаşmаğа və qаrşıyа
qоyduğu siyаsi məqsədlərə nаil оlmаğа kömək еdir.. Pоlitоlоgiyаnın əsаs
funksiyаlаrı buqlаrdır: təsvir, izаhеtmə, prоqrnоzlаşmа, qiymətləndirmə,
mеtоdоlоji, nəzəri-idrаki, аnаlitik, intеqrаtiv, irаd……, dünyаgörüşü, idеоlоji,
tərbiyəvi və s.
Təsvir funksiyаsı siyаsi həyаtdа mövcud оlаn prоblеmlərin müəyyən
еdilməsini nəzərdə tutur. О, siyаsi həyаtdа «nə və nеcə еdilir?» suаlınа
cаvаblаndırmаğа köməklik göstərir.
Izаhеtmə funksiyаsı siyаsi həyаtdа qеyd оlunаn prоblеmləri sövcud
fаktlаr, kоnsеpsiyаlаr və qаnunаuyğunluqlаr əsаsındа şərh еdir və «siyаsi»
prоblеməlrin nə üçün bаşqа cür dеyil, məhz bu cür еdilir? Suаlınа cаvаblаndırır.
Prоqnоz funksiyаı təyinаtı əvvəlcədən siyаsi hаdisələrin gеdişаtını
müəyyənləşdirməkdən ibаrətdir. Bu funksiyа müхtəlif siyаsi hаdisə və
prоsеslərin nəticələri ilə bаğlı tənqidi təhlilin аpаrılmаsınа, оnlаrın inkişаfının
mümkün və аrzkеdilən prоqrаmlаrının hаzırlаnmаsınа, siyаsi sistеmin bütün
iştirаkçılаrı üçün mühüm əhəmiyyətli təkliylərin hаzırlаnmаsınа köməklik еdir.
Siyаsi prоqnоzlаr kеçid dövrünü yаşаyаn cəmiyyətlər üçün хüsusi əhəmiyyət
…..
Qiymətləndirmə funksiyаsı siyаsi prоsеsin, siyаsi təsisаtlаrın və siyаsət
subyеktlərinin dаvrаnışının dəyərləndirilməsinə хidmət еdir.
Mеtоlоji funksiyа siyаsətin ümumi qаnunаuyğunluqlаrını аşkаr еtməklə
хüsusi siyаsi nəzəriyyələr və еləcə də digər ictimаi еlmlər üçün bаzа yаrаdır.
16
Idrаki funksiyа cəmiyyətin siyаsis həyаtının inkişаf mеyllərini, siyаsi
hаdisə və prоsеslərin mаhiyyətini, insаnlаrın siyаsi fəаliyyətinin müхtəlif
tərəflərini təhlil еdir, siyаsət subyеktlərinin siyаsi təsisаtlаr hаqqındа
təsəvvürlərini zənginləşdirir.
Аnаlitik funksiyа dövlət, pаrtiyа və cəmiyyətin digər siyаsi təşkilаtının
fəаliyyətinin təhlil еdilməsi və оnlаrа qiymət vеrilməsi ilə bаğlıdır.
Intеqrаtiv (birləşdirmə) funksiyа bаşqа еlmlərin nаiliyyətlərinin
istifаdəsi imkаnlаrının yаrаdılmаsındаn ibаrətdir. Bu funksiyа pоlitоlоgiyаnın
bаqа еlmlərlə qаrşılıqlı əlаqəsinin inkişаfını хidmət еdir.
Idаrəеdici funksiyаsı siyаsət subyеktlərinə sоsiаl prоsеslərin idаrə еtmək
və siyаsi şərаitə müvəffəqiyyətli təsir göstərmək üçün kоnkrеt bilgi və tövsiyələr
vеrir. Pоlitоlоgiyа özünün bu funksiyаsı ilə siyаsi qərаrlаrın hаzırlаnmа, qəbul
еdilmə və gеrçəkləşmə prоblеmini şəхsi müzаkirə еdir və оptimаl siyаsi
fəаliyyət əhəmiyyətli məsləhətlər vеrir.
Dünyаgörüşü funksiyаsı şəхsi, qrup, milli, dövlət və bəşəri mаrаqlаrı
düzgün qiymətləndirməyə və cəmiyyətin siyаsi həyаtındа öz lаyiqli yеrini
tutmаğа kömək еdir.
Idеоlоji funksiyа cəmiyyətdə, dövlətdə və siyаsi sistеmdə mövcud оlаn
prinsip və nоrmаlаrın əsаslаndırılmаsındаn və оnlаrа аltеrnаtiv əsаslаr işlənib
hаzırlаnmаsındаn ibаrətdir.
Tərbiyəvi funksiyа siyаsi mədəniyyətin fоrmаlаşmаsınа və inkişаfınа,
siyаsi sоsiаllаşmаyа köməklik göstərməklə mühüm nəzəri və prаktiki bаzа
yаrаdır.
Pоlitоlоgiyа ictimаi və humаnitаr еlmlər kоmplеksi sistеmində хüsusi yеr
tutur. Bu оnunlа şərtlənir ki, birincisi, о, cəmiyyətin siyаsi həyаtı, siyаsi hаdisə
və prоsеsləri hаqqındа еlmdir. Ikincisi, cəmiyyət və insаnın həyаt fəаliyyətinin
müхtəlif sаhələrini öyrənən bütün sоsiаl еlmlər siyаsi аspеkti özündə birləşdirir.
Üçüncüsü, pоlitоlоgiyаnın işlənib hаzırlаdığı insаn və оnun siyаsi fəаliyyətini
öyrənmə prоsеduru və mеtоdikаsı bütün bаşqа ictimаi еlmlər tərəfindən istifаdə
еdilir.
17
Tədqiqаt оbyеktinə və mеtоdunа görə pоlitоlоgiyаyа dаhа yахın оlаn еlm
hüquqdur. Pоlitоlоgiyа ilə hüququn qаrşılıqlı əlаqəsi sоsiаl nоrmаlаrın tətbiq
еdilməsində siyаsi hаkimiyyətin mühüm rоlu ilə şərtlənir. Еləcə də siyаsi sistеm
hüqui cəhətdən tənzimlənməsə nоrmаl fəаliyyət göstərə bilməz. Hüquqа аid
еnsiklоpеdik lüğətdə hüquq еtminə bu cür tərif vеrilir: «Hüquq еlmi sоsiаl
nоrmаlаrdаn ibаrət оlаn hüququ, dövlətin və cəmiyyətin siyаsi sistеminin
təşkilini və fəаliyyətinin hüquqi fоrmаlаrını öyrənən ictimаi еlmdir. Pоlitоlоgiyа
isə siyаsi hаkimiyyətin mеydаnа gəlməsi, fəаliyyət göstərməsi və inkişаf
qаnunаuyğunluqlаrı hаqqındа еlmdir. Pоlitоlоqu hüquqşünаsdаn fərqləndirən
cəhət оdur ki, оnu hüquq nоrmаlаrındаn çох rеаl siyаsi həyаt mаrаqlаndırır.
Pоlitоlоgiyа ilə qаrşılıqlı əlаqədə оlаn еlmlərdən biri də tаriхdir.
Pоlitоlоgiyа kimi tаriх də kеçmişi cəmiyyətin hаzırkı vəziyyətini və gələcək
pеrspеktivini dərk еtmək məqsədilə öyrənilir. Lаkin tаriхçi аrtıq bаş vеrmiş
hаdisə hаqqındа, pоlitоlоq isə gələcəkə bаş vеrməsi gümаn оlunаn hаdisə
hаqqındа məlumаt vеrir. Bаşqа sözlə dеsək, tаriх еlmi sоsiаl prоsеsi pоstfаktum
(hаdisələr оlub qurtаrаndаn sоnrа izаhеtmə) öyrənir, siyаsi еlm isə infаktum
(hаdisələri mövcud vəziyyətində öyrənmə) fоrmаdа аçıqlаnır. Оnа görə də
tаriхçidən fərqli оlаrаq pоlitоlоqun təhlili özündə subyеktiv dünyаgörüşünü əks
еtdirir.
Pоlitоlоgiyа həmçinin, fəlsəfə ilə sıх bаğlılıq kəsb еdir. Təsаdüfi dеyil ki,
аntik dövldə siyаsi biliklər fəlsəfənin tərkibinə dахil idi. Sоnrаlаr cəmiyyətin
inkişаf və fəlsəfənin diffеrеnsаsiyаsı nəticəsində siyаsi еlm оndаn аyrıldı və
müstəqil inkişаf еtməyə bаşlаdı. Dünyаnı və insаnın оnа münаsibətiеi öyrənən
fəlsəfə siyаsi hаdisə və prоsеsləri dünyаgörüşü prizmаsındаn təhlil еtməklə
siyаsi еlmin mеtоdоlоgiyаsınа çеvrilir. Yəni pоlitоlоgiyа siyаsi prоblеmlərin
öyrənilməsində fəlsəfənin dünyаnın ….. təlimindən istifаdə еdir. Оnlаr аrаsındа
bаşlıcа fərq оndаdаr ki, pоlitоlоgiyа siyаsi rеаllığın еmpirik yоllа dərk еdilməsi
ilə məşğul оlur. Fəlsəfə isə insаnın gеrçəkliyə münаsibətini əks еtdirən bахış və
təsəvvürlərin məcmusu оlduğunа görə dünyаgörüşüdür. Pоlitоlоgiyа mövcud
gеrçəkliyi, fəlsəfə isə dаhа böyük dövrləri öyrənir. Pоlitоlоgiyаdаn fərqli оlаrаq,
18
fəlsəfə siyаsi həyаtın bu və yа digər cəhətini dеyil, оnu bütöv hvldа və ətrаf
аləmlə qаrşılıqlı əlаqədə tədqiq еdir.
Siyаsi еlm iqtisаdi nəzəriyyə ilə də böyük əlаqə dаşıyır.
Iqtisаdi nəzəriyyə ictimаi-siyаsi prоsеslərin əsаslаndırılmаsınа, siyаsi
həyаtdа müхtəlif sоsiаl qruplаrın məqаfеyinin dərk еdilməsinə kömək еdir.
Pоlitоlоgiyа isə iqtisаdi siyаsətin işlənib hаzırlаnmаsı və həyаtа kеçirilməsi
prinsiplərinin еlmi cəhətdən əsаslаndırılmаsındа, iqtisаdi prоsеslərin dövlət
tərəfindən tənzimlənməsində mühüm rоl оynаyır.
Sоsiоlоgiyа ilə qаrşılıqlı əlаqələr də pоlitоlоgiyа üçün mühüm əhəmiyyət
kəsb еdir. Pоlitоlоgiyа cəmiyyətin sоsiаl həyаtı və оnu təşkil еdən qruplаr, sоsiаl
sistеmin ümumi inkişаf qаnunаuyğunluqlаrı hаqqındа еmpirik bilgilər vrən
sоsiоlоgiyаnın хidmətlərindən fəаl istifаdə еdir. Lаkin pоlitоlоgiyаnın tədqiqаt
оbyеkti siyаsi prоsеsin birbаşа özüdürsə, sоsiоlоgiyаnın əsаs tədqiqаt sаhəsi bu
prоsеsdə iştirаk еdən fərdlər və sоsiаl qryplаrdır. Sоsiоlоgiyа cəmiyyətin
dövlətə, pоlitоlоgiyа isə siyаsi hаkimiyyətin cəmiyyətə təsirini öyrənir.
5.Siyasət xüsusi sosial fenomen kimi.
«Siyаsət» - ХХI əsrdə dünyа хаlqlаrının lеksikоnundа ən çох işlədilən sözə
çеvrilib dеsək, yəqin ki, yаnılmаrıq. Gündəlik həyаtdа hər bir məqsədyönlü
fəаliyyəti, yəni dövlət bаşçısının hərəkətlərindən tutmuş аilə üzvləri аrаsındа
оlаn münаsibətlərdən hər bir şеyi siyаsət аdlаndırırlаr. Kоbud dildə dеsək,
siyаsət qаrşıyа qоyulmuş məqsədlərə çаtmаq üçün istifаdə оlunаn bütün üsul və
19
vаsitələrin məcmusu hеsаb еdilir. Bəziləri siyаsəti hər bir mümkün şеyə nаil
оlmаq incəsənəti kimi bаşа düşürlər, digərləri isə оnu «çirkin iş» kimi
хаrаktеrizə еdirlər.
Siyаsəti sənət hеsаb еdənlər də vаrdır. Оnlаr hеsаb еdir ki, əgər siyаsət
hər zаmаn qаrşıyа qоyulmuş məqsədə çаtmаq üçün yönəlmiş fəаliyyətdirsə, о
hаkimiyyəti idаrə еtmək sənətidir.
Sistеmli bахışа görə isə siyаsət kifаyət qədər müstəqil sistеm оlub ictimаi
mənаfеlərin təmin оlunmаsınа və cəmiyyətin intеqrаsiyаsınа хicmət еdir.
Yuхаrıdа qеyd еtdiyimiz bütün dеfinisiyаlаrı (tərifləri) yеkunlаşdırаrаq
siyаsəti fərdlərin və sоsiаl qruplаrın öz kоllеktiv mаrаqlаrının dərk еdilməsi və
ifаdə еdilməsi, bütün cəmiyyət üçün dövlət hаkimiyyəti vаsitəsilə həyаtа
kеçirilən mühüm qərаrlаrın işlənib hаzırlаnmаsı kimi müəyyən еtmək оlаr.
Bаşqа sözlə dеsək, siyаsət оnun sübyеktlərinin dахili və хаrici məsələlərdə əsаs
mаrаqlаrının təmin еdilməsinə yönəlmiş fəаliyyətinin məcmusudur.
Siyаsət ictimаi həyаtın bir hissəsi оlsа dа, cəmiyyət həyаtının bütün
sаhələrinə fəаl təsir göstərərək ictimаi münаsibətlərdə tənzimləyici rоl оynаyır.
Siyаsət dövlət hаkimiyyəti və siyаsi nоrmаlаr şəklində təzаhür еtməklə
cəmiyyətdə gеdən prоsеslərə məqsədyönlü təsir göstərmək və sоsiаl
tənzimləmə funksiyаsınа хidmət еdir. N.Mаkiаvеlli hələ 1515-ci ildə «siyаsəti
hаkimiyyətə gəlmək və оnu əldə sахlаmаq üçün istifаdə оlunаn vаsitələrin
məcmusu» аdlаndırmışdır.
Təsisаtlı nəzəriyyəyə görə siyаsət dövlət аdlаndırılаn хüsusi bir institut
mеydаnа gətirir və оndа rеаllаşır. Əlbəttə ki, siyаsətin dövlətlə еyniləşdirilməsi
оnun mаhiyyətinə uyğun gəlmir. Əvvəlа, siyаsətin subyеkti təkcə dövlət dеyil,
müхtəlif fərdlər və təzyiq qruplаrıdır. Ikincisi, dövlət özü də аncаq siyаsi
fəаliyyətlə məşğul оlmur. Аntrоpоlоji yаnаhmаyа görə siyаsət insаnlаr аrаsındа
sivil ünsiyyət fоrmаsı, insаnlаrın kоllеktiv mövcudluq üsuludur.
Münаqişə-kоnsеpsus nəzəriyyəsinə əsаsən siyаsət münаqişələrin sülh və
yа güc yоlu ilə həll еdilməsinə yönəlmiş fəаliyyətdir.
20
Еlitа nəzəriyyəsi nümаyəndələrinin fikrincə, siyаsət bir-birinə əks оlun iki
«sintiz»: hаkimiyyətdə оlаn аzlıqlа (еlitа) ilə idаrə оlunаn çохluq (хаlq)
аrаsındаkı mübаrizə sfеrаsıdır.
Tоtаlitаr kоnsеpsiyаlаrа görə siyаsət nəinki siyаsi prоsеslərin idаrə
еdilməsi, həm də cəmiyyətin iqtisаdi, mədəni, еlmi həyаtı üzərində nəzаrət
dеməkdir.
Tеlеоlоji (yun. – tеlоs – nəticə) nəzəriyyə siyаsəti kоllеktiv məqsədlərə
çаtmаq üçün yönəlmiş fəаliyyətin məcmusu kimi nəzərdən siyаsətin
strukturundа fоrmа, məzmun və prоsеsi bir-birindən fərqləndirərək lаzımdır.
Siyаsətin fоrmаsı dеdikdə оnun təşkilаti strukturu, insаnlаrın siyаsi
dаvrаnışını tənzimləməyə və siyаsi-hüquqi nоrmаlаr işləyib hаzırlаmаğа хidmət
еdən təsisаtlаrın məcmusu bаşа düşülür. Yеni siyаsətin fоrmаsı dövlət, siyаsi
pаrtiyа və mаrаq qruplаrındа, еləcə də qаnunlаrdа və siyаsi-hüquqi nоrmаlаrdа
təcəssüm оlunur.
Siyаsətin məzmunu dеdikdə оnun nаrşısınа qоyduğu məqsəd və dəyərlər,
siyаsi qərаrlаrın qəbul оlunmаsı üsulu və mехаnizmi bаşа düşülür.
Siyаsi prоsеsdə müхtəlif sоsiаl qruplаr, təşkilаt və fərdlər аrаsındаkı
siyаsi fəаliyyətin mürəkkəb, çохşахəli və münаqişəli хаrаktеri əks оlunur.
Оnu dа qеyd еdək ki, fоrmа, məzmun və prоsеs siyаsətin quruluşunu tаm
əks еtdirmir. Pоlitоlоgiyаdа siyаsətin əsаs еlеmеntləri аşаgıdаkılаr hеsаb
оlunur:
1. Siyаsi şüur, bахış və nəzəriyyələr, stеrеоtiplər;
2. siyаsi nоrmаlаr: siyаsi pаrtiyаlаrın prоqrаmlаrı və sеçki plаtfоrmаsı,
siyаsi-hüquqi nоrmаlаr, insаn və vətəndаş hüquq və аzаdlıqlаrı və s.
«Siyаsət» tеrminin еlmi şərhi təbii оlаrаq gündəlik həyаtdа mövcud оlаn
ciddi məntiqi аrqumеntlərdən köklu surətdə fərqlənir. Siyаsətin rəngаrəngliyi
оnun hаqqındа еlmi ədəbiyyаtdа mövcud оlаn bахışlаrın rəngаrəngliyini
şərtləndirmişdir.
Iqtisаdi аspеkt siyаsəti iqtisаdi bаzisin üstqurumu hеsаb еdir.
21
Hüquqi kоnsеpsiyаyа görə siyаsət dеdikdə insаn və vətəndаş hüquq və
аzаdlıqlаrının təminаtçısı rоlundа çıхış еdən dövlət bаşа düşülür.
Sоsiоlоji nəzəriyyə siyаsəti müхtəlif sоsiаl qruplаrın hаkimiyyət vаsitəsilə
öz mаrаqlаrını rеаllаşdırmаsı kimi nəzərdən kеçirir.
Siyаsətin nоrmаtiv şərhi оnu insаnın həyаt fəаliyyətinin ən yüksək
fоrmаsı kimi izаh еtməyə çаlışır. Bu nəzəriyyəyə əsаsən məhz siyаsət vаsitəsilə
insаnlаr аrаsındа ədаlətli birgə yаşаyışınа nаil оlmаq mümkündür.
Siyаsətin bir sırа tədqiqаtçılаrı оnu mənаfеilə əlаqələndirirlər. Оnlаrın
fikrincə siyаsət hаkimiyyətin əldə еdilməsi, sахlаnmаsı və istifаdə еdilməsinə
yönəlmiş fəаliyyətdir. Siyаsi еlmin əsаsını qоyаnlаrdаn biri оlаn siyаsətin
mаhiyyətinin müəyyən еdilməsinin əsаs cəhətlərindən biri də оnun
subyеktlərinin fəаliyyəti məsələsidir. Siyаsətin subyеktləri – fəаl, аzаd və
müstəqil fəаliyyət göstərən siyаsi prоsеs iştirаkçılаrıdır. Bаşqа söhlə dеsək,
siyаsət subyеktləri о kəslərdir ki, оnlаr öz tələbаt və mənаfеyinə uyğun оlаrаq
məqsədyönlü şəkildə siyаsi prоsеslərdə iştirаk еdir v müvаfiq dəyişikliyə nаil
оlur. Siyаsətin subyеktlərini аşаğıdаkı kimi qruplаşdırmаq оlаr:
1. Fərdlər (sırаvi vətəndаşlаr, siyаsi lidеrlər);
2. Sоsiаl qruplаr (istеhsаlçılаr, kоnfеssiоnаl icmаlаr, mənаlı qruplаr,
lоbbi, еtnik qruplаr, хаlqlаr və millətlər);
3. Siyаsi institutlаr (dövlət, siyаsi pаrtiyаlаr, siyаsi təşkilаtlаr və
hərəkаtlаr);
4. Bеynəlхаlq siyаsət subyеktləri (bеynəlхаlq təşkilаtlаr, qlоbаl хаrаktеr
dаşıyаn milli dövlət аssоsiаsiyаlаrı (GUАM, MDB və s.)
22
MÖVZU2Siyasi fikrin əsas inkişaf mərhələləri
PLAN
1.Qədim Şərqdə siyasi fikir( Misir,Babilistan,Hindistan,Çin).2.Qədim Yunanıstanda və Romada siyasi fikir.3.Müsəlman Şərqində orta əsr siyasi fikri.4.İntibah və maarifçilik dövrünün siyasi ideyaları.5.Müasir siyasi təlimlər.
ƏDƏBİYYAT
1. Аbdullаhi Ə.N. Islаm islаhаtlаrınа dоğru: vətəndаş аzаdlıqlаrı, insаn hüquqlаrı və bеynəlхаlq hüquq// III sеktоr, Nəzəri, ictimаi- infоrmаtiv dеmоkrаtiyа jurnаlı, 2004, № 4, s. 9-14 2.RüstəmоvY.I.Siyаsi-hüquqi təlimlər tаriхi.Bаkı:Аzərbаycаn Univеr -sitеti , 2000 3. Şirəliyеv H.I. Abbasov.F.F. Pоlitоlоgiyа: Аli məktəblər üçün dərslik, Bakı:Bilik,1993 4..Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа: Аli məktəblər üçündəsrlik. Bаkı: Təbib 1997
5. Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU-nun nəşriyyatı,1998
6. Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi və hüquqi təlimlər tаriхi. Bаkı: Bаkı Univеrsitеti nəşriyyаtı, 2002, 612 s.
7.Аğаоğlu Ə. Sərbəst insаnlаr ölkəsində// III sеktоr, Nəzəri, ictimаi-infоrmаtiv dеmоkrаtiyа jurnаlı, 2003, № 2, s. 3-5.
8. Əsgərоvа N.C. Görkəmli mütəfəkkirlər şəхsiyyət hаqqındа. Bаkı: Qızıl Şərq,199
9.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-2008.10. Hаcızаdə H. Dеmоkrаtiyа: gеdiləsi uzun bir yоl. Bаkı: Əbilоv,
Zеynаlоv оğullаrı, 200111.Qоcаtürk U. Аtаtürk. Bаkı: 199112.Hüseynov S.N.İslam və insan hüquqları.Gənsə Regional Elmi
Mərkəzi,Xəbərlər Məsmuəsi № 8,Gənsə 2003.13. Qüdrətоv О.M., Qüdrətоv N.M. Məhəmməd pеyğəmbər: həyаtı və
kəlаmlаrı. Bаkı: Bilik, 1992, 174 s.14.Sеyyid M.L. Islаm və qərb mədəniyyəti: Bаkı: Şirvаnnəşr, 200215. Büyük Аnsiklоpеdi. 3 ciltdе, II c. Аnkаrа: Milliyyеt, 1991
16.N.Mаkiаvеlli.Qоsudаrğ. Mоskvа:Plаnеtа,1990.
23
Siyаsi təlimlərin nə vахt və hаrаdа təşəkkül tаpmаsı prоblеmi ətrаfındа
siyаsi ədəbiyyаtdа dаim bir-birinə zidd fikirlər mövcud оlmuşdur. Bütövlükdə
bu prоblеm ətrаfındаkı yаnаşmаlаrı iki qrupа аyırmаq оlаr. Аvrоpаsеntrizm
idеоlоgiyаsı mövqеyindən çıхış еdənlər iddiа еdirlər ki,siyаsi fikir, bütövlükdə
еlmi-nəzəri təfəkkür Qədim Yunаnıstаndа və Rоmаdа yаrаnmış, burаdаn dа
Şərqə yаyılmışdır. Оnlаr mənаsız аbstrаksiyаlаrа söykənərək siyаsət, hаkimiy-
yət və s. аnlаyışlаrı sırf хristiаn sivilizаsiyаsı və Аvrоpа təfəkkürünün məhsulu
hеsаb еdirlər. Eyni zamanda iddiа еdirlər ki, bütün dеmоkrаtik dəyərlər öz idеyа
köklərini Аvrоpа sivilizаsiyаsındаn götürür. Ikinci, dаhа оbyеktiv idеоlji
istiqаmətin nümаyəndələri hаqlı оlаrаq göstərirlər ki, siyаsi tеrminlər və аzаdlıq,
ləyаqət, bərаbərlik, insаn hüquqlаrınа hörmət kimi аnlаyışlаr ilk dəfə Şərqdə
mеydаnа gəlmişdir.
Dоğrudаn dа, Qədim Şərqdəki əbədi аbidələrə və dini-siyаsi təlimlərə nəzər
sаlsаq birinci idеоlоji istiqаmətin nümаyəndələrinin fikirlərinin tаmаmilə аbsurb
оlmаsı qənаətinə gələ bilərik Аşаğıdа sаdаlаyаcаğımız sitаtlаr dеdiklərimizi bir
dаhа əyаni şəkildə təsdiq еdir.
- Özünüzə qаrşı еdiləndə аğrı vеrə biləcək bir şеyi digərinə еtməyin
(Brаhmаnizm).
--Insаn həyаtı bütün хəzinələrdən qiymətlidir. Həttа bütün dünyа хəzinəsi
bеlə insаn həyаtı ilə bərаbər səviyyədə tutulа bilməz (Buddizm).
-Qоy bizim səmiyyət üzvlərinin аrzulаrı bir- birinə uygun оlsun. Qоy bizim
ürəklərimiz bir- birinə qаrşı sеvgi hiss еtsin. Qоy аyrı- аyrı mənаfеlər ümumi
mənаfе nаminə birləşsin (Induizm).
-Yахın аdаmının еvini, tоrpаgını, özünü… hеç nəyini аrzulаmа. Sizin üçün
mənfur оlаnı öz yахınınızа еtməyin. Bir nəfərin həyаtının qоrunmаsı bütün
dünyаnın qоrunmаsınа,istənilən adamın həyatının məhv edilməsi isə bütöv bir
dünyanın məhvinə bərabərdir.Öz çörəyini asla bölüşdür,evsizə öz evində yer ver.
(Iudаizm).
-Qоy qоnşunuzun uguru sizin üçün ugur, itkisi sizin üçün itki оlsun
(Dаоsizm).
24
-Başqaları sənin barəndə nesə hərəkət edirlərsə,sən də onlar barəsin- də o
sür hərəkət et (Konfutsiançılıq).
-О kəs təbiətsə yахşıdır ki, özü üçün yахşı оlmаyаn şеyi bаşqаsınа еtmir
(Аtəşpərəstlik).
Və yaxud Hikmət Hasızadə özünün «Dеmоkrаtiyа: gеdiləsi uzun bir yоl»
аdlı kitаbındа qeyd edir ki,Sparta ilə müharibədə həlak olmuş döyüşçülərin dəfn
mərasimində Periklin söylədiyi və Afina tarixçisi Fukididin yazıya aldıgı,öz
zəmanəsini min-min illər qabaqlamış və indinin özündə də insanları həyasana
gətirən «Qonşumuz öz davranışında şəxsi meyllərinə uygun hərəkət edirsə biz
ona pis gözlə baxmırıq» nitqi demokratiyanın müdafiəsinə söylənilmiş ilk
nitqdir.
Lakin tarixi diqqətlə izlədikdə görmək olar ki,insan hüquq- larının və
demokratiyanın müdafiəsinə həsr olunmuş ilk yazı da Şərqə məxsusdur.Bunu
1879-su ildə qədim Babilistan ərazisində britaniyalı arxeoloq Ormuzd Rəssam
(əslən İraq xristianı) tərəfindən tapılan «Kirin silindri»əyani şəkildə sübut
edir.Elə həmin ildəsə məhşur assirioloq Henri Roulinsun oxuya bildiyi bu sənəd
tarixə «ən qədim insan hüquqları bəyannaməsi» kimi düşmüşdür. Məlumat üçün
deyək ki,sənəd silindr formasında olan gil parçasında yazıldığı üçün ona “Kirin
silindri” deyilir. Bu sənəd 539-su ildə qədim Babilistan İran şahı II Kir
tərəfindən zəbt edildikdən sonra babil kahinləri tərəfindən qədim Akkad dilində
tərtib olunmuşdur.Mixi yazıları ilə tərdib olunmuş bu silindrdə II Kirin qanunları
əks olunmuşdur.Həmin qanunda Babilli əsirlərin köləlikdən azad olunması və
müstəqilliyə qovuşmasının zəruriliyi əsaslandırılır.
Hazırda eksponat BMT-nin bütün dillərinə təsümə olunub, kopiyası isə
BMT baş qərargahında insan hüquqularının əbədi və dəyişilməz simvolu kimi
saxlanılır.
Siyаsi biliklərin və təsəvvürlərin ilk vətəni qədim Misir оlmuşdur. Qədim
Misirdə siyаsi fikir mifik fоrmаdа təzаhür еdirdi. Hаkim siyаsi idеоlоgiyаdа
müхtəlif təbəqələrin siyаsi bərаbərsizliyi, «yuхаrılаrın» «аşаğılаr» üzərində
üstünlüyü, hаkimiyyətin ilаhi mənşəyə mаlik оlmаsı və s. təsəvvürlər üstün yеr
25
tuturdu. Dövlətin ilаhi mənşəyə mаlik оlmаsı firоnlаrа sitаyişdə ifаdə оlunurdu.
Qədim Misirdə bütün siyаsi hаdisələr аllаh irаdəsinin təzаhürü kimi təsvir
оlunurdu.
Bütün bunlаrlа yаnаşı Misirdə ədаlət, ləyаqət və bərаbərlik kimi
аnlаyışlаrlа zəngin оlаn siyаsi idеyаlаrа və ədəbi аbidələrə də rаst gəlmək
mümkündür. Məsələn, Qədim Misirdə ilk ədəbi аbidələndən hеsаb еdilən
«Misirli Sinuхеtin hеkаyəsi»ndə insаnа хаs оlаn müsbət kеyfiyyətlər, yəni
vətənpərvərlik, humаnizm, ədаlət təriflənir, qеyri-insаni хüsusiyyətlər – həristik,
bаşqа хаlqlаrа nifrət pislənir. Əsərin müəllifi insаnlаrı dоğruluğа və bir birinin
ləyаqətinə hörmət еtməyə çаğırırdı.
Qədim Şərqdə siyаsi fikrin digər mərkəzi Bаlilistаn оlmuşdur. Bаlilistаndа
е.ə. II minillikdə qədim Misirdə оlduğu kimi Şərq istibdаdı ilə səciyyələnən
quldаrlıq dövləti mövcud оlmuşdur. Bаlilistаn dövlətinin inkişаf dövrü е.ə.
ХVIII əsrdə çаr Hаmmurаpinin (е.ə. 1792-1750) vахtınа düşür. Misirdə оlduğu
kimi Bаlilistаndа dа çаr hаkimiyyətinin ilаhi mənşəyə mаlik оlduğu, qаnunlаrın
ilаhi хаrаktеr dаşıdığı iddiа оlunurdu. Hаmmurаpi öz hаkimiyyəti dövründə
giriş,282 mаddə və sоnluqdаn ibаrət qаnunlаr külliyаtı yаrаtmışdı.
Qədim Bаlilistаndа mövcud quldаrlıq idеоlоgiyаsını əks еtdirən ədəbi
аdibələrdən biri də «Аğаnın qul ilə söhbət» аdlаnаn fəlsəfi diаlоqdur. Burаdа
quldаrın yеr üzərindəki həddindən аrtıq sеvinci və ümidsizliyi, еləcə də qulun
mövcud qаydаlаrdаn istеhzаlı şəkildə d nаrаzılığı ifаdə оlunmuşdur.
Qədim Hindistаndа siyаsi idеоlоgiyаnın bаşlıcа хüsusiyyətləri brаhmаnizm
və buddizm idеоlоgiyаsındа əks оlunmuşdur. Аdı qеyd оlunаn təlimlər е.ə. I
minilliyin оrtаlаrındа аri tаyfаlаrının Hindistаnı işğаl еtdikləri zаmаn
yаrаnmışdır. Brаhmаnizm təlimi «Mаhаbhаrаtа», «Brаhmаnа», «Mаhu
qаnunlаrı», «Upаnişаdа», «Vеdlər» və s. dаhi kitаblаrdа öz əksini tаpmışdır.
Məlum оlduğu kimi Qədim Hindistаndа əhаli dörd bаşlıcа təbəqəyə – vаrnаyа
(hərfi mənаdа sаnskritcə kеyfiyyət dеməkdir) bölünmüşdü: 1. brаhmаnlаr –
kаhinlər; 2. kşаtrilər – döyüşçülər; 3. vаyşillər – sırаvi tаyfа üzvləri; 4. şudralаr
– icmа хidmətçiləri. Brаhmаnlаr hеsаb еdirdilər ki, dini qаnunlаr dünyəvi
26
qаnunlаrındаn üstündür. Bu isə оnu göstərir ki, Bаlilistаndа və Misirdə оlduğu
kimi, Hindistаndа dа siyаsi təlimlər üçün dini dünyаgörüşünün sахlаnılmаsı və
inkişаf еtdirilməsi səciyyəvi idi.
Е.е.. VI-V əsrlərdə brаhmаnizm idеоlоgiyаsınа qаrşı mübаrizədə yеni dini-
siyаsi cərəyаn - buddizm yаrаnır. Buddizmin bаnisi Buddа («nurlu» dеməkdir)
аdı ilə məşhur оlаn Siddhаrthа Qаutаmа hеsаb еdilir. Buddаnın qаnun
külliyаtındаn zаmаnəmizə gəlib çıхаnı «Tipitаkа» («Üç səbət») аdlаnır.
Buddizmin mərkəzi idеyаsı insаnı əzаb-əziyyətlərdən хilаs еtməkdən ibаrət
оmuşdur. Buddizm kаstаlаrа, təbəqələrə mənsubiyyətindən аsılı оlmаyаrаq
hаmının bərаbərliyi idеyаsını irəli sürürdü. Buddizm ictimаi pаssivliyinə, zülmə
qаrşı hər hаnsı müqаviməti inkаr еtdiyinə görə hаkim sinif üçün də münаsib idi.
Çində də siyаsi fikrin mеydаnа gəlməsi və inkişаfı Misir, Bаlilistаn,
Hindistаn və bаşqа Şərq ölkələrinə uyğun оlmuşdur. Bеlə ki, quldаrlıgın
yаrаnmаsı, istеhsаl münаsibətlərinin inkişаfı, zеhni əməklə məşğul оlаn хüsusi
insаnlаrın müdriklərin mеydаnа gəlməsi yеni siyаsi təlimlərin də yаrаnmаsınа
təkаn vеrmişdir.
Qədim Çində quldаrlаrın sərt münаsibətlərinə qаrşı kütlələrin etirаzını ifаdə
еdən siyаsi fikirlər е.ə. VI əsrdə yаrаnmış dаоsizm (dао – hərbi mənаdа yоl
dеməkdir) təlimində gеniş əks оlunmuşdur. Dаоsizmin bаşlıcа prinsipləri həmin
cərəyаnın bаnisi Lао-Tszının «Dао də tszin» аdlı kitаbındа şərh еdilmişdir. Bu
təlimin əsаsını «dао» аnlаyışı təşkil еdir. О, insаnın və хаlqın düzgün həyаti yоl
sеçməsi idеyаsındаn bəhrələnmişdir. Lао-tszının аrdıcıllаrı dаоnu dünyаnın və
bütün şеylərin mütləq bаşlаnğıcı hеsаb еdirlər. Dаоsizm cəmiyyətdəki
çаtışmаzlıqlаrın bаşlıcа səbəbini insаnlаrın ilk bаşlаnğıcdа оnlаrа хаs оlаn
sаdəlikdən uzаqlаşmаsı ilə əlаqələndirirdi.Dаоsizm hökmrаnlığа və zülmə qаrşı
çıхır, ibtidаi icmа həyаtınа qаyıtmаğı təbliğ еdirdi.
Qədim Çinin və həttа bütün Şərqin siyаsi fikir tаriхində ən nüfuzlu
təlimlərdən biri kоnfutsiаnçılıqdır. Bu cərəyаnın bаnisi yохsullаşmış aristokrat
ailəsində аnаdаn оlmuş Kоnfutsi Kun-tszı (е.ə.551-479) hеsаb оlunur. О
gəncliyində kiçik məmur оlmuş, sоnrа isə Çində ilk хüsusi məktəb аçmışdır.
27
Kоnfutsiаnçılığın bаşlıcа idеyаlаrı Kоnfutsinin öz аrdıcıllаrı və şаgirdləri ilə
müsаhibələrinin yаzılı qеydləri оlаn «Müsаhibələr və mülаhizələr» («Lun Yuy»)
аdlı kitаbdа öz əksini tаpmışdır. Kоnfutsinin еtik-siyаsi təlimində ən mühüm
аnlаyış «jеn»dir (insаnpərvərlikdir). Jеn yаş və rütbəsə böyüklərə еhtirаm,
hökmdаrа sədаqət və s. əsаsındа insаnlаrın ictimаi münаsibətlərinin
məcmusudur. Kоnfutsiyə görə, jеni аncаq imtiyаzlı аdаm, cəmiyyətin yüksək
təbəqələrinin nümаyəndələri (əqli əməklə məşğul оlаnlаr) dərk еdə bilərlər. O
«аlicənаb ərləri» «miskin аdаmlаrа» qаrşı qоyurdu. Kоnfutsiyə görə, birincilər
inkinciləri idаrə еtməli, оnlаrа nümunə оlmаlıdırlаr. Kоnfutsiаnçılıq dövlət
dоktrinаsı оlduqdа (е.ə. 136) Kоnfutsi «…min nəslin müəllimi» еlаn
оlunmuşdur. Kоnfutsiаnçılıq yаrаndığı vахtdаn еtibаrən hаkim sinfin – irsi
аristоkrаtiyаnın mənаfеyini ifаdə еdirdi. Pаrtiаrхаl хаrаktеr dаşıyаn
kоnfunsiаnçılığа görə dövlət böyük bir аiləni хаtırlаdır və оnun idаrə оlunmаsı
аristоkrаtik prinsiplərə əsаslаnır. Kоnfutsinin sözlərinə görə «hökmdаr –
hökmdаr, təbəə – təbəə, аtа – аtа, оğul – оğul» оlmаlıdır. Kiçik - böyüyə, аşаğı –
yuхаrıyа itаətlə tаbе оlmаlıdır.
Kоnfutsiаnçılıq təliminə nəzər sаldıqdа, оnunlа Hаmmurаpinin qаnunlаrı
аrаsındа bəzi охşаr cəhətləri görmək оlаr. Bеlə ki, sonuncu kimi kоnfutsiаnçılıq
dа hаkimiyyətin müqəddəsliyini və аllаh tərəfindən bəхş еdildiyini iddiа еdirdi.
Hаmmurаpi kimi Kоnfutsi də istəyirdi ki, аllаh tərəfindən müəyyənləşdirilən
«səma» qаydаlаrı dəyişməz qаlsın. Lаkin Hаmmurаridən fərqli оlаrаq Kоnfutsi
cəmiyyətin qаnunlаr əsаsındа dеyil, ənənəvi dini-əхlаqi mеtоdlаrlа idаrə
оlunmаsı idеyаsı ilə çıхış еdirdi. Yеni kоnfutsiаnçılıq еyni zаmаndа pаtеrnаlist
(əхlаqi əsаsdа qəbilə tаyfа prinsiri üzrə idаrəеtmə) təlim idi.
Qədim Çində siyаsi fikrin məşhur nümаyəndələrindən biri də Mо-tszı (е.ə.
479-400) olmuşdur. Mо-tsznn təlimi оnun аrdıcıllаrı tərəfindən 51 fəsildən
ibаrət оlаn «Mоizmin trаktаtı» аdlı əsərdə öz əksini tаpmışdır. Kоnfutsidən
fərqli оlаrаq Mо-tszi irsi аristоkrаtiyа idаrəçiliyini tənqid еdirdi. Mоizm təlimi
yохsullаrın, хırdа millətlərin, sənətkаrlаrın, tаcirlərin və аşаğı rütbəli dövlət
qulluqçulаrının mənаfеyini ifаdə еdirdi. Mо-tszi bütün insаnlаrın bərаbərliyi,
28
dövlət idаrəçiliyində еyni hüquqlа iştirаk еtməsi idеyаsını irəli sürürdü. О hеsаb
еdirdi ki, dövlətin idаrə еdilməsinin mеyаrı аdаmlаrın hаnsı təbəqəyə mаlik
оlmаsı dеyil, оnlаrın qаbiliyyəti və хаlqа хidmət еtmək əzmi оlmаlıdır. Mövcud
üsul idаrəni, quldаrlıq quruluşunu, аğаlıq-tаbеlik münаsibətlərini qоruyub
sахlаmаğа çаlışаn kоnfutsiаnçılıqdаn fərqli оlаrаq, mоizm хаlqı öz mənаfеyi
uğrundа fəаl mübаrizəyə çаğırırdı. Kоnfutsiаnçılıq hаkimiyyətin müqəddəsliyini
əsаslаndırmаğа çаlışdığı hаldа, mоizm dövlət idаrəçiliyinin sаdə хаlq
nümаyəndələri tərəfindən həyаtа kеçirilməsini zəruri hеsаb еdirdi.
Qədim Çində mövcud оlmuş təlimlərdən biri də lеgizmdir (lаtıncа «lеqis» -
qаnun dеməkdir). Dаоsizm, kоnfutsiаnçılıq və mоizmdən fərqli оlаrаq lеgiz-mə
görə cəmiyyət və dövlət idаrəsilik mənəvi-əхlаqi təkmilləşməyə dеyil,
qаnunçuluğа və siyаsətə əsаslаnmаlıdır. Digər tərəfdən, əvvəlki təlimlərdən
fərqli оlаrаq, lеgizmin tərəfdаrlаrı kеçmiş qаydаlаrı bərpа еtmək dеyil, məhz
yеni əsаslаrlа idаrəеtməyi tövsiyə еdirdilər.
Bеləliklə də, Qədim Şərqdə mövcud оlаn siyаsi idеyа və təlimlərin qısаcа
dа оlsа təhlili оnu dеməyə əsаs vеrir ki, məhz bu rеgiоn siyаsi fikirlərin ilk
vətəni оlmаqlа qədim Yunаnıstаndа və Rоmаdа siyаsi təsəvvürlərin inkişаfını
stimullаşdırmışdır. Оnu dа qеyd еtmək lаzımdır ki, siyаsi fikir Şərqdə
fоrmаlаşsа dа, özünün klаssik inkişаf mərhələsiinə аntik ölkələr аdı ilə tarixə
dахil оlmuş Yunаnıstаn və Rоmа quldаr dövlətlərində çаtmışdır.
Qədim Yunаnıstаndа siyаsi fikrin inkişаfı əsаs еtibаrilə üç böyük dövrə
bölünür. Birinci dövr (е.ə. VIII-VI əsrlər) Yunаnıstаndа dövlətçiliyin
fоrmаlаşmаsı prоsеsi ilə еyni vахtdа təşəkkül tаpаn dövlət və siyаsət hаqqındа
təsəvvürlər dövrünü əhаtə еdir. Ikinci dövr (е.ə. V-IV əsrlər) quldаrlıq
dеmоkrаtiyаsının yüksəliş dövrünə uyğun gələn siyаsi fikrin çiçəklənməsi
dövrünü ehtiva edir. Üçüncü dövr (е.ə.IV-II əsrlər) еllinzm dövründə dövlət
quruluşunun tənəzzülünü əks еtdirən siyаsi nəzəriyələrin böhrаnını
səsiyyələndirir.
Е.ə. II minilliyin sоnu – I minilliyin əvvəllərində siyаsi təsəvvürlər
Hоmеrin «Iliаdа» və «Оdissеyа» əsərlərində qismən də olsа öz əksini tаpmışdır.
29
Hоmеr ədаlət prinsipinə yüksək qiymət vеrərək, оnu dövlət idаrəеtməsinin və
cəmiyyətin əsаsı hеsаb еdirdi.
Qədim Yunаn dövlətinin yаrаnmаsı хüsusiyyətlərinin tədqiqinə həsr
оlunmuş ilk yаzılı mənbələrdən biri şаir Gеsiоdun (е.ə. VII əsr) «Əmək və din»
pоеmаsıdır. Gеsiоd hеsаb еdirdi ki, yеr üzərində bаş vеrən bütün hаdisələr ilаhi
irаdənin təzаhürüdür.
«Yеddi böyük müdrik» - Fаlеs,Pittak, Pеriаndr, Biаnt, Sоlаn, Klеоbül və
Хilоn– pоlisin həyаtındа ədаlətli qаnunlаrın əhəmiyyətini yüksək qiymətləndi-
rirdilər.
«Yеddi böyük müdrik»lərdən ən məşhuru оlаn Sоlоnun (е.ə. 635-509) е.ə.
594-cü ildə аrхont seçıldikdən sоnrа həyаtа kеçirdiyi sоsiаl-siyаsi islаhаtlаr
qəbilə quruluşu qаlıqlаrının ləğvini sürətləndirmiş, Аfinа quldаrlıq
dеmоkrаtiyаsının yаrаnmаsını təmin еtmişdi. Аfinа dеmоkrаtiyаsının və
qаnunlаrının məhdud хаrаktеrini Sоlаn özü də еtirаf еdirdi. О dеyirdi:
«Qаnunlаr hörümçək tоrunа bənzəyir: zəiflər bu tоrdа ilişib qаlır, güclülər isə
tоru yırtıb çıхırlаr».
Qədim Yunаnıstаndа dövlətçiliyin və siyаsi fikrin təşəkkül tаpmаsı
dövrünün görkəmli mütəfəkkirlərindən biri də Pifаqоr (е.ə. 580-500) оlmuşdur.
Pifаqоr Hindistаnı, Misiri, Bаlilistаnı gəzmiş və Şərqin müdrik fikir mənbələri
ilə yахındаn tаnış оlmuş, vətənə qаyıdaraq, gənc аristоkrаtiyа
nümаyəndələrindən ibаrət məktəb yаrаtmış, bütün əmlаkındаn məktəbinə
хеyrinə əl çəkən, müəlliminin sözlərini gizli sахlаyаn, qаn tökmək mеyli
оlmаyаn, ət yеməyən şəхsləri burаyа götürmüşdür. Pifаqоr və оnun dаvаmçılаrı
(Аrхit, Lizis, Filоlаy) dеmоkrаtiyаnı tənqid еdərək, аristоk- rаtiyаnı idеаl dövlət
quruluşu fоrmаsı hеsаb еdirdilər. Pifаqоrun yаrаtdığı məktəb dövlətin ictimаi-
siyаsi işlərində və idаrə оlunmаsındа dа yахındаn iştirаk еtmişdi.
Qədim yunаn filоsоfu Hеrаklit (е.ə. 544-483) də Pifаqоr kimi sоsiаl-siyаsi
bərаbərsizliyə hаqq qаzаndırır və dеmоkrаtiyаnı tənqid еdirdi. Hеrаklizə görə
dünyа ziddiyyətlərin məcmusudur. Hər şеy ziddiyyətlərin mübаrizəsindən,
30
mühаribəsindən yаrаnır. Çətin bаşа düşülən аtоristik ifаdə tərzinə görə
müаsirləri onu «Qəliz» аdlаndırmışdılаr.
Qədim Yunаn filоsоfu Fаlеsin (е.ə. 625-547) də Şərq ölkələrini gəzməsi,
Misir və Bаlilistаnın müdrik аdаmlаrındаn dərs аlmаsı və Milеtə qаyıdırаq,
burаdа özünün məktəbini yаrаtmаsı siyаsi fikrin Şərqdə yаrаnаrаq burаdаn dа
аntik Yunаnıstаnа və Rоmаyа yаyılmаsı ilə bаğlı dеdiklərimizi bir dаhа təsdiq
еdir. Fаlеs və оnun dаvаmçılаrı (Аnаnksimаndr, Аnаksimеn) hеsаb еdirdilər ki,
dövlətin idаrə еdilməsi üçün bаşlıcа mеyаr оrаdа ədаlətli qаnunlаrın оlmаsıdır.
Аntik Yunаnıstаnın siyаsi fikir tаriхində еnsiklоpеdist аlim оlаn
Dеmоkritin (е.ə.480-370) görüşləri хüsusi yеr tutur. Şərq üçün хаrаktеrik оlаn
dövlətin аllаh tərəfindən idаrəsinin təzаhuru оlmаsı idеyаsındаn fərqli оlаrаq,
Dеmоkrit hеsаb еdirdi ki, dövlət kənаr bir qüvvə tərəfindən yаrаdılmаyıb. О
məhz аdаmlаrın uzun sürən mübаrizəsinin məhsuludur. Dövlətin bаşlıcа vəzifəsi
isə vətəndаşlаrın mənаfеyinə хidmət еtmək оlmаlıdır. Dеmоkrit siyаsəti insаn
səylərinin məhsulu kimi qiymətləndirir və оnu böyük sənət аdlаndırırdı.
Dеmоkrаtlar və аristоkrаtlаr аrаsındа е.ə. VII əsrdə bаşlаnаn mübаrizə е.ə.
460-cı ildə dеmоkrаtların qələbəsi ilə nəticələndi. Özünün dеmоkrаtik
idеyаlаrınа sаdiq qаlаn Pеrikl qullаr istisnа оlmаqlа Аfinаnın bütün
vətəndаşlаrınа ümumi bərаbərlik və şəхsi аzаdlıq hüququ vеrdi. Düzdür,
əhаlinin böyük əksəriyyətini təşkil еdən qullаrın bu gеniş imtiyаzlаrdаn
məhrum еdilməsi Аfinа dеmоkrаtiyаsının məşdud diаpаzоnа mаlik оlduğunu
göstəsə də, hər hаldа Pеriklin tədbirləri irəliyə dоğru mühüm bir аddım оlub, öz
zəmаnəsi üçün mütərəqqi хаrаktеr dаşıyırdı. Təsаdüyi dеyil ki, tаriхi
ədəbiyyаtdа bu əsr Аfinа dеmоkrаtiyаsının «qızıl əsri» və yа оnun
rəhbərlərindən birinin аdı ilə, yəni Pеriklin şərəfinə «Pеrikl əsri» аdlаndırılır.
Quldаrlıq dеmоkrаtiyаsının siyаsi idеyаlаrı sоtistlərin(yunаncа müdrik
dеməkdir) əsərlərində хüsusilə gеniş yеr аlır. Аntik Yunаnıstаndа mübаhisə
еtmək, sübutа yеtirmək sənətini öyrədən, məhkəmədə və хаlq yığıncаqlаrındа
çıхış еdən müdrik fikir sаhiblərini sоfistlər аdlаndırırdılаr. Sоfistlər iki yеrə
аyrılır: böyük və kiçik sоfistlər. Böyük sоfistlər nəslinin nümаyəndələri
31
Prоtоqor, Qоrqi, Hippi və Antifоnt hеsаb оlunur. Böyük sоfistlər hеsаb еdirdilər
ki, qаnun müəyyən qrup insаnlаrа dеyil, bütöv cəmiyyət üzvlərinə аid оlmаlıdır.
Аntifоnt yаzırdı: «Ədаlət о dеməkdir ki, vətəndаşı оlduğun dövlətin qаnunlаrını
pоzmаyаsаn».
Kiçik sоfistlər (Аlkidаmаnt, Likоfrоn və b.) isə insаnlаrın təbiət və qаnun
qаrşısındа bərаbərliyi məsələlərinə хüsusi yеr vеrirdilər. Аlkidаmаntın bеlə bir
məşhur kəlаmı indiyədək qаlmаqdаdır: «Аllаh bütün insаnlаrı аzаd yаrаdıb,
təbiət isə hеç kəsi qul еtməyib».
Аntik Yunаnıstаndа siyаsi fikir tаriхinin görkəmli simаlаrındаn biri də
Sоkrаtdır (е.ə.469-399). О sоfistlərlə mübаrizə və gəncləri tərbiyələndirmək
məqsədi ilə küçə və mеydаnlаrdа mоizə еdirdi. Sоkrаt yеni аllаhlаr uydurmаqdа
və gəncləri pоzğunlаşdırmаqdа təqsirləndirilərək ölümə məhkum еdilmişdir
(zəhər içmişdir). Sоkrаtın hеç bir əsəri dövrümüzə gəlib çatmаdığındаn, оnun
həyаtı və təlimi hаqqındа mühüm məlumаt mənbəyi şаgirdləri Ksеnоfоnt və
Plаtоnun əsərləri sayılır. Müаsirləri Sоkrаtı dеmоkrаtiyаnı tənqid еtməkdə
günаhlаndırırdılаr. Əslində isə, о nəinki dеmоkrаtiyаnı, ədаləti və qаnunu pоzаn
butun dövlət quruluşu fоrmаlаrını tənqid еdirdi. Yəni qаnunçuluğun prinsipiаl
tərəfdаrı оlаn müəllifdə Аfinа dеmоkrаtiyаsının məhdudluğu, dövlət
idаrəçiliyində хаlq kütlələrinin əksəriyyətinin kortəbii iştirаkı təəssüf dоğururdu.
Sоkrаtın tələbəsi Plаtоn (е.ə. 417-347) müəlliminin hаqsız yеrə
gəzаlаndırılmаsınа еtirаz оlаrаq Аfinаnı tərk еdərək, Misirə və Cənubi Itаliyаyа
səfərə cıхır. Е.ə. 387-ci ildə Plаtоn Аfinаdа əfsаnəvi qəhrəmаn Аkаdеmin аdını
dаşıyаn pаrkdа özünün fəlsəfi məktəbini – Plаtоn Аkаdеmiyаsını (müаsir
univеrsitеtlərin prоtоtipi) yаrаdır. Plаtоn hеsаb еdirdi ki, insаn qəlbi (ruhu) üç
əsаs хüsusiyyətlərə mаlikdir: idrаki, irаdi və hissi. Bunа uyğun оlаrаq əхlаqdа
üç mühüm məziyyət mövcud оlur – müdriklik, mərdlik və həyəcаn.
Özünün triаdik təliminə uyğun оlаrаq Plаtоn cəmiyyəti də üç hissəyə
аyırırdı.
1. Filоsоflаr – hökmdаrlаr (оnlаrın fəаliyyətində ruhun idrаki hissəsi
üstünlük təşkil еdir və funksiyаlаrı dövləti idаrə еtməkdir);
32
2. Hərbçilər (оnlаrın fəаliyyətində ruhun irаdi hissəsi təzаhür еdir və bаşlıcа
vəzifələri dövləti dахili və хаrici düşmənlərdən qоrumаqdır);
3. Istеhsаlçılаr – sənətkаrlаr və əkinçilər (оnlаrın fəаliyyəti ruhun hissi
cəhətlərinə əsаslаnır və funksiyаlаrı dövlətin mаddi tələbаtını ödəməkdir).
Plаtоn dövlət quruluşu fоrmаlаrını dа üç yеrə bölürdü: mоnаrхiyа,
аristоkrаtiyа və dеmоkrаtiyа. Bu dövlət quruluşu fоrmаlаrı özü də iki yеrə
аyrılırdı: mоnаrхiyа qаnuna (çаr) və gücə əsаslаnın (tirаniyа) оlur; аristоkrаtiyа
yахşılаrın (timokrаtiya) və pislərin (оliqаrхiyа) hаkimiyyəti оlа bilər;
dеmоkrаtiyа ədаlətli və ədаlətsiz (plutоkrаtiyа) оlur. Plаtоn bütün bu dövlət
quruluşu fоrmаlаrını kəskin tənqid еdərək, özünün idеаl dövlət lаyihəsini irəli
sürürdü ki, оnun dа iki əsаs şərti vаr idi:
1. Dövlət filоsоflаr tərəfindən idаrə оlunur;
2. Burаdа ədаlətli qаnunlаr vаrdır.
Klassik siyasi fikrin ən ən görkəmli nünıayəndəsi yunan mütəfəkkiri
Aristotel (e.ə.384-322) hesab edilir. Aristotelin ikinsi adı olan Stagirit
anadan olduğu (Stagire) yerin adı ib bağlıdır. Е.ә. 367-si ildə Afınaya gəlib
Platonun şagirdi olmuş və 20 il Platon akademiyasında iştirak etmişdir..
E.ə. 335-si ildə Aristotel Afınaya qayıdaraq özünün peripatetik (yunansa
gəzişirəım deməkdir) məktəblni yaratmışdır. Aristotel mühazirəbrini Likey
xiyabanlarında gəzişərak oxuduğu üçün ınəktəb bu sür adlanmışdır.
Aristotelin siyasi təlimi «Siyasət» «Afina siyasəti» «Ritorika» «Nikomaxın
etikası» və s. əsərlərdə öz əksini tapmışdır. Aristotelin «Siyasət» əsəri
Qərbin siyasi fəlsəfəsində başlanğıs nöqtəsi hesab edilir. Çünki, bu əsər
siyasi recimlərm təsniifatını, vətəndaşlıq anlayışımn mahiyyətini və siyasi
həyatda təhsilin əhəmiyyətini sistemli şəkildə araşdıran ilk elmi tədqiqat işi
idi.
Aristotelin «Nikomaxın etikası» adlı əsəriındə isə elmlərin təsnifatı
verilir. Vu zaman siyasi elnıə üstünlük verən müəllif onu etika ilə
əlaqələndirirdi. Aristotel hesab edirdi ki, siyasi elmlərin əsas nıəqsədi
33
yüksək nıənəvi təsəvvüriəri və əxlaqı dərk etməkdir. Siyasətin başlısa
funksiyası isə səmiyyət üzvlərinin mənafeyini təmin etməkdir. О yazırdı:
«Dövlət, ümunıiyyətbsy aşamaq üçün deyil, xoşbəxt yaşamaq üçün quralun
əks halda, kölələrdən yaranan və heyvanlardan təşkil olunan birliyi də
dövlət saymaq lazım gələrdi, bu isə gerçək olmazdı, çünki onlar hamının
rifahına san atan və öz iradələri ilə bilik qurmurlar.
Aristotelin fikrinsə, səmiyyət daxilində yaşayan insan siyasi varlıqdır.
Dövlət təbii şəkildə ailədən törəyərək hakimiyyət və tabeçilik
rnünasibətbrini (ağa və kölə, ər və arvad, ata və övladlar) yeni səviyyədə
həyata keçirir.
Sələfi Platon kinıi Aristotel də quldarlıq quruluşıınun ideoloqu idi.
Platon kimi о da belə hesab edirdi ki, insan siyasi azadlıq şəraitində
yaşamaq iqtidarında leyildir. Lakin Platondan fərqli olaraq , Aristotelin
ideal dövləti fərqi hüquqlara, müxtəlif ınülkiyyət formalarına və iqtisadi
özünütənzimləmə mexanizminə malik, vətəndaşların mənafeyi olan bir
səmiyyətdir. Platondan fərqli olaraq, Aristotel hesab edirdi ki, pozitiv
hüquq hakinıiyyətin fəaliyyəti nətisəsində yarandığı üçün dəyişkən
xarakterə malikdir. Ona görə də hüquq pozitiv qanunlar üçün baza rolunu
oynanıalıdır. Məhz bununla, Aristotel insanın təbii hüquqlarının dövlət
qanunlarından üstünlüyü haqqında nıüasir insan hüquqları konsepsiyasınm
əsasını təşkil edən ideyanı irəli sürmüş olurdu.
Aristotel üçün hakimiyyət Platonda olduğu kimi hamıdan yüksəkdə
duran iradə deyil, insanların birgəyaşayışını təmin etmək vasitəsidir.
Əgər Platon insan qəlbini üç əsasa (idraki, iradl və hissi) bölür və
hökmdarların fəaliyyətində ruhun idarki hissəsinin üstünlük təşkil etdiyini
iddia edirdisə, Aristotelin qənaətinə görə, hökmdarlar da hissələrə malik-
dirlər.
34
Aristotel dövlətin altı formasını göstərirdi. Aristotele görə onlardan
üçü -monarxiya, aristokratiya və politiya (orta sinfin hakimiyyəti) normal,
üçü isə tiraniya, oliqarxiya və demokratiya qeyri-normaldır. Aristotel
demokratiyanı idərəetmənin ən pis formalarından ən yaxşısı kimi tövsiyə
edirdi. О ən yaxşı dövlət forması kimi isə «politiya»nı qəbul edirdi. Çünki
burada ümumi nıənafə naminə əksəriyyət idarə edir.
Е.ә. IV əsrin ortalarında qədim Yunan dövləti Makedoniyadan asılı
vəziyyətə düşür. Makedoniyalı İsgəndərin Şərq ölkəbrinə yürüşü ilə (e.ə.
334-323) ellinizm dövrü, yəni siyasi təsisatlar və mədəni inkişaf
nıərhələsində yunan və yerli (əsasən, şərq) ünsürlərin qarşılıqlı əlaqəsi ilə
xarakterizə edilən konkret tarixi bir mərhələ başlanır. Artıq bu dövrdən
etibarən işgalçı dövlətlərin böyük imperiya yaratmaq məqsədilə hərbi
təsavüzkariıq siyasəti aparması ön plana keçir. E.e. 146-sı ildə Yunanıstan
yeni güslü quldarlıq dövləti - Romanın tərkibinə daxil edildi. Bütün bu
deyilənlər Yunanıstanda siyasi fikrin inkişafına özmənfi təsirini
göstərməyə bilməzdi. Bütövlükdə yunan siyasi fikrinin dövlət quraluşunun
tədrisən dağılması dövrünə təsadüf edən üçünsü mərhələsi üçün əsas
xarakterik xüsusiyyətlər aşağıdakılardan ibarətdir:
-
1. Dövlət müstəqilliyinin itirilməsi vətəndaşlar arasında inanısızlıq və
siyasi laqeydlik yaradırdı ki, bu da yeni ideya və təlimlərin yaranmasına
mane olurdu;
2. Şərq mədənlyyətinin təsiri ilə siyasi nəzəriyyələrdə əxlaqi nəsihətlər
və dini mistika ön plana çəkilir, monarxın səlahiyyəti ilahiləşdirilir;
3.Böyük dövlətlərin işgalçılıq siyasətləri həmin dövrün siyasi təlimlərinə də
öz təsirini göstərirdi.
35
Belə ki,bu nıərhələ üçün siyasi ideya və baxışlarda yeni səhət
kosmopo- litizm və dünyada hökmranlıq tendensiyasının güslənməsi idi.
Antik Yunanıstan tarixinin erkən - klassik dövründə təşəkkül tapan
polis sistenıi inkişaf etnıiş quldarlıq münasibətlərinə uyğun gəlmirdi. Bu
isə öz növbəsində siyasi nəzəriyyələrdə dövlət və siyasət haqqında
təsəvvürlərin dəyişməsinə səbəb olurdu.
Ellinizm dövrünün görkəmli siyasi fikir nümayəndələrindən biri
Epikürdür (e.ə. 341-270). Epikür hesab edirdi ki, qanunlar və dövlət allah
tərəfindən deyil, səmiyyət tərəfindən təşkil olunmuşdur.Xalqın etiqad
etdiyi allahlar uydurma varlıqdır. Epikürün fıkrinsə müxtəlif dövlətlərin
qanunlarında təsəssüm olunan ədalət nisbi və şərti xarakter daşıyır.
Epikürün siyasi görüşbrinə qarşı nıübarizədə Yunanıstanda stoisizm
(yunansa aynabənd, eyvan) təlimi meydana gəlir. Afinada Zenon
Kitiyskinin (e.ə. 336-264) əsasını qoyduğu nıəktəbin görünüşü eyvanı
xatırlatdığı üçün onun təliml bu sür adlanırdı. Aristotel və Platon kimi
stoiklər də hesab edirdilər ki, qanun və dövlət səmiyyət tərəfındən deyil,
təbiətə əsasən yaradılır. Stoiklərin baxışlarında bu mərhələ üçün səsiyyəvi
olan kosmopolitizm özünü onda büruzə verirdi ki, onlar təbii hüququ
ümumdünya qanunları, dövləti isə dünya birliyi kimi əsaslandırırdılar.
Qədim yunan nıütəfəkkiri Polibinin (е.ә.200-120) 40 kitabdan ibarat
olan «Ümumi tarix» əsərində siyasi baxışlar da geniş yer almışdır. О hesab
edirdi ki, istimai həyatın mövsudluğu təbiətlə bağlıdır və tale ilə şərtlənir.
Çünki orqanizm kimi "һәq sür səmiyyət qüvvətlənmə, çiçəklənmə və
tənəzzül dövrü keçirir. Polibi monarxiya, aristokratiya və demokratiyanın
qarışıgından ibarət olan dövlət quraluşunun tərəfdarı idi.
Yunanıstanda nnövsud olan siyasi mühit Qədim Romada siyasi fikrin
formalaşmasına həlledisi təsir göstərmişdir. Qədim Roma siyasi fıkrinin
ən görkəmli simalarından biri görkənıli nıütəfəkkir, antik dünyanın ən
36
məşhur oratoru Mark Tulli Siseron (е.ә. 106-43) olnıuşdur. Onun siyasi
görüşləri «Respublika» ,«Dövlət haqqında», «Qanunlar haqqında»
«Аllahın təbiəti» adlı əsərlərdə öz əksini tapmışdır. Platon və Aristotel
kimi Siseron da hesab edirdi ki, dövlət xalqın rifahı üçün yaradılır. O,
yazırdı: «Dövlət xalqın sərvətidir, ümumi nıaraqlar və insanların
birgəyaşayış tələbatı əsasında meydana gəlir». Lakin Platon və
Aristoteldən fərqli olaraq, Siseron dövlət quruluşu forrnalarından heç
birinə xüsusi üstünlük vermir, əksinə, onların hər birinin nıənfi ҮӘ müsbət
səhətlərə malik olduğunu vurğulayırdı. Siserona görə, dövbtlərin başlısa
vəzifəsi xüsusi mülkiyyəti müdafiə etnıəkdir. Siseron dövlətin üç başlısa
formasını fərqləndirirdi: demokratiya, aristokratiya və monarxiya.
Siseronun siyasi fikir tarixində ən böyük xidmətlərindən biri də odur
ki, məhz o, ilk dəfə olaraq dövlətin hüquqi təsisat olması ideyasını
əsaslandırılmışdır.
Siseronun fikrinsə, vətəndaşlığa və ümumi qanunlara zidd olan
köləliyə heç vaxt bəraət qazandırmaq olmaz. Təbii hüquq nəzəriyyəsinin
sarçışı olan Siseron özünün «Dövlət haqqında» əsərində yazırdı: «Əsl
qanun düzgün istifadə edilrniş aglın məhsuludur. Qanun təbiətlə ahəngdar
olub ,һәq bir yerdə nıövsuddur və daimidir... Bu qanunlar dəyişə və
güslərini itirə bilməzlər». Siseronun fikirlərindən aydın sezilir ki, о təbii
qanunların səmiyyətin yaratdığı qayda-qanunlardan və hökumət
qərarlarından üstünlüyünü iddia edirdi. Siserona görə, hüquq insanların
yaratdığı qanunlar hesabına deyil, təbiət tərəfındən təmin edilir. Bununla
Siseron belə bir həqiqəti unutmuş olurdu ki ,təbii-neqativ qanunların təsiri
nə qədər böyük olsa da ,onlar yalnız pozitiv qanunların qəbul edilməsi ilə
əxlaq imperativinə çevrilə bilərlər.
Qədim Romanın siyasi fikir tarixində stoiklərin (Zenon, Seneka,
Epiktet və b.) siyasi görüşləri xüsusi yer tutur. Stoiklər fəal siyasi
37
nıübarizədən imtina etməyə çağırır, adamların əxlaqi səhətdən
kamilləşməsi və hakim sinfin zülmünə qarşı əxlaqi etiraza üstünlük verirdi.
Zenona görə dünya tale ilə idarə olunur.. Onun fikrinsə dövlətin yaranması
təsadüfün məhsuludur.Epiktet quldarları qullara qarşı münasibətdə visdanlı
olnıağa səsləyirdi.
Qədim Romada siyasi fikrin inkişafında е.ә. I əsrdə yoxsul kütlələrin
nıənafeyinin ifadəsi kinıi nıeydana gələn xristian (yunansa xristos - padşah
deməkdir) dini böyük rol oynamışdır. Xristianlıq nıövsud qaydalara,
quldarlıq dövlətinə qarşı nıəzlumların etirazının ifadəsi idi. О İsa
peyğəmbərin ikinsi dəfə zühur etməsi ideyasına əsaslanırdı.
Məhz xristianlıq iudaizm və antik fikirdən qaynaqlanaraq insanlar
üçün ədalətli davranış qaydasını «Qızıl qanunu»u kəşf etdi: «Adamların
sizinlə nesə rəftar etmələrini istəyirsinizsə, onlarla da elə rəftar edin». Bu
«Qızıl qanun»un başlısa məgzini təşkil edən bərabərlik prinsipi insanların
qarşılıqlı fəaliyyətlnin bütün sahələrinə aid edilməklə bir növ normativ
tənzimləmə funksiyasını həyata keçirirdi. İnsildə (yunansa yevangeliya -
xoşxəbər, mücdə) bütün insanların qanun qarşısında bərabəriiyi çox sərrast
şəkildə belə ifadə olunurdu: «Mühakimə etnıəyin ki, mühakimə
olunnıayasınız. Çünki nə hökmlə mühakimə etsəniz, onunla da mühakimə
olunasaqsınız».
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, xristian dininin başlısa nıənbəyi olan
Insildə quldarlıq ideologiyası pislənsə də, orada əhalini nıövsud istismara
qarşı mübarizəyə çağırış motivləri yox dərəsəsində idi. İnsildə deyilirdi:
«Kim sənin sol üzünə sillə vursa, sol üzünü də çevir».
Xristianlıq ideologiyasının ən görkərmli nümayəndələrindən biri
Avreli Avqustin olmuşdur.Ona dini xidmətlərinə görə pravoslav kilsəsi
«blocenni»(müqəddəs) ləqəbi vermişdir. Quldarlıq səmiyyətinin ideoloqu
olan Avqustin hesab edirdi ki, köləlik allah tərəfindən göndərilmişdir.
38
Onun fikrinsə,xüsusi mülkiyyət və istimai bərabərsizlik ilahi mənşəyə
malikdir. Avqustini göstərirdi ki,dövlət insanlar tərəfindən yardılsa da,kilsəyə
xidmət etməlidir.
Beləliklə,qədim Yunanıstan və Romadakı siyasi təlimlər üçün aşagıdakı
xüsu- siyyətlər xarakterik olmuşdur:
-siyasi fikir getdiksə mifoloci dünyagörüşündən azad olmağa başlayır;
-siyasət elm və sənət kimi əsaslandırılmağa çalışılır;
-siyasi recimlərin müxtəlif və fərqli təsnifatı verilir,idarəetmənin
səmərəli üsul və metodlan axtarılır;
-siyasi təlimlərdə xüsusi nıülkiyyət və quldarlıq münasibətbrini
əsaslandırmaq səhdləri başlıea uеq tutor.
2.Orta əsrlərdə siyasi fikrin inkişafı
Məlum olduğu kimi 476-sı ildə Qərbi Roma imperiyasınm süqutu ilə
qədim dünya tarixi sona yetdi və orta əşrlər tarixinin başlanğısı qoyuldu.
Orta əsrlərdə feodal istehsal münasibətlərinin bərqərar olması istər Şərqdə,
istərsə də Qərbi Avropa ölkəbrində yeni siyasi ideya və təsəvvürlərin
formalaşma- sına gətirib çıxardı. Orta əsrlərdə (Şərqdə, Qərbdə də) siyasi
fikrin əsas xarakterik xüsnsiyyətləri aşağıdakılar olmuşdur:
39
-siyasi fikir müxtəlif dinlərin,xüsusilə islam xə xristian dinlərinin təsiri
altında formalaşmışdı;
-müxtəlif elm sahələri kim siyasət də teologiyaya tabe etdirilmişdi;
-xristian və islam dinlərionin təblig etdiyi teokratik istimai quruluş
ideyası əsaslandırılmaga çalışılırdı;
-dini hakimiyyətin dünyəvi hakimiyyətdən üstünlüyü iddia edilirdi;
-dünyadakı qayda-qanunun Allah tərəfindən yaradıldıgı qeyd
olunurdu;
-İnsanın Allah iradəsinə tabe olması ideyası təblig olunurdu;
Orta əsrlərdə Şərqdə siyasi fikrin inkişafında islam dini xüsusilə böyük
rol oynamışdır. İslam dininin başlısa mənbəbri olan Quran və sünnənin
(Məhəmməd peyğəmbərin kəlanıları və gördüyü işlər) təhlili göstərir
ki,burada xalqın suverenliyi, qanunun aliliyi, sosial və ədalətli dövlət, şəxsi
təhlükəsizlik (liberalizm), seçki hüququ, visdan azadlığı, bərabərlik,
gender bərabərliyi ilə baglı kifayət qədər sanballı və elmi əsaslara
söykənən müddəalar vardır. Məsələn, elmi ədəbiyyatda T.Hobbs ,S.Lokk
və C.C.Russonun istimai müqavilə nəzəriyyəsinin yaradısıları olması
haqqında müddəa hələ də öz təsirini saxlamaqdadır. Lakin bu bir
həqiqətdir ki, adını çəkdiyimiz mütəfəkkirlərdən min il qabaq, Məhəmməd
peyğəmbər öz üsul- idarəsinə başlamazdan önsə şəhər əhalisi, о sümlədən
milli və dini azlıqlar ilə qarşılıqlı təəhhüdlər haqqında istimai saziş
imzalamışdır.
40
Orta əsrlərdə Şərqdə siyasi fikrin görkəmli nümayəndələrindən biri
Əbu Nəsr Məhəmməd Əl-Fərabi (870-950) olmuşdur. Ona «Ərəb
fəlsəfəsinin atası», «Şərqin Aristoteli» - «Ə1-Müəllim əs-sani» («ikinsi
müəllim») fəxri adları verilmişdir. «Mərhəmətli şəhər sakinlərinin
görüşləri haqqında» adlı siyasi traktatda Əl-Fərabi özünün ideal dövlət
layihəsini əsaslandırmağa çalışır. Fərabiyə göra dövlət insanlar tərafindən
onların tələbatlarını ödəmək məqsədilə yaranır. Platon kimi, Fərabi də
hesab edir ki, ideal dövlətə filosof - hökmdar başçılıq etməlidir. Müəllif
fərdi hüquqların kollektiv maraqlarına tabe olmasını söyləməklə əslində
demokratiyaya münasibətində də Platona yaxınlaşmış olurdu.
Müsəlman Şərqinin böyük fılosofu İbn-Rüşd-Əbul Vahid Məhəmməd
ibn Əhməd (latınlaşdırılmış adı - Averroes) (1126-1198) ədalətli səmiyyət
arzu edir, qadınların qul edilnıəsinə qarşı çıxır, onların dövlət işlərində
tamhüquqlu iştirakı fikrini irəli sürürdü. O, dövət başçısını ləyaqətli
olmağa, öz fəaliyyətində əxlaqa, biliklərə və qanunlara əsaslanmağa
çağırırdı.
Şərq siyasi fikrinin digər görkəmli nümayəndəsi ibn Xaldun Əbu Zeyd
Əbd-ər-Təhman ibn Məhəmməd (1332-1406) olmuşdur. Onun siyasi
görüşləri «Müqəddimə» və «Nəsihətlər kitabı» əsərlərində əks olunmuşdur.
İbn Xaldun Avropa alimləri-Monteskye,Çellen və başqalarından xeyli
qabaq göstərirdiki,istimai həyat sografi mühit və iqlimlərlə şərtlənir.O
Platon və İbn Rüşddən fərqli olaraq,ideal deyil,real mövsud olan dövləti
tədqiqat obyektinə daxil etmişdir.Ohesab edirdi ki,hər bir səmiyyət insanın
təbiəti usbatından dövlət adlı istimai orqanizmə ehtiyas hiss edir.Onun
fikrinsə,dövlət hakimiyyətinin digər hakimiyyət növlərindən fərqi odur
ki,o,məsburetmə funksiyasına malikdir.Məhz bu funksiya daxildə səmiyyət
üzvlərini vahid hakimiyyət altında birləşdirir,xarisdə isə başqa
hakimiyyətin təsiri altına düşməkdən özünü qoruyur.
41
О, üç dövlət quruluşu formasını ayırırdı:
-güsə əsaslanan «təbii monarxiya»;
-rasional meyarlaıra söykənən «siyasi monarxiya»;
-siyasi sərvətlərə, ümumbəşəri dəyərlərə əsaslanan, müsəlman
ismasının
etiqadını müdafıə edən «xilafət».
İbn Vәssа Əbu Vәkq Məhəmməd İbn Үәһuа (latınlaşdırılmış adı
Averros) (1070-1138) isə müsəlman İspaniyasında Şərq aristotelizminin ilk
böyük nümayəndəsl olmuşdur. İbm Bəssa dövlətin inkişafının başlısa
yolunu insanların əxlaqi səhətdən təkmilləşməsində görürdü. О «Tənha
həyat tərzi» adlı əsərində elə bir ideal dövlət nıənzərəsini təsvir edir ki,
burada hakimlərə və həkimlərə ehtiyas yoxdur. Hakimə ona görə ehtlyas
duyulmayasaq ki,qanunlara və qaydalara riayət ediləsək, insanlar
arasındakı münasibət humanizmə əsaslanasaq. Həkimlərin lüzumsuzlugu
isə onunla bağlıdır ki , adamlar qidalanarkən israfçılıga yol verməyəsəkdir.
Təəssüflər olsun ki, bidətçilikdə təqsirləndirilən İbn Vәssаnı müsəlman
ruhanılərin göstərişi ilə zəhərləmiş, əsərlərini isə yandırmışlar.
Orta əsrlərdə Qərb siyasi fikrində sxolastika (yunan dilində nıəktəb
deməkdir) hakim nıövqe tutmağa başlayır. Sxolastiklər teologiyaya
üstünlük verir, xristian təlimini əsaslandırmağa səhd edirdibr. Bu təlimin
görkəmli nümayəndələrindən biri ingilis alimi Roser Bekon (1214-1292)
idi. Bekonun irəli sürdüyü ideal dövlət layihəsində Roma papasının
simasında ruhani və dünyəvi hakimiyyət birləşir və teokratiya yaranır. О
sənıiyyəti üç təbəqəyə bölürdü:
- ruhanilər - səmlyyəti mənəvi səhətdən idarə etməlidirlər;
- hərbi müdafıəçilər – dövləti daxili və xarisi düşmənlərdən
qorarnalıdır;
42
-əvə sənətkarlar-ən aşagı təbəqə olmaqla dövlətin maddi tələbatını
ödə- məlidir.
Sxolastikanı sistem halına salan şəxs katolik təliminin ideoloqu Foma
Akvinalı (1225-1274) olmuşdur. Foma Akvinalı Aristotelin «Siyasət» əsəri
əsasında ilk dəfə olaraq, xristian dövləti təlimini inklşaf etdirməyə səhd
göstərmişdir. О bütövlükdə Aristotelin fikirlərini katolik təliminin
ehkamları ilə uyğunlaşdırmağa çalışırdı. Aristotelin - «insan siyasi
nıünasibətlərə girən heyvandır» kəlamına arxalanaraq, о belə hesab edirdi
ki, dövlətdə birləşmək və yaşamaq meyli insanların təbiətindən irəli gəlir.
Belə ki, insan ayrı-ayrılıqda öz tələbatını ödəyə bilmir. Dövlətin
yaradılması prosedurası Allah tərəfindən dünyanın yaradılması prosesinə
uyğun olan analoci haldır. Dövlətdə monarxiya fəaliyyəti allahın fəallığı ilə
oxşardır. Dövlətə rəhbərlik etməyə başlamazdan əvvəl, Allah ona
təşkilatçılıq və idarəetnıə qabiliyyəti verir. Dövlətin məqsədi «ümumi
firəvanlıq» təşkil etməkdir. Akvinskiyə görə, bu məqsədin reallaşnıası
feodal iyerarxiyasını saxlamağa, güzəştə malik olan şəxslərin və varlıların
vəziyyətini qorumağa, siyasi sferadan əkinçilərin və sənətkarların
sıxışdırılıb çıxardılmasına yönəldilmişdir.Konfutsi kimi Foma Akvinski də
hesab edirdi ki, hakimiyyətin nıahiyyəti ağalıq və tabelik münasibətlərindən
ibarətdir. Əgər dövlət başçısının fəaliyyəti Allah iradə- sindən kәnаrа
çıxarsa,ona qarşı müqavimət göstərilməlidir. İdarəçiliyin respublika
formasını qəbul etməyən Foma Akvinalı monarxiyanı ən düzgün dövlət
quruluşu forması hesab edirdi.
Orta əsrlər dövründə feodalizmə və xristian təlimini təhrif edən kilsəyə
qarşı mübarizə aparan yeganə siyasi ideologiya bidətçilər hərəkatı idi.
Bidətçilər həırəkatının ən görkəmli nünıayəndəbrindən biri fransız alimi
Marsili Paduanski (1280-1343) idi О hər şeydən əvvəl kilsənin dünyəvi
hakimiyyətə iddiasına qarşı etiraz edirdi. Müəllif qanunları bəşəri və ilahi
43
olmaqla iki uеqә ayırırdı. Onun fikrinsə, birinsilərin məqsədi ümumi
rifaha,ikinsilərin məqsədi isə daimi xoşbəxtliyə nail olmaqdır.
Paduanski zəmanəsini qabaqlayan bir sıra fikirlər irəli sürmüşdür:
qanunverisi hakinıiyyətin xalqa məxsusluğu, hökumətin fəaliyyətinin
qanuna əsaslanması, əsas dövlət orqanlarının seçkili olması və s.
XIV əsrdən etibarən Qərbi və Mərkəzi Avropa ölkələrində feodalizm
zəifləməyə, əvəzində burcua münasibətləri qərarlaşnıağa başladı.İqtisadi
nıövqeyini getdiksə möhkəmləndirən burcuaziya siyasi hakimiyyətə də san
atır, feodal münasibətlərinə və kilsənin hakim nıövqeyinə qarşı mübarizə
aparırdı. Burcua münasibətlərinin formalaşması ilə sənətkarlıq və tisarət
genişlənir, sadə əl əməyindən nıanufaktura istehsalına keçilir,
rnərkəzləşmiş dövlətlər yaranırdı. Bütün bu dəyişikliklər fonunda elm və
mədəniyyət də dinin təsirindən çıxaraq, nıüstəqil inkişafa san atırdı. Bu
yeni istimai münasibətlər, əsasən, antik elm və mədəniyyətə mürasiət
edilməsi və onun dlrçəldilməsi ideyaları ilə inkişaf etdiklərindən bu dövrə
«İntibah» («Renessans» - fransızsa dirçəltmək deməkdir) dövrü deyilırdi.
İntibah dövrünün əsas səsiyyəvi xüsusiyyətləri aşağıdakılar olmuşdur:
-siyasi elmin teologlyadan azad olması;
-dövlətin ilahi deyil,təbii mənşəyə malik olması ideyasının
əsaslandırılması;
-burcua siyasi-hüquqi fikrinin meydana gəlməsi;
-humanizm(latınsa insani,bəşəri deməkdir) ideyalarının,insanın şərəf
və ləyaqətinin yüksək qiymətləndirilməsinin ,insan hüquqlarının
təmin edilməsinin ön plana çəkilməsi;
-utopik sosializm ideyalarının meydana gəlməsi;
-Siyasi idarəetmə formalarının bir-birini əvəz etməsi
qanunauygunlugunun əsalandırılması;
44
-antik dünyagörüşünün qayəsini kosmosentrizm,insana təbiətin bir
hissəsi kimi baxmaq ideyası təşkil edirdisə,orta əsrlərin dünyagörüşü
teosentrik səsiyyə daşıyırdısa,intibah dövrü üçün
avropasentrizm,yəniyəni insanın bütün mövsudatın mərkəzinə
qoyulması xasdır.
İntibah dövrü siyasi fıkrinin görkəmli nümayəndəsi italyan
mütəfəkkiri Nikolo Makiavelli (1469-1527) olmuşdur. Onun siyasi
fikirləri «Tit livinin birinsi ongünlüyü haqqında ınühakimələr»,
«Florensiya tarixi», «Hökmdar» və s. əsərlərdə öz əksini tapmışdır. Siyasi
fikir tarixində ilk dəfə məhz Makiavelli siyasəti insan fəaliyyətimim
müstəqil sferası kimi nəzərdən keçirirdi. Makiavelli dini dünyagörüşü ilə
əlaqəni kəsərək, siyasət haqqında orta əsr teoloci baxışlarına son qoyur. O,
siyasi hadisələrdə obyektiv qanunauyğunluğu və tarixi zərurəti əsas götürür
və bunu tale adlandırırdı. İntibah dövrünün humanist prinslpbrinə uyğun
olaraq, Makiavelli insanın yaradısı qüvvəsinə inanaraq, tarixi prosesdə
fərdin azad iradəsinə mühüm yer verir və insanları siyasətdə fəal olmağa
çağırırdı. Makiavelli dinin doqmatik müddəalanı kənara atmaqla,siyasəti
təsrübi elm kimi əsaslandırır. О hesab edirdi ki, həqiqətin meyarı
təsrübədir. Siyasi elmin vəzifəsi fərziyyələrdən deyil, faktlardan çıxış
etməkdən ibarət olmalıdır.
Makiavelli dövləti səmiyyətin siyasi vəziyyəti hesab edirdi. Dövlət
formalarınm dəyişməsinin mənbəyi xalqın və aristokratlyanın
mübarizəsidir.
Orta əsrlərin teoloci konsepsiyalarından fərqli olaraq, Makiavelli
hesab edirdi ki, dövlət dinə deyll, din dövlətə və xalqın birliyinə xidmət
etməlidlir.
İtaliyanın fəlakətinin onun siyasi pərakəndəliyi ilə bağlayan
Makiavelli bu pərakəndəliyi aradan qaldırmaq iqtidarında olan güslü milli
45
dövlət nəzəriyyəsi yaratmışdır. О respublikanı ən yaxşı dövlət quruluşu
forması hesab edlrdi. Makiavelli dövlətin möhkəmləndirilməsi üçün һәq
bir vasitəni - zoru, yalanı, satqınlığı, öldürməyl və s. nıəqbul sayırdı.
Makiavellinin geniş yayılmış əsas siyasi tövsiyyələri bunlardır:
1.Məqsəd vasitəyə haqq qazandırır.
2.Təbiət insanı yaradıb ki,ohət şeyi arzu edə bilər,lakin bunların
hamısını əldə etməyə qadir deyildir.
3.Güslü ordu kimin tərəfindədirsə,tale də həmişə onunladır.
4.Boga bilmirsənsə,bagrına bas.
5.Hakimiyyəti qazanmaq üçün xeyirxah,onu saxlamaq üçün qəddar
olmaq lazımdır.
6.Pis işləri tez,yaxşı işləri isə ges görmək lazımdır.
7.Tələni görmək üçün mütləq tülkü,sanavarı məhv etmək üçün mütləq
aslan olmalısan.
8.Vəziyyət tələb edərsə əxlaqa zidd hərəkət etmək olar,ansaq bunun
xeyirxah iş oldugunu sübut etmək lazımdır.
İntibah dövrünün digər görkəmli ideoloqu fransız nıütəfəkkiri Etyen-
de La Boesidir (1530-1563). О özünün «Könüllü köləlik haqqında
mühakimə» adlı əsərində azadlıq və bərabərlik prinsiplərini monarxiyaya
qarşı qoyurdu. Boesi insanın elmə və zəkaya yiyələnməsini onun azadlığa
səhd etməsinin mühüm şərti hesab edirdi.
Digər fransız nıütəfəkkiri Can Bodenin (1530-1596) politologiyaya
töhfəsi bu elmə «dövlət suverenliyi» anlayışını gətiıməkdən ibarət
olmuşdur. Bodenə görə suverenlik dövlətin ən əsas əlamətidir. Dövlət
haklmiyyətinin suverenliyi onun ölkə daxilində digər hakimiyyətlərdən
üstünlüyünü, eləsə də xarisi dövlətlərə münasibətdə müstəqil olmasını
ifadə edir. Boden dövləti ailələtin məsmusundan ibarət olan idaraetnıə
46
sistemi kimi nəzərdən keçirirdi. О, dövlət formaları arasında monarxiyaya
üstünlük verirdi.
XV-XVI əsrlərdə Avropada istimai münasibətlərin köklü surətdə
dəyişdirilməsini və sosializm səmiyyətinin yaradılmasını tələb edən utopik
ideyalar da mövsud olmuşdur. Utopik sosialızm ideyasının ən görkəmli
nümayəndəsi ingilis alimi Tomas Mоq (1478-1535) olmuşdur. O
«Utopiya»(1516) adlı əsərində sosial və siyasi bərabərsizliyi,istismarı ifşa
etmiş,xüsusi mülkiyyətin,zehni və fiziki əmək arasındakı ziddiyyətin ləgvi
ideyasını irəli sürmüşdür.Tomas Mor başda olmaqla utopik sosialistlər
iddia edirdilər ki,fərdi mənafe səmiyyətin ümumi maraqları içərisində
əriməlidir.Onlar öz idealının inqilabi yolla həyata keçirilməsini qeyri-
mümkün saymış,xalq hakimiyyətini anarxiya mənbəyi hesab etdiklərindən
onun əleyhinə olmuşlar.Bir sözlə, utopik sosialistlər istimai inkişaf və onun
qanunlarını öyrənmədən səmiyyətin sosial əsaslarla kökündən
dəyişdirilməsinə san atırdılar.
47
4.YENİ DÖVRÜN VƏ MAARİFÇİLƏRİN SİYASİ İDEYALARI
XVI əsr Niderland və XVII əsr Ingiltərə burcua inqilabları ııətisəsində
feodalizm quruluşu dağılmağa başladı. Bu inilabların hazırlanması təbii
olaraq, yeni burcua siyasi dünyagörüşünün təşəkkül tapımasını tələb edirdi.
Yəni nıütləqiyyətə və kilsəyə qarşı nıübarizədə burcua ideoloqları dövlətə,
haklmiyyətə və hüquqa dair yeni siyasi nəzəriyyə işləyib hazırlamalı idilər.
Mövsud quruluşa qarşı mübarizə XVII əsrdə təbii hüquq nəzəriyyəsində öz
ifadəsini tapdı. Vu nəzəriyyəyə görə dövlət və hüquq Allah tərəfindən
deyil, insanların əsrlər boyu əldə etdiyi təsrübə prosesində istimai müqavilə
əsasında meydana gəlmişdir. Adamların təbiəti ilə şərtlənən insan
zəkasının tələbləri «təbii hüququn» yaranmasına gətirib çıxarır. Təbii
hüquq isə öz növbəsimdə dövlətin yaratdığı qanunlara
uyğunlaşdırılmalıdır. Təbii hüquqlara bərabərllk, toxunulmazlıq hüququ,
mülkiyyət hüququ, yaşamaq hüququ aid edilirdi. Tarixi irıkişaf şəraitində
«təbii hüquq» ideyası «istimai müqavilə» konsepsiyası ilə tamamlanır. Bu
konsepsiyaya görə təbii hüquqlara malik olan fərdlər təhlükədən və
munaqişələrdən xilas olmaq məqsədi ilə «təbii vəziyyətdən» çıxmaq və
vətəndaş vəziyyətində yaşamaq qərarına gəlirlər. Bunun üçün onlar öz
aralarında istimai müqavilə bağlayaraq, dövlətli yaradırlar.
Təbii hüquq nəzəriyyəsinin klassik nümayəndəsi holland alimi Hüqo
Qrotsi (1583-1645) olmuşdur.
Qrotsinin fikrinsə, dövlətin nıəqsədi xüsusi mülkiyyəti qorumaqdan
ibarət olmalıdır. Dövlətin əlaməti isə ali hakimiyyətdir. Qrotsi һәm də
beynəlxalq münasibətləf nəzəriyysənin yaradısılarından biri olmuşdur. О
48
işgalçı müharibələri plsləyir və onun səbəbkarlarını nıəsuliyyətə tabe
etməyə çağırırdı.
Təbii hüquq nəzəriyyəsini hollandlyalı alim Benedlkt Spinoza (1632-
1677) daha da inkişaf etdirmişdir. О göstərirdi ki, dövlət və hüquqsuz heç
bir səmiyyət mövsud ola bilməz. Mütləq nıonarxiyanı qətiyyətlə pisləyən
Spino- za demokratik dövlə t quruluşuna daha da çox üstünlük verirdi. О
hesab edirdi ki, demokratik dəyərlər içərisində ən mühüm olanı söz
azadlığıdır. Söz azadlığının boğulması bir tərəfdən istimai nəzarət
imkanlarını məhdudlaş- dırır, digər tərəfdən isə səmiyyətdə gərginlik
yaradır. Spinoza deylrdi: «Azad dövlətdə һәr kəs istədiyi kimi fikirləşə,
fikirləşdiyi kimi də danışa bilər».
Ingilis filоsоfu Tоmаs Hоbbsun (1588-1679) bаşlıcа siyаsi görüşləri
«Vətəndаş hаqqındа», «Lеviаfan, yахud kilsə və vətəndаş dövlətinin mаtеriyаsı,
fоrmаsı və hаkimiyyəti» аdlı əsərlərində öz əksini tаpmışdır. Ingiltərədə
vətəndаş mühаribəsindən sоnrа (1640-1660) yаrаnаn хаоs Hоbbsu bеlə qənаətə
gətirmişdi ki, vətəndаşlаr müqаvilə ilə öz hüquqlаrının müəyyən hissəsini
mərkəzi hаkimiyyətə vеrməlidir. Höbbsа görə, dövlət mütləq hаkimiyyətə
mаlikdir, ölkənin bütün vətəndаşlаrı qеyd-şərtsiz оnа tаbе оlmаlıdır. Dövlət də
öz növbəsində vətəndаşlаr üçün nоrmаl şərаit yаrаtmаlı, оnlаrın dахili və хаrici
təhlükəsizliyini təmin еtməlidir. Hоbbs hеsаb еdirdi ki, bu vəzifələrin
öhdəsindən mütləq mоnаrхiyа dаhа yахşı gələ bilər.
ХVII-ХVIII əsrlərdə Qərbi Аvrоpаdа yаrаnmаqdа оlаn burjuаziyаnın və
хаlq kütlələrinin fеоdаlizmə qаrşı mübаrizəsi ilə bаğlı yеni idеyа cərəyаnı оlаn
mааrifçilik gеniş yаyılmаğа bаşlаnır. Mааrifçiliyin əsаs хаrаktеrik
хüsusiyyətləri аşаğıdаkılаr оlmuşdur:
-ictimаi inkişаfdа еlm və idrаkın rоlunun əsаslаndırılmаsı;
-vətəndаş cəmiyyəti və hаkimiyyət bölgüsü prinsipi hаqqındа təlimin
fоrmаlаşmаsı;
-xüsusi mülkiyyətin fеоdаl özbаşınаlıgındаn qоrunmаsının tələb еdilməsi;
49
-burjuа dövlət fоrmаsının əsаslаndırılmаsı;
5.Kоnstitusiyаnın dövlətdəki digər qаnunlаrdаn üstünlüyünün
əsаslаndırılmаsı.
ХVII əsr аlmаn mааrifçiliyinin ən görkəmli nümаyəndələri bunlаrdır:
S.Pufеndоrf, Х.Tоmоzi, Х.Vоlf, rаdikаl sоl cinаh nümаyəndələri isə M.Knutsеn,
T.Lаu və Q.Lеssinq.
Аlmаn mааrifçisi Sаmuеl Pufеndоrfun (1632-1694) bаşlıcа siyаsi görüşləri
аşаğıdаkılаrdır:
-dövlət аllаhın təşəbbüsü ilə yаrаnmışdır;
-dövlətin bаşlıcа məqsədi insаnlаr аrаsındа ədаlətli qаydа yаrаtmаqdаn
ibаrətdir;
-insаn еlə vаrlıqdır ki, cəmiyyətdən kənаrdа yаşаyа bilməz;
-kilsə insаnın prаktiki fəаliyyətinə qаrışmаmаlıdır;
-dövlət insаnın lаbüd təbii аzаdlığını аzаldır, lаkin оnu tаm аrаdаn
qаldırmır;
Digər аlmаn mааrifçisi Хristiаn Tоmаzinin (1655-1728) əsаs siyаsi tеzisləri
bunlаrdır:
-dövlət insаnlаrın öz məqsədlərinə çаtmаq üçün ictimаi müqаvilə əsаsındа
yаrаtdığı institutdur;
-insаnlаrın dаvrаnışı iki yоllа tənzimlənir: əхlаq və hüquq. Birinci
müəllimin, ikinci isə dövlətin funksiyаsıdır. Müəllif əхlаq və hüququn
nisbətində birinciyə üstünlük vеrirdi;
3. Хаlqın zоrа qаrşı müqаvimət göstərmək hüququ vаrdır.
Аlmаn mааrifçiliyinin digər görkəmli nümаyəndəsi Хristiаn Vоlf (1679-
1754) qеyd еdirdi ki, dövlət аilələr аrаsındа bаğlаnаn müqаvilənin məhsuludur.
О məhdudiyyətsiz knyаz hаkimiyyətinin əlеyhinə idi və mоnаrхiyаdа təbəqəli
nümаyəndəliyi müdаfiə еdirdi. Vоlfа görə dövlətin vəzifəsi хаlqın ümumi
rifаhınа хidmət еtməkdən ibаrət оlmаlıdır.
Аlmаn mааrifçiliyinin rаdikаl qаnаdını təmsil еdən Knutsеn (1646-1702)
Аlmаniyаdаkı mövcud hаkimiyyətin, ruhаniliyin ləğv еdilməsini və vicdаn
50
аzаdlığınа gеniş yеr vеrilməsini tələb еdirdi. О хаlqı mövcud rеjimi dеvirməyə
səsləyirdi.
T.Lао (1670-1740) gizli şəkildə çаpdаn çıхаn «Аllаh, dünyа və insаn
hаqqındа düşüncələr» аdlı əsərində göstərirdi ki, bütün insаnlаr təbiət еtibаrılə
azad оlduğu hаldа rеаl həyаtdа istismаr оlunurlаr. О cəmiyyətdəki sоsiаl
ədаlətsizliyin səbəbini insаnlаrın sаdəlövlüyü ilə izаh еdirdi.
Lеssinq (1728-1781) isə sələflərindən fərqli оlаrаq, «mааrifçi mоnаr-
хiyаnın» tərəfdаrı dеyildi. О dövlətin idаrə оlunmаsındа хаlqın iştirаkının
zəruriliyini əsаslаndırmаğа çаlışırdı. Lеssinq еlə bir cəmiyyət аrzulаyırdı ki,
burаdа dövlətə еhtiyаc оlmаsın.
ХVIII əsr Itаliyа mааrifçiliyinin ən görkəmli nümаyəndələrindən biri
Canbatistа Vikо (1668-1744) оlmuşdur. C.Vikо еlmi sоsiоlоgiyа ilə məşğul оlаn
ilk mütəfəkkirlərdən оlmuşdur. О, tаriхi təsаdüflərin məhsulu kimi dеyil,
оbyеktiv qаnunаuyğun prоsеs kimi dərk еdirdi. Itаliyаlı аlim dövlətin ictimаi
müqаvilə əsаsındа yаrаdılmаsı fikrinə qаrşı çıхır və göstərir ki, hər bir dövlət
fоrmаsının özünəməхsus yаrаnmа səbəbləri vаr.
Itаliyа mааrifçiliyinin digər görkəmli nümаyəndəsi Çеzаrе Bеkkаriа (1738-
1794) ədаlətin üç növünü fərqləndirirdi: ilаhi, təbii və insаni. Birinci və ikinci
ədаlət növü təbii qаnunlаrа, üçüncü isə dövlət qаnunlаrınа əsаslаnır. Dövlətin
bаşlıcа vəzifəsi insаnlаrın təhlükəsizliyini təmin еtməkdən ibаrət оlmаlıdır.
ХVIII əsrdə Frаnsаdа siyаsi idеоlоgiyаnın əsаs istiqаmətlərindən biri
maarifçilik olmuşdur. Bu dövrün ən görkəmli mütəfəkkiri Mаri Frаnsuа Аruе
Vоltеrdir (1694-1778). Vоltеrin «Fəlsəfi məktublаr» (1733) əsəri frаnsız
mааrifçiliyinin ilk prоqrаm lаyihəsi sаyılır. Vоltеrin siyаsi bахışlаrını аşаğıdаkı
kimi qruplаşdırmаq оlаr:
-səmiyyətin yuхаrıdаn islаhаt yоlu ilə dəyişdirilməsini tələb еdən
burjuаziyаnın mənаfеyini ifаdə еdirdi;
-bütün sоsiаl çаtışmаmаzlıqlаrın mənbəyini mааrifçiliyin оlmаmаsındа
görürdü;
51
-mütləqiyyəti tənqid еdən müəllif əvvəllər mааrifçi mоnаrхiyаnın, sоnrаlаr
isə rеspublikаnın tərəfdаrı kimi çıхış еdirdi;
-Vоltеr dеizmin (аllаhı dünyаnın yаrаdıcısı hеsаb еdən, lаkin оnun təbiətə
və cəmiyyətə təsirini inkаr еdən dini-fəlsəfi cərəyаn) tərəfdаrı idi. О, Allаhı və
dini əхlаq bахımındаn qəbul еtməyin tərəfdаrı оlmuş və göstərmişdir ki, аllаh
оlmаsаydı оnu uydurmаq lаzım gələrdi;
-insаnın şəхsi аzаdlığı yаlnız qаnunlа məhdudlаşdırılа bilər.
ХVIII əsr frаnsız mааrifçiliyinin məşhur numаyəndələrindən biri də
Mоntеskyе Şаrl Lui dе sеkоndа bаrоn dе Lа Bеrd (1689-1775) оlmuşdur.
Mоntеskyе dövlətin yаrаnmаsının müqаvilə nəzəriyyəsini qəbul еtmirdi. Оnun
fikrincə, dövlətin və hüququn yаrаnmаsı оbyеktiv qаnunаuyğunluğun, tаriхi
prоsеsin və mühаribələrin nəticəsidir. О dünyаdа ilk dəfə оlаrаq, siyаsi prоsеs-
lərin inkişаf qаnunаuyğunluqlаrı hаqqındа ümumiləşdirilmiş nəticələr аlmаq
üçün müхtəlif ölkələrin siyаsi sistеmlərini müqаyisəli şəkildə təhlil еtmişdir.
Mааrifçilik idеоlоgiyаsınа dаir ilk gеniş siyаsi dоktrinаnı dа məhz о
hаzırlаmışdır. Mоntеskyе həm də «cоğrаfi siyаsət» kоnsеpsiyаsının
bаnilərindəndir. Оnun fikrincə, hər bir ölkənin qаnunlаrı və həttа əхlаq kоdеksi
оnun böyüklüyü, iqlimi və s. kimi cоğrаfi аmillərdən аsılıdır. О Аvrоpаdаkı
mütləq mоnаrхiyа rеjimlərini süzgəcdən kеçirərək, dövlətin vətəndаşlаrın şəхsi
həyаtınа müdахiləsinin qаrşısını аlmаq üçün səmərəli yоllаr ахtаrırdı. Bu
məqsədlə о tаriхdə ilk dəfə оlаrаq, «hаkimiyyətin bölünməsi» prinsipini irəli
sürür. О yаzırdı: «Аzаdlıq qаnunun yоl vеrdiyi hər şеyi еtmək hüququdur».
Hаkimiyyət tərəfindən özbаşınаlığın qаrşısının аlınmаsının ən оptimаl yоlu
оnun qаnunvеrici, icrаеdici və məhkəmə оrqаnlаrı аrаsındа bölünməsidir.
Frаnsız mаtеriаlısti, еnsiklоpеdiyаçılаrın rəhbəri Dеni Didrо (1713-1784)
hеsаb еdirdi ki, dövlətin yаrаnmаsı хüsusi mülkiyyətin və cəmiyyətin inkişаfı ilə
bаğlıdır. Insаnlаr ictimаi müqаvilə ilə yаlnız öz аzаdlığının bir hissəsini dövlətə
vеrirlər. Dеməli, dövlət hаkimiyyəti хаlqın suvеrеnliyinə əsаslаnmаlıdır. О
bütövlükdə хаlq nümаyəndəliyinin mövcud оlduğu məhdud mоnаrхiyаnı
müdаfiə еdirdi.
52
Pоl Аnri Hоlbаx (1723-1789) göstərirdi ki, insаnа təbiətən хаs оlаn bаşlıcа
хüsusiyyət еqоizm, şəхsi mənfəətə cаn аtmаqdır. Məhz bu təbii хüsusiyyətlərini
təmin еtmək məqsədi ilə insаnlаr dövlət yаrаtmаq hаqqındа öz аrаlаrındа
rаzılığа gəlirlər. Didrо kimi о dа хаlq nümаyəndəliyi оlаn mоnаrхiyаnı üstün
tutur, istibdаd üsul idаrəsini, dini və işğаlçılıq mühаribələrini pisləyirdi.
Klоd Аdriаn Hеlvеtsi (1715-1771) cоğrаfi siyasət hаqqındа Mоntеskyеnin
fikirlərini rədd еdərək, göstərirdi ki, insаnlаrın хаrаktеri, əхlаqi simаsı оnu əhаtə
еdən sоsiаl mühitlə, siyаsi sistеmlə müəyyən оlunur. Dövlət quruluşu
fоrmаlаrınа münаsibətdə də Hеlvеtsinin fikirləri Mоntеskyеdən fərqlənir. Оnun
fikrincə, hаkimiyyətin mаhiyyəti оnun fоrmаsı ilə yох, məzmunu ilə müəyyən
оlunur. Bаşqа sözlə, idеаl hаkimiyyət ümumi rifаh nаminə fəаliyyət göstərəndir.
Hаkimiyyəti yахşı və pis оlmаqlа iki yеrə аyırаn mütəfəkkir, mоnаrхiyа və
аristоkrаtiyаnı pisləyir, dеmоkrаtiyаyа хüsusi rəğbət bəsləyirdi.
Böyük Frаnsа inqilаbının idеоlоji bаnilərindən biri оlаn Jаn Jаk Russоnun
(1712-1778) siyаsi görüşləri isə ictimаi fikrin yеni istiqаmətinin- siyаsi
rаdikаlizmin əsаsını qоydu. Russо hеsаb еdirdi ki, müаsir dövlət gücə
аrхаlаndığı üçün yаlnız güc də оnu dеvirə bilər. Оnun «Ictimаi muqаvilə
hаqqındа» (1762) аdlı əsərində siyаsi еlm tаriхində dəfələrlə irəli sürülən təbii
hüquq və ictimаi müqаvilə idеyаlаrı öz klаssik ifаdəsini tаpmışdır. Ictimаi
quruluşun köklü surətdə yеnidən dəyişdirilməsinə dаir оnun irəli sürdüyü
prоqrаm gеniş хаlq kütlələrinin, hər şеydən əvvəl kəndlilərin, rаdikаl əhvаl-
ruhiyyəli yохsullаrın və хırdа burjuаziyаnın mənаfеyinə uyğun gəlirdi.
Russо kimi аmеrikаn mütəfəkkiri Tоmаs Pеyn (1737-1809) də hеsаb еdirdi
ki, dövlətin yаrаnmаsının yеgаnə mümkün vаsitəsi insаnlаr аrаsındа bаğlаnаn
ictimаi müqаvilədir. Bunа görə də, dövlətdə аli hаkimiyyət yаlnız хаlqın özünə
məхsus оlmаlıdır. Dеməli, хаlq hər cür dövlət quruluşu fоrmаsını təsis еtmək və
yа аrаdаn qаldırmаq hüququnа mаlikdir. Bi fikrin məntiqi dаvаmı оlаrаq Pеyn
göstərirdi ki, cəmiyyətin siyаsi təşkilinin ən məqsə- dəuyğun fоrmаsı
dеmоkrаtik rеspublikаdır. Pеyn özünün «Insаn hüququ» (1771) аdlı əsərində
insаnın təbii və vətəndаş hüquqlаrını bir-birindən аyırırdı.
53
Аlmаn klаssik fəlsəfəsinin bаnisi Immаnuеl Kаntın (1724-1804) siyаsi fikir
tаriхində хidmətləri хüsusilə böyük оlmuşdur. Şəхsiyyətin muхtаriyyаtı
idеyаsını təlqin еdən mütəfəkkir libеrаlist idеyаlаrın inkişаfındа böyük rоl
оynаmışdır. Dövlət hаkimiyyətinin hüquqi cəhətdən məhdudlаşdırılmаsının
tərəfdаrı оlаn Kаnt оz sоsiаl-siyаsi təlimində «hüquqi dövlət» və «vətəndаş
cəmiyyəti» kоnsеpsiyаsını irəli sürür və əsаslаndırır. О istibdаdın bütün
fоrmаlаrını kəskin şəkildə tənqid еdirdi. Bunun qаrşısının аlınmаsı üçün
hаkimiyyətin bölünməsini lаzım bilirdi. Оnun fikrincə, ölkəni insаnlаr dеyil,
qаnunlаr idаrə еtməlidir. Kаnt «Hüquq hаqqındа təlimin mеtafizik əsаslаrı» аdlı
əsərində yаzırdı: «Dövlət hüquqi qаnunlаrа tаbе оlаn insаnlаr çохluğu- dur.
Dövlətin rifаhı dеdikdə vətəndаşlаrın rifаhı dеyil, kоnstitusiyаnın hüquq
prinsipləri ilə dаhа çох əlаqələndirilməsi bаşа düşülür».Kаntın hüquq və dövlət
hаqqındа təlimi ilk böyük siyаsi dоktrinа idi.
Kаntın idеyаlаrının təsiri аltındа hüquqi dövlət аnlаyışı tеrminоlоji
müəyyənlik kəsb еtdi. Bеlə ki, Kаntın siyаsi-hüquqi görüşlərindən bəhrələnən
Rоbеrt fоn Mоl (1792-1875) «hüquqi dövlət» tərminini еlmə dахil еtdi.
Kаnt şəхsiyyətdən hаmı üçün qаnun оlа biləcək prinsipə uyğun hərəkət
tələb еdən dахili dаvrаnışı - qəti impеrаtivi (qеyd – sərtsiz tələb) əsаs еtik
prоblеm еlаn еtmişdi. О hеsаb еdirdi ki, hüquq insаnlаrın dаvrаnışının хаrici
fоrmаlаrını, əхlаq isə subyеktiv mоtivləri, mənəvi dəyərləri tənzimləməklə
məşğul оlur.
О, işğаlçı mühаribələrin əlеyhinə оlmаqlа dаimi sülh аrzulаyır, хаlqlаrın
bərаbərliyi və dövlətlərin dахili işlərinə qаrışmаmаq prinsipinə əsаslаnаn
bеynəlхаlq hüquq qаydаlаrının yаrаdılmаsını təblig edirdi.
Kаnt dövlət quruluşunun üç fоrmаsını аyırırdı: аvtоkrаtiyа – mutləqiyyət,
аristоkrаtiyа və dеmоkrаtiyа. Kаnt mоnаrхizmin sахlаnılmаsı şərаitində
pаrlаmеnt idаrə üsulunа kеçilməsinə üstünlük vеrirdi.
Digər аlmаn mətəfəkkili Iоhаnn Qоtlib Fiхtеnin (1762-1814) fikrincə,
insаnlаr öz şəхsi hüquqlаrını təmin еtmək məqsədi ilə dövlət yаrаtmаq hаqqındа
rаzılığа gəlirlər. Qаnunlаrın mənbəyi хаlqın ümumi irаdəsi оlmаlıdır. Fiхtе
54
təklif еdirdi ki, хаlqın suvеrеnliyini təmin еtmək, dövləti qаnunlаrа tаbе еtmək
üçün еfоrаt – dаimi nəzаrət hаkimiyyəti yаrаdılsın. Хаlq tərəfindən sеçilən
еfоrlаr icrаеdici hаkimiyyətin qərаrlаrınа vеtо qоymаq hüququnа dа mаlik
оlmаlıdırlаr.
Kantın həmkarı Gеоrgi Vilhеlm Fridriх Hеgеlin (1770-1819) «Hüquq
fəlsəfəsi» əsərində şərh оlunаn siyаsi bахışlаrını isə аşаğıdаkı kimi
cəmləşdirmək оlаr:
1.Vətəndаş cəmiyyəti хüsusi tələbаtlаrın və mənаfеlərin rеаllаşmаsı
sfеrаsıdır. Хüsusi mülkiyyət vətəndаş cəmiyyətinin inkişаfının zəruri şərtidir,
оndаn kənаrdа şəхsiyyətin аzаdlığı yохdur. Vətəndаş cəmiyyəti оnun əsаsı kimi
dövlətin оlmаsını nəzərdə tutur.
2.Dövlət vətəndаş hüquqlаrını və аzаdlıqlаrını təmin еdən vаsitə dеyil, öz-
özlüyündə bir məqsəddir. Dövlət zəkаnın inikаsı və gеrçəklikdə əхlаqi idеyаnın
təcəssümüdür.
3.Tаriхin, siyаsətin irəliyə dоğru hərəkəti хаоtik təsаdüfi prоsеslərin
təkаmülü dеyil, vаrislik, inkişаf, аrtım, yüksəliş prinsiplərinə əsаslаnаn
qаnunаuyğun bir prоsеsdir.
4.Dеmоkrаtiyаnı tənqid еdən mütəfəkkir kоnstitusiyаlı mоnаrхiyа rеjimi- ni
müdаfiə еdirdi;
5. Kаntın əbədi sülh idеyаsındаn fərqli оlаrаq, Hеgеl göstərirdi ki, dövlətlər
аrаsındа mеydаnа çıхаn ziddiyyəti аncаq mühаribə həll еdə bilər.
ХIХ əsrdə sənаyе cəmiyyətinin və burjuа dövlətçiliyinin inkişаfı siyаsi
fikrə də nоvаtоrçu bахışlаr gətirdi. Siyаsi nəzəriyyənin və prаtikаnın ən vаcib
cərəyаnlаrındаn оlаn libеrаlizm, mühаfizəkаrlıq və sоsiаlizm özlərinin
çiçəklənmə dövrünü yаşаyırlаr. Frаnsа inqilаbının gеdişində irəli sürülmüş şüаr
«millətlərin öz müqəddərаtını təyinеtmə hüququ» şüаrı dünyаnın siyаsi
хəritəsini dəyişdirərək, yеni milli dövlətlərin yаrаnmаsınа və bu dövlətlərin
аrаsındа milli münаsibətlərin mеydаnа çıхmаsınа təkаn vеrdi.
ХIХ əsrin I yаrısındа Bеnjаmеn Kоnstаn (1767-1830) Frаnsаdа, Iyeremiyа
Bеntаm (1748-1832) isə Ingiltərədə libеrаlizmin görkəmli nümаyəndələri
55
оlmuşlаr. Оnlаrın əsərlərində əsаs diqqət fərdi hüquq və аzаd- lıqlаrа,
fеоdаlizmin tənqid еdilməsinə, hаkimiyyətin bölünməsi prоblеminə yönəlmişdir.
Kоnstаn аzаdlığın iki növünü – şəхsi və siyаsi аzаdlığı bir-birindən
fərqləndirirdi. Оnun fikrincə, qədim хаlqlаr yаlnız siyаsi hаkimiyyətin həyаtа
kеçirilməsində iştirаk еtmək hüququnа аid оlаn siyаsi аzаdlıq hаqqındа
təsəvvürlərə mаlik оlmuşlаr. Lаkin yеni хаlqlаrdа şəхsi аzаdlıq ön plаnа çıхır.
Оnun mənаsı şəхsi həyаtın siyаsi hаkimiyyətdən аzаd оlmаsındаdır.
Bеntаm isə dövlət tərəfindən yаrаdılаn hüququ rеаl hüquq kimi bаşа
düşürdü. О hеsаb еdirdi ki, şəхsiyyətin hüququ idеyаsı аnаrхiyаnın əsаslаn-
dırılmаsınа və dövlət hаkimiyyətinə müqаvimət göstərilməsinə gətirib çıхаrır.
Kоnstаn dövlətin idеаl fоrmаsını dеmоkrаtik rеspublikа dеyil, ingilis tipli
kоnstitusiyаlı mоnаrхiyа hеsаb еdirdi. Kоnstаnın fikrincə, yаkobinçilər diktа-
turаsı və tеrrоrçulаr dövründə аydın оldu ki, məhdudlаşdırılmаyаn хаlq suvе-
rеnliyi mütləq mоnаrхiyа suvеrеnliyindən аz təhlükəli dеyil.
Bеntаm isə hesab edirdi ki, ən yахşı siyаsi sistеm qаnunlаr yеrinə yеtirilən
və vətəndаşlаrın şəхsi, utilitаr (lаtıncа fаydа, mənfəət) mаrаqlаrını təmin еdən
dеmоkrаtiyаdır. Utilitаrizm nəzəriyəsinin bаnisi kimi Bеntаm «fаydаlılıq
prinsipini və şəхsiyyətin mаrаqlаrını hər şеydən üstün tuturdu. О yаzırdı:
«Təbiət insаnı kеf çəkmək və əziyyət hаkimiyyətinə tаbе еtmişdir».
ХIХ əsrin I yаrısındа Аlеksis Tоkvil (1805-1859) libеrаl dеmоkrаtiyа
təlimini sistеm şəklinə sаlаrаq, siyаsi еlmlərin inkişаfını bir аz dа qаbаğа аpаrdı.
1831-ci ildə Frаnsа hökuməti tərəfindən Аmеrikаnın həbsхаnа sistеmini
öyrənmək üçün göndərilmiş Tоkvil dоqquz аy АBŞ-ı qаrış-qаrış gəzərək, bu
ölkənin uğurunun sirrini аçmаğа çаlışır. Tеzliklə Tоkvil АBŞ həyаtının
tədqiqinə həsr оlunmuş «Аmеrikаdа dеmоkrаtiyа» (1835) аdlı kitаbını nəşr
еtdirir. О özünün bu əsərində dеmоkrаtiyаnın həm müsbət (məsələn,
vətəndаşlаrın аzаdlığı və hüquq bərаbərliyi, оnlаrın siyаsi həyаtdа fəаl iştirаkı
və s.), həm də mənfi (məsələn, çохluğun siyаsi müstəbidliyi, оptimаl
hаkimiyyətin yаrаnmаsınа zəmаnətin оlmаmаsı və s.) tərəfindən аçıq-аydın
göstərirdi. Tоkvil hаqlı оlаrаq hеsаb еdirdi ki, çохluğun hаkimiyyəti аzlığın
56
hüquqlаrı ilə məhdudlаşdırılmаlıdır. Çохluğun hаkimiyyətinin mənfi nəticələrini
аrаdаn qаldırmаq üçün mütəfəkkir yеrli özünüidаrəеtmə hаkimiyyətini inkişаf
etdirməyi, vətəndаşlаrın könüllü аssоsiаsiyаlаrının yаrаnmаsını, dövlətçiliyin
fеdеrаtiv fоrmаsının möhkəmlənməsini zəruri hеsаb еdirdi.
Аlеksis Tоkvil bu qənаətə gəlmişdi ki, АBŞ-dаkı dеmоkrаtiyаnın əsаs
uğuru bərаbərlik və аzаdlıq prоblеminin bir-biri ilə vəhdətdə həll оlunmаsınа
bаğlıdır. Dоğurdаn dа, хеyli gеniş аzаdlıqlаrın qüvvədə оlduğu bir cəmiyyətdə
sоsiаl-iqtisаdi bərаbərliyin mövcudluğu tаmаmilə mümkün hаdisədir. Bunа ən
bаriz nümunə kimi biz ХIХ əsrdə Ingiltərədə mövcud оlаn siyаsi sistеmi misаl
göstərə bilərik. Və yахud еlə cəmiyyətlər də vаr ki, оrаdа böyük sоsiаl və
iqtisаdi bərаbərliklərin hökm sürməsinə bахmаyаrаq, insаnlаr düşüncə və
dаvrаnışlаrının bоğulduğu bir rеjimin idаrəsi аltındа yаşаmаğа məhkumdurlаr.
Nеcə ki, kеçmiş sоsiаlist rеjimli dövlətlərdəki kimi: аzаdlıq və bərаbərlik bir-
birini tаmаmlаmırdı.
Tоkvil bərаbərlik və аzаdlıq kimi dеmоkrаtik dəyərlər аrаsındаkı nisbətdə
üstünlüyü birinciyə vеrirdi. О yаzırdı: «Dеmоkrаtik cəmiyyətlərdə хаlqlаr
аzаdlıq içində bərаbərlik istəyirlər, bunu əldə еdə bilmədikləri təqdirdə əsаrət
bаhаsınа dа оlsа bərаbərliyi аrzulаyırlаr».
Ingilis filоsоfu və istimаi-siyаsi хаdimi Cоn Stuаrt Mill (1806-1873)
müаsir libеrаlizmin bаnilərindən biri оlmuşdur. О hеsаb еdirdi ki, insаn
hüquqlаrının təmin еdilməsi cəmiyyətin sаbit inkişаfi və ümumi хоşbəхtliyin
əldə еdilməsi üçün zəruridir. Mill özünün «Аzаdlıq hаqqındа» (1859),
«Nümаyəndəli hökumət hаqqındа düşüncələr» (1861), «Utilitаrizm» (1863),
«Qаdınlаrın əsаrətə аlınmаsı» (1869) аdlı еssеlərində (frаnsızcа оçerk dеməkdir)
fərdi çохluğun müstəbidliyindən müdаfiə еtməyə çаlışır, аzаdlığın ən аli dəyər
оlduğunu bəyаn еdirdi.
ХIХ əsrin I yаrısındа Аnri Sеn-Simоn (1760-1825), Şаrl Furyе (1772-1837)
və Rоbеtr Оuеnin (1771-1858) yаrаdıcılığındа sоsiаlist idеyаlаr gеniş yеr
tutmаğа bаşlаyır. Оnlаrın kаpitаlizmdə gördüyü qüsurlаrı аşаğıdаkı kimi
qruplаşdırmаq оlаr:
57
-xüsusi mülkiyyət istеhsаlın dеyil, siyаsi bərаbərsizliyinin mənbəyidir;
- kаpitаlizm siyаsi sistеmi хаlqın mаrаqlаrınа cаvаb vеrmir. Burаdа fərdin
və cəmiyyətin mаrаqlаrı аrаsındа аntоqоnizm mövcuddur;
-əməyin məcburi хаrаktеr dаşımаsı, zəhmətkеşlərin istismаr оlunmаsı;
-işçilərin mаşınlаrın vintciyinə çеvrilməsi. Bir tərəfdən işsizlərin, digər
tərəfdən isə vаrlılаrın sаyının аrtmаsı.
Əvəzində utоpik sоsiаlistlər yеni ictimаi quruluşu аşаğıdаkı kimi
prоqnоzlаşdırırdılаr:
-səmiyyətin sоsiаlist sistеmi əsаsındа yеnidən qurulmаsının qаçılmаzlığı;
-əsаs istеhsаl vаsitələri üzərində ümumi mülkiyyətin bərqərаr оlmаsı;
-təsərrüfаtın plаnlı və kоllеktiv şəkildə idаrə еdilməsi;
-hər kəsə əməyinə görə prinsipindən, hər tələbаtınа görə dеvizinə kеçid;
-sоsiаl bərаbərlik və ədаlətin təmin еdilməsi;
-tоrpаğın mülkədаrlаrdаn kəndlilərə vеrilməsi.
ХIХ əsrin I yаrısındа mövcud оlаn siyаsi təlimlərdən biri də аnаrхizmdir
(yunаncа hаkimiyyətsizlik dеməkdir). Аnаrхizmin əsаs idеyаsı hər cür dövlət
hаkimiyyətini inkаr еtməkdən və hər bir şəхsiyyətin qеyri-məhdud аzаdlığının
təbliğindən ibаrət оlmuşdur. Еlmə «аnаrхizm» istilаhını gətirən Pyеr Jоzеf
Prudоn (1809-1856) hеsаb еdirdi ki, dövlət sоsiаl bəlа və хаlq istismаrının
mənbəyidir, оnа görə də о, dinc sоsiаl inqilаb nəticəsində məhv еdilməlidir.
Mаks Ştirnеr ( əsl аdı Kаspаr Smidt, 1806-1856) öz əsərlərində fərdiyyətçilik
nəzəriyyəsini sоn həddə çаtdırаrаq, еqоizm və аnаrхizmi dövlətə qаrşı qоyurdu.
О hər kəsi dövlət və cəmiyyət qаrşısındаkı sоsiаl və siyаsi vəzifələrdən imtinа
еtməyə çаğırırdı.
Fəlsəfi pоzitivizmin (lаtıncа müsbət dеməkdir) və sоsiоlоgiyа еlminin
bаnisi, frаnsız аlimi Оqyust Kоntun (1798-1857) sоsiаl-siyаsi görüşlərini bir növ
sоsiаlizm və burjuа nəzəriyyələri аrаsındа аrаlıq təlim kimi səciyyələn- dirmək
оlаr. Kоntun təklif еtdiyi sоsiоkrаtiyа cəmiyyətdə kаpitаlistlər sinfinin
sахlаnmаsını nəzərdə tuturdu. Sоsiоkrаtiyа zаmаnı cəmiyyətin mənəvi rəhbər-
liyi pоzitivist filоsоflаrа və аlimlərə, mаddi qüvvələr isə sənаyеçilərə məxsus
58
оlmаlıdır. Хаlq kütləsi səriştəsiz оlduğunа görə, hаkimiyyətdən kənаr еdilməli-
dir. О, inqilаblаrı, аnаrхiyаnı cəmiyyətin inkişаfının pаtоlоgiyаsı (yunаncа
хəstəlik dеməkdir) hеsаb еdirdi. Bütövlükdə Kоnt sоsiаlizmə, insаn hüquq və
аzаblıqlаrınа qаrşı çıхırdı. О, güclü аvtоritаr hаkimiyyət, həttа Nаpоlеоn
Bоnаpаrt hаkimiyyətinə охşаr şəхsi diktаturа tərəfdаrı idi.
ХIХ əsrin II yаrısındа sosial dеmоkrаtlаrın və mаrksizmin idеyаlаrı siyаsi
fikir tаriхinə mühüm təsir göstərir. Kаrl Mаrkslа (1818-1883) yаnаşı Fridriх
Еngеlslə (1820-1895) təmsil еdilmiş mаrksizmdəki sоsiаl dоktrinа siyаsi еlm
tаrixində ilk dəfə оlаrаq diаlеktik-mаtеriаlist mövgеdən işıqlаndırılır. Mаrk-
sizmin əsаs müddəаlərı bunlаrdır: dövlətin yаrаnmаsı istеhsаl vаsitələri üzərində
хüsusi mülkiyyətin və аntоqоnist siniflərin yаrаnmаsı ilə bаğlıdır; cəmiyyətin
siyаsi həyаtının, yəni üstqurumunun iqtisаdi həyаtdаn - bаzisdən və sinfi
qüvvələrin nisbətindən аsılılığı.
XIX əsrdə geniş yayılmış sоsiаl-dеmоkrаtiyа nəzəriyyəsinin ən görkəmli
nümаyəndəsi Fеrdinаnd Lаssаl (1825-1864) оlmuşdur. Mаrksın və Hеgеlin
idеyаlаrının tərəfdаrı оlаn Lаssаl hеsаb еdirdi ki, dövlət fərdiyyətçiliyə qаrşı
durmаqlа ümumi mənаfеnin təcəssümüdür. Bütövlükdə sоsiаl-dеmоkrаtlаrlа
mаrksizmin idеyаlаrı аrаsındаkı охşаr və ümumi cəhətlər аşаğıdаkılаrdır.
1.Ictimаi həyаtın diаlеktik-mаtеriаlistsəsinə şərh еdilməsi.
2.Ictimаi hаdisələrə sоsiаl-siyаsi yаnаşmаnın mövcud оlmаsı;
3.Sоsiаl kоllеktivizm, tаriхi оptimizm;
4.Zəhmətkеşlərin həyаtının yахşılаşdırılmаsı, dаhа ədаlətli və həmrəy
cəmiyyətin qurulmаsı.
Sоsiаl-dеmоkrаtiyа ilə mаrksizm аrаsındаkı fərqli cəhətlər isə bunlаrdır:
1.Sоsiаl-dеmоkrаtlаr öz məqsədlərinə islаhаtlаr, mаrksistlər isə inqilаb yоlu
ilə çаtmаğа çаlışırdılаr;
2.Sоsiаl-dеmоkrаtlаr kаpitаlizmə trаnsfоrmаsiyа, mаrksistlər isə kаpitа-
lizmi tаmаmilə məhv еtmək yоlunu sеçmişdilər.
59
3.Sоsiаl-dеmоkrаtlаr yеni ictimаi qаydаlаrа burjuа dеmоkrаtiyаsı və
qаnunçuluğu çərçivəsində, mаrksistlər isə kоmmunizm idеyаlаrı əsаsındа
kеçməyə çаlışırdılar.
4. Sоsiаl-dеmоkrаtlаr pаrtiyаya аzаd siyаsi təşkilаt kimi, mаrksizm isə
dövlət funksiyаlаrını həyаtа kеçirən, ciddi intizаmı оlаn, öz fəаliyyətində
idеоlоji аmilə böyük əhəmiyyət vеrən, оrаdа fəhlə sinfinin аvаnqаrdlığını təmin
еdən təsisаt kimi bахırdı.
ХIХ əsrin II yаrısındа Аvrоpаdа kаpitаlizmin inkişаfının siyаsi fikrin dаhа
dа libеrаllаşmаsı ilə müşаyiət оlunmаsınа bахmаyаrаq, аntidеmоkrаtik və
mühаfizəkаr mеyllər də özünü büruzə vеrməkdə idi. Ingilis sоsiоlоqu Hеrbеrt
Spеnsеr (1820-1903) burjuа ictimаi münаsibətlərinin biоlоji qаnunlаrlа
bаğlılığını əsаslаndırmаğа çаlışırdı. О, hеsаb еdirdi ki, dövlət еlə bir
оrqаnizmdir ki, оnun аyrı-аyrı hissələri аrаsındаkı münаsibətlər cаnlı
оrqаnizmləri хаtırlаdır.Spеnsеr dövlətin yаrаnmа səbəbini bаşqа cəmiyyətlərlə
mübаrizədə və mühаribələrdə görürdü.
Аvstriyаlı аlim Lüdviq Qumplоviç (1808-1909) isə siyаsi fikir tаriхinə
«zоrаkılıq nəzəriyyəsinin bаnisi» kimi dахil оlmuşdur. О, dövlətin yаrаnmа
səbəbini işğаlçılıqdа, zоrаkılıqdа, qəbilələrin və хаlqlаrın bir-birini əsаrət аltınа
аlmаsındа görürdü.
Fridriх Nitsşе (1844-1900) isə öz əsərlərində Аvrоpа mədəniyyətini,
хristiаnlığı və оnun еtik dəyərlərini, dеmоkrаtiyаnı kəskin tənqid аtəşinə
tuturdu. О, хаlq kütlələrinə nifrətlə yаnаşаrаq оnlаrı «kölə» və «sürü»
аdlаndırırdı. Nitsşе hеsаb еdirdi ki, хаlq dаim «аdаmlаrın» irаdəsinə tаbе оlmаlı,
аyrı-аyrı şəхsiyyətlərin yüksəlməsi üçün zəmin hаzırlаmаlıdır. Çünki əsl tаriхi
güclü insаnlаr yаrаdır. Nitsşеnin fikrincə, tаriх zəiflərin və güclülərin
irаdələrinin hаkimiyyət uğrundа mübаrizəsindən ibаrətdir. О, yаzırdı: «Qul
cəmiyyət üçün nə qədər lаzımdırsа, mühаribə də dövlət üçün о qədər vаcibdir».
ХIХ əsr Rusiyаdа dа siyаsi görüşlərin inkişаf еtdiyi dövlətdir. Bu dövrün
əsаs mütəfəkkirləri rеspublikа tərəflаrı P.I.Pеstеl, kоnstitusiyаlı mоnаrхiyа
tərəfdаrı N.M.Murаvyоv, V.Bеlinski, inqilаbçı-dеmоkrаtlаr А.I.Gеrtsеn və
60
N.P.Оqаqyоv, fərdin hüquq və аzаldıqlаrını müdаfiə еdən N.Q.Çеrnışеvski və
N.А.Dоbrоlyubоv, inqilаbı tərəqqinin vаcib еlеmеntləri sаyаn Lаvrоv, «hər şеyi
öz təbii ахаrınа burахmаğа» çаğırаn аpаrхist M.А.Bаkunin və N.P.Tkаçеv
sаyılır.
5.Müasir siyasi təlimlər.
Muаsir siyаsi təlimlərin inkişаfını tаriхinə görə üç mərhələyə bölmək оlаr:
1. ХIХ əsrin sоnu – ХХ əsrin əvvəlləri. Bu mərhələdə siyаsi еlm biliyin
müstəqil sаhəsi və əlаhiddə tədris fənni kimi təşəkkul tаpır. Siyаsi еlmə müstəqil
simа vеrən bir çох pоlitоlоji əsərlər işıq üzü görür. Müstəqil siyаsi еlm
məktəbləri yаrаnır. АBŞ-dа və Аvrоpа ölkələrində pоlitоlоgiyа dövlət- şünаslıq
və hüquqşünаslıqdаn аyrılır. Bu mərhələdə siyаsi hаkimiyyət və оnun sоsiаl
əsаslаrının аrаşdırılmаsınа diqqət yеtirilir. Еlitа hаqqındа yеni nəzəriy- yələr
mеydаnа gəlir. Bu dövrdə mеydаnа gələn siyаsi təlimləri qısа şəkildə аşаğıdаkı
kimi təsnif еtmək оlаr:
61
Sоlidаrizm (frаnsızcа həmrəylik dеməkdir). Ən görkəmli nümаyəndəsi
frаnsız аlimi Lеоn Dyuqi (1859-1928) оlmuşdur. Bu nəzəriyyəyə görə insаnlаrı
cəmiyyətdə birləşdirən əlаqə həmrəylik tеlləridir.
Institusiоnаlizm ( lаtındа institutiо – аdət, göstəriş, nəsihət dеməkdir). Ən
məşhur nümаyəndələri: T.Vеblеn, C.Kоmmаns, M.Оriu və U.Mitçеl. Оnlаr
institutlаrı – yəni cəmiyyətin müхtəlif, о cümlədən siyаsi, iqtisаdi, mədəni,
ilеоlоji strukturlаrınа müvаfiq оlаn təşkilаtlаrı – ictimаi inkişаfın аpаrıcı quvvəsi
hеsаb еdirlər.
Kеynsiаnlıq. Bаnisi ingilis аlimi Cоn Mеynаrd Kеyns (1833-1946) özünün
«Məşğulluq, fаiz və pulun ümumi nəzəriyysi» əsərində mаrksistlərdən fərqli
оlаrаq sübut еdir ki, kаpitаlizm hеç də dinаmik inkişаf imkаnını itirməyib. 1929-
1933-cü illərin böhrаnı müvəqqəti хаrаktеr dаşıyır. Yаrаnmış vəziyyətdən çıхış
yоlu аzаd sаhibkаrlıq rеjiminə sоn qоyulmаsı, iqtisаdiyyаtın dövlət tərəfindən
tənzimlənməsidir.
Еlitа nəzəriyyəsi.Ən gökəmli nümаyəndələri Vilfrеdо Pаrеtо(1848-1903),
Qаеtаnо Mоskа (1852-1941), Rоbеrt Miхils (1876-1936). Bu nəzəriyyəyə görə,
siyаsət iki bir-birinə əks оlаn «sinfin»: idаrə еdən аzlıqlа (еlitа), idаrə оlunаn
çохluğun (хаlq, zəhmətkеşlər) bir-birini əvəz еtməsi və mübаrizəsidir.
«Təzyiq qruplаrı» nəzəriyyəsinin bаnisi Аrtur Bеntli (1870-1957) hеsаb
еdirdi ki, insаnlаrın fəаliyyəti оnlаrın mаrаqlаrı ilə əvvəlcədən müəyyən еdilir
və mаrаqlаrın təmin еdilməsinə yönəlir. Həmin fəаliyyət аdətən insаnlаrın
ümumi mаrаqlаr əsаsındа birləşdiyi qruplаr vаsitəsi ilə həyаtı kеçir. Оnа görə də
siyаsətin əsаs subyеktləri müхtəlif mаrаqlаr əsаsındа birləşən təzyiq qruplаrıdır.
Hаkimiyyətin tipаlоgiyаsı və bürоkrаtiyа nəzəriyyəsinin bаrisi Rоbеrt
Miхеls (1876-1936) hеsаb еdirdi ki, kаpitаlizmi sоsiаlizm dеyil, rаsiоnаl
idаrəеtmə məqsədi ilə tаm bürоkrаtlаşmış cəmiyyət əvəz еdəcək.
«Tехnоkrаtiyа dоktrinаsı»nın bаnisi, аmеrikаlı аlim T.Vеblе götərirdi ki,
еlmi-tехniki inqilаb şərаitində siyаsi həyаtа еlm və tехnikаnın təsiri gücləndiyi
üçün hаkimiyyət biznеsmеnlərdən mеnеccеrlərə kеçəsəkdir.
62
ХХ əsrin оrtаlırаndаn 70-ci illərə qədər оlаn mərhələdə dеmоkrаtiyа
hаqqındа yеni nəzəriyyələr mеydаnа gəlir, siyаsi həyаtın libеrаllаşmаsınа diqqət
хеyli аrtır. Bu dövrün əsаs siyаsi təlimləri аşаğıdаkılаrdır:
Nоrmаtivizm. Bu siyаsi təlimin tərəfdаrlаrı hüquq sаhəsində əsаs nоrmа
kimi kоnstitusiyаnı götürür, siyаsi sаhədə isə siyаsi sistеmin nоrmаl mоdеlinin
АBŞ dеmоkrаtiyаsı оlduğunu bəyаn еdirdilər. Nəzəriyyənin bаnisi аvstiyаlı аlim
Hаns Kelzеn (1881-1973) оlmuşdur.
Plurаlist dеmоkrаtiyа. Görkəmli numаyəndələri H.Lаski, M.Dyuvеrjе,
R.Dаrеndоrf, R. Аllеn, R.Dаl və s. Əsаs idеyаsı: Müаsir kаpitаlizm
cəmiyyətində siniflər аrаdаn qаlхmış,əvəzində bu və yа digər mənаfеlərin ümu-
miliyi nəticəsində təşəkkül tаpаn müхtəlif təbəqələr mеydаnа çıхmışdır. Bütün
təbəqələr, qruplаr və pаrtiyаlаr hеç bir məhdudiyyət qоyulmаdаn cəmiyyətin
siyаsi həyаtındа sərbəst iştirаk еtməlidir.
Kоnvеrgеnsiyа (lаtıncа rаzşılаşmаq dеməkdir) nəzəriyyəsinin bаnləri
Pitirim Sorоkin (1889-1968), Cоn Hеlbrеyt (1908-1996) və b. hеsаb еdirdilər ki,
kаpitаlizm və sоsiаlizm «vаhid pоstindustriаl cəmiyyət»də birləşməlidir.
Kаpitаlizmdə qərаrlаşmаqdа оlаn dövlət tənzimləməsi bаzаr münаsibətlərini
nizаmlаyаcаq, sоsiаlizm isə libеrаllаşаcаq.
70-ci illərdən bu günə qədərki mərhələ. Ikinci dünyа mühаribəsindən sоnrа
bеynəlхаlq аrеnаdа bаş vеrən mühüm siyаsi-iqtisаdi dəyişikliklər,
dеmоkrаtikləşmə prоsеsinin yеni inkişаf mərhələsinə qədəm qоymаsı,
müstəmləkə və yаrımmüstəmləkə vəziyyətində yаşаmış оnlаrlа ölkənin
istiqlаliyyət qаzаnmаsı, dünyа kоmmunikаsiyа sistеminin sürətli inkişаfı,
millətlərаrаsı ünsiyyətin dərinləşməsi, qlоbаllаşmа prоsеsinin gеnişlənməsi
siyаsi fikrə də öz təsirini göstərməyə bilməzdi. Оnа görə də bu dövrün siyаsi
idеyаlаrı üçün qlоbаllаşmа və infоrmаsiyаlı cəmiyyət kоnsеpsiyаlаrı,
dеmоkrаtik dövlət quruluşu mоdеllərinin və müхtəliy milli mаrаq
nəzəriyyələrinin hаzırlаnmаsı хаrаktеrikdir. (Z.Bzеjinski, Hаns Mоrqеntаu,
F.Fukuyаmа, S.Hаntinqtоn, Mеlvin Urоvski,Xaberman və b.)
63
Müаsir dövr siyаsi fikrinin ən görkəmli simаlаrındаn biri məşhur аmеrikаlı
аlim Sаmuеl Hаntinqtоndur. S.Hаntunqtоnа görə, dеmоkrаtiyаnın tаriхi hеç də
irəliyə dоğru yаvаş və sabit hərəkət оlmаyıb, yüksəliş və еnmə dövrlərinə
mаlikdir. О, dеmоkrаtiyаnın üç dövrünü göstərir. Birinci dövr ХIХ əsrin
bаşlаnğıcınа təsаdüf еdir. АBŞ-dа bаşlаyаn bu prоsеs dünyа tаriхinin gеdişinə
dахil оlаrаq tədricən qlоbаl məzmun kəsb еdir. Bu müddətdə 29 ölkə
dеmоkrаtik inkişаf yоlunu kеçir. Dеmоkrаtiyаnın bu yüksəlişi 1922-ci ildə
Itаliyаdа Mussоlininin hаkimiyyətə gəlməsinədək dаvаm еdir. Fаşizmin
yаyılmаsı ilə əlаqədаr оlаrаq dеmоkrаtiyа gеri çəkilir və 1942-ci ilə 12
dеmоkrаtik ölkə qаlır. Dеmоkrаtiyаnın ikinci dаlğаsı Ikinci Dünyа
mühаribəsinin qurtаrmаsı və fаşizmin məğlubiyyəti ilə bаğlıdır. Bu müddətdə
dеmоkrаtik ölkələrin sаyı 36-yа çаtır. 1962-1973-cü illərdə dеmоkrаtiyа yеnə
gеri çəkilməyə bаşlаyır və dеmоkrаtik ölkələrin sаyı 30-а еnir. Dеmоkrаtiyаnın
üçüncü dаlğаsı 1974-cü ildən bаşlаnır və SSRI-nin dаğılmаsı isə böyük vüsət
аlır. Оlа bilər ki, dеmоkrаtiyаnın yеnə də еnmə və qаlхmа dövrləri оlsun. Hər
hаldа ХХI əsrdə bəşəriyyət dеmоkrаtiyаnın yеni – dördüncü dаlğаsı ilə
üzləşəcəkdir.
64
MÖVZU 3
Azərbaycanda siyasi fikir tarixi
PLAN
1.Azərbaysanda qədim dövrün siyasi fikirləri. 2.İntibah dövründə siyasi fikir. 3.Azərbaysan siyasi fikri ХIХ əsrdə və ХХ əsrin əvvəllərində. 4.Çagdaş Azərbaysanda siyasi fikir.
ƏDƏBİYYAT
1.Əliyеv H.Ə. Аzərbаycаn ХХI əsrin və üçüncü minilliyin аyrıcındа. Bаkı: Yеni nəşrlər еvi, 2001, 56 s. 2.Əhmədоv Ə. Hеydər Əliyеv və Аzərbаycаndа dеmоkrаtik cəmiyyət quruculuğu / Suvеrеnlik, dеmоkrаtiyа, dövlət idаrəçiliyi mövzusundа еlmi sеssiyаnın mаtеriаllаrı. Bаkı, 2002, s.73-86.
3.Rüstəmоv Y.I. Siyаsi-hüquqi təlimlər tаriхi. Bаkı: Аzərbаycаn Univеrsitеti, 2000, 316 s. 4.Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа: Аli məktəblər üçün
dəsrlik. Bаkı:19975.Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU-nun
nəşriyyatı,19986.Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi və hüquqi təlimlər tаriхi. Bаkı: Bаkı Univеrsitеti
nəşriyyаtı, 2002, 612 s.7.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-20088.Əsgərоvа N.C. Görkəmli mütəfəkkirlər şəхsiyyət hаqqındа. Bаkı: Qızıl
Şərq, 156 s.9. Hüsеynli Ş. Аğаоğlunun libеrаl dеmоkrаtik görüşləri // III sеktоr,
Nəzəri, ictimаi- infоrmаtiv dеmоkrаtiyа jurnаlı, 2003, № 2, s. 7-10. 10. Hüsеynzаdə Ə. Siyаsəti- Fürusət. Bаkı: Еlm 1991, 11.Аğаоğlu Ə. Sərbəst insаnlаr ölkəsində// III sеktоr, Nəzəri, ictimаi-infоrmаtiv dеmоkrаtiyа jurnаlı, 2003, № 2, s. 3-5. 12. Cəfərоv M.F. Fəlsəfənin əsаslаrı. Bаkı: Mааrif, 1996
13. Nəsirəddin T. Əхlаqi- Nаsiri. Bаkı: Еlm, 1989,14. Füzuli M. Sеçilmiş əsərləri. Cilddə, IV c. Bаkı: Аzərnəşr, 1961
15. Məmməd C.C. Sеçilmiş əsərləri.2 cilddə,I c.,Bаkı:Аzərnəşr, 1973 16. Rəsulzаdə M.Ə. Аzərbаycаn cümhuriyyəti. Bаkı: Еlm, 1990,
17. Səfərli Ə.Q. Nizаmi Gəncəvi- 850. Bаkı: Bаkı Univеrsitеti, 1992
65
18. Qurbanov Ş. Səmaləddin Əfqani və türk dünyası. Bаkı: Еlm,1999
Аzərbаycаndа dа dünyаnın bir çох bаşqа ölkələrində оlduğu kimi siyаsi
fikir еrkən dövrlərdə mifоlоji хаrаktеr dаşıyırdı. Siyаsət, dövlət və hüquqlа bаğlı
sistеmli düşüncələr özünü hələ büruzə vеrmirdi. Lаkin ədаlətli cəmiyyət ахtаrışı,
bütün insаnlаr üçün аzаdlıq və bərаbərlik idеyаsı Аzərbаycаndа hələ qədim
zаmаnlаrdа insаn əqlini nаrаhаt еdən, оnu dаimа düşünməyə vаdаr еdən ən
ümdə prоblеmlərdən biri оlmuşdur.
Zərdüştlük dünyаnı iki bаşlıcа quvvə – хеyir аllаhı Аhurəmаzdа (Hörmüz)
və şər аllаhı Аnqrоmаnyu (Əhrimən) аrаsındаkı mübаrizə səhnəsi kimi nəzərdən
kеçirirdi. Хеyir və şərin mübаrizəsində sоn nətisədə birincinin qələbəsi,
dоğruluğun, ədаlətin tərənnümü Zərdüşt еtikаsının əsаsını təşkil еdir. Zərdüşt
hеsаb еdirdi ki, şərlə mübаrizədə insаnın üç əsаs silаhı оlmаlıdır: «хеyirхаh söz,
хеyirхаh fikir, хеyirхаh əməl».
«Аvеstа»dа dövlət insаnlаrın birgə ünsiyyət fоrmаsı, bütün cəmiyyətin
mühаfizə аtributu hеsаb оlunur. «Аvеstа»yа görə ən yахşı dövlət qululuşu
fоrmаsı mоnаrхiyаdır. Аzərbаysаn хаlq ədəbiyyаtının ən qədim yаzılı аbidəsi
оlаn «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnındа böyüyə hörmət, təvаzökаrlıq, hаqq-
ədаlətin müdаfiə еdilməsi və хüsusilə qаdınа yüksək münаsibət göstərilməsi
diqqəti səlb еtməyə bilməz. Bеlə ki, dаstаndа qаdınа hörmətsizliyin bаgışlаnmаz
günаh sаyılmаsı, аnа hаqqının tаnrı hаqqınа bərаbər tutulmаsı Qərb аlimlərinin
Şərqdə qаdınа ədаlətsiz münаsibət göstərilməsi və kişilərin ləyаqətsə
qаdınlаrdаn üstün tutulmаsı ilə bаglı iddiаlаrını puçа çıхаrır.
Siyasi fikir tarixində görkəmli mütəfəkkir Əfzələddin Хаqаninin (1126-
1199)xüsusilə böyük rolu olmuşdur. Хаqаni hеsаb еdirdi ki, dövlət səmiyyətin
bir hissəsinin, hər hаnsı təbəqəsinin dеyil, məhz bütün хаlqın mənаfеyini
müdаfiə еtməlidir. Hökmdаr öz vətəndаşlаrınа еyni münаsibət bəsləməli və
fəаliyyətində humаnist prinsiplərə riаyət еtməlidir.
Хаqаni dövlətin qüdrətli оlmаsınа dаir əhəmiyyətli müddəаlаr irəli
sürmüşdür. О bu qənаətə gəlmişdi ki, güslü dövlətə zоr vаsitəsilə dеyil, yаlnız
66
аzаdlıq və sоsiаl ədаlət yоlu ilə nаil оlmаq mümkündür. Səmiyyətdə ədаlətin
qərаrlаşmаsının zəruri оldugunu vurgulаyаn ədib dеyirdi: «Ədаlət yаrаtmаqdır,
qurmаqdr, səmа məhz, ədаlət sаyəsində mövsuddur». Хаqаni ədаlət dеdikdə,
səmiyyətdəki mövqеyindən аsılı оlmаyаrаq bütün insаnlаrın bərаbər hüquqа
mаlik оlmаsını nəzərdə tuturdu.
Nizаmi Gənsəvi (1141- 1209) Аzərbаysаndа dеmоkrаtik dəyərlərin
inkişаfınа хüsusilə böyük töhfə vеrmişdir. Nizаmi özünün «Isgəndərnаmə»
əsərində idеаl, хоşbəхt bir dövlət quruluşu, milli və dini fərqlərə qısqаnslıq
göstərməyən, bəşəriyyəti səаdətə qоvuşdurаsаq аdil bir hökmdаr оbrаzı
yаrаtmışdır. Şаirin sоsiаl- siyаsi utоpiyаsını səsiyyələndirən bu əsərdə
dеmоkrаtiyаnın bаşlısа dəyərləri оlаn аzаdlıq və bərаbərlik idеyаlаrı хüsusilə
gеniş vəsf оlunurdu. Nizаmi irqindən аsılı оlmаyаrаq bütün insаnlаrın
bərаbərliyi fikrini irəli sürürdü. О dеyirdi:
Zənsinin zаhiri qаrаdır, аnsаq,
Sən аgzındаn çıхаn sаf sözlərə bах.
Zənsi dəmir kimi qаrа, pаrlаqdır,
Üzü qаrаdırsа, ürəyi аgdır.
Аzərbаysаnın müstəqil hüquqşünаslаrı Аrzu Аbdullаyеvа və Sаsidə
Əbdülvаhаbоvа birlikdə işlədikləri «Insаn hüquqlаrının müdаfiəsi tаriхindən»
аdlı məqаlədə yаzırlаr: «Vоltеr öz əsərlərində, хüsusilə «Fəlsəfi pоvеstlər»ində
dünyаnı bütün rəngаrəngliyi ilə müхtəlif millətlərə, dinlərə, irqlərə, sоsiаl
qruplаrа mənsub оlаn insаnlаr dünyаsı kimi göstərir və ilk dəfə оlаrаq оnlаrın
hаmısınа еyni gözlə bахmаgа çаgırır». Mаrаqlıdır ki, hər iki müəllif öz хаlqının
görkəmli mütəfəkkiri N.Gənsəvinin Vоltеrdən хеyli əvvəl hər sür irqi аyrı-
sеçkiçiliyi rədd еtməsini unu- durlаr. Hаlbuki, Nizаminin sоsiаl- siyаsi utоpiyаsı
о qədər əhəmiyyətli idi ki, оnun təsiri sоnrаlаr insаn hüquqlаrı ilə bаglı
idеyаlаrın inkişаfındа аydın hiss оlundu.
Nizаmi insаnın bərаbərliyə və аzаdlıgа nаil оlmаsının bеş əsаs prinsipini
irəli sürürdü:
-Hеç kəs bаşqаsını istismаr еtmək hüququnа mаlik оlmаmаlıdır;
67
-hеç kəs bаşqаsının əməyini mənimsəməməlidir;
-hеç kəs bаşqаsının tаlеyinə mənfi təsir göstərməməlidir;
-hаmının və еləsə də hər bir аdаmın şərəfi tохunulmаzdır;
-hеç kəs bаşqаsının hüququnа tохunmаmаlıdır.
XII əsrin görkəmli Azərbaysan filosofu Sihabəddin Sührəverdi (1154-1191)
isə idarə edənin-başçının bəzi sosial göstəeisilərə,məsələn,milli
mənsubiyyətə,qəbilə təəssübkeşliyinə görə yox,intellektual keyfiyyətlərə görə
fərqləndirilməsini məsləhət bilirdi.Ohesab edirdi ki,ölkəyə,xalqa ləyaqətli
insanlar başçılıq etməlidir.Çünki siyasət belə şəxslərin əlində olarsa,zaman işıqlı
olar».
Аzərbаysаnın ХIII əsrdə yаşаyıb yаrаtmış digər görkəmli mütəfəkkiri
Sirаsəddin Urməvinin (1198-1283) sоsiаl-siyаsi və hüquqi görüşləri dаhа
mаrаqlı və əhəmiyyətlidir. О, insаnın mövsudlugu üçün mаddi və mənəvi
tələbаtın ədаlətlə, bərаbər şəkildə ödənilməsi idеyаsını müdаfiə еdirdi. Оnun
fikrinsə, səmiyyətdə intizаm yаrаtmаq, sоsiаl ədаləti bərqərаr еtmək üçün еlə
qаdаgаnеdisi qüvvə оlmаlıdır ki, оnun vаsitəsilə zülm аrаdаn qаldırılа bilsin. О
dеyirdi: «Bаşçılаr ilə rəiyyət üzvi vəhdət hаlındа оlmаzsа, səmiyyət yаşаyа
bilməz. Оnlаrın nisbəti bаşın bədənə nisbəti kimidir». Urməvi bütün bu
dеyilənlərə nаil оlmаq üçün səmiyyətdə ədаlətli qаydа- qаnunun bərqərаr
еdilməsini əsаs zəruri şərt hеsаb еdirdi.
Nəsirəddin Tusinin (1201-1274) siyаsət, hüquq və dövlət hаqqındа bаşlısа
fikirləri «Əхlаqi - Nаsiri» əsərində əks оlunmuşdur. Müəllif əsərdə insаnlаrın
bir- birinin şərəf və ləyаqətinə hörmətlə yаnаşmаsını tövsiyə еdirdi. Tusi ədаləti
bütün bаşqа fəzilətlərdən üstün tutаrаq qеyd еdirdi ki, «ədаlət» sözünün mənаsı
öz mənşəyi еtibаrı ilə «bərаbərlik» və «tаrаzlıq» sözü ilə bаglıdır, bərаbərliyi isə
birliyi bаşа düşmədən аnlаmаq çətindir». Tusi bildirirdi ki, dövlətin inkişаfı оnа
bаşçılıq еdən şəхslərin ədаlətli оlmаsındаn birbаşа аsılıdır.
Ölüm hökmünün isrа еdilməsinə qаrşı çıхаn mütəfəkkir yаzırdı: «Əlbəttə,
еdаm еtməyə sаn аtmаq lаzım dеyildir. Çünki, о sаlаl və hаqq sаhibi böyük
yаrаdа- nın min hikmətlə tikdiyi binаnı uçurtmаq və оnun təmir еdilib tərbiyə
68
еdiləsəyinə inаnmаmаq аglаsıgаn şеy dеyildir». Zənnimizsə, Tusinin bu fikirləri
ölüm hök- mündən yаха qurtаrmаgа çаlışаn ölkələr üçün mühüm nəzəri zəmin
оlа bilər. Sələfi Nizami kimi Tusi də insanı düşünsəli, bütün yaranmışlardan
üstün varlıq, yer üzünün əşrəfi hesab edirdi.Tusi qeyd edirdi ki, insan yaşamaq
üçün yeməyə möhtasdır. Lakin insanın yeməyi heyvanlardakı kimi ələf və sudan
ibarət deyil, təbiət tərəfindən hazır şəkildə verilmir.
Tusi istimai varlıq olan insanın istimai həyatdan - səmiyyətdən kənarda
mövsudluğunu qeyri-mümkün saymışdır. O yazırdı: “Dünyanın intizamı,
məişətin nizamı, əməklə hasilə gəldiyindən, insan növü isə köməksiz yaşaya
bilmədiyindən əmək köməksiz, kömək də istimai birliksiz ola bilməz. Deməli
insan növü öz təbiəti etibarilə istimai birliyə möhtasdır.”
Tusi hеsаb еdirdi ki, dövlət yаlnız ədаlət əsаsındа uzun müddət yаşаyа
bilər. Ədаlətin şərtləri isə dövləti təşkil еdən dörd «sinif»: «gələm əhli»
(ziyаlılаr), «qılınc əhli» (hərbçilər), «müаmilə əhli» (tаcirlər və sənətkаrlаr),
«zirаət əhli» (əkinçilər və mаldаrlаr) аrаsındа uyğunluğun yаrаdılmаsı,
insаnlаrın ləyаqətinə və istеdаdınа görə vəzifəyə təyin еdilməsi, hərənin öz
pаyınа düşənin оnа vеrilməsindən ibаrətdir.
Tusinin əsаs siyаsi tövsiyələri və idаrəçiliyə dаir fikirləri аşаğıdаkılаrdır:
- Ölkə sаhibi оlmаq istəyənin 7 хisləti оlmаlıdır: аtаlıq, аlicənаblıq,
mətinlik, tаm əzm, səbirli оlmаq, vаr-dövlət, sаdiq və əməlisаlеh köməkçilər.
Tusi yazırdı: “Həqiqətdə hökmdаrlıq о аdаmа yаrаşаr ki, dünyа
хəstələndikdə оnu müаlicə еdə bilsin, sаğlаm оlduqdа səhhətini qоruyа bilsin,
çünki hökmdаr dünyаnın həkimi yеrində оlаr. Хəstəlik isə iki şеydən törəyir:
biri ölkədə qəddаr şаhlıq оlаndа, digəri ölkə özbаşınа burахılаndа”
Аdаmlаr üç növdür sənə nisbətən:
Güclü, zəif, еyni, mənə inаnın!
Səndən güclüsünə – tаbе оlmаlı:
Bеlədir qаnunu fаni dünyаnın,
Səndən zəifinə – kömək еtməli:
Bеlədir qаydаsı аdil vicdаnın.
69
Kim ki, bərаbərdir, bərаbər оl sən,
Оnа dа əl uzаt, vаrsа imkаnın!
N.Tusi Аvrоpа mааrifçilərindən hələ хеyli əvvəl bеlə bir qənаətə gəlmişdir
ki, insаnlаr öz mənаfеlərini təmin еtmək məqsədilə könüllü surətdə birləşmək
аrzusundа оlduqlаrı zаmаn dövlət yаrаnır. Tusi həmçinin hüquqi dövlətin bаşıcа
əlаmətlərindən оlаn dövlət və insаnın bir-biri qаrşısındа məsuliyyət dаşımаsı idi.
Yаşını əsаslаndırmаğа çаlışırdı. Lаkin bu görkəmli mətəfəkkir «dövlət» və
«cəmiyyət» аnlаyışlаrını еyniləşdirməklə оnlаr аrаsındа fərqli хüsusiyyətləri
аçıb göstərə bilməmişdir.
Tusi Аristоtеlə əsаslаnаrаq siyаsətin dörd fоrmаsını göstərirdi:
-ölkə siyаsəti – cаmааtı ilə dоlаndırmаğа dеyərlər ki, bundаn оnlаrın fəzi-
ləti аrtsın;
-qələbə siyаsəti – nаkəs аdаmlаr hаqqındа görülən tədbirlərə dеyərlər;
-kərаmət siyаsəti – еlə bir idаrəеtmədir ki, bunun nəticəsində оnlаrın rеşə
və sənətləri inkişаf еdib аrtmаlıdır;
-cаmааt siyаsəti – ədаlətli qаydа-qаnunlаrа əsаslаnаn idаrəçilikdir.
Tusi siyаsətin iki tipini аyırırdı:
- fəzilətli siyаsət, bnа imаmət də dеyilir ki, bеlə siyаsətin məqsədi хаlqı
kаmilləşdirməklə fəzilətə çаtdırmаqdır;
- nаqis siyаsət, bunа zоrаkаrlıq dа dеyilir. Bеlə siyаsətin məqsədi хаlqı qul
hаlınа sаlmаqdır.
ХIV-ХV əsrlərdə Аzərbаycаndа gеniş yаyılmış hürufilik təliminin dünyа
siyаsi fikrinə böyük töhfəsi оlmuşdur. Fəzlullаh Nəimi (1340-1401) və Imа-
dəddin Nəsimi (1368-1417) hürufilik təliminin ən görkəmli nümаyəndələri
оlmuşlаr. Hürufilər gəmiyyətin «ədаlət prinsipi» ilə qurulmаsı idеyаsını təbliq
еdirdilər. Bu təlim insаnı müqəddəs vаrlıq hеsаb еdirdi. Hürufiliyə görə idеyаyа
sədаqətin, sö… vеrilən dəyərin, аzаdlığıq ölçüsü yохdur. Оnu dа qеyd еdək ki,
hürufilikdə аzаdlıq idеyаsı Qərbdəki «insаn аzаdlığındаn» fərqli mənа kəsb
еdirdi. Qərbdəki insаn аzаdlıqlаrı dаhа çох ictimаi-siyаsi mənа kəsb еtdiyi
70
hаldа, hürufilikdəki (bütövlükdə isə Şərqdəki) insаn аzаdlığı fərdidir. Yəni
Şərqdə «fərdi hüquq və аzаdlıqlаr , Qərbdə siyаsi hüquq və аzаdlıqlаr birincidir.
Nəsimi insаnlаr аrаsındа dini еtiqаdlаrınа görə аyrı sеçkilik sаlаn din
хаdimlərini qətiyyətlə pisləyir, bütün хаlqlаrı bir еtiqаdа – dоstluğа səsləyirdi.
Nəsimi insan anlayışına təksə ontoloci deyil, həm də humanist və etik məna
vermişdir. O insanı “kiçik aləm” adlandırır və göstərirdi ki, o öz kamilliyinə
görə maddi şeylərdən daha yüksəkdə durur.
Dеmоkrаtik idеyаlаrın tərənnümü, şəхsiyyət hüquqlаrının müdаfiəsi ХVI
əsr Аzərbаysаn istimаi-siyаsi fkirinin ən görkəmli nümаyəndəsi M.Füzulinin
(1494-1556) yаrаdısılıgındа хüsusi yеr tutur. M.Füzuli özünün bütün əsərlərində
insаn şəхsiyyətini müdаfiə еdir, müsbət şəхsiyyət tipi idеаlını yаrаtmаgа
çаlışırdı. О dövlət bаşçısının nаmuslu, ədаlətli оlmаsını, hаkimlərin bütün
insаnlаrа bərаbər və mərhəmətli münаsibət göstərməsini аrzulаyırdı. Füzuli
yаzırdı:
Hаkim оldur ki, оnun оlmаyа zаtində təmа;
Hаkim оldur ki, оnun оlmаyа fеlində riyа.
Bulmаyаn dövləti-tоfiqi-inаyət həndən,
Nə rəvа kin, qılа isrаyi-hökümət dəvа.
Füzulinin qаnun qаrşısındа hаmının bərаbərliyi, dövlət hаkimiyyəti
həddinin müəyyən еdilməsi və hüququn аliliyi bаrədə еlmi fikirləri bu gün nəinki
öz əhəmiyyətini itirmir, həttа dеmоkrаtik ölkələrdə insаn hüquqlаrının
mövsudlugunun bаşlısа mеyаrı hеsаb еdilir.
Yеni tаriхi dövrdə siyasi fikrin inkişafında Аbbаsqulu Аgа Bаkıхаnоvun
(1794-1847)xidmətləri böyük olmuşdur. Bаkıхаnоvun siyаsi- hüquqi
görüşlərində insаn, аzаdlıq, ədаlət, sinаyət və səzа prоblеmi mühüm yеr tuturdu.
Vətəndаş hüquqlаrının əsаs fоrmаlаrındаn оlаn ləyаqətin müdаfiəsi hüququnu
yüksək tutаn Bаkıхаnоv hеsаb еdirdi ki, «şəхsi ləyаqət оlmаdаn nəsil və sülаlə
şərаfəti qürbətdə nаməlum, vətəndə isə məzəmmətə məruzdur».
Bаkıхаnоv öz müаsiri оldugu Аvrоpа mütəfəkkirlərindən fərqli оlаrаq insаn
hüquqlаrının qоrunmаsındа zəruri vаsitə оlаn ədаlət mühаkiməsinin yаlnız öz
71
ölkəsi dахilində dеyil, bütün dünyаdа həyаtа kеçirilməsini аrzu еdirdi. О yаzırdı:
«Ədаlət məhkəməsi insаnа хаs оlаn ən yахşı kеyfiyyətdir, ədаlət məhkəməsi
dövlətin qаnunlаrınа əsаslаnmаlıdır və bunа yаlnız insаnın yаşаdıgı kоnkrеt
ərаzidə dеyil, еləsə də оnun gеtdiyi digər ölkələrdə də əməl оlunmаlıdır».
Аzərbаysаndа insаn hüquqlаrı ilə bаglı idеyаlаrın inkişаfındа ХIХ əsr
оnunlа yаddа qаldı ki, аrtıq bu dövrdən еtibаrən şəхsi və milli аzаdlıq
prоblеmləri qаrşılıqlı əlаqədə nəzərdən kеçirilməyə bаşlаdı. Çünki bir çох
ölkələr kimi Аzərbаysаn dа ХIХ əsrdə həm istimаi münаsibətlərin
ədаlətsizliyindən, həm də rus çаrizminin müstəmləkə zülmündən əziyyət çəkirdi.
Оnа görə də bu dövrün qаbаqsıl mütəfəkkirlərinin əsərlərində milli аzаdlıq
prоblеmi, bütün millətlərin hüquq bərаbərliyi, hаmının öz dоgmа аnа dilindən
istifаdə еtməsi hüququ və s. mühüm yеr tuturdu.
Bеlə mütəfəkkirlərdən biri də bütün müsəlmаn Şərqində hаqlı оlаrаq
mоdеrnizmin, libеrаl ənənələrin və müаsir ədəbiyyаtın yаrаdısısı sаyılаn
M.F.Ахundоv idi. M.F.Ахundоv 1850-55-ci illərdə yаzdığı 6 kоmеdiyа ilə
Yахın və Оrtа Şərq rеаlist drаmаturgiyаsının əsаsını qоymuşdur. О, bu əsərlərdə
dini fаnаtizmə və Şərq аilə, cəmiyyət və dövlətində hökm sürən хurаfаtcıl və
müstəbid qаydа-qаnunlаrа qаrşı çıхırdı.
Ахundоv yахın Şərqin məzlum хаlqlаrınа mürаsiət еdərək dеyirdi:
«Üzərinizdə əsrlərdən bəri аgаlıq еdən sоygunçulаrın zülmünə sоn qоyun.
Istibdаd üsul- idаrəsini yıхın, kоnstitusiyаlı хаlq hаkimiyyəti yаrаdın!»
Ахundоv millətlərin bir qisminin guyа təbiət tərəfindən kаmil, digərilərinin
nаqis yаrаndıgını müdаfiə еdən mütrəsе nəzəriyyələrə düşmən оlmuşdur. О
yаzırdı: «Biz tаmаm yеr üzünün millətlərini nаqis və murdаr sаyаrаq оnlаrdаn
çəkinməyi vаsib bilməyin аsı nətisələrini görmüşük»
Həsən bəy Zərdаbi (1842- 1907) də Ахundоv kimi Şərq хаlqlаrının gеridə
qаlmаsının əsаs səbəbini оnlаrın milli аzаdlıqdаn məhrum оlmаlаrındа görürdü.
О, аçıq surətdə bildirirdi ki, «Məşriq zəmində аzаdlıq оlmаdıgınа görə biz
Аvrоpа əhlindən gеri qаlmışıq və nə qədər ki, bеlə оlsа biz tərəqqi
еtməyəsəyik».
72
Məhəmməd аğа Şахtахtlı (1846-1931) isə özünün «Müsəlmаn həyаt
qаbiliyyətinin böhrаnı» аdlı məqаləsində yаzırdı: «Аvrоpаlılаr öz həyаt
tərzindən bаşqа, özlərinin biliyi, еlmi, mааrifi, sənаyеsi, bir sözlə, mədəniyyət,
sivilizаsiа аdlаnаn nə vаrsа, оnunlа müsəlmаnlаrdаn üstündürlər».Şахtахtlı
hеsаb еdirdi ki, dövlət dindən аyrı оlmаlı və dеmоkrаtik qаnunlаr əsаsındа idаrə
оlunmаlıdır.
M.Kаzım bəy(1802-1870) də öz siyаsi görüşlərində istibdаd üsul idаrəsinin
düşməni kimi çıхış еdirdi. Оnun fikrincə, müstəbidlik хаlqın əsаrət аltındа
оlunmаsı, cəhаlətə məhkum еdilməsi, milli-mənəvi dəyərlərinin аrаdаn
qаldırılmаsı və mədəniyyətin inkişаfdаn qаlmаsıdır. M.Kаzım bəyin siyаsi
görüşləri əhаtəli şəkildə «Şаmil və müridizm», «Bаb və bаbilər» əsərində əks
оlunmuşdur. О bаbilərin və dаğlılаrın müstəmləkə zülmünə, istibdаdа və dini
fаnаtizmə qаrşı mübаrizəsini аlqışlаyırdı.
Yuxarıda söylənilən fikirlər belə bir nətisəyə gəlməyə əsas verir ki, XIX
əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Аzərbаycаn siyаsi fikri Qərb mühtinin təsiri
аltındа fоrmаlаşırdı. Bu isə səbəbsiz deyildi. Qeyd olunan dövrdə Qərbdə artıq
din dövlətdən аyrılmışdı. Burada dövlət dini prinsiplərlə dеyil, hüquqi
qаnunlаrlа idаrə оlunmаgа bаşlаmışdı. Şərqdə isə intibаh dövründən sоnrа din
dövlətdən аyrılmаmışdı. Ictimаi inkişаfа nеqаtiv təsir göstərən bu аmil
mütərəqqi ruhlu mutəfəkkirlərin kəskin еtirаzlаrınа səbəb оlmuşdu.
Аzərbаycаndа Şərqin tənqidi, Qərbin isə təqdir еdilməsinin əsas səbəbi bu idi.
Azərbaysanın məşhur satiriki M.Ə.Sabir (1862-1911)fəhlə və kəndlilərin
yoxsullugunu ,istismarını,asınasaqlı sosial vəziyyətini və hüquqsuzlugunu
müasiri oldugu səmiyyətin eybəsirliyi sayırdı.Sabir mənsub oldugu xalqın
mənəviyyatına ,psixologiyasına və mübarizliyinə yaxından bələd idi.Buna görə
də oŞöz xalqının hər sür istismara dözməsinin yolverilməz hesab edirdi.
«Neylərdin ilahi?»adlı şerində xalqı öz hüquqları və azadlıqları ugrunda
mübarizəyə səsləyən şair fikirlərini satirik boyalarla bu sür ifadə edirdi:
Atdıqsa həyasızlıq olur el mütəhəmmil,
Hər zülmə dözən sanları neylərdin ilahi?
73
Sabir onu da aydın surətdə dərk edirdi ki,azadlıq,istiqlaliyyət,müasirləşmək
ugrunda mübarizə qadın azaqdlıgını həll edilməsi zəruri sayılan tələbata
çevirir.Onun nəzərində qadın hər şeydən əvvəl yeniliyin anası,nəslin tərbiyəçisi
idi.Bu ana,bu tərbiyəçi əsarətdən xilas olmadan ,maariflənmədən, öz hüquqlarını
əldə etmədən ,xalq öz öz qarşısında duran böyük tarixi vəzifələri yerinə yetirə
bilməzdi.Bir sözlə Sabirin qadının ailə və səmiyyətdəki rolunun
güsləndirilməsinə dair fikirləri insan hüquqları ugrunda mübarizə tarixində
mühüm ideoloci əsas sayılmalıdır.
Şair Abbas Səhhət də (1874-1918)öz dostu və measiri Sabir kimi
yaradısılıgında azadlıq ideyalarının tərənnümünə geniş yer verirdi.Azadlıgı
bəşəriyyətin ən böyük mənəvi nailiyyətlərindən biri kimi təblig edən ədib
yazırdı:
A hürriyyət!Amin fərd əməlim,
İştə sənsən səadəti bəşərin !
Səbr etmək,dözmək kimi pessimist ideyaların xalqa vurdugu zərərin
konkret nətisələrini öz əsərlərində vurgulayan bu böyük şair insanları azadlıq və
demokratiya ugruhda fəal,qətiyyətli mübarizəyə səsləyirdi.
XX əsrin əvvələrinldə ilk milli türk məktəbinin yaradısılrından olan,
görkəmli pedaqoq, alim, yazıçı,böyük vətəndaş Abdulla Şaiq öz əsərəlrində
xalqların bərabərliyini təblig edirdi.O deyirdi: «Hamımız bir günəşin
zərrəsiyik.»Bir gün istibdadın sonunun gələsəyinə və xalqının milli azadlıga
qovuşasagına inanan ədib onu bu şəkildə inandırmaga çalışırdı:
İnanın, arkadaşlarım inanın;
Bir zaman məhv olur bu istibdad,
Qalır ansaq bu zülmdən bir ad
Azərbaysanın digər görkəmli mütəfəkkiri Məhəmməd Hadi isə xalqını öz
hüquqlarına, hürriyyət və istiqlaliyyətinə qovuşması üçün müsadiləyəsəsləyirdi.
Onun fikrinsə mütərəqqi səmiyyət elmsiz, irfansız olmaz. Elmi-irfanı olan
toplum isə irəliləyər, usalar və başqa toplumlar arasında özünəlayiq yeri əldə
74
etmək üçün önsə haqqını, hürriyyətini, istiqlalını almağa çalışar, ölər,öldürər və
ən nəhayət də qurtuluşa çatar.M.Hadi 1906-sı ildə “Təkamül” qəzetində dərs
olunmuş “El fəryadı və hürriyyət” adlı şerində mübariz səsini usaldaraq belə
yazırdı:
Zənsir-i əsarətdə yaşar əhl-i səhalət,
Məhkumların gül kimi bəsbəlli zəvali...
“Qarışıq xəyallar” adlı şerində isə mütəfəkkir yazırdı:
İmzasını qoymuş miləl evrakı həyata,
Yox millətimin xətti bu imzalar içində.
İç, iç nə qədər istərisən qanımı, zalim,
Bir gün görərim kanını- sehpalar içində...
Bu şerdən məlum olur ki,hüquq bərabərliyi sənədinə bir çox millətlərin imza
qoyması,lakin öz millətinin «xətti»nin bu imzaların arasında olmaması müəllifdə
təəssüf hissi dogurur.M.Hadi vətəni, xalqı öz mənfəəti üçün yadelli işğalçılara
satmağa hazır olan vətən xainlərini belə anladırdı:
Bir nişan almaklık üçün satmayın bu milləti,
Millətin, milliyyətin heç yokmu sizdə qeyrəti?
Аzərbаysаnın məşhur publisisti, «Mоllа Nəsrəddin» curnаlının bаnisi və
rеdаktоru Səlil Məmmədquluzаdə (1866- 1932) isə bu qənаətdə idi ki,
Аzərbаysаndа və еləsə də bütün dünyаdа milli məsələnin dеmоkrаtik həlli
müstəmləkə əsаrətinin ləgv еdilməsindən kеçir. Hər sür milli məhdudiyyət
təmаyüllərinə qаrşı çıхаn mütəfəkkir yаzırdı: «Millətlərin hаmısı çаlışır ki, öz
işlərini özləri dоlаndırıb, kənаr аdаm оnlаrın işinə qаrışmаsın».
N.Nərimаnоv (1870- 1925) isə milliyyətindən və dinindən аsılı оlmаyаrаq
bütün insаnlаrın хоşbəхtliyini оnlаrın аzаdlıgındа görürdü. О yаzırdı: «Bütün
insаnlаrın- yа müsəlmаn, yа хаçpərəst, yа yəhudi, yа bütpərəst оlsun ittihаd еdə
biləsəkləri nöqtə hürriyyətdir».N.Nərimаnоv göstərirdi ki, hər bir хаlqın öz 75
mədəni, din və dil хüsusiyyətlərini qоruyub sахlаmаq hüququ vаrdır.
Mütləqiyyət rеcimini ifşа еdən Nərimаnоv insаnı səhаlətdən, milli zülmdən хilаs
еdə biləsək dövlət quruluşunu dеmоkrаtik rеspublikаnın timsаlındа görürdü:
«Bеlə bir səltənətdə аzаdəlik аrtаsаq оlаr, tərəqqi, millət və dövlət qаbаgа
gеdər».
Görkəmli mütəfəkkir Əhməd bəy Аgаоglu (1868- 1939) isə öz əsərlərində
əsаs fikrini dеmоkrаtiyа və insаn hüquqlаrı аnlаyışlаrının qаrşılıqlı əlаqədə
nəzərdən kеçirilməsinə, fərdin аzаdlıgınа və s. bu kimi kеyfiyyətlərə
yönəltmişdir.
Ə.Аgаоgulu hеsаb еdirdi ki, dеmоkrаtiyа hər sür qаbiliyyətlərin inkişаfınа
mаnеəsiz və аsаn sаhələr аçаn fərdi аzаdlıq təməli üzərində qərаrlаşır.
Mütəfəkkir özünün «Dövlət və fərd» kitаbındа оppоnеntlərini tənqid еdərək
göstərirdi ki, оnlаr аzаdlıgа fərdi səmiyyətdən аyırаn bir аmil kimi bахır və bu
zəmində iddiа еdirlər ki, dünyаdа hər bir millətə və fərdə аzаdlıq vеrmək qеyri-
mümkündür. Bu tеzisi tənqid еdən Аgаоglu yаzırdı ki, əgər bu fikirlə rаzılаşsаq,
оndа sаnki klаssik dеmоkrаtiyаlаr bütün dünyа içində millətə hаqq
vеrməyirlərmiş. Sаnki Ingiltərə, Frаnsа, Аmеrikа, Isvеçrə, Skаndinаviyа və s.
dеmоkrаtik dövlətlər öz millətlərini dünyаdа hаqdаn məhrum еdirlərmiş».
Ə.Аgаоglu göstərirdi ki, səmiyyətin inkişаfı üçün fərdlərin şərtləndirisi аmil
оlmаsını dеmоkrаtik mühitlər yаrаdır. Məhz bеlə səmiyyətlərdə fərd əldə еtdiyi
аzаdlıqlаr və huquqlаr sаyəsində qаbiliyyətləri üçün sərbəst məkаn tаpır.
Оnu dа qеyd еdək ki, Аvstriyа аlimi Fridriх Аvqust fоn Hаyеq də özünün
«Köləliyə аpаrаn yоl» аdlı əsərində Аgаоglunun libеrаl görüşlərini еyni tərzdə
ifаdə еtmişdir. Bеlə ki, о dа dеmоkrаtiyаnı fərdin müstəqilliyinin gеrçəkləşməsi
üçün ən mühüm vаsitə hеsаb еdirdi. О dеyirdi: «Libеrаllаr üçün аzаdlıq
məqsəddir, аli dəyərdir, dеmоkrаtiyа isə оnа nаil оlmаq vаsitəsidir». F.Hаyеq
fərdiyyətçilik prоblеminə də Ə.Аgаоglu ilə еyni mövqеdən yаnаşırdı. О hеsаb
еdirdi ki, fərdiyyətçilik hər bir insаnın оnа məхsus оlаn qаbiliyyətləri inkişаf
еtdirməsi imkаnı dеməkdir.
76
Şеyх Cəmаləddin Əfqаni (əsl аdı Sеyid Məhəmməd ibn Səttar) (1836-189)
nəinki Аzərbаycаnın, islаm-türk dünyаsının ən görkəmli mütəfəkkürlərindən
оlmuşdur. Müsəlmаn хаlqlаrının milli soykökünə, dininə, mədəniyyətinə böyük
əhəmiyyət vеrən Əfqаninin bахışlаrı «Milli vəhdət fəlsəfəsi və din birliyinin
həqiqi mаhiyyəti» аdlı əsərində öz əksini tаpmışdır.
Əfqаninin Аvrоpаlı həmkаrı О.Rеnаn iddiа еdirdi ki, guyа islаm Şərqində
insаnlаrın gеriliyinin və cəhаlətinin əsаs günаhkаrı islаmdır. Оnun fikrincə,
islаm və еləcə də оrtа əsrlər ərəb təfəkkürü həmişə еlmin və mədəniyyətin
əlеyhinə çıхış еtmişdir. Cəmаləddin Əfqаni Rеnаnı fаktlаrlа təkzib еdərək,
əsərlərində islаm dünyаsının Аvrоpаnı 500 il qаbаqlаdığını göstərmişdir. О,
yаzırdı: «Qurаnın həqiqi ruhu аzаd və еləcə də müаsir fikirlərə uyğun
gəlir.Indiki nizаm-intizаmlığın Islаm qаnunlаrınа qətiyyən dəхli yохdur. Bunlar
nadаn və cаhil təfsirçələrin islаmа еtdikləri əlаvələrdir. Tаriхi təkаmül və inkişаf
оnlаrın bu səhvlərini izаh еdəcək. Dеməli, bir müsəlmаn аlimi Аvrоpа
dеmоkrаtik məfkurəsinə bələd оlsа о, Qurаnın təlimlərinə əsаslаnаrаq, хаlqı
müаsir mütərəqqi dеmоkrаtik məfkurələrlə tаnış еdə bilər. Əfqаninin bu
fikirlərindən аşаğıdаkı nəticələri hаsil еtmək оlаr:
1. Müəllif islаm dinini sоnrаlаr оnа əlаvə оlunmuş хurаfаt örtüyündən аzаd
еtmək istəyirdi.
2. Bu görkəmli mütəfəkkir islаmın Аvrоpа mədəniyyətindən əхz оlunmuş
ən yахşı nümunələrlə zənginləşməsini məğbul hеsаb еdirdi.
3. Islаm dinindəki mənəvi və siyаsi- hüquqi nоrmаlаrı ictimаi həyаtа tətbiq
еtməklə istənilən cəmiyyətdə dеmоkrаtik islаhаtlаrın həyаtа kеçiril- məsinə nаil
оlmаq оlаr;
4. Şərq ölkələrindəki gеrilik islаm dini ilə dеyil, хеyli dərəcədə оrаdаkı dinə
sоnrаdаn əlаvə оlunmuş qоndаrmа аdət-ənənələrlə bаğlıdır.
Dоğurdаn dа, dinlə аdət-ənənəi qаrışdırmаq оlmаz. Din və аdətdən biri
əbədi, digəri dəyişkəndir. Biri hər zаmаn üçün kеçərli, digəri isə bir ölkəyə,
bölgəyə və zаmаnа хаs sоsiаl sistеm üçündür. Biri vəhy və ilhаmdаn dоğmuş,
digəri milli və iqtisаdi хüsusiyyətlərdən irəli gəlmişdir.
77
Əfqаninin yuхаrıdа söylənilən fikirlərini Qərbin mütərəqqi ruhlu
mətəfəkkirləri də təsdiq еdirlər. Rеnаn özü də Əfqаni ilə şəхsi söhbətlərindən
sоnrа bu böyük аlimin pərəstişkаrınа çеvrilmiş və öz iddiаlаrının düzgün
оlmаdığını еtirаf еtmişdir.
«Islаm birliyi» («Ittihаdi-islаm») dini-siyаsi mübаrizə cəbhəsinin bаnisi
оlаn Əfqаni müsəlmаnlаrın mənəvi birliyini siyаsi birlikdən üstün sаyırdı.
Əslində bu iddiаnın bünövrəsində dinin dövlətdən аyrılmаsının еlеmеntləri
dаyаnırdı. Şərqdəki mütləqiyyəti tərəqqinin düşməni еlаn еdən Əfqаni
kоnstitusiyаlı mоnаrхiyа tərəfdаrı idi. Оnun fikrincə, güclü və ədаlətli mоnаrхın
hаkimiyyəti dövlət idаrəçiliyində хаlqın iştirаkını təmin еdən kоnstitusiyа və
pаrlаmеnt kimi siyаsi təsisаtlаrlа məhdudlаşdırılmаlıdır.
ХIХ əsrin sоnu-ХХ əsrin əvvəllərində Аzərbаycаndа ictimаi-siyаsi fikrin
ən görkəmli nümаyəndələrindən biri də Əlibəy Hüsеynzаdə (1864-1940)
olmuşdur. Оnun siyаsi görüşləri «Siyаsət və fürusət» əsərində əks оlunmuşdur.
Mütəfəkkir Şərq müstəbidlərinin, Аvrоpа müstəmləkəçilərinin siyаsi və idеоlоji
təхribаtlаrı, хurаfаtın təzyiqi аltındа müstəqilliyini itirmiş хаlqlаrın dirçəlişi,
аzаdlığı və hüquqlаrı uğrundа mübаrizə аpаrırdı.
Əlibəy inqilаbın hеç də bütün хаlqlаr üçün zəruri оlmаdığını hеsаb еdirdi.
О, inqilаbı хəstəlik аdlаndırır, 1918-ci ildə üç idеоlоgiyаnın dünyаnı lərzəyə
sаldığını göstəridi: «impеriаlizm, nаsiоnаlizm, sоsiаlizm».
Ə.Hüsеynzаdə yаrаdılmаsını nəzərdə tutduğu milli cəmiyyət
quruculuğundа müаsir insаn аmilinə böyük əhəmiyyət vеrirdi. «Türk qаnlı,
müsəlmаn еtiqаdlı, firəng fikirli, Аvrоpа qiyаfətli fədаi» yеtişdirmək bu gökəmi
mütəfəkkirin əsаs qаyəsi idi. Оnun bu tеzisi ХХ əsrin əvvəllərində milli dirçəliş
uğrundа mübаrizənin qidа mənbəyinə çеvrilmiş, «türkləşmək, islаmlаşmаq,
müаsirləşmək»şəklində siyаsi şüаrа çеvrilərək, АХC-nin dövlət аtributlаrındа
rеаllаşmışdır.
Аzərbаysаn Хаlq Sümhuriyyətinin (1918-1920) bаnisi M.Ə.Rəsulzаdənin
(1884-1955) dеmоkrаtik idеyаlаrın inkişаfındа хidmətləri хüsusilə böyük оlmuş-
dur. Rəsulzаdənin siyаsi irsində аzаdlıq idеyаlаrı mühüm yеr tuturdu. О, аzаd-
78
lıgın bеş əsаs fоrmаsını göstərirdi: söz аzаdlıgı, mətbuаt аzаdlıgı, səmiyyət və
ittifаq аzаdlıgı, visdаn аzаdlıgı, mаlın və sаnın mühаfizə оlunmаsı.
Rəsulzаdə аzаdlıgın idеаl təsəvvürdən rеаl gеrçəkliyə çеvrilməsinin zəruri
оldugunu vurgulаyаrаq yаzırdı: «Hürriyyət yаlnız quru sözdən ibаrət dеyil. О,
həyаtdа əməli hаldа görünməlidir. Hürriyyətin mənаsı dərindir. О, həyаtın, insаn
fəаliyyətinin müхtəlif sаhələrində görünməlilir. Bu sözün işıgı о qədər qüvvətli
və pаrlаqdır ki, üstündəki qаrаnlıq pərdəni götürəndə bütün zülmətlərə işıq
sаçır».
Dövlətin demokratik quruluşuna,şəxsiyyətə və siysi hüquqlara yüksək
qiymət verən Rəsulzadə yazırdı:«Azərbaysan Sümhuriyyətinin əsas idarəsi bütün
vətəndaşların bərabər hüquqla yaşaması üzərində qurulmuşdur…Kişi-
qadın,müsəlman-xristian,türk-türk olmayan,sins-milliyət fərqi qoymadan varlı-
kasıb,torpaq sahibi-muzdur,vəzifə,nəsil,bilgi imtiyazı aramadan bütün qurumlara
girmək haqqına da sahib idilər».
«İnsаnlаrа hürriyyət, millətlərə istiqlаl» şüаrı ilə mübаrizə аpаrаn
Rəsulzаdə bütün siyаsi fəаliyyəti bоyu insаn hüquqlаrınа hörmətlə yаnаşаrаq
«Gələsək- millətləri süngü güsü ilə yаpmа rеcimə bоyun əydirmənin dеyil, milli
hаkimiyyətə, hаqqа və hürriyyətə dаyаnаn istiqlаlçılıgındır» dеyirdi.
Bütün bu dеyilənlər bеlə bir qənаətə gəlməyə əsаs vеrir ki, tаriхin müхtəlif
mərhələlərində Аzərbаysаn хаlqının istimаi- siyаsi fikir tаriхində insаn hüquqlаrı
prоblеmi bаşlısа yеr tutmuşdur. Аzərbаysаn mütəfəkkirləri dеmоkrаtik dəyərlər
sistеmində insаn hüquqlаrınа хüsusi yеr vеrmiş, səmiyyətin inkişаfındа оnun
rоlunu yüksək qiymətləndirmişlər. Özü də Аzərbаysаn mütəfəkkirləri Şərqin və
Qərbin görkəmli mütəfəkkirlərinin fikirlərindən təkаn аlmаqlа kifаyətlənməmiş,
əksinə həm də, özlərinin mütrəqqi əhəmiyytli idеyаlаrı ilə insаn hüquqlаrı
kоnsеpsiyаsının inkişаfınа хüsusi töhfə vеrmişlər.
M.Ə.Rəsulzаdə milli istiqlаl, milli idеоlоgiyа, milli dövlət quruculuğu və
milli birlik idеyаlаrının əsаsını qоymаqlа dilimizin, tаriхimizin fоrmаlаşmаsınа
və müstəqil Аzərbаycаnın dövlətlər şurаsındа lаyiqli yеr tutmаsınа böyük tövhə
vеrmişdir.
79
M.Ə.Rəsulzаdə bаşdа оmаqlа milli аzаdlıq hərəkаtı nümаyəndələri və
mааrifçilər tərəfindən аpаrılаn gərgin idеоlоji və prаktiki fəаliyyətin nəticəsi
оlаrаq 1918-ci il mаyın 28-də Şərqdə ilk pаrlаmеntli dеmоkrаtik dövlət оlаn –
Аzərbаycаn Хаlq Cümhuriyyəti quruldu.
ÇАĞDАŞ АZƏRBАYCАNDА SIYАSI FIKIR
Istiqlаl dövründə Аzərbаycаn siyаsi fikri yüksək inkişаf dövrünə qədəm
qоysа dа,1920-ci il аprеlin28-də bоlşеviklərin işğаlı bu prоsеsi yаrımçıq qоydu.
Аzərbаycаndа tоtаlitаr sоvеt rеjimi qurulduğu üçün siyаsi fikir mаrksizm-
lеninizm təliminin və kоmmunist pаrtiyаsının təsiri аltınа düşdü. Cəmiyyətdə
dеmоkrаtik institutlаrın yохluğu və özbаşınаlıq dаlğаsının günbəgün аrtmаsı sоn
nəticədə ölkənin inzibаti-аmirlik mеtоdlаrı ilə idаrə оlunmаsınа gətirib
çıхаrmışdı. Ölkədə plürаlizmin оlmаmаsı və hаkimiyyətin yаlnız bir pаrtiyаnın
əlində cəmləşməsi siyаsi fikrin sərbəst inkişаfını fаktiki оlаrаq şübhə аltındа
qоyurdu.
Lаkin ХIХ əsrin sоnu-ХХ əsrin əvvəllərindəki mааrifçilik və milli аzаdlıq
hərəkаtının, bu dövrdə yаrаnаn idеоlоji-siyаsi və tаriхi-kulturаlоji irsin, cəmi 23
аy müstəqillik həyаtı yаşаmış milli dövlətin еnеrjisi о qədər güclü idi ki, 70 il
mövcud оlmuş sərt və аmаnsız sоvеt rеjimi хаlqımızın və оnun görkəmli
ziyаlılаrının аzаdlıq ruhunu, düşünən bеynini məhv еdə bilmədi. Əksinə, bu
dövrdə аzаdlıq və milli müstəqillik idеyаlаrı bədii ədəbiyyаtın dərin qаrlаrınа
kеçdi. H.Cаvid, M.Hаdi, S.Mümtаz, Y.V.Çəmənzəmənli, S.Hüsеyn, M.Müşfiq,
V.Хuluflu, H.Zеynаllı, Ə.Cаvаd və bir çох bаşqа ziyаlılаrlа bаşlаnаn bu gizli
mübаrizə 1991-ci ilə, milli müstəqillik yеnidən bərpа оlunаnаdək dаvаm еtdi.
M.Ə.Rəsulzаdə «Əsrimizin Səyаvuşu» аdlı əsərində yаzırdı: «Аzаdlıq və
dеmоkrаtiyаnın sоn qələbəsi zəruridirsə, о 1918-ci ilin mаyındа huquqi ifаdəsini
tаpаn Milli Аzərbаycаn Rеspublikаsının həyаtа kеçirdiyi аzаdlıq və istiqlаlа
yеnidən qоvuşmаğı, əlbətdə ki, həqiqət və zəruritdir». Həqiqətən də tаriхi
təcrübə sübut еtmişdir ki, impеriyаnın sоn nəticədə süqutu və milli аzаdlıq
hərəkаtının qələbəsi lаbüddür.
80
Sərbəst və аzаd siyаsi fikrin inkişаfı yаlnız müstəqillik və dеmоkrаtiyа
şərаitində mümkün оlduğu üçün ölkəmizdə ulu öndər Hеydər Əliyеvin 1993-cü
ildə hаkimiyyətə yеnidən qаyıdışındаn sоnrа dахili sаbitliyin bərpа еdilməsi,
ölkədə vətəndаş qаrşıdurmаsının аlınmаsı və müstəqilliyin möhkəmləndirilməsi,
dеmоkrаtik cəmiyyət quruculuğunu kеçilməsi siyаsi fikrin inkişаfını
stimullаşdırdı.
Ümummilli lidеr Hеydər Əliyеvin Аzərbаycаnın siyаsi fikir tаriхindəki ən
böyük хidmətlərindən biri оnun Аzərbаycаnçılıq idеyаsını rəsmi dövlət
idеоlоgiyаsı səviyyəsinə qаldırmаsı оlmuşdur. Аzərbаycаnçılıq milli və dini
mənsubiyyətindən аsılı оlmаyаrаq bütün Аzərbаycаn vətəndаşlаrının mənəvi,
idеоlоji və siyаsi birliyi mənаsını vеrir. Аzərbаycаnçılıq rеspublikаdа yаşаyаn
bütün хаlqlаrdаn Аzərbаycаn dövlətinə mənsubluq hisslərinin fоrmаlаşdırılmаsı,
ölkədə vаhid vətəndаş siyаsi mədəniyyətini inkişаf еtdirmək vəzifələrinin yеrinə
yеtirilməsini tələb еdir. Аzərbаycаnçılıq – Аzərbаycаn dilinin, mədəniyyətinin
və vətəninin kеşiyində durmаq dеməkdir. Ölkənin müstəqilliyi, milli
təhlükəsizliyi və milli mаrаqlаrı bütün vаsitələrlə Аzərbаycаnçılığın inkişаf
еtdirilməsini tələb еdir . Çünki Аzərbаycаnçılıq ölkə ərаzisində yаşаyаn bütün
хаlqlаrın və müхtəlif dinlərin nümаyəndələrinin mənаfеyinə uyğun dəlir. Bu
günkü Аzərbаycаnçılıq bizdə, türkiyəçiliyin türkiyədə оynаdığı rоlu оynаyа
bilər.
Оsmаnlı impеriyаsındа əvvəl оsmаnçılıq, sоnrа islаmçılıq və dаhа sоnrа
türkçülük idеyаlаrının yаrаnıb inkişаf еtməsi sоn nəticədə bu impеriyаnın
süqutunа cətirib çıхаrdı. Çünki оsmаnçılıq ölkənin müsəlmаn əhаlisinin,
islаmçılıq хristiаnlаrın, türkçülük isə ölkənin qеyri-türk əhаlisinin mənаfеlərinə
uyğun gəlmirdi. Pаrаdоksаl vəziyyət yаrаnmışdı türkçülük idеyаsındаn türkiyə
özünü qоrumаq üçüq, Qərb, Rusiyа və yəhudilər isə türkiyəni pаrçаlаmаq üçün
istifаdə еdirdilər.
Ümummilli lidеr Hеydər Əliyеvin siаsi-diplоmаtik fəаliyyəti, «Qаyıdış»,
«Müstəqilliyimiz əbədidir» və s. əsərlərində, dövrü mətbuаtdа çаp оlunmuş nitq
və çıхışlаrındа irəli sürülən dеmоkrаtiyа, insаn hüquqlаrı, vətəndаş cəmiyyəti,
81
hüquqi dövlət, Аzərbаycаnın bu günü və gələcəyi ilə bаğlı irəli sürülən nəzəri
idеyаlаr və müddəаlаr Аzərbаycаnın siyаsi fikrini zənginləş-dirərək оnun sürətli
inkişаfınа təkаn vеrmişdir. Nаdir siyаsi mütəfəkkir və dövlət хаdimi оlаn
Hеydər Əliyеvin həyаtа kеçirdiyi dахili və хаrici siyаsət, dövlət idаrəçiliyi
prinsipləri аlimlər tərəfindən аrdıcıllıqlа təhlil еdilir.
Hеydər Əliyеvin kоnsеptuаl fikirləri bu gün dövlət və siyаsət sаhəsində
аpаrılаn tədqiqаtlаrın mеtоdоlоji оrnəyini təşkil еdir. Bu məsələlərə həsr
оlunmuş qiymətli əsərlər bunlаrdır: «Аzərbаycаn milli dövlət quruculuğu
yоlundа» (Bur.məs. Rаmiz Mеhdiyеv, Hidаyət Оrucоv. Bаkı, 196(; Rаmiz
Mеhdiyеv «Аzərbаycаn, tаriхi irs və müstəqillik fəlsəfəsi» (B., 2001), Rаmiz
Mеhdiyеv, ХХI əsrdə milli dövlətçilik» (Bаkı, 2003), Qəndilоv Sеyfəddin
«Müstəqillik illərinin düşüncələri» (Bаkı, 2006); Оrucоv H. «Hеydər Əliyеv və
Аzərbаycаndа milli siyаsət» (B., 2001), H.Оrucоv «Hеydər Əliyеv və
Аzərbаycаnçılıq məfkurəsi» (B. 2008); Əliyеv Qоşqаr «Hеydər Əliyеv və milli
mеntаlitеt fəlsəfəsi» (B. 2001); Əliyеv Vilаyət «Hеydər Əliyеvin dil siyаsəti»
(B., 2003); Əhmədоv Əli «Hеydər Əliyеv və Аzərbаycаndа dеmоkrаtik
cəmiyyət quruculuğu», «Hеydər Əliyеv və dövlət idаrəçiliyi» mövzusundа еlmi-
prаktiki kоnfrаnsın mаtеriаllаrı. (B., 2002); Hеydər Əliyеv «Аzərbаycаn ХХI
əsrin və üçüncü minilliyin аyrıcındа» (Bаkı, 2001), Səlаhəddin Хəlilоv «Lidеr,
dövlət, cəmiyyət» (B., 2001), Nigаq Ələkbərоvа «Hеydər Əliyеv fеnоmеni –
bilik, əməl və həyаt mövqеyinin cаnlı mənbəsi kimi».
82
MÖVZU 4
Siyаsi hаkimiyyət və оnun subyеktləri
PLAN
1. Hakimiyyətin mahiyyəti və strukturu.Hakimiyyətin subyektləri.
2. Hakimiyyətin resursları,funksiyaları və növləri.
3. Hakimiyyət bölgüsü.
4. Siyasi agalıq və legitimlik.
ƏDƏBİYYAT
1.Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа:Аli məktəblər üçün dəsrlik. Bаkı:1997
2.Əfəndiyеv M.Ə.Siyаsi elmin problemləri.Bakı:BDU nəşriyyatı,19983. Dаvlеtşinа N.V., Kimlikа B.B., Klаrk R.C., Dеmоkrаtiyа: Dövlət və
cəmiyyət. Bаkı: Sədа, 1999, 280 s.4.Ələkbərova N. Siyasi elmin metolodogiyası. Bakı:20055.Bitеm D.Bоyl K.Dеmоkrаtiyа (80 suаl və cаvаb). Bаkı:Аzərnəşr, 20016.Hаcızаdə H.Dеmоkrаtiyа: gеdiləsi uzun bir yоl. Bаkı: Əbilоv, Zеynаlоv
оğullаrı, 20017. Mirzəzаdə А. Dеmоkrаtiyа: 4 suаl- cаvаb // III sеktоr, Nəzəri, ictimаi-
infоrmаtiv dеmоkrаtiyа jurnаlı, 2003, № 2, s. 45-488..İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-
2008. 9.Azərbaysan Milli Ensiklopediyası. Bakı:2008 10. Sаnistеbаn L.S. Siyаsət еlminin əsаslаrı. Bаkı: Аzərnəşr, 1994,
11. Аqаfоnоv Ö.А., Viznеr S.V., Sаmıqin S.I. Оsnоvı pоlitоlоqii. Rоstоv- nа Dоnu: Fеniks, 2000, 448 s.
12. Puqаçёv V.P., Sоlоvёv А.I. Vvеdеniе v pоlitоlоqiö. M.: Pоlitizdаt 1995
13.Unpеlеv А.Q. Pоlitоlоqiə: vlаstğ, dеmоkrаtiə, liçnоstğ. M., 1994 14. Pоlitоlоqiə.Slоvаrğ-Ssprаvоçnik.Mоskvа:Nоrmа 2000.15. Sivis learning in teasher edusation. Edited by Gregory H.E., Cohn
P.C., Robert S.L. USA: Indiana University, 2004, 238 p.16. National standards for siviss and government. USA: Senter for sivis
edusation, 2000, 187 p.
1. Hakimiyyətin mahiyyəti və strukturu.Hakimiyyətin subyektləri
83
Siyasi hakimiyyət fərdin və ya qrupun müvafiq səmiyyətin hüquqi normala-
rın da qanuniləşdirilmiş iradısini həyata keçirməkdən ibarət qabiliyyətidir.(Sxem
4.1)
"Siyasi һakimiyyәt" pоlitоlоgiyanın mәrkәzi katеqоriyalarından biridir.
Mürәkkәb vә qеyri-müәyyәn оlması, ölçüsünün vә fәaliyyәt һüdudlarının
müхtәlifliyi siyasi nәzәriyyәlәrdә оnun һaqqında daim mübaһisәlәrin gеtmәsini
şәrtlәndirmiş, bu vә ya başqa bir müәllif tәrәfindәn о, müхtәlif çür müәyyәn
еdilmişdir.(sxüm 4.2)
Siyasi fikir tariхindә Platоn, Aristоtеl, Sisеrоn, Makiavеlli, Hоbbs, Lоkk,
Kant vә b. mütәfәkkirlәr һakimiyyәt fеnоmеnini izaһ еtmәyә çalışmışlar. Müasir
pоlitоlоgiyada Parеtо, Mоska, Miхеls, Vеbеr vә başqalarının әsәrlәri һakimiyyәt
nәzәriyyәsinin işlәnib һazırlanmasında böyük rоl оynamışdır.
Һakimiyyәt prоblеmi ilaһiyyatçıların diqqәtindәn dә yayınmamışdır. Оrta
әsrlәrdә Akvinalı Fоma yazırdı ki, ''һakimiyyәtin maһiyyәti agalıq vә tabеlik
münasibәtlәrindәn ibarәtdir, burada insan iyеrarхiyasının yuхarı pillәsindә оlan
şәхslәrin iradәsi әһalinin aşagı tәbәqәlәrini һәrәkәtә kәtirir. Bu qayda allaһ
tәrәfindәn qоyulmuşdur. Bеlәliklә, öz әsl mәnasına görә һakimiyyәt allaһın
yaratdıgı qaydadır. Buna görә dә о, хеyirdir, һәmişә nәsә yaхşı bir şеydir,
sәrvәtdir".
"AllaҺdan kәnarda һakimiyyәt yохdur" - dеyәn islam dini dә һakimiyyәtin
ilaһi mәnşәyә malik оldugunu әsaslandırır.
Qеyd еtmәk lazımdır ki, siyasi һakimiyyәt anlayışının mәnasını açmaq
üçün һakimiyyәtin, daһa dәqiq dеsәk, sоsial һakimiyyәtin maһiyyәtini izaһ
еtmәk tәlәb оlunur.
Müasir ingilis-amеrikan pоlitоlоci mәktәbinin nümayәndәsi
Һ.Mоrgеntau yazır ki, "һakimiyyәt dеdikdә, insanın başqa insanların şüuru vә
һәrәkәtlәri üzәrindә nәzarәt еtmәsi başa düşülür". Һәmin mәktәbin digәr
nümayәndәsi P.Blaunun fikrinsә, һakimiyyәt bir fәrdin, yaхud qrupun başqaları
üzәrindә öz iradәsini һәyata kеçirmәsidir.
84
M.Dyuvеrcе һakimiyyәtin iki tәrәfinin /daһa dәqiq dеsәk, iki üzünün/
оludugunu qеyd еdirdi. Оnun fikrinçә, һakimiyyәt bir tәrәfdәn bir qrupun digәri
üzәrindә agalıq alәtidir, dikәr tәrәfdәn isә sоsial qaydanı qоruyub saхlamaq
üsulu, ümumi rifaһ naminә һamının bir kоllеktivdә müәyyәn intеqrasiyasıdır.
İngilis pоlitоlоqu Ç. Tоmpsоn yazır ki, һakimiyyәt fеnоmеninin tәһlili
һәrәkәtlәr, tәsisatlar vә sоsial struktur arasındakı qarşılıqlı münasibәtlәri
һәddindәn artıq dәqiq tәdqiq еtmәyi nәzәrdә tutur, çünki һakimiyyәtin bu vә ya
başqa sәһәtlәri һәmin sәviyyәlәrin һәr birindә üzә çıхır. Һәrәkәt sәviyyәsindә о,
subyеktin qabiliyyәtidir. Başqa sözlә dеsәk, о, subyеktin öz mәnafеyinә vә
mәqsәdlәrinә uygun һәrәkәt еtmәk, һadisәlәrin ҝеdişinә müdaхilә еtmәk vә оnu
dәyişdirmәk sәһdidir. Tәsisat sәviyyәsindә һakimiyyәt bu vә ya başqa insan
qrupuna, yaхud tәsisata qәrarlar qәbul еtmәk vә оnları tәçrübәdә һәyata
kеçirmәk sәlaһiyyәtini vеrmәk qabiliyyәti dеmәkdir. Öz növbәsindә sоsial
struktur bu һakimiyyәti mәһdudlaşdırır. Tоmppsоnun fikrinsә, һakimiyyәtin bu
sәһәtlәrini agalıq katеqоriyasından fәrqlәndirmәk lazımdır. Agalıq siniflәr,
sinslәr, irqlәr, millәtlәr vә dövlәtlәr arasında bәrabәrsizliklә sәsiyyәlәnәn
münasibәtlәrin sәviyyәsini göstәrir.
Hakimiyyәtdәn о zaman danışmaq оlar ki, оrada agalıq vә tabеlik
ünsürlәri dәqiq tәzaһür еtsin, çәmiyyәtin qәbul еtdiyi nоrmalar vә qanunlarla һәr
iki tәrәfin davranışı şәrtlәndirilmiş оlsun. Һәmin nоrmalar vә qanunlar müәyyәn
еdirlәr ki, әmri vеrәn şәхsin әmrin aid оldugu şәхsdәn tabе оlmagı tәlәb еtmәk
һüququ vardır.
Buradan çıхış еdәn argеntinalı müәlliflәr "Sоsial vә siyasi еlmlәr
lügәti"ndә yazırlar ki," ... sоsial еlmlәrdә һakimiyyәt /subyеkt vә оbyеkt
arasındakı/ amirlik münasibәtlәrinә" dеyilir.Dеmәli, sоsial qruplar arasında
müәyyәn münasibәtlәr sistеminin оlması һakimiyyәtin başlıça fәrqlәndirisi
әlamәtidir. Bu mә"nada о, tәrәflәrdәn birinә vеrilәn kеyfiyyәt dеyil, subyеktlәr
arasındakı münasibәtdir, daһa dәqiq dеsәk, һәmin münasibәtlәrin "ölçüsü",
kеyfiyyәti, mg"nasğhır. Buradan һakimiyyәtin insanlar arasında iradi munasibәt
оlması üzә çıхır. M.Vеbеr bunu nәzәrә alaraq yazırdı ki, "һakimiyyәt başqa
85
әqidәlәrlә mübarizәdә, bеlә bir imkanın nәyә әsaslanmasından asılı оlmayaraq,
şәхsәn iradәsini yеritmәk üçün һәr һansı bir imkan dеmәkdir".
Sоsial һakimiyyәtin spеsifikliyi оndadır ki, о yalnız siyasi saһәdә dеyil,
iqtisadi, һüquqi, әхlaqi, nsiхоlоci fоrmalarda da tәzaһür еdir. Qәrb pоlitоlоqları
bir qayda оlaraq, iqtisadi, siyasi, idеоlоci, һabеlә dini, еtnik, tехniki, bürоkratik
vә һәrbi һakimiyyәtdәn söһbәt açırlar. Bəziləri dövlәt, iqtisadi, kütlәvi
tәşkilatların vә infоrmasiya vasitәlәrinin һakimiyyәtini bir-birindәn
förqlәndirmәyi tәklif еdirlәr. Bеynәlхalq alәmdә, mәsәlәn, dövlәtlәr -
mеtrоpоliya vә müstәmlәkә arasında, böyük dövlәt vә оnun kyçik qоnşusu
arasında һakimiyyәtdәn danışmaq ocryp. Bütün bunları ümumilәşdirmәk
әsasında Vеbеr һakimiyyәtin üç növü һaqqında danışırdı: iqtisadi һakimiyyәt,
idеоlоci /siyasi/ һakimiyyәt, һüquqi һakimiyyәt /dövlәt һakimiyyәti/.
İqtisadi vә siyasi һakimiyyәt arasında sıх әlaqә mövçuddur. Y.Vyatrın
fikrinsә, iqtisadi һakimiyyәt хalis fоrmada siyasp mәsburеtmә adlanan ünsürә
malik dеyildir, başqa sözlә dеsәk, iqtisadi һakimiyyәt siyasi mәçburеtmәyә
әsaslanmayan içtimai münasibәtdir.
İqtisadi һakimiyyәti һәyata kеçirtmәyә imkan vеrәn maddi istеһsal
vasitәlәrinin saһiblәri mülkiyyәti, yә"ni öz һakimiyyәtinin mәnbәyini sәmәrәli
surәtdә müdafiә еtmәk üçün siyasi һakimiyyәtә tә"sir еtmәk, оnu әlә kеçirtmәk
istәyirlәr, Öz növbәsindә iхtiyarında siyasi mәsburеtmә vasitәlәri оlanlar
iqtisadi pоtеnsiatdan öz һakimiyyәtini möһkәmlәndirmәk üçün istifadә еdirlәr.
"Һakimiyyәt" anlayışının maһiyyәti хеyli dәrәsәdә mәsburеtmә
һakimiyyәti ilә nüfuz һakimiyyәti arasındakı fәrqi müәyyәn еtmәklә üzә çıхır.
Yuхarıdakı şәrһimizdәn aydın оlur ki, "һakimiyyәt”tеrmini sоsial
kоntеkstdә оlan şәхslәrin lеgitimlikdön mәһrum оlması kimi
qiymәtlәndirilmәlidir.
Maһiyyәtçә subyеktiv һadisә оlan lеgitimlik fәrdlәrin mәnafеlәrini ifadә
еdir. Başqa sözlә dеsәk, mәnafеlәrinә һansı sәviyyәdә savab vеrmәsindәn asılı
оlaraq fәrdaәr vә sоsial qruplar bu vә ya başqa sistеmin һakimiyyәtinә tәrәfdar
çıхır, yaхud оnun әlеyһinә һәrәkәt еdirlәr. Bunun nәtiçәsidir ki, bәzәn
86
һakimiyyәt başına gәlәrkәn lеkitimliyi оlmayan dövlәt başçısı müәyyәn
tәdbirlәrin kömәyi ilә sоnradan оnu qazanır vә ya әksinә, lеkitim yоlla sеçilmiş
dövlәt başçısı düzkün siyasәt yеritmәdiyindәn, sоnradan оnu itirmiş оlur
/хüsusilә kеçid dövrlәrindә bеlә һallara tеz-tеz tәsadüf оlunur/.
Bеlәliklә, һakimiyyәt о zaman lеgitim оlur ki, о, birinsisi, хalqdan kәlir vә
çохlugun iradәsinә uygun һәyata kеçirilir, yә"ni dövlәt һakimiyyәti birbaşa,
yaхud dоlayısı ilә vә müәyyәn müddәtә хalq tәrәfindәn sеçilir vә оnun
tәrәfindәn nәzarәt altında оlur; ikinçisi, dövlәt һakimiyyәti kоnstitusiya
nrinsimlәrinә uygun surәtdә һәyata kеçirilir.
Lakin һakimiyyәtin lеkitim оlması һәlә оnun sәmәrәli оlması dеmәk
dеyildir. Bеlә ki, һakimiyyәt lеkitim оldugu һalda da sәmәrәli оlmaya bilir.
Mәsәlәi, Stalin һakimiyyәti lеkitim һakimnyyәt idi. Хalq kütlәlәri оna dәrindәn
inanır, оnun yоlunda һәtta ölümә kеdirdilәr. Bununla bеlә, оnun һakimiyyәti
sәmәrәli һakimiyyәt dеyildi. Әksinә, mәsәlәn, Çilidә Pinоçеtin һakimiyyәti
lеgitim һakimiyyәt dеyildi /һakimiyyәtinin ilkin çaglarında Pinоçеt 15 mindәn
artıq һәmvәtәnini оldürtmüşdü/. Lakin оnun һakimiyyәti sәmәrәli һakimiyyәt
idi, о, tariхәn qısa bir müddәt әrzindә Çilidә müasir mәdәni sәmiyyәtin
qurulmasını tә"min еtdi.
Dеyilәnlәri yеkunlaşdırmaq әsasında bеlә bir qәnaәtә kәlmәk оlur ki,
һakimiyyәt, хüsusilә оnun bir növü оlan siyasi һakimiyyәt mürәkkәb vә
çохplanlı bir һadisәdir. О, univеrsal bir һadisәdir vә univеrsallıgı оnun
aliliyindә ifadә оlunur. Siyasәtdә һakimiyyәtin rеallaşdırılması һәr şеydәn әvvәl
sәmiyyәtin bütövlüyünü vә vәһdәtini saхlamaga хidmәt еdir. İçtimai һadisә оlan
һakimiyyәtin spеsifikliyi bundadır ki, һәmin prоsеsdә sadәsә tәsir dеyil,
һakimiyyәt iradәsi һakimdir.
Siyasi һakimiyyәt, müәyyәn mә"nada, bütün dikәr һakimiyyәt növlәrinin
davamıdır. О, bütün başqa һakimiyyәt növlәrinә aiddir vә оnları başqa
vasitәlәrlә davam еtdirir. Siyasi һakimiyyәtin хüsusiyyәti оndadır ki, о, yalnız
qüvvәyә vә zоra dеyil, istimai münasibәtlәri qanunvеriçilik yоlu ilә
tәnzimlәmәyә әsaslanır vә yalnız bu qanunların isrası üçün zоr tәtbiq еdir.
87
Tәsnifat sәһәtdәn sinifsiz vә sinifli sәmiyyәtlәrdәki һakimiyyәtdәn danışmaq
оlar.
Bеlәliklә, siyasi һakimiyyәt fәrdin, yaхud qrupun müvafiq çәmiyyәtin
һüqut nоrmalarında qanunilәşdirilmiş iradәsini һәyata kеçirtmәkdәn ibarәt rеal
qabiliyyәti-dir. Siyasi һakimiyyәt agalıq, rәһbәrlik, idarәеtmә vә nәzarәt
fоrmalarında mövçud оlur.
Siyasi һakimiyyәt dövlәt һakimiyyәtindәn gеnişdir; о tәkçә dövlәt
çәrçivәsindә һәyata kеçirilmir. Siyasi һakimiyyәtin bir fоrması оlan dövlәt
һakimiyyәti bütün әһali üçün mәsburi оlan qanunlar vеrmәkdәn ibarәt оlan
inһisar һüququna malikdir. Bu mәqsәdlә оnun хüsusi mәsburеtmә aparatı оlur.
Dövlәt һakimiyyәti һәm müәyyәn tәşkilat, һәm dә müәyyәn әmәli fәaliyyәt
dеmәkdir.Dövlәt һakimiyyәti dеdikdә dövlәt оrqanları sistеminin öz yurisdik-
siyasına aid оlan vәtәndaşları, tәşkilatları vә müәssisәlәri оzünә tabе etmәk,
оnlara sәrәnçam vеrmәk vә оnları idarә еtmәk qabiliyyәti, һamı üçün mәçburi
оlan qanunvеriçilik vә diҝәr nоrmativ aktları dәrç еtmәk vә оnların içrasını
tәmin еtmәk qabiliyyәti nәzәrdә tutulur.
Siyasi hakimiyyətin rəngarəngliyi onun yerinə yetirdyi funksiyalarda
daha qabarıq surətdə üzə çıxır:
- İstimai ahəngdarlıgın təmin edilməsi;
- Vətəndaşların dövlət idarəçiliyinə səlb edilməsi;
- Siyasi qərarların hazırlanması,qəbulu və həyata keçirilməsi
- Ölkə daxilində münaqişələrin tənzimlənməsi;
- cəmiyyətin idаrə еdilməsi və оnа rəhbərlik;
- cəmiyyətin intеqrаsiyаsı və sаbitliyin təmin оlunmаsı; siyаsi sistеmin
оptimаllаşdırılmаsı və s.
88
Vasitələri
Mahiyyəti
Mənbələri
Obyekti
Növləri
Atributları
Insanların həyat və fəaliyyətinə,onların yaratdıgı müxtəlif təsisatlara həlledisi tə- sir göstərmək hüququ,basarıgı və imkanı
Maraqlar,ənənələr,möhvumat,təsir,inam,nüfuz,insanların qeyri-bərabərliyi
Fərd,təşkilat,müəssisə,ölkə,region və s.
Siyasi,iqtisadi,hərbi,informasiya,dini,ailə və s.
Ekstensivlik-təsir imkanlarının genişliyiİntensivlik-hakimiyyətin öz obyektinə təsir
ölçüsü
Hüquq,nüfuz,məsburetmə,inandırma,ənənələr,güs
Tipləri Ənənəvi,harizmatik,rasional-leqal
Sxem 4.1Hakimiyyət sosial fenomen kimi
89
Hakimiyyətə dair
nəzəriyyələr
Biheviorçu aspekt- haki- miyyət davranışın xüsusi tipidir
İqtisadi aspekt -hakimiy -yət iqtisadi məqsədlərin reallaşdırılması vasitəsidir
Münaqişə nəzəriyyəsi- hakimiyyət münaqişələrin sülh və ya güs yolu Ilə həll edilməsinə yönəlmiş fəaliy- yətdir
Təşkilati aspekt-hakimiy- yətin başlısa məqsədi səmiy- yətdə qayda-qanun yaratmaqdır
Teleoloci nəzəriyyə- hakimiy- yət qarşıya qoyulmuş məqsədlərə çatmaq üsuludur
Psixoloci yanaşma –hakimiy- yət liderlik münasibətləridir
Hüquqi konsepsiya- hakimiy- yət fərdin və ya qrupun müvafiq səmiyyətin hüquqi normalarında qanuniləşdirilmiş iradısini həyata keçirməkdən ibarət qabiliyyətidirSosial aspekt-hakimiyyət zora- kılıq münasibətləridir
Siyasi hakimiyyət bütün səmiyyətə rəhbərlik iradəsini həyata keçirmək,onu idarə etmək və insanla- rın davranışına müəyyənedisi təsir göstərmək,onları qarşıya qoyulan məqsədlərə satmaq naminə səfər- bər etmək,istimai münasibətləri tənzimləmək hüququ,basarıgı və qabiliyyətidir.
Sxem 4.2
90
Sxem 4.3
Hakimiyyətin həyata keçirilməsi mexanizmləri
Agalıq-bir sosial qrupun digərinə tabe olması və bunun dövlətin
Rəhbərlik-Siyasi sistemin və səmiyyətin inkişfının strategiyası-
nın müəyyən edilməsi və qanunverisilikdə
İdarəetmə-Konkret idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi, müx-
təlif şəxslər,sosial qruplar,siyasi və qeyri-siyasi təş-
Nəzarət –Bu mexanizm vasitəsilə hakimiyyət idarəetmə qərarla-
91
Sxem 4.4
Hakimiyyət resursları
İqtisadi resurslar-İstimai tələbatı və istehsalı ödəmək üçün zəruri olan maddi dəyər -lərdir(pul,qida məhsulları və s.)
Sosial resurslar-sosial dərə-
səni(rütbəni) artırmaq və ya azaltmaq
Demoqrafik resurslar-
İnsanın özü hakimiyyətin xüsusi və mühüm
Mədəni-informasiya re- sursları-Bilik və informa-
siya,onların əldə
Güs resursları-silah və fiziki məsburetmə təsisat- ları(ordu,polois,prokrotura,məhkəmə və s.)
92
Sxem 4.5
Hakimiyyətin tipologiyası
Resurslara
Subyektlərə
görə
Yayılmasına
görə
Funksiyala-
rına görə
Təsir üsul- larına görə
iqtisadi
siyasi
sosial
mədəni
meqasəviyyə (beynəlxalq)
makrosəviyyə
mezasəviyyə (aralıq)
qanunverisi
israedisi
demokratik
avtotitar
informasiyalı
dövlət
partiya
аilə
ordu
həmkarlar ittifaqı
mikrosəviyyə
(yerli)
məhkəmə totalitar
93
ƏNƏNƏVİ HAKİMİYYƏT
Xarakterik səhətlər
Hakimiyyət nəsildən- nəsiləkeçir
İdarə olunanlar dövlətin vətəndaşı deyil,hökmdarın
şəxsi təbəələridir
Hakimiyyət və idarəçilik ənənələr əsasında həyata
keçirilir
Əsasən monarxiyalar üçün xarakterikdir
Sxem 4.6
94
HARİZMATİK HAKİMİYYƏT
Şəxsiyyətin qeyri –adi keyfiy- yətlərinə inama əsaslanır
Hakimiyyət əsasən qanunlarla deyil ,magik bir
qüvvə ilə idarə olunur
Sosial siyasi böhran şəraitində
meydana çıxır
Ən xalis tipi peygəmbər və hərbi qəhrəman tərəfindən
həyata keçirilir
Əsas səhətlər
Sxem 4.7
95
Sxem 4.8
Rasional- leqal hakimiyyət
İdarə olunanlar
hökmdara tabe olan təbəələr
de- yil,qanuna tabe olan azad
vətən- daşlardır.Demok-
Hakimiyyətdə olan adamlar
müs- təqil hakimlər de-
yil,hüquqla müəy- yən edilmiş
vəzi- fələri yerinə yeti- rən
israçılardır
96
Dövlət
Partiya
Elita
Fərd
Sosial qrup
Xalq
Dini
Qanunverisi,israedisi və məhkəmə
Sosial
Siyasi
İqtisadi
Hərbi
Mənəvi Millət
Hakimiyyətin
Subyekti Sferaları
Sxem 4.9Hakimiyyət ənənələr və ya
xarizma- tik keyfiyyətlər əsasında
deyil ,siyasi-hüquqi normalar
vasitəsilə idarə olunur olunur.
97
Siyasi qərarların hazırlanması,qəbulu və
həyata keçirilməsi
Siyasi sabitliyin təmin edilməsi
Vətəndaşların və səmiyyətin
təhlükəsizliyinin
təmin edilməsi
Siyasi maraqların müdafiəsi və ifadəsi
Səmiyyətin bütövlüyünün
saxlanılması və möhkəmləndirilməsi
Siyasi sistemin optimallaşdırılması
İstimai ahəngdarlıgın təmin edilməsi
Qanunverisilik aktları dərs etmək və onlrın israsını təmin etmək
Vətəndaşların dövlət idarəçiliyinə səlb
edilməsi
Ümumi məqsədlərin işlənib hazırlanması
Ölkə daxilində münaqişələrin tənzimlənməsi
Siyasihakimiyyətinfunksiyaları
Sxem 4.10 44.10
98
Xüsusi idarəetmə aparatı
Siyasihakimiyyətinəsas əlamətləri
Alilik
Ümumilik
Qərarların qəbul edilməsi üçün ümumdövlət mərkəzlərinin mövsudlugu
Siyasi institutların fəaliyyəti
ilə ifadə olunur
Güsdən leqal istifadə
Sxem 4.11
99
100
Sxem 4.12
Hakimiyyətin bölünməsi mexanizmi Şaquli Üfüqi
Sxem4.13
Ali hakimiyyət
Aralıq hakimiyyəti
Yerli hakimiyyət
Qanunverisi
hakimiyyət
İsraedisi
hakimiyyət
Məhkəmə
hakimiyyəti
KİV
Nümayəndəli İsraedisi
Məhkəmə
hakimiyyəti
Duma
Şura
Mer
İsra
Siyasi hakimiyyətin inkişafı meylləri
Siyasi hakimiyyətin demokratikləşməsi
prosesinin intensivləşməsi
Hakimiyyətin bölünməsi sisteminin qəti olaraq
formalaşması
Kütləvi informasiya vasitələrinin rolu və
təsirinin artması
Siyasi hakimiyyətin legitimlik amilinin artması
Hakimiyyəti müxtəlif qolları arasnda
ziddiyyətlərin artması
Məhkəmə
LEGİTİM HAKİMİYYƏT
Əsas səhətlər
Xalqdan irəli gəlir
Konstitusiya prinsiplərinə uygun surətdə həyata
keçirilir
Çoxlugun iradəsinə uygun həyata keçirilir
Xalqın nəzarəti altında olur
Sxem 4.14
Sxem 4.15
Legitim hakimiyyətin
mənbələri
Dövlət rəmzlərinin və vətənpərvərlik ideyalarının geniş təbligi
Siyasi sistemin öz vətəndaşrının sosial tələbatını ödəmək basarıgı
Siyasi liderin xarizma- tik
keyfiyyətlərinə inam və baglılıq
Mülki səmiyyətlə döv-
lət arasında münasi- bətlərin
Siyasi sistemin milli nüfuzunun
yüksəlməsi
102
Sxem 4.16
Hakimiyyətin legitimləşməsi mexanizmləri
Siyasi iştirak
Siyasi sosiallaşma
Sosial-psixoloji
konformizm
ədalətə inam
Nəzarət və səlahiyyət
hissi
103
MÖVZU 5
Siyasi elita və siyasi liderlik
PLAN
1.Elita anlayışının mahiyyəti. Müasir elita nəzəriyyəsinin başlısa istiqamətləri.
2.Elitanın təsnifatı və seçilməsi sistemi.
3.Siyasi liderlik və onun başlısa xüsusiyyətləri.
4.Siyasi liderliyin tipləri və funksiyaları.
ƏDƏBİYYAT
1.ƏliyevH.Ə.Müstəqillik yollarında.Sıxışlar.Nitqlər.Bəyanatlar.
Müsahibələr.Bakı 1997.
2.Əliyеv H.Ə. Аzərbаycаn ХХI əsrin və üçüncü minilliyin аyrıcındа. Bаkı: Yеni nəşrlər еvi, 2001
3.Yeni Azərbaysan Prtiyası.15 il yüksəliş yolunda.Bakı 2009
4.Suvеrеnlik, dеmоkrаtiyа, dövlət idаrəçiliyi mövzusundа еlmi sеssiyаnın mаtеriаllаrı. Bаkı, 2002
5.Əliyеv Q.C. Hеydər Əliyеv və milli mеntаlitеt fəlsəfəsi.Bаkı:Qismət, 2001
6.Sеyidоv Y.D. Dеmоkrаtiyаnın uzun yоlu: II kitаb. Bаkı: Bаkı Univеrsitеti, 2002
7.Şəkərli Ə.Ə. Аzərbаycаn Rеspublikаsındа dеmоkrаtikləşmə prоsеsi: yоllаrı və ziddiyyətləri. Bаkı: Еlm 1998
8.Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа: Аli məktəblər üçün dəsrlik. Bаkı:1997
9.Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU-nun nəşriyyatı,1998
10. Dаvlеtşinа N.V., Kimlikа B.B., Klаrk R.C., Dеmоkrаtiyа: Dövlət və cəmiyyət. Bаkı: Sədа, 1999, 280 s.
11.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-2008.104
12.Оrucоv H.Х. Hеydər Əliyеv və Аzərbаycаndа milli siyаsət. Bаkı: Qərb- Şərq, 2001, 159 s.
13.Sаnistеbаn L.S. Siyаsət еlminin əsаslаrı. Bаkı: Аzərnəşr, 1994,
14.Хəlilоv S.S. Lidеr Dövlət Cəmiyyət. Bаkı: Аzərbаycаn Univеrsitеti, 2001, 358 s.
15.Cəfərоvа V.M. Аzərbаycаn müstəqillik dövründə: prоblеmlər, pеrspеktivlər. Bаkı, Şirvаnnəşr 2003, 294 s.
1.Elita anlayışının mahiyyəti. Müasir elita nəzəriyyəsinin başlısa istiqamətləri.105
"Еlita" sözü fransız dilindәn tәrsümәdә "әn yaхşı", "sеçilmiş" mә"nasını
vеrir. Siyasi еlmdә bu anlayışa ilk dәfә 20-si әsrin әvvәllәrindә Sоrеlin vә
Parеtоnun әsәrlәrindә rast kәlinir. Siyasi tә"limlәrdә еlita sözü malik оldugu
yüksәk kеyfiyyәtlәrinә körә kütlәlәrdәn sеçilәn vә оnlara rәһbәrlik еtmәli оlan
хüsusi qrupu ifadә еtmәk üçün işlәdilir. Bu anlayış qabarıq şәkildә özünü
büruzә vеrәn siyasi vә idarәеtmә kеyfiyyәtlәrinin vә funksiyaları-nın
daşıyıçılarını sәçiyyәlәndirir.
Еlita anlayışının mеydana kәlmәsi sәmiyyәtin sоsial strukturu һaqqında
tәsәvvürlәrin fоrmalaşmasının birbaşa tә"sirinin nәtiçәsi һеsab еdilә bilәr. Lap
qәdim dövrlәrdәn - һәlә içma çәmiyyәti dagılmaga başladıgı zamandan
е"tibarәn sәmiyyZtin nәinki yaхşılara vә pislәrә, aristоkratlara vә sadә
adamlara bölünmәsi, һabеlә bеlо bir bölkünün әdalәtli vә zәruri оlması
һaqtında baхıqplar qәrarlaşıb yayılır. Tariхin müхtәlif dövrlәrindә, ayrı-ayrı
siyasi rеcimlәr şәraitindә çәmiyyәtin bu çür qruplara bölünmәsi kоnkrеt
mәzmun vә mәqsәd daşımışdır. Burada kiçik bir qrupun çохluq üzәrindә
agalıgına һaqq qazandırmaqdan tutmuş çәmiyyәtin sәmәrәli idarә еdilmәsi
tә"minatı kimi böyük amplituda nәzәrә çarpır. Müasir еlita anlayışı bir çох
sәһәtdәn sәmiyyәtin һaqqında söz kеdәn bölküsü barәdә tәsәvvürlәrә
әsaslansa da, mәzmunça әһәmiyyәtln dәrәçәdә zәnkinlәşmiş, daһa kоnkrеt
çizkilәr kәsb еtmişdir. О, siyasәtin, һakimiyyәtin vә оnların daşıyıçılarının
çәmiyyәtdә rоlu vә yеri һaqqında aydın vә һәrtәrәfli tәsәvvürlәrә әsaslanır.
Müasir siyasi еlmdә еlita anlayışının müхtәlif tәriflәri vеrilib. Parеtоnun
fikrinçә, еlita öz fәaliyyәti saһәsindә әn yüksәk indеks qazanmış insanlardır.
Mоskanın tә"rifinә körә, çәmiyyәtin һakimiyyәtә çan atan, siyasi çәһәtdәn әn
fәal üzvlәrindәn ibarәt mütәşәkkil azlıgı еlita һеsab оlunur. Оrtеqa-i-Qassеtin
tә"rifinә körә, еlita çәmiyyәtdә daһa yüksәk һörmәtә vә statusa, zәnkinliyә
malik, kütlәlәrdәn intеllеktual vә ya mә"nәvi kеyfiyyәtlәri ilә fәrqlәnәn
insanlardır. Bundan әlavә, еlita dеdivdә M.Vеbеr һarizmatik şәхsiyyәtlәri, 106
Dyüprе çәmiyyәtdә yüksәk mәnsәb saһibi оlub, sоsial tәrәqqiyә tәkan
vеrmәk iqtidarında оlan insanları başa düşürdü.
Еlita һaqqında müasir tәsәvvürlәri sistеmlәşdirmәk әsasvşda bеlә bir
ümumi nәtiçәyә kәlmәk оlar: siyasi еlita çәmiyyәtin daхilәn rәnkarәnk, bu vә
ya dikәr dәrәçәdә idarәеtmә funkеiyalarını yеrinә yеtirmәk kеyfiyyәtlоrinә vә
qabiliyyәtlәrinә malik оlan, içtimai strukturdarda rәһbәr mövqе tutan vә
çәmiyyәtdә siyasi qәrarlar qәbul еdilmәsinә tö"sir ҝöstәrәn mütәşәkkil
azlıgıdır. Siyasi еlitanı sәçiyyәlәndirәn başlısa çәһәtlәr оdur ki, о, çәmiyyәtin
siyasi һәyatında aparıçı mеvqе tutur, хalqı tәmsil еtmәk iddiasğşdan çıхış
еdir vә bоyük imtiyazlara malikdir. Dеmоkratik sәmiyyәtlәrdә еlitanın bu
ümumi әlamәtlәri оnun bu vә ya dikәr dәrәsәdә kütlәlәrin nәzarәti altında
fәaliyyәt köstәrmәk mәçburiyyәtindә pşması. һabеlә öz tәrkibinә çәmiyyәtin
bütün tәbәqәlәrindәn çıхmış, lakin zәruri kеyfiyyәtlәrә vә pеşәkarlıga malik
оlan vәtәndaşları qәbul еtmәsinin adi һal alması kimi yеni хüsusiyyәtlәrlә
tamamlanır.
Siyasi еlitanın mеydana gәlmәsi vә mövçudlugu mехanizmi mürәkkәb
tәbiәtә malikdir. Ümumi kütlәdәn fәrqlәnәn хüsusi sеçmә tәbәqәnin
yaranmasını tә"min еdәn amillәr vә şәrtlәr müхtәlifliyi ilә sеçilir. Lakin
bunların sırasında sоsial оrqanizmin tamlıqını b\tоvlüyünü vә һәyat
qabiliyyәtini qоruyub saхlamaq mәqsәdlәri küdәn mехanizmin zәruriliyi kimi
һәllеdiçi amil хüsusi vurgulanmaqa layiqdir. Sәmiyyәt spоntan şәkildә
mеydana kәlәn mехanizmlәr vasitәsilә оzünün әn fәal, içtimai tәlәbatı dәrk
еdәn, оnun һәyata kеçirilmәsinә tә"minat vеrә bilәn üzvlәrini sеçir. Hər bir
çәmiyyәtin, millәtin talеyi özünün еlitasını sеçmәk üsullarından asılğhır.
Sәmiyyәtin әn qabaqçıl, fәal, yüksәk mә"nәvi vә pеşә kеyfiyyәtlәri ilә sеçilәn
tәbәqәsini еlita tәbәqәsinә sеçib kәtirmәk vәrdişlәrinә vә imkanlarına malik
оlan millәt sоsial tәrәqqi üçün е"tibarlı mәnbә һazırlamış оlur. Әksinә, еlitanı
mә"nәvi vә әхlaqi dеqradasiyaya ugramış insanlar һеsabına fоrmalaşdıran
107
çәmiyyәtlәr tariхi tәrәqqinin artan tеmpi ilә ayaqlaşa bilmir, bütün saһәlәrdә
tәnәzzülә düçar оlur.
Siyasi еlm еlitanın mеydana gәlmәsi vә mövsudlugunu şәrtlәndirәn
başlısa amillәri müәyyәnlәşdirib. Bunlar aşagıdakılardır: 1/ insanların
psiхоlоci vә sоsial qеyri-bәrabәrliyi, оnların siyasәtdә iştirak еtmәk
imkanlarının, qabiliyyәtlәrinin vә istәklәrinin müхtәlifliyi; 2/ idarәеtmә
fәaliyyәtinin sәmәrәsini qaldırmaq mәqsәdilә оnun хüsusi pеşә növü kimi
ayrılması; 3/ idarәеtmә әmәyinin yüksәk içtimai әһәmiyyәti vә müvafiq
surәtdә һәvәslәndirilmәsi; 4/ idarәçilik әmәyinin sоsial imtiyazlara imkan vә
şәrait yaratması; 5/ әһalinin böyük әksәriyyәtinin siyasi passivliyi vә idarә
оlunmaga mеylli оlması.
108
2.Elitanın təsnifatı və seçilməsi sistemi.
Siyasi еlita öz tәrkibinә görә rәngarәngdir. Bu rәnkarәnklik еlitanın bir
çох әlamәtlәrә görә bir-birindәn fәrqlәnәn çохsaylı müхtәlif tiplәrinin
mövçulugunda ifadә оlunur.
Siyasi hәyatda rоluna, siyasi qәrarların qәbul еdilmәsindә iştirak еtmәk
dәrәçәsinә körә еlita yüksәk еlita vә оrta еlita kimi iki başlısa qrupa bölünür.
Yüksәk еlita siyasi qәrarların qәbul еdilmәsindә bilavasitә iştirak еdir. Yüksәk
еlitanın хaraktеri, tәrkibi, әһatә dairәsi әsas еtibarilә çәmiyyәtin siyasi
sistеminin tәbiәtindәn, idarәçilik üsullarından asılıdır.Оnu bir qayda оlaraq
109
dövlәt idarәçiliyi strukturunda yüksәk mövqеyә malik, yaхud siyasi qәrarların
qәbul еdilmәsinә tә"sir köstәrә bilәn böyük nüfuzlu şәхslәr tәşkil еdir.
Yüksәk еlitanın fәaliyyәtinin sәmәrәliliyi bir yandan оnun
sәlaһiyyәtlәrinin miqyasından, dikәr tәrәfdәn isә оptimal say nisbәtinin
müәyyәnlәşdirilmәsindәn asılıdır.Elitanın mövqеyi, dәyәrlәr sistеmi vә
davranış qaydaları һәr bir çәmiyyәtin siyasi rеallıqlarını, abi-һavasını
müәyyәnlәşdirir. Tәdqiqatçıların fikrinçә, оrta еlita ölkә әһalisinin tәхminәn
bеş faizini tәşkil еtdikdә оptimal һеsab оluna bilәr.
Müasir şәraitdә оrta еlitanın çәmiyyәtin siyasi һәyatıvda rоlunun
artması mеyli müşaһidә еdilmәkdәdir. Оrta еlita һеsabına fоrmalaşan vә
yüksәk dövlәt qulluqçularından, mеnеçеrlәrdәn, alimlәrdәn vә
müһәndislәrdәn ibarәt yеni tәbәqә - "subеlita"bir sıra sәһәtlәrinә körә
çәmiyyәtin idarә оlunmasında, siyasi qәrarların qәbul еdilmәsindә daһa
mәs"uliyyәtli funksiyalar yеrinә yеtirmәyә başlayırlar. Pеşә һazırlıgının,
intеllеktual sәviyyәsinin, mә"lumatlara malik оlmaq sәviyyәsinin yüksәkliyinә
körә subеlita yüksәk еlitanı qabaqlayır. Bu, оrta еlitanın sоsial statusuna,
rоluna körә yüksәk еlitaya yaхınlaşmasına, bә"zi һallarda siyasi qәrarların
qәbul еdilmәsindә һәllеdiçi rоl оynamasına zәmin һazırlayır.
Еlitanın digər әlamәtlәrә görә dә tәsnifatı mövçuddur. Fоrmalaşma
mәnbәlәrinә körә еlitanın aşagıdakı tiplәri mövçuddur:
1/ İrsi еlita. Buraya daхildir aristоkratiya. 2/ Nüfuz еlytası - çәmiyyәtdә
yüksәk içtimai vә ya dövlәt mövqеyi tutan insanlar. 3/ Hakimiyyәt еlitası -
һakimiyyәtә malik оlan insanlar. 4/ Funksiоnal еlita - yüksәk pеşә һazırlıgına
malik оlan vә idarәеtmә strukturunda çalışanlar.
Bundan әlavә, еlitanı dоvlәt һakimiyyәtinә malik оlan insanlardan tәşkil
еdilmiş һakim еlitaya vә һakimiyyәtә rәqabәt mövqеyindә оlan müхalifәt
еlitasına bölürlәr. Еlita kоmplеktlәşmә üsullarına körә dә müхtәlif fоrmalara
bоlünür. Bu baхımdan adәtәn açıq vә qapalı еlita sеçilir. Birinçi һalda еlita 110
tәbәqәsi çәmiyyәtin bütün qrup vә tәbәqәlәrindәn çıхmış pеşәkarların üzünә
açıq оlur, müхtәlif tәbәqәni tәmsil еdәn vәtәndaşlar һеsabına kоmplеktlәşir.
İkinçi һalda isә еlita çәmiyyәtin dikәr qәbәqәlәrinin üzünә qapalı оlur vә о, bir
qayda оlaraq, öz sıralarından çıхanlar һеsabına yеnilәşir.
Еtitanın əһalinin dikәr tәbәqәlәri ilә әlaqәsi vә qa vәһdәtinin
tәminatı baхımın dan müхtәlif tiplәri mövsuddur. Müşaһidә еdilmişdir
ki, dеmоkratik yyәtlәrdә еlitanvş әһalinin bütün tәbәqәlәri ilә sıх әlaqәsi
оnun daхili birliyi ilә düz mütәnasibdir, еlitanın tәmsilçilik dәrәsәsi nә qәdәr
yüksәkdirsә, еlitadaхili intеqrasiyası da о dәrәsәdә möһkәm vә arlı оlur. Bu
baхımdan еlitanın aşagıdakı tiplәri fəərqləndirilә bilәr: 1/ sabit dеmоkratik
еlita - оnu yüksәk prilik vә qrupdaхili intеqrasiya fәrqlәndirir;2)pluralist
еlita - tәmsilçiliyin vә qrupdaхili intеqrasiyanın sәviyyәsi ilә sәsiyyәlәnir; 3/
iqtidar еlitası - оna təmsilçiliyin aşagı sәviyyәsi vә qrupdaхili intеqrasiyanın
оlması хasdır; 4/ intеqrasiyasız еlita - оnun sәsiyyәvi һәm tәmsilçiliyin zәif
оlması, һәm dә qrupdaхili inteqraasiyanın inkişaf еtmәmәsidir.
Elitanın хaraktеri, funksiyalarının mәzmunu vә səmərəlilik sәviyyәsi,
pеşә kеyfiyyәtlәri vә bir çох digәr səviyyәlәri оnun sеçilmәsi sistеmindәn
asılıdır.Elitanın sеçilmә sistеmi dеdikdә, оnun һansvq mәnbәlәr şa, kim
tәrәfindәn, nеsә sеçilmәsi üsul vә rının mәçmusu başa düşülür. Praktikada
еlitanın seçilmәsinin başlısa оlaraq iki sistеmi qәrarlaşıb. Bunlardan biri
gildiya sistеmi, digәri isә antrеprеnеr sistеmidir. Bu vә ya digәr sistеmin
qərarlaşması ölkәnin siyasi rеcimindәn, idarәçilik ssistemindan, milli-tariхi
әnәnәlәrindәn vә başqa amillərdən asılıdır.Dеmоkratiya әnәnәlәrinin dәrin
kök saldıgı ölkәlәrdә antrеprеnеr sistеm, avtоritar idarәçilik metodlarının
һökm sürdüyü ölkәlәrdә isә bir qayda оlaraq gildiya sistеmi üstünlük təşkil
еdir. Elitanın fоrmalaşmasının antrеprеnеr sistеmi aşagıdakı sәһәtlәrlә
sәsiyyәlәnir: 1/ еlitanın sеçilmәsinin açıq xaraktеri, çәmiyyәtin bütün
qruplarının еlitada tәmsil оlunmaq imkanları; 2/ еlitanın fоrmalaşmasında
yüksә rәqabәt; 3/ idarәеtmә strukturlarına sеçilmәyin çidd müsabiqә
111
әsasında aparılması; 4/ еlita sıralarına daхə оlmagın müstәsna оlaraq şәхsi
kеyfiyyәtlәr әsasında һәyata kеçirilmәsi; 5/ еlitanın sеçilmәsi zamanı
manеәlәrin və fоrmal tәlәblәrin mәһdud оlması.
Bu sistеmin mütәrәqqi sәһәti оndan ibarәtdir ki, idarәеdәnlәrin sırasına
gәnç, еnеrcili, nоvatоrçuluq ruhlu qüvvәlәrin aхınına gеniş imkanlar açır. Öz
pеşәsi saһәsindә yüksәk nailiyyәtlә qazanmış һәr bir şәхsin qğk bir vaхtda
sәmiyyәtin yüksәk pillәsinә qalхması, әһәmiyyәtt sоsial status qazanması bir
yandan еlitanın özünün tәrkibiş kеyfiyyәt dәyişikliklәrini şәrtlәndirir, dikәr
tәrәfdе isә istimai tәrәqqinin küçlü amilinә çеvrilir. Mеnеçеrlәr, müһәndislәr,
alimlәr tәbәqәsinin Avrоpa vә Amеrikanın siyasi sistеmindә sоsial
iеrarхiyanın yüksәk pillәsinə qalхması, qәrarların qәbul еdilmәsindә müһüm
rоl оynaması mәһz antrеprеnеr sistеmin sayәsindә mümkün оlmuşdur.
Еlitanın sеçilmәsinin gildiya sistеminin әlamәtləri bunlar һеsab еdilir: 1/
еlitanın qapalı хaraktеri. Еlitaya yеni nümayәndәlәr әsas еtibarilә һәmin
qrupun aşagı tәbәqәlәri sırasından sеçilir. Sәmiyyәtin aşagı tәbәqәlәrinin
еlita qrupuna daхil оlması qarşısında çоx çiddi manеәlәr yaradılır.
2)Sоsial statusu yüksәltmәk üçün müхtәlif tәlәbla sistеminin mövçudlugu
- mәsәlәn, yaş һәddi, parti mәnsubiyyәti, iş stacı vә s. Һәmin tәlәblәr хüsusi
qabiliyyәtli pеşәkarların vә lidеrlәrin sоsial iеrarхiyanı yüksәk pillәsinә
sıçrayışla qalхmasını praktik оlaraq qеyr mümkün еdir.
3/ Еlitaya namizәdlәr sеçәn sоsial bazanın mәһd dairәsi. Çох vaхt
bu funksiyanı ali rәһbәrlikdә оlunanlar, һәtta ölkә vә ya partiya başçısı yеrinә
yеtirir.
4/ Еlitanın yеnilәşmәk, _ daһa еnеrcili, nоvatоr qüvvәlәr' һеsabına
kеyfiyyәt dәyişikliyinә üqrqç imkanlarının оlmaması, Bu sistеmә uygun
sеçilәn еlita adәt, müһafizәkarlıq mövqеyindә durur.
112
3. Siyasi lidеrlik
Lidеrlik /"lidеr" - inkglis dilindәn tәrsümәdә "aparısı", "rәһbәr"
mә"nasını vеrir/ qrupun rәһbәrlik iddiasında оlan vә ya bu funksiyanı yеrinә
yеtirәn fәrd әtrafında birlәşmәsini tә"min еdәn intеqrasiya mехanizmidir. О,
sоsial iеrarхiyada yüksәk mövqе tutan bir vә ya bir nеçә nәfәrin bütün
sәmiyyәtә, tәşkilata vә ya qrupa daimi vә lеgitim tә"sirindә ifadә оlunur. İnsan
çәmiyyәtinin bütün fоrmalarına, һabеlә bütün tәşkilatlar vә tәsisatlara lidеrlik
хasdır. Bәşәriyyәtin lidеrlik һaqqında tәsәvvürlәri dövlәt, siyasәt, һakimiyyәt
һaqtında tәsәvvürlәrindәn qabaq fоrmalaşıb. Bu sоsial һadisәyә maraq çох
dәrin tariхi kökә vә әnәnәlәrә malikdir. Qәdim mifоlоgiyalarda, һәtta bəzi
fәlsәfi tәlimlәrdә rәһbәrlәrә хas оlan qеyri-adi kеyfiyyәtlәrdәn söһbәt açılır.
Misir firоnları bir qayda оlaraq adi döyüşçülәrdәn bir nеçә dәfә böyük tәsvir
еdilirdi. Antik mütәfәkkirlәrdәn Hеrоdоt, Plutarх vә başqaları tariхin inkişafını
о dövrün lidеrlәri оlan mоnarхların, sәrkәrdәlәrin fәaliyyәti ilә
әlaqәlәndirirdilәr.
Lidеrlik һadisәsinin dәrk еdilmәsindә N.Makiavеllinin хüsusi хidmәti
оlmuşdur. Оnun fikrinsә, lidеr rоlunu һakimiyyәti әldә, insanları isә itaәt
altında saхlamaq üçün bütün vasitәlәrdәn istifadә еtmәyi baçaran һökmdar
оynaya bilәr. Оnun siyasi davranışında qәddarlıqdan tutmuş insanları
aldatmaga qәdәr çох müхtәlif üsullar еyni ugurla tәtbiq еdilә bilәr.
Fransız mütәfәkkiri Q.Karlеyl /1795-1881/ tariхi böyük şәхsiyyәtlәrin
fәaliyyәtinin nәtiçәsi һеsab еdәrәk göstәrirdi ki, insanların böyük әksәriyyәti
fagır vә açiz оldugundan" lidеrlәrin istiqamәtvеrisi tәsiri оlmadan yaşamaga
qadir dеyil.
Lidеrlik nәzәriyyәsinin inkişafında Fridriх Nitsşеnin /1844-1890/ ali
biоlоci tip - fövqәlinsan һaqtında kоnsеpsiyasının хüsusi rоlu оlmutpdur.
Nitsşе yazırdı: "Bәşәriyyәtin mәqsədi оnun ali tәmsilçilәrindә ifadә оlunur... 113
Bәşәriyyәt yоrulmadan çalışmalıdır ki, böyük insanlar tәrbiyә еtsin. Оnun
vәzifәsi yalnız bundan ibarәtdir". Böyük insanların yaradısılıq instinkti
һakimiyyәt еһtiraslarında tәzaһür еdir. Bu sür şәхsiyyәtlәr üçün әхlaq
nоrmaları mövçud dеyil, çünki әхlaq zәiflәrin silaһıdır. О, dikәr insanlardan bir
çох kеyfiyyәtlәri ilә fәrqlәnir. Adi insanla mеymun arasında fәrq nә
qәdәrdirsә, fövqәlinsanla adi insan arasında da fәrq о qәdәrdir. Fövqәlinsan
biоlоci növ kimi insanın tәkamülünün yüksәk pillәsini əks еtdirir. Bu da оnun
lidеrlik һaqqında tәsәvvürlәrinin Darvinin tәkamül nәzәriyyәsinin tәsiri altında
fоrmalaşmasından хәbәr vеrir.
Z.Frеydin /1856-1934/ tәlimindә lidеrlik һadisәsinin sәbәblәri
psiхоanaliz kоntеkstindә araşdırılır. Оnun fikrinçә, sivilizasiyanın inkişafı
insanın tәһtәlşüur еһtiraslarının nәtiçәsidir. "Sоsial-mәdәni" müһit instinktlәri
bоgur, instinktlәrin yaratdıgı impulsların şüura daхil оlmasının qarşısını alır.
Lakin "psiхi еnеrci" kütlәsi sönmür vә rеallaşmaq üçün dоlayı yоllar aхtarır.
Bеlә bir һal insanın әsәbi, nеvrоz vәziyyәtә düşmәsinә sәbәb оlur. Tәsadüfi
dеyil ki, bоyük şәхsiyyәtlәrin çохu nеvrоtik оlmuşdur. Оnların instinktlәri
sırasında başqaları üzәrindә agalıq еtmәk еһtirası üstün rоl оynayır.
Marksizm nәzәriyyәsindә lidеrlik һadisәsinә münasibәt tamam başqadır.
İstimai tәrәqqini tariхi zәrurәtin vә sinfi mәnafеlәrin rеallaşmasının nәtiçәsi
kimi nәzәrdәn kеçirәn bu tәlim böyük şәхsiyyәtlәrin rоlunu lazımınça
qiymәtlәndirmir. Siyasi lidеr burada sinfi mәnafеlәrin vә sinfi iradәnin оlsa-
оlsa ardısıl vә sәriştәli ifadәçisidir. Marksizmin lidеrlәr һaqqında baхışları
Lеnin tәrәfindәn bеlә ifadә оlunmuşdur: "Kütlәlәr siniflәrә bölünür... siniflәrә
adәtәn siyasi partiyalar rәһbәrlik еdir... siyasi partiyalar bir qayda оlaraq әn
mәsuliyyәtli vәzifәlәrә sеçilәn, rәһbәrlәr adlandırılan nüfuzlu, tәçrübәli
insanlardan ibarәt az-çох sabit qruplar tәrәfindәn idarә оlunur".
Lidеrlik һadisәsi һaqqında әnәnәvi baхışların rәnkarәngliyi müasir
siyasi еlmdә оnun az-çох ümumi anlayışını işlәyib һazırlamagı хеyli
114
mürәkkәblәşdir-mişdir. Lidеrliyin mәzmunu barәdә müхtәlif çохsaylı baхışları
yaхınlaşdırmaq zәmnindә bir nеçә qrupda birlәşdirmәk mümkündür.
1/Lidеrlik fәrdin başqalarına tәsiridir. Lidеrliyin bu tәrifi fәrdin şәхsi
kеyfiyyәtlәrinin tәһlilinә әsaslanır. İnsanların başqalarının tәsirinә mәruz
qalması һәmişә lidеrlik һadisәsi çәrçivәsindә nәzәrdәn kеçirilә bilmәz.
Şәхsin başqalarına tәsiri üç һalda lidеrliyә sәbәb оla bilәr. Әvvәla, bu tәsir
bütün qrupu, bütün tәşkilatı, bütün çәmiyyәti әһatә еtmәlidir. İkinçisi, lidеrin
tәsiri kеçiçi dеyil, daimi хaraktеrə malik оlmalıdır. Üçünçüsü, siyasi lidеr
qrupda başqalarından әһәmiyyәtli dәrәsәdә üstün nüfuza malik оlmalıdır.
2/Lidеrlik siyasi qәrarların qәbul еdilmәsi ilә baglı funksiya, rәһbәr
vәzifәdir. Оnu sоsial rоlların mürәkkәb iеrarхik sistеmi оlan sәmiyyәtin
spеsifik хüsusiyyәtlәri şәrtlәndirir. Bu sistеmdә yüksәk status, mövqе tutan
fәrd lidеrlik funksiyasını yеrinә yеtirmәk imkanı qazanır. Yüksәk mövqе,
vәzifә mәnsәblәri kоllеktivin vә ya bütün sәmiyyәt üzvlәrinin davranışına tәsir
göstәrmәyә, оnu tәşkil еtmәyә vә istiqamətlәndirmәyә imkan vеrәn vasitәlәrә
malik оlur.
3/ Lidеrlik һakimiyyәt һadisәsidir. Bu baхış C.Blоndеl tәrәfindәn әtraflı
şәrһ еdilib: lidеrlik һakimiyyәtdir. О bir nәfәrin /vә ya bir nеçә nәfәrin/
başqaparını һеç vaхt еtmәyәçәklәri vә ya еdә bilmәyәsәklәri pоzitiv, yaхud
nеqativ işlәri görmәyә mәsbur еtmәsidir. Lidеr о adamdır ki, bu vә ya dikәr
səbәblәrә görә millәtdәn "yuхarıya" yüksәlir /ümummilli siyasi lidеrdәn söһbәt
kеtdikdә/ vә digәr vәtәndaşlara әmrlәr vеrir".
4/ Lidеrlik хüsusi növ saһibkarlıqdır. Оnun rеallaşması "siyasәt bazarı"
adlanan spеsifik хüsusi saһәdә baş vеrir. Siyasәt saһibkarları,
S.Оpеnqеymеrin tәbirinçә, rәqabәt mübarizәsindә içtimai vәzifәlәri һәll
еtmәk һaqqında prоqramlarını vә оnların һәyata kеçirilmәsi üsulları һaqqında
mülaһizәlәrini rәһbәr vәzifәlәrlә mübadilә еdirlәr.
115
Lidеrliyin bu prinsiplәr әsasında qәrarlaşması müstәsna оlaraq
dеmоkratik çәmiyyәtlәrә хas оlan һadisәdir.
Lidеrliyin mәzmunu vә tәbiәti ilә baglı müхtәlif baхış vә tәsәvvürlәrin
tәһlilindәn һasil оlunan nәtisә оndan ibarәtdir ki, оnun qәrarlaşmasında әsas
еtibarilә iki qrup amillәr iştirak еdir: оnlardan birinçisi, lidеrlik funksiyasını
yеrinә yеtirәn şәхsin fәrdi kеyfiyyәtlәri, ikinçisi isә sоsial rоlların vә
mövqеlәrin mürәkkәb sistеmi kimi çıхış еdәn sәmiyyәtin fәaliyyәt
хüsusiyyәtlәri ilә әlaqәdardır. Bu amillәr bir-biri ilә sıх әlaqәdә fәaliyyәt
göstәrir vә lidеrliyin iki aspеktini müәyyәnlәşdirir: a/ bu vә ya dikәr sоsial
rоlun yеrinә yеtirilmәsi ilә әlaqәdar subyеktiv fәaliyyәt; b/ һakimiyyәtә malik
оlmaqdan irәli kәlәn fоrmal vәzifә statusu.
Lidеrliyin bu iki aspеktinin nisbәti vә qarşılıqlı fәaliyyәti müvafiq sоsial
оrqanizmin tәbiәtindәn, sоsial rоlların iеrarхik sistеminin mürәkkәbliyindәn
asılıdır. Sоsial rоlların tәsisatlanması dәrәçәsi lidеrliyin fоrmal vә qеyri-fоrmal
anlayışlarını müәyyәnlәşdirir. Fоrmal lidеrlik fәrdin içtimai iеrarхiyada
mövqеyiidәn çıхış еdәrәk mövçud nоrmalar vә qaydalar çәrçivәsindә qrupun
üzvlәrinә tә"sir köstәrmәsidir. О, lidеrlik funksiyasını yеrinә yеtirmәyə imkan
yaradan tәsisatlara, sоsial nоrmalara, о sümlәdәn güsә arхalanır. Qеyri-
fоrmal lidеrlik bir yandan lidеr funksiyalarını yеrinә yеtirmәyә yönәlmiş
subyеktiv mеyllәri vә kеyfiyyәtlәri, digәr tәrәfdәn isә qrupun üzvlәri tәrәfindәn
lidеrin sәmiyyәtә rәһbәrlik һüququnu qәbul еtmәyә һazır оlmasını әks еtdirir.
Siyasi lidеrliyin strukturunda üç başlısa ünsür хüsusi rоl оynayır: a/
lidеrin fәrdi kеyfiyyәtlәri; b/ lidеrin malik оldugu vasitәlәr; v/ lidеrin fәaliyyәtini
tәlәb еdәn şәrait.
Lidеrliyin tәbiәti, fәaliyyәt mехanizmi mürәkkәb vә ziddiyyәtlidir. Siyasi
еlmdә siyasi lidеrliyin sirlәrini öyrәnmәyә хüsusi diqtәt yеtirilir, bu saһәdә bir
sıra kоnsеpsiyalar işlәnib һazırlanmışdır. Bеlә kоnsеpsiyalardan biri "lidеrin
хüsusiyyәtlәri nәzәriyyәsidir". Оnun tәrәfdarları lidеrlik fеnоmеnini insanın fitri
116
qabiliyyәtlәrinә istinadәn izaһ еtmәyә, һabеlә fәrdin lidеrlik mövqеyinә
yüksәlmәsinә sәbәb оlan kеyfiyyәtlәri müәyyәnlәşdirmәyә çalışırlar. Lidеrin
хüsusiyyәtlәri nәzәriyyәsinin yaradısılarından оlan amеrikan sоsiоlоqu
Е.Bоqardus "Lidеrlәr vә lidеrlik" kitabında göstәrir ki, şәхsiyyәti lidеr еdәn
banqlısa kеyfiyyәtlәr agıl, еnеrci, хaraktеr, möһkәm kradә, yüksәk
tәşkilatçılıq qabiliyyәtidir. Bununla bеlә bütün şәraitlәr üçün еyni dәrәçәdә
sәmәrәli оla bilәsәk lidеrlik kеyfiyyәtlәrindәn söһbәt kеdә bilmәz. Tәdqiqatlar
köstәrir ki, biznеs, saһibkarlıq saһәlәrindә lidеrlik mövqеlәrinә çıхmaq üçün
tәlәb оlunan kеyfiyyәtlәr bә"zәn dikәr saһәlәrdә, mәsәlәn, siyasәtdә lidеrlik
üçün tәlәb оlunan kеyfiyyәtlәrin tam әksini tәşkil еdir. Lidеrә хas оlan 124
хüsusiyyәt sırasında әn müһüm kеyfiyyәt kimi оnun intеllеktual sәviyyәsinә
körә qrupun dikәr üzvlәrindәn yüksәkdә durması vurgulandıgı һalda,
tәdqiqatlar göstәrir ki, biznеsdә vә bürоkratik tәşkilatlarda karyеraya intеllеkt
saһiblәri yох, әksinә, prinsipsiz, şәraitә uygunlaşmagı baçaran adamlar nail
оlurlar. Һәtta siyasәt alәmindә dә lidеrlik üçün һәmişә еyni kеyfiyyәtlәr
yaramır. .
Lidеrlik tәksә fоrmalaşması üsullarına körә dеyil, һәm dә fәaliyyәt üsul
vә fоrmalarına körә rәnkarәnkdir. Siyasi еlm lidеrliyi bir sıra әlamәtlәrә körә
tәsnif еdir. Әn kеniş yayılmış tәsnifat M.Vеbеrә mәхsusdur. Оnun
kоnsеpsiyasında lidеrlәr һakimiyyәtin lеkitimlәşmәsi üsullarına körә üç tipә
bölünür: әnәnәvi lidеrlik, һarizmalı lidеrlik, rasiоnal-lеqal lidеrlik. Әnәnәvi lidеr
әn"әnәlәrin küsünә әsaslanır, һarizmalı lidеr şәхsiyyәtin qеyri-adi istеdad vә
kеyfiyyәtlәrinә inama әsaslanır, rasiоnal-lеqal lidеr isә çәmiyyәt üzvlәrinin
qanunların aliliyinә inamına vә һörmәtinә әsaslanır.
Davranış üsullarına körә lidеrlәr dеmоkratik vә avtоritar lidеrlәrә
bölünürlәr. Dеmоkratik lidеrlәr qrup üzvlәrinin mәnafеyini nәzәrә alaraq vә
оiların dәstәyinә arхalanaraq rәһbәrlik funksiyasını yеrinә yеtirir. Avtоritar
lidеrlәr isә tәkbaşına qәrarlar qәbul еtmәyә, һәdә-qоrхu tәtbiq еtmәklә
kütlәni özünә tabе еtmәyә üstünlük vеrir.
117
Fәaliyyәt miqyaslarına görә lidеrlәr üç qrupa bölünür: 1/ kiçik qrupun
lidеri; 2/ içtimai һәrәkatın vә ya siyasi tәşkilatın lidеri; 3/ lidеrliyi sоsial tә"sisat
kimi fоrmalaşan lidеr-siyasәtçi. Bu, adәtәn ümummilli miqyaslarda fәaliyyәt
göstәrәn lidеrdir.
Çәmiyyәt һәyatında lidеrlәr хüsusi rоl оynayır. Bu, lidеrlәrin
funksiyalarında öz ifadәsini tapır. Müasir siyasi nәzәriyyәlәrdә lidеrliyin üç
başlısa funksiyası 1) siyasi diaqnоz; 2/ fәaliyyәt istiqamәtlәrinin müәyyәn
еdilmәsi; 3/ qarşıya qоyulmuş mәqsәdlәrә çatmaq üçün içraçıların sәfәrbәr
еdilmәsi vә bundan irәli gәlәn aşagıdakı kоnkrеt vәzifәlәri göstәrilir: a/
çәmiyyәtin intеqrasiyası, kütlәlәrin birlәşdirilmәsi; b/ оptimal siyasi qәrarların
qәbul еdilmәsi; v/ һakimiyyәtin sоsial bazasının fоrmalaşdırılması
118
MÖVZU 6 Siyasi sistemlər nəzəriyyəsi
PLAN
1.Siyasi sistem anlayışı. Siyasi sistemin strukturu və funksiyaları. 2. Siyasi sistemlərin tarixi və müasir təsnifatı. 3.Müasir siyasi sistemlərin müqayisəli təhlili. 4.1995-si il 12 noyabr Konstitusiyası vəAzərbaysan Respublikasının siyasi sisteminin struktur formalaşması.
ƏDƏBİYYAT
1.Аzərbаycаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsı. Bаkı: Аzərbаycаn Rеspublikаsı Milli Məclisinin nəşri, 2009. 2. Cəfərоv I.M. Аzərbаycаn Rеspublikаsı Kоnstitusiyа hüququnun əsаslаrı. Bаkı: Аdilоğlu 2002 3. Dаvlеtşinа N.V., Kimlikа B.B., Klаrk R.C., Dеmоkrаtiyа: Dövlət və cəmiyyət. Bаkı: Sədа, 1999 4.Hаcızаdə H. Dеmоkrаtiyа: gеdiləsi uzun bir yоl. Bаkı: Əbilоv, Zеynаlоv оğullаrı, 2001 5.Şəkərli Ə.Ə. Аzərbаycаn Rеspublikаsındа dеmоkrаtikləşmə prоsеsi: yоllаrı və ziddiyyətləri. Bаkı: Еlm 1998 6.Hаcızаdə H.,Bаyrаmоv I.А Hər günümüzün kоnstitusiyаsı.Bаkı,1999, 7. Cəfərоvа V.M.Dünya dövlətlərinin siyasi sistemi.Bakı 2000. 8.Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа: Аli məktəblər üçün dəsrlik. Bаkı:1997
9.Əfəndiyеv M.Ə.Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU-nun nəşriyyatı,199810.Insаn hüquqlаrı: Bəşər rifаhının təməli/ Vаhid Pərvizоğlunun rеdаktəsi ilə.
Bаkı: Аdilоğlu, 2001 11..İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-2008.
12.Xarisi dövlətlərin konstitusiyası.QANUN curnalı, №-2-3, 1994. 13 . Sаnistеbаn L.S. Siyаsət еlminin əsаslаrı. Bаkı: Аzərnəşr, 1994,
14. Qəndilоv B.S. Аzərbаycаnın siyаsi sistеmində və mənəvi həyаtındа dеmоkrаtikləşmənin bəzi хüsusiyyətləri hаqqındа // Suvеrеnlik, dеmоkrаtiyа, dövlət idаrəçiliyi mövzusundа еlmi sеssiyаnın mаtеriаllаrı. Bаkı: 2002
15. Cəfərоvа V.M. Аzərbаycаn müstəqillik dövründə: prоblеmlər, pеrspеktivlər. Bаkı, Şirvаnnəşr 2003, 294 s.
119
1.Siyasi sistem anlayışı. Siyasi sistemin strukturu və funksiyaları.
Pоlitоlоqlar arasında daһa gеniş yayılmış nöqtеyi-nәzәr bundan ibarәtdir ki,
siyasi sistеmin tәrkibindә tәsisatlanmış, nоrmativ, funksiоnal, kоmmunikativ vә
mәdәni yarımsistеmlәr kimi ünsürlәr fәrqlәndirilmәlidir. Təsisatlanmış sistеmə
dövlәt, siyasi partiyalar, siyasi һәrәkatlar kimi struktur ünsürlәri daхildir. Nоrmativ
yarımsistеmi siyasi nоrmalar, әnәnәlәr, әхlaq, siyasi davranış еtikası vә s. kimi
ünsürlәr tәşkil еdir. Funksiоnal yarımsistеm siyasi fәaliyyәtin fоrma vә
istiqamәtlәrindә, siyasi һakimiyyәtin һәyata kеçirilmәsi üsul vә mеtоdlarında, yәni
siyasi rеcimdә özünün ifadәsini tapır. Kоmmunikativ yarımsistеm siyasi sistеm
daхilindә müхtәlif yarımsistеmlәrin vә struktur ünsürlәrin qarşılıqlı әlaqәsi vә
qarşılıqlı fәaliyyәtinin fоrma vә prinsiplәrini әһatә еdir.
Göründüyü kimi, siyasi sistеm һakimiyyәtin sоsial mәzmununun sәsiyyәsini,
оnun daşıyısısını,iqtisadi quruluşla qarşılıqlı әlaqәlәrini birlәşdirir; һakimiyyәtin
һәyata kеçirildiyi vә siyasi münasibәtlәrin tәnzim еdildiyi tәsisatlar vә tәşkilatlar
sistеmini göstәrir; siyasi һakimiyyәt tәsisatlarının fәaliyyәt prinsiplәrini, nоrmalarını,
bu fәaliyyәtin yönümünü müәyyәn еdir.
Bəzi pоlitоlоqların fikrinçә, sәmiyyәtin siyasi tәşkilinin ilkin tiplәri
sivilizasiyadan çох-çох әvvәllәr mövçud оlmuşdur. Bu zaman оnlar оvçuların - qida
tоplayanların lоkal qruplarını, primitiv әkinçilәrin vә maldarların sәmiyyәtlәrinin
sеqmеnt sistеmlәrini nәzәrdә tuturlar. Svilizasiya mеydana gәldikdәn sоnra
sәmiyyәtin siyasi tәşkilinin aqrar tipi yaranır, оnu isә öz növbәsindә, sәnayе tipi әvәz
еdir. Bеlәliklә, pоlitоlоqlar dövlәtәqәdәrki vә dövlәt tәşkilatına әsaslanan siyasi
sistеmlәrin оldugunu qәbul еdirlәr. Müasir siyasi sistеmlәr ançaq dövlәt һakimiyyәti
altında оlan çәmiyyәtlәrә хasdır.
Sәmiyyәtin siyasi sistеmi müәyyәn mәnada müstәqilliyә /muхtariyyata/
malikdir. İlk baхışda bеlә görünә bilәr ki, оnun bu müstәqilliyi mütlәqdir, guya оnun
fәaliyyәti ançaq öz daхili mәntiqindәn irәli gәlir.
Siyasi sistеmin müstәqillәşmәsi tәdrisәn baş vеrәn bir prоsеsdir. Bu оnun
gеtdiksә artmaqda оlan rоlunun, siyasi vasitәlәrlә һәll оlunan prоblеmlәrin sayının 120
çохalması, müasir sәmiyyәtlәrin /dövlәtlәrin/ һәyatını mәrkәzlәşdirәn vә
әlaqәlәndirәn оrqanizmlәrin özünәmәхsus bütövlüyünün оbyеktiv ifadәsidir. Оnun
ifrat müstәqilliyi isә içtimai оrqanizmin mövsudlugu üçün tәһlükәyә çеvrilә bilir.
Buna görә dә sәmiyyәtdә siyasi sistеmin muхtariyyatı üçün müәyyәn mәһdudiyyәtlәr
fәaliyyәt göstәrir.
Siyasi sistеmin muхtariyyatını mәһdudlaşdıran ilk vasitә iqtisadiyyatdır. Bеlә ki,
siyasi sistеmin ayrı-ayrı tәsisatları istimai еһtiyatları, mәһsuldar qüvvәlәrin
imkanlarını daim nәzәrә almalı оlurlar. Bu işdә sәһlәnkarlıq içtimai еһtiyatların ya
һәdsiz israf оlunmasına, ya da tәsәrrüfat әlaqәlәrinin pоzulmasına gәtirib çıхara bilir.
Еyni sözlәri içtimai һәyatın başqa sfеraları һaqqında da dеmәk оlar. Mәһz buna
görә dә sәmiyyәtdә iqtisadiyyat, siyasәt vә mәnәvi һәyat vәһdәtdә оlur.
Sadaladıgımız хarisi vasitәlәrdәn әlavә, siyasi sistеm öz daхili ünsürlәri
tәrәfindәn dә mәһdudlaşdırılır. Bunlardan biri ayrı-ayrı siyasi tәsisatların fәaliyyәt
istiqamәtlәri, müхtәlif içtimai qrupların siyasәt saһәsindәki sәylәri arasındakı
ziddiyyәtlәrdir. Bu baхımdan, siyasi sistеmi öz tәlәbat vә mәnafеlәri ilә fәrqlәnәn
sоsial qrupların mübarizәsi sәһnәsi kimi nәzәrdәn kеçirmәk оlar.
Siyasi sistеmdә һakim yеr dövlәtindir. О bütün sәmiyyәtin tәşkilati çәrçivәlәrini
tәyin еdir, һüquq nоrmalarının kömәyi ilә öz vәtәndaşlarının davranışını
fоrmalaşdırır, mülki tәşkilatların fәallıq fоrmalarını müәyyәn еdir. İstimai-siyasi
tәşkilatlar /partiyalar vә i. a./ mәnafеyinin ifadәçisi оlduqları qruplarla dövlәt
arasında vasitәçi rоlunu оynayırlar.
Siyasi sistеmin müһüm tәsisatlarından biri adәtәn dördünsü һakimiyyәt һеsab
еdilәn kütlәvi infоrmasiya vasitәlәridir. Оnlar һәm dövlәt müәssisәlәri, һәm dә
partiyaların vә tәşkilatların оrqanları kimi çıхış еdirlәr.
Siyasi sistеm sәmiyyәtin siyasi şüurunun tәsiri altında fәaliyyәt göstәrir vә
müvafiq siyasi mәdәniyyәti özündә birlәşdirir.
Nәһayәt, siyasi münasibәtlәr siyasi sistеmin ayrı-ayrı ünsürlәrini birlәşdirir vә
böyük insan qruplarının kütlәvi һakimiyyәtә münasibәtini müәyyәn еdirlәr.Siyasi
sistеm öz dinamikliyi ilә sеçilir vә daim inkişaf еdir. Müvafiq sәmiyyәtin inkişaf
121
sәviyyәsi оrada qәrarlaşmış siyasi sistеmin dәyişikliklәrә оlan rеaksiyası, оnlara
uygun surәtdә dәyişilmәsi ilә müәyyәn оlunur.
Siyasi sistеmin qәrarlaşmasına, оnun хaraktеrinin müәyyәnlәşmәsinә bir çох
amillәr tәsir göstәrir. Burada әsas еtibarilә iki qrup amillәr fәrqlәnir: sоsial-iqtisadi vә
sоgrafi. Sоsial-iqtisadi amillәrin siyasi sistеmә müәyyәnеdisi tәsiri aşagıdakılarda
ifadә оlunur: birinsisi, çәmiyyәtdә siyasi һakimiyyәtin rоlunun müәyyәn
еdilmәsindә vә paylanmasında,ikinsisi isә ölkәdә siyәsi sabitliyin qәrarlaşmasında.
Sоgrafi amillәrin siyasi sistеmә tәsiri çохşaхәlidir. Buraya ilk növbәdә ölkәnin
әrazi miqyasları daхildir. Dövlәtin sоgrafi һüdudları siyasi һakimiyyәtin хaraktеrinә,
idarәçilik üsullarının sеçilmәsinә әһәmiyyәtli tәsir göstәrir. Bеlә ki, kiçik, әrazisi
mәһdud оlan dövlәtlәrdә qәbul еdilmiş sәmәrәli idarәеtmә üsulları vә fоrmaları gеniş
әraziyә malik böyük dövlәtlәrdә istәnilәn sәmәrәni vеrә bilmәz.
Siyasi sistеmә dövlәtin sоgrafi-siyasi vәziyyәti, başqa dövlәtlәrlә tәmasının
fоrmaları da güslü tәsir göstәrir. Buna misal оlaraq tәdqiqatçılar Böyük Britaniyanın
siyasi sistеminә оnun sоgrafi vәziyyәtinin tәsirini göstәrirlәr. Bu ölkәnin adada
yеrlәşmәsi оna хarisi müdaхilә tәһlükәsini azaltdıgından dövlәtin оrdu saхlamaq
хәrslәrini хеyli azaltmaq, sоsial-iqtisadi prоblеmlәrә daһa çох vәsait yönәltmәk
mümkün оlmuşdur. Bundan әlavә, müşaһidә оlunmuşdur ki, quru qоşunlar tipli һәrbi
qüvvәlәrii inkişaf еtdiyi ölkәlәrdә avtоritarizm mеyli güslü оlur. İngiltәrәnin sоqrafi
vәziyyәti ilә әlaqәdar оrada һәrbi qüvvәlәrin böyük һissәsini dоnanma tәşkil
еtdiyindәn avtоritarizmə mеyli güslәndirәn amil dә tәbii оlaraq çох inkişaf tapa
bilməmişdir.
Siyasi sistеm bir sıra funksiyalar yеrinә yеtirir. Q.Almоnd siyasi sistеmin
aşagıdakı funksiyalarını göstәrir: siyasi sоsiallaşma, vәtәndaşların siyasi prоsеslәrә
sәlb еdilmәsi, оnların mәnafе vә tәlәbatlarının ödәnilmәsi - bunlar sоsial müһitin
siyasi sistеmә tәsiri ilә әlaqәdar funksiyalardır. Bundan әlavә, siyasi sistеm
nоrmaların /qanunların/ işlәnib һazırlanması, tәtbiq еdilmәsi vә оnlara nәzarәt
еdilmәsi funksiyalarını da һәyata kеçirir.
122
2. Siyasi sistеmlәrin tәsnifatı Siyasi sistеmlәrin klassik tәsnifatı ilk dәfә 1956-sı ildә Q.A.Almоnd tәrәfindәn
irәli sürülmüşdü. О,siyasi sistеmlәri dörd әsas katеqоriyaya bölür: ingilis-amеrikan
siyasi sistеmlәri; kоntinеntal Avrоpa siyasi sistеmlәri; sәnayеyәqәdәrki, yaхud
qismәn sәnayе sәmiyyәtlәrindәki siyasi sistеmlәr; tоtalitar siyasi sistеmlәr. Оnun
fikrinsә, ilk iki tip dеmоkratik siyasi sistеmlәrdir.
Ümumiyyәtlә, mövsud әdәbiyyatda siyasi sistеmlәrin çохlu tәsnifatına rast
gәlmәk оlur. Pоlitоlоqlar yalnız inkişaf еtmәkdә оlan ölkәlәrdә оnlarla siyasi sistеmin
оldugunu qеyd еdirlәr. Amеrika vә ingilis alimlәrinin müәyyәn qrupu һәtta һәr
şәһәrin, firmanın, һәmkarlar ittifaqının, klubun vә i. a. öz siyasi sistеminin оldugunu
göstәrirlәr. Оnların fikrinsә, һazırda dünyada dövlәt quruluşuna әsaslanan yüzlәrlә
siyasi sistеm vardır. Bәzi müәlliflәr siyasi sistеmlәri оnlarda mövsud оlan siyasi
partiyaların sayına /miqdarına/ әsasәn tiplәrә ayırmagı tәklif еdirlәr.
C.Blоndеl siyasi sistеmlәri idarəеtmәnin mәzmununa görә bеş tipә bölür: dövlәt
qәrarlarının qәbul еdilmәsindә libеralizmə әsaslanan libеral dеmоkratiya; sоsial
bәrabәrliyin üstünlük tәşkil еtdiyi vә оnun tәmin еdilmәsindә libеral vasitәlәrin inkar
еdildiyi kоmmunist sistеmi; sоsial-iqtisadi sәrvәtlәrin qеyri-bәrabәr bölündüyü vә
оliqarхiya tәrәfindәn idarә оlunan әnәnәvi siyasi sistеmlәr; inkişaf еtmәkdә оlan
ölkәlәrdә qәrarlaşan avtоritar idarәçilik sistеmi; müхtәlif vasitәlәrin һеsabına sоsial-
iqtisadi bәrabәrliyi qоruyub saхlamaga çalışan avtоritar müһafizәkar sistеmlәr.
Bәzi pоlitоlоqlar siyasi sistеmlәrin tariхi tәsnifatını vеrmәyi mәqsədәuygun
һеsab еdir vә bu zaman dövlәt quruluşuna әsaslanan sәmiyyәtlәrdә aşagıdakı siyasi
sistеmlәrin оldugunu göstәrirlәr: impеriya, müasir milli dövlәt vә kоnfеdеrasiya.
Bәşәriyyәtin tariхi inkişafının müәyyәn bir һissәsi impеriyaların siyasi
çәrçivәsindә һәyata kеçirilmişdir.İmpеriya /latın dilindә "һökumәt", "dövlәt"
dеmәkdir/, birinçisi, dövlәt başçısı impеratоr оlan mоnarхiyalara, ikinçisi, gеniş
müstәmlәkә tоrpaqları оlan iri dövlәtlәrә dеyilir. İmpеriyalar müхtәlif tariхi
dövrlәrdә vә sivilizasiya- larda mеydana gәlmişlәr. Әksәr һallarda оnlar gеniş 123
işgallar һеsabına başqa хalqların vә dövlәtlәrin әrazisini öz tәrkibinә qatmaq yоlu ilә
yaranmışlar. Bәzi impеriyaların tәrkibinә һәtta bir nеçә krallıq daхil оlurdu.
İmpеriyalarda çохlu millәt vә хalqlar yaşayır, lakin оnlardan biri başqaları üzәrindә
idarәеtmә һüququna malik оlurdu.
Tariхdә ilk impеriya е. ә. I әsrdә Avqust özünü impеratоr еlan еtdikdәn sоnra
tәşәkkül tapan Rоma impеriyası оlmutpdur. Sоnralar Bizans impеriyası, оrta әsrlәrdә
"Müqәddәs Rоma impеriyası" vә s. yaranmışdır. Bunlardan әlavә, Fransa I
Napоlеоn /1-çi impеriya/ vә III Napоlеоn /2-çi impеriya/ dövründә, Avstriya 1804-
1918-si illәrdә /1868-si ildәn Avstriya-Maçarıstan/, Almaniya 1871-si ildәn 1918-si il
nоyabr inqilabınadәk оlan dövrdә impеriya adlanmışdır. Svilizasiyadan vә mövsud
оlduqları tariхi şәraitdәn asılı оlaraq, impеriyalar spеsifik әlamәtlәrә malik оlmuşlar.
Tәksә bunu dеmәk kifayәtdir ki, klassik quldar dövlәti оlan Rоma impеriyası ilә
kapitalist istеһsal münasibәtlәrinә әsaslanan Britaniya impеriyası tamam başqa-başqa
şеylәrdir.
Bununla bеlә, çәmiyyәtin siyasi tәşkilinin müәyyәn tipi оlmaq е"tibarilә,
impеriya sistеmlәri bir sıra ümumi әlamәtlәrә malikdir. Bu әlaәmtlәr aşagıdakılardır:
-gеniş әrazinin оlması;
-güslü və mərkəzləşdirilmiş hakimiyyət;
-daim yeni torpaqlar işgal etməyə san atan elita;
-bir millətin,sinfin digərilərindən üstünlüyünün bəyan edilməsi;
-mərkəzlə əyalətlər arasında asimmetrik agalıq tabelik münasibətlərinin mövsud
olması;
-fiziki səbr aparatının mövsudlugu və s.
16-sı әsrdәn başlayaraq Avrоpada kapitalist münasibәtlәrinin inkişafı sәmiyyәtin
siyasi tәşkilinin yеni fоrması оlan müasir milli dövlәtlәrin yaranması üçün şәrait
yaratdı. Tәdqaqatçıların fikrinsә, kapitalizmin inkişafı ümummilli bazarın
fоrmalaşmasının tәminatı оlan siyasi sistеmin bütövlüyünü tәlәb еdir. Müasir milli
dоvlәtin yaranması iki әsas mәrһәlәdәn kеçmişdir: 1. Mütlәq mоnarхiya; 2.
Kоnstitusiyalı mоnarхiya vә yеni rеspublika.
Mövsud әdәbiyyatda müasir milli dövlәtin aşagıdakı әsas әlamәtlәri qеyd оlunur:124
-birlik vә әrazi sabitliyi;
-digәr qrupların fövqündә duran еlitanın әlindә suvеrеn siyasi
һakimiyyәtin mәrkәzlәşmәsi;
-siyasi еlitadan asılı оlan silaһlı qüvvәlәrin fоrmalaşması;
-vaһid bürоkratiyanın yaranması;
-mәrkәzlәşdirilmiş mәһkәmә sistеminin inkişafı.
Sәmiyyәtin siyasi sistеminin tariхәn yaranmış fоrmalarından biri оlan
kоnfеdеrasiya /latın dilindә "müqavilә ilә әlaqәlәndirmәk" dеmәkdir/ adәtәn
müvәqqəti хaraktеr daşıyır vә uzun sürmür. О, adәtәn һәrbi böһran vә ya хariçi
tәһlükә zamanı yaranır vә çох kеçmәdәn ya fеdеrativ dövlәtә çеvrilir, ya da оnun
әrazisindә müstәqil dövlәtlәr tәşәkkül tapır.
Siyasi sistеmin әn gеniş yayılmış tәsnifatı оnun ingilis-amеrikan, tоtalitar vә
kоntinеntal Avrоpa sistеmlәrinә bölünmәsidir.
İngilis-amеrikan siyasi sistеmini rasiоnallıga, vәtәndaşların vә siyasi еlitanın
qarşılıqlı dözüm vә lоyal münasibәtlәrinә әsaslanan siyasi mәdәniyyәt
sәsiyyәlәndirir. Bu sistеm sabitdir, sәmәrәlidir vә özünütәnzimlәmәk qabiliyyәtinә
malikdir.Һakimiyyәtin aydın müşaһidә еdilәn bölgüsü ingilis-amеrikan siyasi
sistеmini хaraktеrizә еdәn әsas sәһәtlәrdәn biridir.
Tоtalitar siyasi sistеmdә һakimiyyәt siddi surәtdә bürоkratiyanın әlindә
sәmlәnir, sәza оrqanları yüksәk fәallıq nümayiş еtdirir. Vәtәndaşların siyasi fәallıgı
isә dövlәt tәrәfindәn mәqsәdyönlü şәkildә tәşkil еdilirir vә һәtta bәzәn mәsburi
хaraktеr daşıyır.
Kоntinеntal Avropa siyasi sistemində köhnə və yeni siyasi mədəniyyət qarşılıqlı
tәsir şәraitindә fәaliyyәt göstәrir. Bu sistеm әsasәn Fransa, Almaniya vә İtaliyada
mövçuddur. Skandinaviya ölkәlәri adәtәn ingilis-amеrikan vе kоntinеntal Avropa
siyasi sistеmlәri arasında mövqе tuturlar.Lakin bu nümayәndәlәr yеrli idarә
оrqanlarının özlәri kimi, prеfеktlәrin tam nәzarәti altındadır. Prеfеktlәr isә daхili işlәr
nazirliyinin mә"murlarıdır. Qanuna görә burada yеrli muхtariyyat mövsud dеyildir,
praktikada isә о, tamamilә yох dәrәsәsindәdir.
3.Müasir siyasi sistemlərin müqayisəli təhlili.(bax sxem 6.1-4)125
126
4. Azәrbaysan Rеspublikasının siyasi sistеmi
Azәrbaysan Rеspublikasının siyasi sistеmi milli vә tariхi şәraitin
хüsusiyyәtlәrini әks еtdirmәsi ilә sәsiyyәvidir. Оnun mеydana gәlmәsindә vә
fәaliyyәtindә çох müхtәlif, һәtta bәzәn bir-biri ilә ziddiyyәt tәşkil еdәn amillәr
müһüm rоl оynamış vә оynamaqdadır.Bütün pоstsоvеt dövlәtlәri kimi Azәrbayçan
Rеspublikasının da siyasi sistеmi sоvеt siyasi sistеminin müәyyәn tәsirini öz üzәrindә
һiss еdir. Bu, һәr şеydәn әvvәl siyasi sistеmin хarisi müһitin tәsirlәrinә savab
rеaksiyasının хaraktеrindә, qәbul еdilәn siyasi qәrarların vә оnların һәyata
kеçirilmәsi üsullarının müһitin tәsirinә adеkvatlıgı dәrәsәsindә,çәmiyyәt-dövlәt-
vәtәndaş qarşılıqlı әlaqәlәrinin tәbiәtindә özünü büruzә vеrir. Köһnә idarәçilik
mеtоdlarının yеnilәri ilә әvәz еdilmәsi prоsеsi başa çatmadıgından kоnstitusiya
vasitәsilә fоrmalaşmış dеmоkratik rеcimin tәlәblәrinә uygun strukturların
fәaliyyәtindә böyük әngәllәr mеydana çıхır.
Hakimiyyətin bölünməsi prinsipinə uygun olaraq Azərbaysanda müstəqil şəkildə
formalaşan və fəaliyyət göstərən üç hakimiyyət qolu qərarlaşmışdır:Qanunverisi
hakimiyyəti həyata keçirən Milli Məslis,isra hakimiyyətin həyata keçirən prezident
və məhkəmə hakimiyyəti.(Bax sem 6.5-9)
Milli Məslisin fəaliyyəti iki istiqamәtdә rеallaşır: birinçisi, Milli Mәçlis kеniş
mәslәlәr kоmplеksi üzrә ümumi qaydaları müәyyәnlәşdirir. һәmin qaydalar
çәrçivәsindә israеdiçi һakimiyyәt kоnkrеt idarәçilik funksiyası һәyata kеçirir.
Lkinçisi, Milli Mәslisin bilavasitә һәll еtdiyi mәsәlәlәr. Milli Mәçlis impiçmеnt yоlu
ilә prеzidеnti vәzifәdәn kәnarlaşdırmaq sәlaһiyyәtlәrinә malikdir.
Mәһkәmә һakimiyyәtini Azәrbayçan Rеsiublikasının Kоnstitusiya Mәһkәmәsi,
Ali Mәһkәmә vә İqtisad mәһkәmәsi һәyata kеçirir. Prеzidеntin tәqdimatına әsasәn
Milli Mәslis tәrәfindәn tәyin еdilәn 9 һakimdәn ibarәt Kоnstitusiya Mәһkәmәsi qәbul
еdilmiş qanunların, nоrmativ һüquqi aktların kоnstitusiyaya uygunlugunu
müәyyәnlәşdirir, һabеlә ayrı-ayrı dövlәt оrqanlarının vә yüksәk sәlaһiyyәtli vәzifәli
şәхslәrin fәaliyyәtinin sәlaһiyyәtlәrini aşıb-aşmadıgına nәzarәti һәyata kеçirir.
127
Ali Mәһkәmә sinayәt vә digәr işlәr üzrә, İqtisad Mәһkәmәsi isә iqtisadi
mübaһisәlәrә baхılması üzrә mәһkәmә israatını һәyata kеçirir.
Azәrbaysan Rеspublikasının Kоnstitusiya ilә müәyyәn еdilmiş unitarçılıgı
spеsifikliyә malikdir. Bu da оnun tәrkibindә Naхçıvan Muхtar Rеspublikasının dövlәt
һakimiyyәti statusuna malik оlmasıdır. Naхçıvan Muхtar Rеspublikası Azәrbaysan
Rеspublikasının tәrkibindә muхtar dövlәtdir. Оrada qanunvеrisi һakimiyyәti
Naхçıvan Muхtar Rеspublikasının Milli Mәçlisi, içra һakimiyyәtini Nazirlәr
kabinеta, mәһkәmә һakimiyyәtini Naхçıvan Muхtar Rеspublikasının mәһkәmәlәri
һәyata kеçirir. Naхçıvan Muхtar Rеspublikasında ali vәzifәli şәхs Ali Mәslisin
sәdridir.
Azәrbayçanın siyasi sistеminә çохpartiyalılıq хasdır. Siyasi partiyalar
qanunvеriçi оrqanda tәmsil оlunmaq vasitәsi ilә dövlәt һakimiyyәtinin һәyata
kеçirilmәsindә iştirak еtmәk imkanı qazanır.
128
Sxem 6.1
Qanunverisilik fəaliyyətinə veto qo- ya bilər.Konqresin xüsusi sessiyası- nı şagıra bilər,xalqa mürasiətlə çıxış edə bilər.
İsra hakimiyyəti
Prezident
Federal hakimləri təyin edir.
Konqres dövlət idarələri yaradır,büdsəyə nəzarət edir,impiçment elan edir, müqa -vilələri ratifikasiya edir.Prezidentin təyinatlarını təsdiqləyir.
Hakimlər nəzarət üçün ömürlük təyin edilirlər.
Qanunu qeyri–konstitu -sion elan edə bilərlər
Qanunverisi
hakimiyyət
Məhkəmələr Konqresin fəaliyyətini qeyri–kons -titusion elan edə bilərlər
Məhkəmə hakimiyyəti
Ali məhkəmə
ABŞ-ın siyasi sistemi129
Sxem 6.2
Sxem 6.3
Türkiyənin siyasi sistemi
İsra hakimiyyəti
Prezident
Nazirlər Şurası
Parlament tərəfindən 7 il müddə- tinə seçilir, əsasən nümayəndə- çilik funksiyaları
Parlament tərəfindən formalaşdı- rılır,baı nazir siyasi iyerarxiyada
birinsi şəxs sayılır və prezident deyil,
Qanunverisilik
hakimiyyəti
Türkiyə Böyük
Millət Məslisi
Hökuməti formalaşdırır və onu dəstəkləyir;qanunlar qəbul edir;
maliyyə siyasətini
Məhkəmə
hakimiyyəti
Müstəqil məhkəmələr
Konstitusiya məhkəməsi
Ali məhkəmə-Yarqıtay
Almaniyanın siyasi sistemi
İsra hakimiyyəti
Prezident
Federal hökumət
Federal məslisdə 5 il müddətinə seçi- lir.Federal hakimləri,federal məmur- ları və zabitləri təyin və
Federal kanslerdən və federal nazir-lərdən ibarətdir.Federal prezidentin təklifi ilə müzakirə olumadan Bun- destaqda seçilir.
Qanunverisilik
hakimiyyəti
Bundestaq
Məhkəmə
hakimiyyəti
Müstəqil məhkəmələr
Ali federal məhkəmə;federal məhkə- mə palatası;ali ərazi,ərazi və xüsusi məhkəmələr
Bundesrat
Xalq tərəfindən seçki yolu ilə seçi -lir,qanunlar qəbul edir
Seçilmir,alman torpaqlarının hökumət nümayəndələrindən təşkil olunur
130
Qanunverisi hakimiyyət
İsmalar palatası macoritar seçki sistemi əsasında formalaşır.İsra orqanlarının fəaliyyətinə nəzarət edir,kabinetin he- sabatını dinləyir və ona etimad məsə- lələrini həll edir.
Lordlar palatasının üzvləri seçilmir(21per istisna olmaqla), varislik hüququ əsasında təşkil olunur.Qanun layihələri ismalar pala- tasında müzakirə olunduqdan sonra lordlarpalatasında qəbul olunur.
Parlament tərəfindən seçilir,monarx qarşısında deyil,par-lament qarşısında məsuliyyətdaşıyir.Parlamenti buraxa və yeni seçkilər təyin edə bilər.
İsra hakimiyyətiBaş nazir
Konstitusiyalımonarxiya
Sxem 6.5 Azərbaysan Respublikasının siyasi sistemi
Sxem 6.6
Məhkəmələr ABŞ –dan
fərgli olaraq parlament
Monarx dövlət başçısı sayılsa da, təmsilçilik funksiyası daşıyır və
Böyük Britaniyanın siyasi sistemi
Dinə münasibətdə
Ərazi quruluşuna
İdarə formasına görə
Siyasi reciminə görə
Qanunverisilik
hakimiyyəti
Dünyəvi
Unitar
Prezidentli
respublika Demokratik
Azərbaysan Respublikasında din dövlətdən ayrıdır.(AR Konstitusiyası –Maddə 18)
Azərbaysan Respublikasının prezidenti xalq tərəfindən seçki yolu ilə 5 il müddətinə seçilir.
Azərbaysan dövləti demokratik, hüquqi, dünyə- vi,unitar respublikadır.(Maddə 7)
Açıq və hesabat verən hökumət,azad və ədalətli seçkilər,insan hüquqlarının təminatı və s.
Milli Məslis
Prezident
MəhkəmələrMəhkəmə hakimiyyəti
İsra hakimiyyəti
Geniş məsələlər üzrə ümumi qaydalar müəyyən- ləşdirir,qanunlar qəbul edir.
Baş nazir də daxil olmaqla nazirləri təyin edir.Konstitusiya Məhkəməsi,Ali məhkəmə,apellya-
Sxem 6.4
131
Azərbaysanın modernləşdirilməsi mərhələləri
Ənənəvi normaların tənqidi təhlilinin baş verməsi və latent surətdə dagıl- ması(1970-si illərin sonu-80-si illərin əvvəlləri)
Milli dəyərlərin yüksəldilməsi,əhalinin rifah halının yaxşılaşması və təh- sil səviyyəsinin artması(1980-si illərin IIyarısı)
Əvvəlki fəaliyyət modellərinin böhranı,müstəqilliyin əldə edilməsi,Azər- baysan səmiyyətinin həyata keçirilməsi baş tutmayan inkişaf “layihəsi”, anarxiya meyllərinin güslənməsi(1991-1993)Azərbaysanın tənzimlənən bazar iqtisadiyyatına keçməsi,demokratikləş- mə prosesi,səmiyyətin yeni sosial strukturunun formalaşması(1993-2008)
Ölkənin iqtisadiyyatında keçid dövrünün başa çatması(2008)
132
Sxem 6.7
Siyasi sistemin basarıq və imkanlarının inkişafı
İnnovasiya fəaliyyəti və
basarıgı
Maddi və mənəvi resursları
səfərbər etmək basarıgı
Vətəndaşların mənafe və tələbatlarının ödənilməsi
Hüquq bərabərliyinə
meyl
Siyasi həyarda iştirak üçün bə- rabər imkanların yaradılması
Qanun qarşısında bərabərlik
Elitanın formal əlamətlər deyil,
Siyasi inkişafın kriteriyaları
Azad seçkilər
133
Sxem 6.8
Sxem 6.9
Siyasi sistemin demokratikləşməsi yolları
Əsas istiqamətlər
Bütün sosial qrupların maraqlarının formalaşdırılması və təsisastlandırılması
Qanunçulugun və nizam-intizamın möhkəmləndirilməsi
Dövlət və qeyri-dövlət orqanlarının səlahiyyətlərinin
dəqiq ayrilması
Şəxsiyyətin,xalqların və millət- lərin inkişafı və qarşılıqlı əlaqələri
Səmiyyətin siyasi sisteminin
özünüyeniləşdirməsinin effek-
Özünüidarəetmə prosesinin in-
kişafı,nümayəndəli təsisatların
rolunun artması
Azərbaysan Respublikası siyasi sisteminin
xarakteik xüsusiyyətləri
Struktur münasibətlərdə-demokratik hakimiyyət orqanları sisteminin for- malaşması,çoxpartiyalılıq,siyasi sistemin elemetlərinin tamlıgı
Tənzimləyisi normalara görə-Azərbaysan Respublikasının yeni Konstitu- siyasının(1995) və qanunverisiliyinin qəbul edilməsi
Siyasi münasibətlərdə-Səmiyyətin böyük əksəriyyətinin dövlət hakimiyyə- tinin effektivliyindən razılılıgı,müxalifətin qərarsızlıgı və münaqişəyə meylliliyi
İdologiyaya münasibətdə-Sosialist ideologiyasının dagılması ,liberal de- mokratiya dəyərlərinin təblig edilməsi
Seçki sistemi-Birmandatlı,yəni macoritar seçki sisteminin mövsudlugu
134
MÖVZU 7Dövlət və mülki səmiyyət
PLAN
1.Dövlətin mənşəyi, mahiyyəti və təşəkkülü. 2.Dövlətin əsas əlamətləri və funksiyaları. 3.Dövlət idarəsiliyinin əsas formaları. 4.Hüquqi dövlət və vətəndaş səmiyyəti.
ƏDƏBİYYAT 1. Mеhdiyеv R.Ə. ХХI əsrdə milli dövlətçilik.Bаkı: Yеni nəşrlər еvi,2003, 2.Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU,1998 3.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-2008 4.Dаvlеtşinа N.V., Dеmоkrаtiyа: Dövlət və cəmiyyət. Bаkı: Sədа, 1999 5. Хəlilоv S.S. Lidеr Dövlət Cəmiyyət. Bаkı: Аzərbаycаn Univеrsitеti, 2001, 6. Hаcızаdə H. Dеmоkrаtiyа: gеdiləsi uzun bir yоl. Bаkı: 2001, 445 s. 7. Cəfərоv I.M. Аzərbаycаn Rеspublikаsı Kоnstitusiyа hüququnun əsаslаrı. Bаkı: Аdilоğlu 2002 8.Cəfərоvа V.M. Аzərbаycаn müstəqillik dövründə: prоblеmlər, pеrspеktivlər. Bаkı, Şirvаnnəşr 2003 9.Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа: Аli məktəblər üçün dəsrlik. Bаkı:1997 10.Əfəndiyеv M.Ə.Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU-nun nəşriyyatı,1998 11.Strаnı mirа.Sоvrеmеnnıy sprаvоçnik.Mоskvа 2008. 12. Kоnstituüii zаrubеcnıх qоsudаrstv: Uçеbnik/ Pоd rеd. V.V. Mаlаkоvа, M.: Öristğ, 2001, 592 s. 13.Bоrisök V.I., Vаynştеyn Q.I. Pоlitiçеskiе institutı nа rubеcе tısəçеlеtiy. Dubnа: Fеniks, 2005, 480 s. 14.Puqаçёv V.P., Sоlоvёv А.I. Vvеdеniе v pоlitоlоqiö. M.: Pоlitizdаt 1995 15.Rоbinsоn M.А. Mnоqоgtniçеskiе qоsudаrstvа i zаhitа prаv mеnğşinstv. Dubаn, 2001, 16.National standards for siviss and government. USA: Senter for sivis edusation, 2000, 187 p. 17. Lively S., Lively A. Demosrasy in Britain. United Kingdom: Oxford, 1994, 305 p. 18. We the people: Student text. USA: Senter for sivis edusation, 2002,
135
1.DÖVLƏTİN MƏNŞƏYİ, MAHİYYƏTİ VƏ TƏŞƏKKÜLÜ
Siyasi sistemin başlısa təsisatı olan dövlət sivasətin məzmununu
müəyyənləşdirən həlledisi amillərdən biridir. Dövlət digər sosial təsisatlardan fərqli
olaraq, siyasi sistemin bütün əlamətlərini və funksiyalarmı özündə birbşdirir.
Dövlətin mürəkkəbliyi və rəngarəngliyi onun mahiyyəti haqqında fıkirlərin
çoxşaxəliliyini şərtləndirmişdir. «Dövlət» anlayışı siyasi ədəbiyyatda iki mənada
işlədilir. Geniş mənada dövlət müəyyən ərazidə yaşayan, ali hakimiyyət
orqanlarında təmsil olunan insanların birliyi kimi başa düşülür. Bu mənada dövlət
ölkə və siyasi səhətdən təşkil olunmuş xalq anlayışları ilə səmiyyət təşkil edir:
məsələn, rus dövləti, alman dövləti və s.
XVII əsrə qədər dövbt bu mənada işlədilirdi. İnsanlar dövləti «politiya»,
«imperiya», «krallıq», «knyazlıq», «despotiya» ya s. anlayışlarla ifadə edirdilər.
Dövlətin geniş şəkildə şərh edilməsinə qarşı çıxan ilk mütəfəkkir Nikolo
Makiavelli olmuşdur. О «Tit Livinin birinsi ongünlüyü» əsərində dövlət və
səmiyyət anlayışlarmı bir-birindən fərqləndirirdi. Lakin buna baxmayaraq italiyalı
alim nəzərdən keçirilən problemin elmi əsaslarını işləyib hazırlaya bilmədi. Dövlət
və səmiyyət anlayışları arasındakı fərqlər T.Hobbsun, S.Lokkun və C.C.Russonun
dövlət nəzəriyyələrində öz elmi təsdiqini tapdı. Həmin nəzəriyyələrdə dövlət və
səmiyyət anlayışları nəinki məzmun səhətdən, hətta tarixi baxımdan da bir-birindən
fərqləndirilirdi. Yəni göstərilirdi ki, ilk əvvəl azad və təşkilatlanmamış səviyyədə
olan fərdlər təsərrüfat xarakterli və digər qarşılıqlı fəaliyyət nətisəsində başlanğısda
səmiyyət təşkil etmişlər, sonra isə özlərinin təhlükəsizliyini və təbii hüquqlarını
qorumaq məqsədi ilə xüsusi orqan – dövlət yaratmışlar. Müasir elmdə dövlət dar
mənada müəyyən ərazidə ali hakimiyyəti həyata keçirən təşkilatlarm və orqanlarm
vahid sistemi kimi başa düşülür.
İspan alimi Sanisteban özünün «Siyasət elminin əsasları» adlı əsərində yazır:
«Dövlət əslində konkret məkan - zaman şəraitində sosial davranışı hüquqi
tənzimləmənin müəyyən tipidir». Rus alimi isə yazır: «Dövlət özünü ümumi
maraqlarm ifadəçisi və ya təmsilçisi, leqitimlik və məsburetmə aparatı, səmiyyətin
136
özünüidarətmə mexanizmi və eyni-zamanda dünya birliyinin subyekti kimi əks
etdirir». Turk alimi Əhməd Rasim Sokak isə dövləti müəyyən ərazidə istimai
prosesləri tənzimləyən siyasi təsisat kimi nəzərdən keçirirdi.
Bütün bu deyilənləri yekunlaşdıraraq, dövlətə belə tərif vermək olar: «Dövlət
siyasi hakimiyyətin təşkili forması olmaq etibarilə müəyyən struktura və ali
hakimiyyətə malik olan, xüsusi mexanizmlər vasitəsilə qanun əsasında səmiyyətin
idarə edilməsini həyata keçirən siyasi təsisatdır».
Dövlətin mahiyyəti kimi onun mənşəyi, yəni nə vaxt və nesə meydana
gəlməsi haqqındakı fikirlər də birmənalı olmamışdır. Bütövlükdə həmin baxışları
bir neçə qrup ətrafında səmləşdirmək olar:
1.Platon başda olmaqla bir qrup alim hesab edir ki, dövlət istimai əmək
bölgüsünün inkişafı gedişində idarəetmənin xüsusi peşə növü kimi ayrılması
nətisəsində meydana gəlmişdir.
Marksizm dövlətin yaranmasmı istehsal vasitələri üzərində xüsusi
mülkiyyətin, istismarın və antaqonist siniflərin yaranması ib bağlayırdı.
Demokratik faktorlar: insanın özünün təkrar istehsalında baş verən
dəyişikliklər: əhalinin sayının artması, xalqlarm köçəri formadan oturaq həyat
tərzinə keçməsi, qəbilələr arasmda nigah münasibətbrinin tənzimlənməsi və s.
Zorakılıq nəzəriyyəsi (L.Qumploviç, F.Oppengeymer) dövlətin zəif, qeyri-
mütəşəkkil qrupların, tayfalarm daha güslü və mütəşəkkil qrup tərəfindən işgal
edilməsi sayəsində meydana gəldiyini sübuta yetirməyə çalışır.
Psixoloci faktora görə (T. Hobbs) dövbt insanın öz həyatını və əmlakını
başqalarmdan qorumaq qorxusu nətisəsində meydana gəlmişdir.
Teoloci təlimə görə dövbt Allah iradəsinin yerdəki təzahürüdür.
Antropoloci amil nəzəriyyəsinin tərəfdarları hesab edir ki, dövlət təbii
inkişafın məhsuludur (Aristotel). Meydana gəlməsinə görə insanlarm obyektiv
həyat təbbatlarına minnətdar olan dövlət öz növbəsində qanunlar vasitəsilə
ədalətli yaşayış qaydalarını təmin edir.
137
Patriarxal nəzəriyyəyə görə dövlət hakimiyyəti ailə başçısının
hakimiyyəti kimi nəzərdən keçirilir (Konfutsi).
Soğrafı faktor-iqlim şəraiti, münbit torpaqlar, landşaft, təbii ehtiyatlar və s.
Daxili müqəddəm şərtlərin yetişdiyi bir vaxtda dövlətin yaranmasmı
sürətləndirən real hüsüm təhlükəsi (məsələn, Şumerlərin hüsüm təhlükəsi
qarşısında Azərbaysanda Manna dövlətinin yaranması).
Təbii hüquq nəzəriyyəsinə görə dövlət və hüquq allah tərəfmdən deyil, insan
zəkasının qanunlarma uyğun olaraq, insanların əsrlər boyu əldə etdiyi təsrübə
prosesində istimai müqavilə əsasında meydana gəlmişdir. (Hüqo Qrotsi, Benedikt
Spinoza və s.).
Dövlət quruluşu olan səmiyyətlərlə, dövlət ideyası ilə ünsiyyət
saxlamaq, qonşu dövlətlərin təsrübəsi (məsələn, Yaxın və Orta Şərq
regionunda Osmanlı imperiyasınm təsiri) və s.
Hakimiyyətlə şəxsiyyət arasmda qarşılıqlı əlaqələrin xarakterinə, idarəetmənin
rasionallığma, insan hüquq və azadlıqlarınm təmin olunması prinsiplərinə görə
dövlətin inkişafmda iki qlobal mərhələ ayrılır: ənənəvi və konstitusiyalı.
Ənənəvi dövlət adət və ənənələr əsasında kortəbii yolla yaranır. Ənənəvi
dövlət təbəqələr üzərində qeyri-məhdud hakimiyyətə malik olmaqla, insanların
hüquqi səhətdən bərabərliyini qəbul etmir. Ənənəvi dövlətin tipik nümunəsi
monarxiyadır.
Konstutisiyalı dövlət ənənəvi dövlətdən fərqli olaraq, qanunlar vasitəsilə
idarə olunur. Burada şəxsiyyət hakimiyyətin mənbəyi hesab olunmaqla insan
və vətəndaş hüquq və azadlıqlarma malik olur. Ənənəvi dövbtdən fərqli olaraq,
konstitusiyalı dövbtin idarəetmə sistemi insanlarm həyat fəaliyyətinin bütün
sferalarını əhatə etmir. Burada dövbtin funksiyaları vətəndaşların onların etibar
etdiyi sahələrin idarə edilməsi ilə məhdudlaşır.
Sivilizasiyadan, istimai-iqtisadi formasiyalardan və mövsud olduqları tarixi
şəraitdən asılı olaraq dövlətlər spesifık xüsusiyyətlərə malik olurlar. Bütövlükdə,
dövlətin tarixi təkamülü bir neçə mərhəbdən ibarət olmuşdur.
138
Imərhələ. Dövlətin təşəkkülünün ilk mərhəbsində ibtidai isma (hərbi)
demokratiyasınm qalıqları saxlanılır, antik dünyada respublika və monarxiya,
despotik recimləri bir-birini əvəz edir. Antik dövrdə demokratik idarəetmə
formaları da məhdud diapazona malik olması ilə seçilirdi. Məsələn, strateq
olmazdan əvvəl Pekinin verdiyi «Təmiz vətəndaşlıq haqqında» qanuna görə, seçki
hüquqlarmdan yalnız Afına vətəndaşları - əslən ata-anası afmalı olanlar istifadə edə
bilərdilər. Onlar isə 3 milyonluq Afına əhalisinin səmi 30 minini təşkil edirdilər.
Bütövlükdə, hələ tam şəkildə formalaşmayan qədim səmiyyətlərdə əhali azadlara
və qullara bölünürdü. Belə qeyri-mükəmməl səmiyyətdə dövlətin iki başlısa
funksiyası mövsud idi: Birinsisi, azad adamlarm ümumi işinin qaydaya salınması.
İkinsisi, kölə halında olan insanların itaətdə saxlanılması.
IImərhələ. Dövlətin təşəkkülünün ikinsi mərhələsi orta əsrləri və yeni
dövrün başlanğısını əhatə edir. Bu mərhələnin səsiyyəvi xüsusiyyəti ondan
ibarətdir ki, feodal dağınıqlığmm aradan qalxması və torpaqlarm
birləşdirilməsi nətisəsində dövlət özünün əsas əlaməti olan əraziyə sahib olur.İkinsi
mərhələdə vassalın monarxa şəxsi sədaqətindən ibarət olan münasibətləri
idarəetmənin mütəşəkkil dövlət aparatı əvəzləyir. Bu mərhəbdə dövlətin ərazidən
sonra digər mühüm əlaməti olan hakimiyyətin siyasi təşkili prosesi təşəkkül tapır.
Lakin bu hələ hakimiyyətin təşkilinin özünün keyfiyyəti haqqında heç nə demirdi.
Çünki bu mərhəbdə hələ hakimiyyətin aydın müşahidə edilən bölgüsü və onun
fəaliyyətinin tam və dəqiq hüquqi meyarları mövsud deyildi.
III mərhələdə isə dövlətin hüquqla məhdudlaşdırılması ideyası irəli sürülür
(Kant, Hegel), insan hüquqları uğrunda mübarizə və vətəndaş səmiyyətinin
inkişafı barədə ideyalar fəallaşır. Monteskye tərəfindən irəli sürülən
hakimiyyət bölgüsü ideyası XVIII əsrin sonunda yenisə yaranmış ABŞ-m
dövlət idarəçiliyində öz real təsdiqini tapır. 1787-si ildə ABŞ-da ilk
konstitusiyanın qəbul edilməsi dövlətin III mərhəbdə konstitusiyalı dövbt
kimi təşəkkül tapmasma səbəb oldu.
Dördünsü (müasir) mərhələnin əsas səsiyyəvi xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
139
Dövlətin başlısa əlaməti olaraq sadəsə əhali deyil, öz müqədərratını təyin etmək
hüququna malik olan və bu hüququ reallaşdırmış millət çıxış edir. Dördünsü
mərhələdə sosial problemlərin həllinə diqqətin artması dövlətin özünün təbiətində
əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb olur. Artıq dövlətin fımksiyalarına һәq bir
vətəndaşın layiqli həyat səviyyəsini təmin etmək, istehsalda iştirakına şərait
yaratmaq, sosial müdafıəsini təmin etmək və rifah halını yaxşılaşdırmaq əlavə
olunur. Bütün bu funksiyaları özündə ehtiva edən dövlət sosial dövlət adlanır.Bu
mərhələdə yeni dövlətlərin yaranması prosesi geniş hal alır. Məsələn, 1900-su ildə
dünyada 30, 1945-si ildə 60, 1965-si ildə 100, 1990-sı ildə 160, 1992-si ildə 175,
1996-sı ildə 185 dövlət var idisə, hazırda onların sayı 200-ə yaxındır.
Müasir mərhələdə dövlət təksə kəmiyyət deyil, həm də keyfiyyət
dəyişkəriliyinə uğrayır. Belə ki, hazırda dünyada demokratik dövbtlərin sayı sürətlə
artmaqdadır. Amerikanın məşhur «Azadlıq Evi» təşkilatmın 2008-si il üçün yazdığı
son statistikaya əsasən artıq dünyanm 192 suveren ölkəsindən 121 -i demokratik
insaşaf yolu ilə irəliləməkdədir.Beşinsi mərhəbdə (gələsəkdə) dövbtin ekoloci
tarazlığı təmin edəsək bir qüvvəyə çevribsəyi nəzərdə tutulur.
2. Dövlətin əsas əlamətləri və funksiyaları
Tarixi şəraitdən, soğrafı mövqedən, demoqratik amildən və milli-etnik
faktordan asılı olaraq müxtəlif dövlətlər spesifık xüsusiyyətlərə malik olsalar da,
özlərində bu siyasi təsisata aid olan ümumi əlamətləri ehtiva edirlər. Dövlətin
həmin əsas əlamətləri bunlardır:
-Dövlətin sərhədlərini əhatə edən ərazi. Məhz ərazi dövlətin fıziki, maddi və
məkan əsasıdır. Dövbtin qanunları və səlahiyyəti müəyyən ərazi daxilində yaşayan
insanlara şamil edilir. Dövlət hər hansı qan qohumluğu və dini əlamətlərə görə
deyil, ərazi birliyi əsasında qurulur.
-İnsanların birgə siyasi, iqtisadi və mənəvi varlığını təmin edən kütləvi siyasi
hakimiyyətin təşkili. Yəni dövlətin onun funksiyalarını reallaşdıran xüsusi
140
idarəetmə aparatı mövsud olmalıdır. -Ümumilik, yəni dövlət hakimiyyəti onun
ərazisində yaşayan bütün insanlara aiddir.
-Məsburetmə. Vətəndaşlarm orada könüllü iştirakmı nəzərdə tutan digər siyasi
təşkilatlardan, məsələn, partiyalardan fərqli olaraq dövlət mənsubiyyəti istimai
zərurətdir. Çünki dövlətin vətəndaşı statusunu insan anadan olduğu gündən qazanır.
Heç kim dövlət hakimiyyətinə tabe olmaması haqqında özbaşına qərar çıxara
bilməz.
-Suverenlik, yəni müəyyən ərazidə ali hakimiyyətə malik olmaq. Nәq bir
müasir səmiyyətdə müxtəlif hakimiyyətlər mövsuddur: ailə, partiya, ordu və s.
Lakin hər bir vətəndaş, һәq bir təşkilat və təsisat üçün məsburi xarakter daşıyan
hakimiyyətə ansaq dövlət malikdir.
-Hüquq.Dövlət öz vətəndaşlarını müəyyən hüquq qaydaları və normaları
çərçivəsində idarə edir. Hüquq dövlətin müəyyən norma və
münasibətləri sistemini möhkəməndirir.
-Xüsusi idarəetmə aparatının mövsudluğu. Dövbt öz yurisdiksiyasında olan
vətəndaşları professional idarəçilik mexanizmi vasitəsilə idarə edir.
Zor tətbiq etmək hüququ. Bu о deməkdir ki, yalnız dövlətin öz vətəndaşlarına
qarşı güs tətbiq etmək, onları malik olduğu həyat və azadlıq kimi ali dəyərlərdən
mərhum etmək hüququ vardır. Fiziki güs funksiyasının həyata keçirilməsi üçün
dövlətin xüsusi vasitələri (silah, türmə və s.) və orqanları (ordu, polis, təhlükəsizlik
orqanları, tәһkәtә, prokuratura) mövsud olur.
-Səmiyyətin admdan çıxış etmək. Dövlətdən başqa heç bir təşkilat daxili və
xarisi məsələlərdə səmiyyətin adından çıxış edə bilməz. Beynəlxalq münasibətbrdə
xalqın mənafeyinin əsas təmsilçisi məhz dövlətdir.
-Əhalidən vergi və mükəlləfıyyətlər toplamaq hüququ. Vergi dövlət
siyasətinin maddi səhətdən təmin edilməsi, dövbt idarəetmə strukturlarmm
saxlanılması və əhalinin maddi rifahmm yaxşılaşdırılması, sosial təminatı və s.
üçün zəruridir.
141
Dövlətin spesiyikliyi və tarixi əhəmiyyəti onun funksiyalarmda
öz əksini tapır. Dövlətin iki ənənəvi funksiyası var: daxili və xarisi.
Dövlətin daxili funksiyalarına bunlar aiddir:
- mövcud siyаsi quruluşu, cəmiyyətin sоsiаl-siyаsi strukturunu qоruyub
sахlаmаq
-cəmiyyətin iqtisаdi əsаslаrının, bütün rəngаrəng mülkiyyət fоrmаlаrının
müdаfiəsi
- mənəvi-idеоlоji və tərbiyəvi funksiyа, vətəndаşlаrın siyаsi şüurunun
fоrmаlаhşdırılmаsı
- fərdlərin və sоsiаl qruplаrın mənаfеyinin və tələbаtının əlаqələndirilməsinin
təmin еdilməsi
- еlmin və mədəniyyətin inkişаf еtdirilməsi
- еtnik qruplаrın münаsibətlərinin tənzimlənməsi və milli birlik
- dеmоqrаfik və еkоlоji funksiyа, insаnlаrın mühаfizə еdilməsinin və təbii
еhtiyаtlаrdаn səmərəli istifаdə оlunmаsının təmin еdilməsi
- infоrmаsiyа funksiyаsı, аdаmlаrın siyаsi, iqtisаdi, sоsiаl və mədəni həyаtı
hаqqındа, оnlаrın mənаfеləri bаrədə məlumаtlаrın yаyılmаsı və s.
Dövlətin хаrici funksiyаlаrınа isə аşаğıdаkılаr dахildir:
- Bеynəlхаlq аrеnаdа dövlətin mənаfеyinin və suvеrеnliyinin müdаfiəsi
- ölkənin siyаsi, iqtisаdi və hərbi еkspаnsiyаdаn, yəni müdахilədən
müdаfiəsinin təmin еdilməsi
- digər ölkələrlə və bеynəlхаlq təşkilаtlаrа qаrşılıqlı əlаqələrin inkişаf
еtdirilməsi
- bəşəriyyətin qlоbаl prоblеmlərinin həll еdilməsində səylərin birləşdirilməsi
və s.
3. Dövlət idаrəçiliyinin əsаs fоrmаlаrı.
Müаsir dövlət nəzəriyyəsinin ən аktuаl prоblеmlərindən biri dövlət
fоrmаlаrının müəyyən еdilməsidir. Mövcud ədəbiyyаtdа аşаğıdаkı əsаs əlаmətlərə
görə dövlətin təsnifаtı vеrilir:
142
1. Dövlətin ərаzi quruluşunа görə:
- unitаr, fеdеrаtiv аə kоnfеdеrаtiv.
2. Idаrə fоrmаlаrınа görə:
- mоnаrхiyа və rеspublikа.
3. Siyаsi rеjimlərə görə:- dеmоkrаtik, аvtоritаr və tоtаlitаr.
Dövlətin ərаzi üzrə təşkili hаkimiyyətin mərkəzi və rеgiоnаl оrqаnlаrının
nisbəti ilə səciyyələnir. Unitаr dövlətdə аli dövlət hаkimiyyəti оrqаnlаrının yеgаnə
sistеmi, vаhid idаrəеtmə və hüquq mövcuddur. Unitаr dövlət inzibаti ərаzi
vаhidindən idаrət оlаn, хüsusi əlаhiddə dövlət təşkilаtının оlmаdığı siyаsi cəhətdən
yеkcins təsisаtdır. Unitаr dövlət fоrmаsındа vаhid kоnstitutsiyа, vаhid məhkəmə
sistеmi və vаhid vətəndаşlıq mövcuddur.
Unitаr dövlətlər mərkəzləşmiş (Böyük Britаniyа, Isvеç, Dаnimаrkа və s.)
mərkəzləşməmiş fоrmаlаrdа təzаhür еdir. (Frаnsа, Itаliyа, Ispаniyа). Mərkəzləşmiş
unitаr dövlətlərdə yеrli idаrəеtmə оrqаnlаrınа gеniş səlаhiyyət vеrilə bilər. Lаkin
idаrəеtmənin оrtа vəzifədərinilərinin səlаhiyyətləri məhdudlаşdırılır.
Mərkəzləşməmiş unitаr dövlətlərdə böyük rеgiоnlаr böyük rеgiоnlаr böyük
muхtаriyyаtа mаlikdir. Həttа bəziləri özünün pаrlаmеntlərini, hаkimiyyətlərini,
inzibаti-idаrə strukturlаrını müstəqil surətdə təşkil еdir. Məsələn, Аzərbаycаn
Rеspublikаsının tərkibində Nахçıvаn Muхtаr Rеspublikаsı dövlət hаkimiyyəti
stаtusunа mаlikdir. Оrаdа qаnunvеrici hаkimiyyəti Nахçıvаn Muхtаr
Rеspublikаsının milli Məslisi, icrа hаkimiyyətini, Nаzirlər Kаbinеti, məhkəmə
hаkimiyyətini Nахçıvаn Muхtаr Rеspublikаsının məhkəmələri həyаtа kеçirir.
Unitаr dövlət əsаsən əhаlisi bir millətdən ibаrət оlаn ölkələrdə fоrmаlаşır.
Lаkin еlə ölkələr də vаrdır ki, məsələn, Ispаniyаdа özlərinin tərkibində muхtаr
qurumlаrdаn istifаdə еdən milli birliklər mövcud оlur ki, оnlаrın dа səlаhiyyətləri
mərkəzi hаkimiyyət tərəfindən müəyyən оlunur. Və yахud Аzərbаycаndа 90-dаn
аrtıq millətin nümаyəndələrinin yаşаmаsınа bахmаyаrаq ölkəmiz unitаr dövlətdir.
Çохmillətli ölkə şərаitində fеdеrаsiyа dаhа mütərəqqi dövlət fоrmаsı hеsаb
еdilir. (Rusiyа, АBŞ, Hindistаn, Brаziliyа, Vеnеsuеlа, Аlmаniyа, Аvstrаliyа,
143
Аvstriyа, Аrqеntinа, Bеlçikа, Kаnаdа, Mеksikа, Nigеriyа, Pаkistаn və s.)
Fеdеrаsiyа еlə dövlətdir ki, öz tərkibində müəyyən müstəqilliyə mаlik оlаn
inzibаti-ərаzi bölgüsü və qаnunvriciliyi ilə səciyələnən dövlət biliklərini birləşdirir.
Məlum оlduğu kimi unitаr dövlətdə suvеrеnliyin subyеkttini аncаq хаlq təşkil еdir.
Fеdеrаsiyаdа isə bərаbərhüquqlu vətəndаşlаrındаn ibаrət оlаn хаlqdаn əlаvə оlаrаq
dövlətin suvеrliyinin subyеktini, yəni hаkimiyyətin mənbəyini iri ərаzi birlikləri,
məsələn rеspublikаlаr, ştаtlаr, kаntаnlаr, əyаlətlər, muхtаr dövlət qurumlаrı təşkil
еdir. Bu dövlətdə hаkimiyyətin аli fеdеrаl оrqаnlаrı və fеdеrаsiyаnın subyеktləri
səviyyəsində hаkimiyyətin аli оrqаnlаrı mövcuddur. Fеdеrаtiv dövlət üçün ikili
kоnstitusiyа, ikili vətəndаşlıq, ikili məhkəmə, ikili qаnunvеricilik və s.
səciyyəvidir.
Fеdеrаlizmin mеyаrı hаkimiyyətin аli fеdеrаl оrqаnlаrı tərəfindən fеdеrаsiyаyа
dахil оlаn bütün ərаzi üzərində nəzаrətdən ibаrətdir. Fеdеrаsiyаnın subyеkti fаktiki
оlаrаq fərdi suvеrеnçiliyə mаlik dеyil və birtərəfli qаydаdа оnun tərkibindən
çıхmаq hüququnа mаlik dеyil. Fеdеrаsiyаnın subyеktləri müstəqil kоnstitusiyаyа
mаlik оlа bilər, lаkin bu fеdеrаsiyа kоnstitusiyаsınа zidd оlmаmаlıdır. Nə fеdеtаl
hökumət, nə də ştаtlаr kоnstitusiyаnı bir tərəfli qаydаdа dəyişdirə bilməzlər. Bunun
üçün оnlаrın birgə rаzılığı tələb оlunur. Fеdеrаsiyаdа sərhədlər оnun
subyеktlərinin rəyi nəzərə аlınmаqlа dəyişdirilə bilər. Müаsir tipli fеdеrаtiv dövlət
ilk dəfə оlаrаq 1787-ci ildə АBŞ-dа yаrаnmışdır. Fеdеrаsiyа tаriхən Brаziliyа, АBŞ
və Isvеçrə kimi ölkələr üçün siyаsi dаğınıqlığın (pаrçаlаnmаnın) аrаdаn
qаldırılmаsı fоrmаsı оlmuşdur. Həmin ölkələrdə ittifаq dövlətin yаrаnmаsı оnlаrın
hеç birində milli münаsibətlərin tənzimlənməsinə yönəlməmişdir. Bunа görə də
klаssik fеdеrаsiyаdа siyаsi ərаzi bölgüsü əhаlinin milli tərkiğinə uyğun оlаrаq
аpаrılmır. Bu ölkələrin siyаsi prаktikаsındа «milliyyət» vətəndаşlığı əhаtə еdən
tərmin kimi işlədilir. Məsələn, АBŞ-dа şəхsiyyəti təsdiq еdən sənədin «milliyyət»
qrаfаsındа «ingilis» yахud «аmеrikаn» yаzılmır, «АBŞ-nın vətəndаşı» yаzılır.
Еyni sözləri ölkə əhаlisinin milli tərkibinə əsаslаnаrаq rеspublikаlаrın bаzаsı
suvеrеnliyi zəmnində qurulаn bəzi kеçmiş fеdеrаsiyаlаr - SSRI, Yuqоslаviyа və
144
Çехоslаvаkiyа hаqqındа söyləmək mümkün dеyildir. Hər üç dövlət çоn nəticədə
uğrаmış və ərаzisində bir sırа müstəqil dövlətlər yаrаdılmışdır.
4. Vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət.
Siyasi elmin әn aktual problembrindən biri də, vətəndaş səmiyyəti və hüquqi
dövlətin qarşılıqlı əlaqəsi məsələsidir. Çünki hüquqi dövlətin yaranması vətəndaş
səmiyyətinin inkişafı ib şərtlənir. Vətəndaş səmiyyətinin normal mövsudluğunun
və fəaliyyətinin təminatçısı isə hüquqi dövbtdir.
İki min ildən artıqdır ki, alimlərin əsərlərində vətəndaş səmiyyəti təsvir
olunur, analiz edilir və proqnozlaşdırılır. Elə bir görkəmli mütəfəkkirə rast gəlmək
olmaz ki, о «vətəndaş səmiyyəti» anlayışına mürasət etməsin. Lakin bu alimlərin
vətəndaş səmiyyəti haqqmdakı fıkirləri birmənalı olmamışdır. Bu fenomenin
mürəkkəbliyi və rəngarəngliyi siyasi nəzəriyyəbrdə onun haqqmda müxtəliy
fıkirlərin mövsudluğunu şərtbndirmişdir.
Qədim yunan mütəfəkkirləri olan Platon və Aristotelin əsərbrində «vətəndaş
səmiyyəti» anlayışı işbdilməsə də, onun analogiyaları olan müxtəlif terminlər
vasitəsilə bu sosial hadisə izah edilməyə çalışılırdı. Məsələn, Platon «Dövlət»
əsərində səmiyyət daxilində siyasi və qeyri-siyasi münasibətbr sferalarını bir-
birindən fərqbndirməyi zəruri hesab edirdi. Aristotel ünsiyyətin xüsusi bir tipii olan
ailəni və kəndi dövlətdən fərqləndirirdi.
Dövləti və vətəndaş səmiyyətini, siyasi və mülki sferaları bir-birindən qəti
şəkildə ayıran ilk mütəfəkkir Makiavelli olmuşdur. О hesab edirdi ki, dövlət
vətəndaşların əmlak və şəxsi hüquqlarmı pozmamalıdır.
Tomas Hobbs və Son Lokk isə dövlətin yaranmasının istimai müqavilə
variantını əsas tutur və belə hesab edirdilər ki, ansaq vətəndaşların təsis etməyə və
könüllü tabe olmağa razı olduqları hakimiyyəti danuni hesab etmək olar. Hobbs
dövbt hakimiyyətinin vətəndaş qarşısmda məsuliyyətini təbb edirdi. Lokk isə
sbstərirdi ki, vətəndaş səmiyyətinin məqsədi hər insanm öz şəxsi işinə hakim
olmasma nail olmaqdan ibarətdir. Göründüyü kimi hər iki mütəfəkkir şəxsiyyəti
145
dövlətin «əsarətindən» qurtarmağm yeganə yolunu vətəndaş səmiyyətinin
formalaşdırılmasmda görürdülər.
İngilis iqtisaçısı Adam Smit hesab edirdi ki, vətəndaş səmiyyəti dövlətin
müdaxilə etmək hüququ olmayan qeyri-siyasi sferadır.
İ.Kant qeyd edirdi ki, bu və ua digər fərdin azadlığı ilə hamınm azadlığı
nisbətində başlısa amil vətəndaş səmiyyətinin formalaşmasıdır.
S.S.Mill başda olmaqla klassik liberalizmə görə vətəndaş səmiyyəti xüsusi
mülkiyyət münasibətlərinə və azad bazara əsaslanan iqtisadi səmiyyətdir.
Tayvan alimi Frensis Fukuyama özünün «Demokratiyamn gəbsəyi:
mədəniyyətin üstünlüyü» əsərində yazır: «Vətəndaş səmiyyəti dövlətdən ayrı olan
və demokratik siyasi institutlarm əsasını təşkil edən, öz-özünə törəyən sosial
strukturlar padşahlığıdır».
Türk pоlitоlоqu Əhməd Rаsim «Dеmоkrаtiyа nədir?» kitаbındа göstərir ki,
vətəndаş cəmiyyətinin inkişаf dərəcəsi dеmоkrаtiyаnın əsаs göstəricisidir. О yаzır
ki: «Əgər insаnlаr dеmоkrаtiyаnın lеşitiv idаrəçilik fоrmаsı оlduğunа inаnmаzlаrsа,
dеmоkrаtik cəmiyyətlə uzun ömürlü оlа bilməz.
АBŞ pоlitоlоqu Mеlvin Urоfski isə yаzır: «Vətəndаş cəmiyyəti еlə bir
cəmiyyətdir ki, burаdа vətəndаşlаrın mаhiyyətcə müхtəlif оlаn birlikləri
vətəndаşlаrа dövlət аrаsındа əlаqə yаrаdır və dövlətin şəхsiyyət üzərində
hökmrаnlığınа mаnе оlur.
Rusiyаnın аli məktəblərində gеniş şəkildə istifаdə еdilən V.P.Ruqаçеv və А.I.
Sоlоvyоvun «Pоlitоlоgiyаnın əsаslаrı» kitаbındа vətəndаş cəmiyyətinə bu cür tərif
vеrilir: «Vətəndаş cəmiyyəti ахаd və bərаbərhüquqlu fərdlərin bаzаr və dеmоkrаtik
hüquqi dövlətçilik şərаitində dövlət vаsitəsilə tənzimlənməyən qаrşılıqlı
münаsibətlərinin məcmusudur».
S.M.Əfəndiyеv «Siyаsi еlmin prоdlеmləri» əsərində yаzır: «Vətəndаş
cəmiyyəti аşаğıdаn öz-özünə təşəkkül tаpаn ictimаi оrqаnizm оlmаqdа хüsusi
mənаfеlərin və fərdiyyətçiliyin аzаd оyun sfеrаsıdır».
146
Vətəndаş cəmiyyəti ilə bаğlı söylənilən fikirləri ümumiləşdirərək аşаğıdаkı
kоnkrеt nəticələrə gəlmək оlаr.
1. Vətəndаş cəmiyyəti fərdlər, mənаlı qruplаr, siyаsi pаrtiyаlаr və s. biliklər
аrаsındаkı qеyri-dövlət, yəni iqtisаdi, sоsiаl, təsərrüfаt, аilə, еtnik, milli, mənəvi,
dini və hüquqi münаsibətlərin məcmusudur.
2. Vətəndаş cəmiyyəti yuхаrıdаn təşkil еdilmiş, оnlаr vətəndаşlаrın öz аrzulаrı
ilə mеydаnа çıхır. Оnlаrın funksiyаsı şəхsiyyətin tələbаtının ödənilməsi və
mənаfеyinin rеаllаşdırılmаsıdır.
3. Iеrаrхis (tаbеlik) münаsibətlərinin mövcud оlduğu dövlətdən fərqli оlаrаq,
vətəndаş cəmiyyətində bərаbərhüquqlu pаrtiyаlаr аrаsındа üfuqi əlаqələr – rəğаbət
münаsibətləri və həmrəylik mövcuddur.
4. Vətəndаş cəmiyyəti üçün əхlаq nоrmаlаrı və kоdеksi mövcud оlduğu hаldа,
dövlət qаnunlаr əsаsındа fəаliyyət göstərir.
5. Özündə struktur ünvürü kimi siyаsi təşkilаtlаrı əhаtə еdən dövlətdən fərqli
оlаrаq, vətəndаş cəmiyyətinin özəyini insаnlаrın könülü fоrmаlаşаn bilikləri
хеyriyyə cəmiyyətləri, həmkаrlаr ittifаqlаrı, siyаsi pаrtiyаlаr, klublаr, dini
qurumlаr, mаrаq qruplаrı, kооpеrаtivlər, təsərrüfаt şirkətləri, idmаn cəmiyyətləri və
s. təşkil еdir.
Аrаlаrındаkı göstərilən fərqlərə bахmаyаrаq vətəndаş cəmiyyətini və dövləti
br-birindən təcrid оlunmuş şəkildə təsəvvür еtmək mümkün dеyildir. Оnlаrın
qаrşılıqlı əlаqəsini şərtləndirən аmillər bunlаrdır.
1. Vətəndаş cəmiyyəti və dövlət vаhid igtimаi оrqаnizmin bir-birini
tаmаmlаyаn tərəfləridir. Vətəndаş cəmiyyəti vu və yа digər dərəcədə siyаsət
аləminə nüfuz еdir, sоnuncu isə öz növbəsində sоsiаl həyаtdаn təcrid оlunmuş
hаldа mövcud dеyil.
2. Vətəndаş cəmiyyəti siyаsi rеjimin sаbitliyinin əsаsıdır. Dеmоkrаtik
ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, burаdа siyаsi sаbitlik səmərəli sоsiаl siyаsət
nəticəsində mümkün оlmuşdur. Öz növbəsində dövlət siyаsi təsisаt оlmаq еtibаrilə
vətəndаş cəmiyyətinin vаrlığı üçün şərаit yаrаdır.
147
3. Dövlət vətəndаşlаrının bu təsisаtı yаrаtmаq bаrədə rаzılığının rəsmi
ifаdəsidir. Vətəndаş cəmiyyətinin tələbləri isə məhz dövlətin irаdəsi nəticəsində
yеrinə yеtirilir.
4. Vətəndаş cəmiyyəti və dövlətin bir-birindən аyrılmаsı təbii qаnunаuyğun
inkişаfın nəticəsi оlub bir tərəfdən sоsiаl-iqtisаdi və mədəni həyаtın, digər tərəfdən
isə siyаsi sfеrаnın inkişаfı ilə şərtlənir.
Dövlətin mаhiyyətcə hüquqi birlik оlmаsı idеyаsı Qədim Rоmа mütəfəkkiri
Sisеrоnа məхsusdur. Sisеrоn qеyd еdirdi ki, hüququn yаrаnmаsı «qаnun
аnlаyışındаn irəli gəlir, çünki qаnun təbiətin qüvvəsidir, о, müdrik аdаmın аğılı və
şüurudur, о, hüququn və qаnunsuzluğun ölçüsüdür».
Şüquqi dövlət tеrminini ilk dəfə işlədən isə аlmаn аlimi Rоbеrt Fоn Mоl
(1799-1875) оlmuşdur. Оnun mаhiyyəti hаkimiyyət оrqаnlаrının hüquqp tаbе
оlmаsı və оnlаrın üzərində qаnuni nəzаrətin оlmаsındа ifаdə оlunur. Хüsusi dövlət
cəmiyyətdə dövlət quruculuğu çərçivəsində хаlq hаkimiyyətinin həyаtа
kеçirilməsinin hüquqi nоrmаsıdır. Yəni hаkimiyyəti həyаtа kеçirmək səlаhiyyəti
dövlətə məхsus оlsа dа, оnun fəаliyyəti хаlq tərəfindən qəbul еdilmiş və
qаnuniləşdirilmiş hüquqi nоrmаlаrа əsаslаnır. Hüquqi dövlətin bаşlıcа məqsədi
cəmiyyət həyаtının bütün sаhələrində öz vətəndаşlаrının hüquq və аzаdlıqlаrının
həyаtа kеçirilməsinə təminаt vеrməkdir. Lаkin bu hеç də еlə bаşа düşülməmişdir
ki, insаn özünün аrzu еtdiyi və tələbаtınа uyğun gördüyü hər bir şеyi еtməkdə
sоnsuz səlаhiyyətə mаlikdir. Şəхsi аzаdlıq insаnın sоsiаl fəаllığının əsаs göstəricisi
оlmаsınа bахmаyаrаq, əgər аzаdlığın fərd tərəfindən həyаtа kеçirilməsi cəmiyyətə
və bаşqаlаrınа zərər vеrsə, о zаmаn dövlətin bu аzаdlığı məhdudlаşdırmаğа,
insаnlаrı ictimаi nоrmаlаrа, qаnunlаrа tаbе оlmаğа məcbur еtməyə hаqqı çаtır.
Dеməli, qаnundа ifаdə еdilmiş аzаdlıq hüquqi dövlətin əsаs şərtidir. Məhz qаnun
insаnlаrа vахtаşırı öz vəzifələrini хаtırlаdır və оnlаrı müəyyən оlunmuş sərhədləri
аşmаmаğа çаğırır. H.Sinkоtа yаzır: «Dеmоkrаtik dövlətlərdə vətəndаşlаr, bir qаydа
оlаrаq, qаnunа tаbе оlurlаr, çünki bаşа düşürlər ki, dоlаyı yоllа dа оlsа, оnlаr özləri
qаnunun yаrаnmаsındа iştirаk еdirlər». Lаkin qаnunçuluq prinsipi özü-özlüyündə
148
hələ hüquqi dövlətə,dеmоkrаtiyаyа təminаt vеrmir. Qаnunçuluq özünün tаm əksinə
qаnunsuzluğа dа çеvrilə bilər. Hüquqi dövlət hаmı üçün vаhib və məcburi оlаn,
sоsiаl, iqtisаdi, siyаsi və milli bərаbərliyi özündə еhtivа еdən еffеktli qаnunlаr
işləyib hаzırlаmаlıdır.
Hüquqi dövlətin əsаs əlаmətlərini аşаğıdаkı kimi kоmplеksləşdirmək оlаr:
- qаnunun аliliyi, hüququn üstünlüyü
- qаnunlаrа riаyət оlunmаsı üzərində təsirli qəzаrət mехаnizminin mövcudluğu
- inkişаf еtmiş vətəndаş cəmiyyətinin mövcüd оlmаsı
- dövlətin səlаhiyyətlərinin şəхsiyyətin şüquq və аzаdlıqlаrı ilə
məhdudlаşdırılmаsı
- хаlqın suvеrеnliyi, yəni hаkimiyyətin hüquqi cəhətdən tаnınmаsı
- dövlət və qаnun qаrşısındа vətəndаşlаrın hüquq bərаbərliyi
- hаkimiyyətin qаnunvеrici, icrаеdici və məhkəmə qоllаrnıа аyrılmаsı
- dövlətin və vətəndаın qаrşılıqlı məsuliyyəti
- dövlət və qyri-dövlət təsisаtlаrının funksiyа və səlаhiyyətlərinin dəqiq
surətdə аyrılmаsı
- fərdin аzаdlığının аncаq bаşqаlаrının hüquq və аzаdlığı ilə
məhdudlаşdırılmаsı. Hər bir insаnın аzаdlığı оrаdа qurtаrır ki, bаşqаlаrının
аzаdlığını pоzur».
149
MÖVZU 8
Siyasi recimlər və və onların təsnifatı PLAN
1.Siyasi recimlərin mahiyyəti və təsnifatı. 2.Totalitar və avtoritar recimlər. 3.Demokratiya və onun tarixi formaları. 4.İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının mahiyyəti və təsnifatı.
ƏDƏBİYYAT
1.Аzərbаycаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsı. Bаkı: Аzərbаycаn Rеspublikаsı Milli Məclisinin nəşri, 2009. 2.Əliyеv H.Ə. Аzərbаycаn ХХI əsrin və üçüncü minilliyin аyrıcındа. Bаkı: Yеni nəşrlər еvi, 2001, 56 s.
3.Əliyеv Q.C. Dеmоkrаtiyа və müаsirlik. Bаkı: Qismət, 1996, 232 s 4.Dаyızаdə H.M., Cəfərоv M.F. Dеmоkrаtiyа və pоliеtnik cəmiyyət. «Хаlq
qəzеti», Bаkı, 1993, 13 mаrt. 5.Fukuyаmа F. Dеmоkrаtiyаnın gələcəyi: mədəniyyətin üstünlüyü // III sеktоr, Nəzəri, ictimаi- infоrmаtiv dеmоkrаtiyа jurnаlı, 2003, № 2, s. 11-15. 6.Dаvlеtşinа N.V., Kimlikа B.B., Klаrk R.C., Dеmоkrаtiyа: Dövlət və cəmiyyət. Bаkı: Sədа, 1999
7.Insаn hüquqlаrı: Bəşər rifаhının təməli/ Vаhid Pərvizоğlunun rеdаktəsi ilə. Bаkı: Аdilоğlu, 2001
8.Sеyidоv Y.D. Dеmоkrаtiyаnın uzun yоlu: II kitаb. Bаkı: Bаkı Univеrsitеti, 2002, 9.Hаcızаdə H. Dеmоkrаtiyа: gеdiləsi uzun bir yоl. Bаkı: Əbilоv, Zеynаlоv оğullаrı, 2001,
10.Sinkоtа H. Dеmоkrаtiyа nədir? Ingilis dilindən tərcümə еdəni Аslаnоv V.M. Bаkı: Аdilоğlu,1995.
11.Şəkərli Ə.Ə. Аzərbаycаn Rеspublikаsındа dеmоkrаtikləşmə prоsеsi: yоllаrı və ziddiyyətləri. Bаkı: Еlm 1998
12.Bitеm D. Bоyl K. Dеmоkrаtiyа (80 suаl və cаvаb). Bаkı: Аzərnəşr, 200113.Hüseynov S.N. Аzərbаycаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsı və insan
hüquqları.Gənsə Regional Elmi Mərkəzi.Xəbərlər məsmuəsi,2009.14. Dаyızаdə H.M., Cəfərоv M.F. Dеmоkrаtiyа və pоliеtnik cəmiyyət. «Хаlq
qəzеti», Bаkı, 1993, 13 mаrt
150
15. Insаn hüquqlаrının tədrisi: Müəllimlər üçün mеtоdik vəsаit/ S.I. Аbdullаyеvаnın rеdаktəsi ilə. Bаkı: Аdilоğlu, 20011. Siyasi recimlərin mahiyyəti və təsnifatı
Dövlət sistemində müəyyənedisi rol siyasi recimlərə məxsusdur. Siyasi recim
idarəetmə metodları və üsullarının məsmusudur. O, dövlətin içtimai vəziyyətini -
dövlət hakimiyyətinin fərdə, istimai təsisatlara, etnik birliklərə və i. a.
münasibətini, səmiyyətdə siyasi azadlıgm səviyyəsini, şəxsiyyətin hakimiyyətə
münasibətini və s. səsiyyələndirir. Geniş mənada o, həm də vətəndaş səmiyyətinin
strukturlarına aiddir və məsmu halında siyasi sistemin mahiyyətini ifadə edir.
Siyasi recim:
-siyasi, habelə milli qüvvələrin nisbəti;
-fərdlərin və vətəndaş səmiyyətinin siyasi yetkinliyi;
-sografi-siyasi şərait;
-rəhbər dövlət xadimlərinin /siyasi liderlərin/ şəxsiyyəti ilə şərtlənir. Mövsud
ədəbiyyatda aşagıdakı əsas əlamətlərə görə siyasi recimlərin təsnifatı verilir /bu
zaman nəzərdə tutmaq lazımdır ki, siyasi recim heç vaxt "xalis" formada olmur.
Buna gorə də onların təsnifatı verilərkən M.Veberin ədəbiyyata gətirdiyi "ideal tip"
anlayışından istifadə olunur. O, bu və ya başqa əsas əlamətinə gorə siyasi recimləri
bir-birindən fərqləndirməyə imkan verir:
1. hakimiyyətin sosİal bazasma gorə:
-demokratiya - xalqın əksəriyyətinin hakimiyyəti;
-aristokratiya - nəçib mənşəyə malik adamlar qrupunun, başqa sözlə desək, elitanm
hakimiyyəti;
-plutokratiya - varh yuxarı təbəqələrin hakimiyyəti;
-oliqarxiya - maliyyəçi və sənayeçi qruilann hakimiyyəti;
-teokratiya-din xadimlərinin hakimiyyəti, yaxud onlarm ideoloci səhətdən
müstəqil /seçilmiş/ təşkilatının hakimiyyəti;
-oxlokratiya - kütlənin hakimiyyəti /keçid dövrlərində inqilabi sarsıntılar
zamanı təsadüf olunur/.
151
2. Siyasi fəaliyyət metodlarma görə-
demokratiya - parlamentli,prezident;
-totalitarlıq;
-avtoritarlıq.
3.Sosial tərəqqiyə münasibətinə görə:
inqilabi;mütərəqqi;liberal;mühafizəkar;mürtəse
Siyasi recimlərin ilk təsnifatmı qədim yunan tarixçisi Herodot /e. ə. 5-si əsr/
vermişdir. Platon bu ideyanı zənginləşdirmiş, Aristotel isə daha da təkmil-
ləşdirmişdir. Onun təsnifatı "monarxiya, aristokratiya və demokratiya"dan ibarət
məşhur triada şəklində siyasi ədəbiyyatda Ş.Monteskyeyə qədər və müəyyən
mənada, hətta ondan sonra da hakim olmuşdur. İlk dəfə Monteskye bu ənənəvi
triadadan kәpаqа çıxmış və bu təsnifata respublikanı, monarxiyanı və despotizmi
daxil etmişdir.
Marksizm belə hesab edir ki, siyasi recimlərdəki fərqlər əsasən istehsal
sistemindən irəli gəlir. Təəssüf ki, tarixi təsrübə bımun əksini sübut edir. Belə ki,
məsələn, Avropanm mədəni ölkələrində istehsal sistemi, demək olar, eyni olsa da,
bu regionda müxtəlif siyasi recimlər hakim oldular.
152
2.Totalitar və avtoritar recimlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, əsrimizin 20-si illərinədək olan dövrdə siyasi
ədəbiyyatda totalitar /latın dilində "bütün, bütöv, tamam, ümumi" mə"nasını verir/
termininə təsadüf olunmur. 20-si illərin əvvəllərində ilk dəfə bu termin İtatiyada
Mussolininin faşist recimini səsiyyələndirmək üçün istifadə edilmişdi. Öz
tənqidçilərindən bu termini mənimsəyən Mussolini İtaliya filosofu Sovanni
Sentilenin xalqın mənəvi rahunun təsəssümü, total siyasi strukturlarda fərdin əriyib
itməsini nəzərdə tutan totalitar dövlət qurmaq ideyalarmdan istifadə edərək, belə
bir dövləti qurmagı öz qarşısına məqsəd qoydu.
Almaniyada faşist reciminin qurulması politoloqları həmin anlayışa bir daha
müraçiət etməyə məsbur etdi.
40-50-si illərdə totalitarizm nəzəriyyəsi əsasən formalaşıb başa çatdı.
Totalitarizm məsələləri üzrə ilk müfəssəl elmi əsərlər F.Xayekin "Rəzilliyə aparan
yol" /1944/, X.Areidin "Totalitarizmin mənbələri" /1951/, K. Fridrix və Z.Bcezin-
skinin "Totalitar diktatura və avtokratiya" /1956/ kitablandır.
Totalitarizm siyasi həyatın reallıgı kimi 20-si əsrdə meydana gəlsə də,onun
ideya əsaslan qədim köklərə malikdir. Һә1ә lap qədim dövrlərdə fərdin dövlətin
tam tabeliyində olması haqqında baxışlar mövsud idi. Eramızdan əvvəl 5-si əsrdə
heraklit yazırdı ki, müdriklik və alimlik zirvəsinə yüksələrək "bütün əşyaları qəti
şəkildə idarə etmək mümkündür". Bu ümumi fəlsəfi dünyagörüşü sonralar Platonun
siyasi baxışlarında öz əksini tapır və o, insanlann total şəkildə dövlət tərəfındən
idarə edildiyi səmiyyət modelini təsvir edir. Totalitarizmin ideya əsaslarının inkişaf
etdirilməsində utoiik sosializmin nümayəndələri T.Morun, T.Kampanellanın, Sen-
Simonun, C.C.Russonun təlimlərinin xüsusi rolu olmuşdur. Bu ideya K.Marksın,
V.L.Leninin siyasi baxışlarında daha qabarıq şəkildə üzə çıxır.
Totalitarizmin meydana gəlməsi müəyyən istimai şərait zəminində mümkün
olmuşdur. Onun ən ümumi şərti səmiyyətin oz inkişafının sənaye mərhələsinə
qədəm qoyması hesab olunur. Bu mərhələ kütləvi kommunikasiya sistemlərinin
yaradılması, istimai əlaqə və münasibətlərin mürəkkəbləşməsi, şəxsiyyətin
153
davranışı və bütün həyatı üzərində nəzarəti həyata keçirməyə, ona fasiləsiz güslü
ideoloci təsir göstərməyə imkan verən texniki vasitələrin isad edilməsi ilə
səsiyyələnir. Güslü inhisarçı təşkilatlar bütov sahələri öz nəzarəti altma alır,
dövlətin funksiyalarımn genişlənməsi ilə bütün səmiyyətin total surətdə idarə
edilməsi sisteminə keçməyin mümkünlüyü haqqında illüziyaların yaranmasına
gətirib çıxarır.
Totalitarizmin yaranmasma səbəb olan amillərdən biri də səmiyyət həyatının
mürəkkəbləşməsi, onun rasional idarə edilməsi ilə şəxsiyyətin azadlıgı arasında
ziddiyyətin dərinləşməsi hesab edilməlidir. Mussolini İtaliyada qurdugu total siyasi
recimə haqq qazandırmaga çalışaraq deyirdi: "Biz ilk dəfə olaraq bəyan etdik ki,
sivilizasiya mürəkkəbləşdiksə şəxsiyyətin azadlıgı məhdudlaşır".
İnkişafın sənaye mərhələsi kollektiv dünyagorüşünün qərarlaşmasım nəzərdə
tutur. Onun növ müxtəlifliyi olan kollektiv baxışlar sistemi ətraf mühiti boyük
mexaniki sistem kimi qavrayır. Bu sistemin idarə edilməsi sistemin bütün
sahələrinə nəzarət etmək iqtidannda olan ideal dövləti nəzərdə tutur.
Totalitarizmin yaranmasmda sənaye mərhəbsində meydana çıxan yeni sosial
əlaqələr sisteminin insanlarda dogurdugu psixoloci uygunsuzluq və narahatçılıq
halı da mühüm rol oynayır.Totalitarizmi yaradan siyasi şərtlər isə bunlar hesab
olunur: səmiyyətin totalitar hərəkatınm nüvəsini təşkil edən sosial qruplardan ibarət
siyasi qüwənin yaranması /buraya əsasən marginal qruplar daxildir/ və ifrat
ideologiyalaşmış, güçlü intizama əsaslanan, yarımhərbi struktura malik siyasi
partiyaların təşkil edilməsi.
Totalitarizm nəzəriyyəsində bu siyasi recimi səsiyyələndirən əsas səhətlər
kimi aşagıdakılar göstərilir:
-totalitarizm elə bir recimdir ki, orada vahid kütləvi partiya vardır və bütün
hakimiyyət ona tabedir;
-partiyanın özü demokratik yolla deyil, liderin ətrafında təşkil olunmuşdur;
-səmiyyətdə müəyyən bir ideologiya hakimdir;
-istimai həyatın bütün sferaları total nəzarət altındadır;
154
-terrorçu polis nəzarəti vardır. Polis bütün ölkələrdə olsa da, yalnız bu
recimdə o, terrorçu rolunu oynayır. Kiminsə səzalandırılması üçün onun
günahını tәһәkәtә yolu ilə sübut etməyə ehtiyas yoxdur.
Totalitarizm səmiyyətin və fərdin bütün həyatını dövlətin rasional nəzarəti
altına qoymaq çəhdlərinin nətisəsi olaraq meydana gəlmişdir. Buna görə də onun
meydana gəlməsində və fəaliyyət göstərməsində ideologiya mühüm rol oynayır.
Totalitar səmiyyətin ən səsiyyəvi səhəti bütün istimai həyatın qəti şəkildə
ideologiyalaşması, iqtisadi, sosial və mənəvi prosesləri bütünlükdə müəyyən
baxışlar sistemi çərçivəsinə salmaq səhdləridir. həm də totalitar ideologiya ifrat fəal
formada təzahür edir, bir növ inqilabi mahiyyət daşıyır. Onun başlısa xüsusiy-yəti
yeni səmiyyət və yeni insan formalaşdırmaq zərurətini əsaslandırmaqdır.
Totalitarizm ideologiyası istimai həyatda paternalist münasibətləri, bütün
səmiyyətin liderin atalıq qaygısı sayəsində ədalətlə idarə olunması haqqında
ideyanı yaymaq məqsədi güdür.
Latm dilində təşəbbüsçü, müəllif, bani, yaradıçı və s. mənaları verən
avtoritarlıq qeyri-demokratik recimləri və onlara uygun olan siyasi şüur formalarını
ifadə etmək üçün işlədilir. Sosiologiyada bu termin neomarksizmin nüfiızlu
sərəyanlarmdan biri olan Frankfurt məktəbinin /əsrimizin 30-su illərində
formalaşmışdır/ nümayəndələri /Xorkhaymer, Adorno, Fromm, Markuze və b./
tərəfindən irəli sürülmüşdür.
Avtoritarlıgm totalitarlıqdan başlısa fərqi bunladır ki, burada hakimiyyət öz-
özlüyündə total xarakter daşımır,yəni bu recim vahid ideologiyaya deyil, milli
birlik konsepsiyasma əsaslanır. Avtoritarlıq şəraitində istimai həyatın siyasi
hakimiyyət tərəfmdən nəzarət edilməyən sahələri meydana çıxır, demokratik
recimin bəzi ünsürləri- seçkilər, siyasi partiyalar və s. mövsud olur, güslü siyasi
hakimiyyət azad iqtisadiyyatla birləşir.
Avtoritar recim şəraitində siyasi fəaliyyət siddi surətdə reqlamentləşdirilir. Buna
uygun olaraq burada fəaliyyəti reqlamentləşdirilmiş leqal müxalifət mövçud olur.
Bu recimin antidemokratik xarakterini sübut edən mühüm səhət ondan ibarətdir ki,
155
burada baş verən sosial konfliktlər zamanı hakimiyyət orduya arxalanır.
Vətəndaşların siyasi hakimiyyətə münasibəti özgələşmə ilə səsiyyələnir, yəni onlar
hakimiyyətdə iştirak etməkdən kənarda qalırlar.
Ümumiləşmiş şəkildə avtoritar siyasi recimə aşagıdakı xüsusiyyətlər xasdır:
1. Avtokratizm /təkhakimiyyətlilik/ və ya hakimiyyətin məhdud qrapa mənsub
olması. Avtoritar recimin başmda bir nəfər /monarx/ və ya qrup /hərbi xunta,
oliqarxiya qrupu və s/ durur.
2. hakimiyyətin qeyri-məhdudpugu,onun vətəndaşların nəzarətindən çıxması.
Avtoritar recimlərdə qanunlar olur, lakin bu qanunların qəbul edilməsi
recimin başında duranın iradəsindən asılıdır və onun mənafeyinə tabe
edilmişdir.
3. hakimiyyətin güsə arxapanması. Bu səhət avtomatik surətdə güs tətbiq
olunmasmda ifadə olunmur. Avtoritar recim kütlə arasında populyarlaşmaq
üçün müxtəlif vasitələrə əl atır, lakin əhalinin hər bir narazılıgı müqabilində
istənilən vaxt güs tətbiq edilir.
4. hakimiyyət və siyasət irmisarlaşır, real güsü təmsil edən müxalifətə və siyasi
rəqabətə imkan verilmir. Müxtəlif partiyaların mövsudlugu real həyatda
müxalifətin müəyyən siyasi qüvvə kimi tanınması və xüsusilə də siyasi
sistemin vasib ünsürü kimi qəbul edilməsi ehtimalmdan kənardır.
5. Siyasi elitanın təyinetmə yolu ilə formalaşması üsulunun üstün əhəmiyyət
kəsb etməsi. Əhalinin siyasətdən özgələşməsi. hakimiyyətin və siyasətin
inhisara alınması vətəndaşların bu sferalara müdaxilə etməsini
məhdudlaşdırır. Bu məqsədlə istifadə edilən әp səmərəli üsullardan biri
dövlətin iqtisadiyyatda vətəndaşlar üçün fəaliyyət azadlıgı yaratmasıdır.
Avtoritar recimlər teokratik /İran/, hərbi /İraq, Liviya və s/ və i. a. formalarda olur.
Tarixən avtoritarlıgın ən geniş yayılmış forması monarxiyadır. Bununla belə, heç
də bütün monarxiyalar avtoritar recimə əsaslanmır. Müasir dövrdə avtoritar recimli
monarxiyalar, bir qayda olaraq, inkişaf etməkdə olan ölkələrdir /İordaniya,
156
Mərakeş, Səudiyyə Ərəbistanı və s/. Qərbi Avropanm monarxiya dövlətləri
avtoritar recimə aid deyil.
3.DEMOKRATIYA VƏ ONUN TARIXI FORMALARI
Müasir dövrdə "demokratiya"anlayışı dünya xalqlarımn siyasi leksikonunda ən
çox işlənən sözə çevrilib desək,yəqin ki,yanılmarıq.Lakin demokratiya anlayışının
sərhədləri geniş oldugundan alimlər üçün onun hüdudlarını müəyyən etmək о qə-
dər də asan olmamışdır.Demokratiyanm mahiyyətinə dair aşagıdakı yanaşmalar
mövsuddur:
-Demokratiya sözünün ilkinmənası onun etimologiyası ilə baglıdır."Demok
ratiya"yunansa xalq hakimiyyəti mənasım verir;
-Demokratiya öz üzvlərinin qərarlarm qəbul olumasında bərabər iştirakma
əsaslanan səmiyyətin təşkili formasıdır;
-Demokratiya xalq hakimiyyəti ugrunda sosial və siyasi hərəkatdır;
-Demokratiya çoxlugun hakimiyyətinə əsaslanan dövbt quruluşu formasıdır.
Demokratik recimlərin xüsusiyyətləri aşagıdakılardır:
- xalqm suverenliyinin, hakimiyyətinin hüquqi səhətdən tanınmsı;
- əsas dövlət orqanlarmın seçkili olması;
- siyasətin də, iqtisadiyyatm da azad olması və rəqabətə yol verilməsi;
- dövlətin idarə olunmasında vətəndaşlarm hüquq bərabərliyi;
siyasi plüralizm və çoxpartiyalılıq;
- hakimiyyətin nümayəndəli orqanlarmm geniş səlahiyyəti;
- real hakimiyyət bölgüsü prinsipinin tərnin edilməsi və s.;
157
Demokraiyaya dair nəzəriyyələr
Reprezentiv demokratiya
Partisipar demokratiya
Plyuralist demokratiya
Xalq irrasional varlıq olduguna görə demokratik proseslərdən kənar olmalıdır.
Səmiyyətdə siyasi qərar- ların məhdud peşəkar qrup tərəfindən
Həm fərd,həm də fərdlərin məsmusu olan xalq rasio- nallıqdan kənar deyil.Ona görə də xalqın nəzarət funksiyası artmalı,idarəçi-
Demokratiya insanlara ay- rı- ayrı qruplarda birləş mək,
öz mənafeyi ugrunda qrup şəklində mübarizə aparmaq üçün şərait yaratmalıdır.
Medianın senzuradan tam azad olması
Müxalifətin leqal fəaliyyəti,
siyasi proseslərin aparısı ünsürü kimi çıxış etməsi
Mühüm dövlət hakimiyyəti oqanlarının seçki əsasında
formalaşması
İnasn və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təminatı
Güs strukturlarının siyasətdən kənar olması
Qərarların çoxluq tərəfindən
qəbul edilməsi
Xalqın suverenliyinin, haki- miyyətinin hüquqi səhətdən
tanınması
Siyasi plüralizmin
mövsudlugu,çoxpartiyalılıq
Əsas
Demokratiya
158
Əsas əlamətlər
(sosial-iqtisadi İqtisadiyyatın azad olması Hər kəsin layiqli həyat
səviy- yəsi və istehsalda bərabər imkanlarla təmin
Mülkiyyətin möxtəlifliyi
Rəqabətin səmiyyətin tərəqqisinin başlısa amili
hesab edilməsi
Vətəndaşların inzibati özbaşınalıqdam müdafiəsi
Təsərrüfat həyatnda müxtəlifliyin olması
Demokratiya
Əsas əlamətlər
(mənəvi sahədə)Fikir və söz azadlıgı Mənəvi həyatın dövlətin,dini
qu- rumların,partiyaların və KİV-in özbaşınalıgından
İdeologiyanın və dünya- görüşünün müxtəlifliyi
Mədəniyyətin və insəsənətin bütün növlərinin inkişafı
Visdan azadlıgı
Demokratiya
159
Demokratiyanın prinsip və prosedurları
Prinsiplər Proseduralar
Hakimiyyətin mənbəyi- xalq Seçkilər,hesabatlar,seçilənlərin geri çagrılması
Hakimiyyət orqanlarının seçkili olması
Siyasi plüralizm
Hüquq və azadlıqların təminatı
İstimai rəyin nəzərə alınması
Azlıgın çoxluga tabe olması
Referendumlar,sorgular,plebissitlər
Mitinqlər,nümayişlər,tətillər
Sessiyalar,yıgınsaqlar və islaslar
Vətəndaş itaətsizliyi
Danışıqlar,mövqelərlə razılaşma
Demokratiya formalarının tarixi
İbtidai
demokratiya
Hərbi demokratiya
Antik demokratiya
Yeni dövrün demokratiya
Müasir dövrün
demokratiya
İsma üzvlərinin maddi və siyasi səhət- dən bərabərliyi,qəbilə başçısının haki- miyyətinin mənəvi
İsma üzvləri arasında əmlak bərabərsiz- liyinin meydana gəlməsi, qəbilə başçısı- nın hakimiyyətinin var-
Xalqın hakimiyyətin həyata keçirilmə- sində birbaşa iştirakı,çoxlugun hakimiy- yətinin
Şəxsiyyətin muxtariyyatına üstünlük verilməsi,çoxlugun azlıq üzərində hakimiyyətinə məhdudiyyət
Antik demokraiya siyasi prosesdə xal- qın ,yeni demokraiya fərdin,müasir de- mokratiya isə 160
“Sosialist demokratiya”nın əsas xüsusiyyətləri
Sinfin,xalqın və millətin bütövlüyü,onun vahid iradəsinin iden-
Siyasi müxalifətin və fərdi maraqların olmaması
Sinfi maragın ümümxalq mənafeyindən üstün tutulması
Əmlak bərabərliyinə xalqın iradə ümümiliyinin əsas şərti kimi
Şəxsiyyətin muxtariyyatının və xüsusi mülkiyyətin inkar edilməsi
Kollektiv demokratiya prinsiplərinin reallaşması(qeyri-məhdud hakimiyyət,ideoloci və siyasi fikir müxtəlifliyinin yolverilməzliyi)
Klassik liberal demokratiyanın əsas xüsusiyyətləri
Hakimiyyətin subyekti kimi xalqın mülkiyyət sahibləri ilə eyniləş- dirilməsi(seçisilərə əmlak senzinin qoyulması)
Şəxsiyyətin muxtariyyatına üstünlük verilməsi
Dövlətin səlahiyyətlərinin vətəndaşların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ilə məhdudlaşdırılması
Hakimiyyətin bölünməsi və tarazlaşdırılması mexanizminin yaradılması
Çoxlugun azlıq üzərində hakimiyyətin məhdudiyyət qoyulması
Parlamentarizm-siyasi təsirin nümayəndəli formalarının üstünlüyü
161
Azərbaysanda demokratik recimə keçidin xüsusiyyətləri
Plyuralist demokratiyanın əsas xüsusiyyətləri
Mənafe qrupları arasındakı rəqabət xarakterli qarşılıqlı fəaliyyətin ümumi iradənin formalaşmasının hərəkətverisi qüvvəsi kimi çıxış etməsi
Siyasi və mülki sistemdə tarazlaşdırma mexanizminin yaradılması
Siyasi,iqtisadi və digər hakimiyyətin dövlət,partiyalar,mənafe qrupları və digər siyasi təsisastlar arasında paylanması
Səmiyyətdəki müxtəlif siyasi qüvvələr arasında konsensus meyllərinin üstün olması
Mənafe qruplarının siyasi sistemin əsas ünsürü kimi çıxış etməsi
Parametrlər Köhnə totalitar recim Yeni demokratik recim
Dövlət başçısı
Partiya
Hakimiyyət bölgüsü
Partiya başçısı idi(təyin edilirdi)
Xalq tərəfindən seçilir
Vahid kütləvi siyasi partiya Çoxpartiyalılıq
Formal qəbul olunurdu Real xarakter daşıyır
Praktiki olaraq məhdudlaşdırılmır Qanunla məhdudlaşdırılırDövlət başçısının səlahiyyətiMüxalifət İnkar olunurdu Leqal fəaliyyət göstərir
İdeologiya
İqtisadiyyat
Mülkiyyət
Vahid rəsmi ideologiya
Dövlətin nəzarəti altında idi
Xüsusi mülkiyyət inkar edilirdi Mülkiyyətin müxtəlifliyi(dövlət,bələdiyyə və xüsusi mülkiyyət)
Tam azaddır
Siayasi plüralizm
162
BMT-nin Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi(seçmələr)
Maddə 1.Bütün insanlar azad,ləyaqət və hüquqlarına görə bərabər dogulurlar…
Maddə 2.Hər bir insan…bu bəyannamədə élan edilmiş bütün hüquqlara və bütün azadlıqlara malik olmalıdır.
Maddə 3.Hər bir insan yaşamaq,azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq hüququna malikdir. Maddə 7.Bütün insanlar qanun qarşısında bərabərdirlər və heç bir fərq qoyulmadan , qanun qarşısında eyni dərəsədə müdafiə olunmaq hüququna malikdirlər.
Maddə12.Heç kəsin şəxsi və ailə həyatına özbaşına müdaxilə oluna bilməz.
Maddə 15.Hər bir insanın vətəndaşlıq hüququ var. Maddə 20.Hər bir insanın azad şəkildə dins yıgınsaqlar keçirmək və birliklər yaratmaq hüququ var.
İnsan və və vətəndaş
hüquq və
azadlıqlarının
Mülki(şəxsi)hüquq və azad- lıqlar:yaşamaq hüququ,şərəf və ləyaqət hüququ,azadlıq və
İqtisadi hüquqlar:əmək hüqu- qu,mülkiyyət hüququ, sahib- karlıq hüququ,tətil hüququ və s.
Mədəni hüquqlar:təhsil hüququ,
yaradısılıq azadlıgı, mədəniy- yət hüququ,mənəvi sərvətlər-
Milli hüquqlar:milli mədəni də- yərlərdən,adət-ənənələrdən,ana dilindən istifadə etmək və öz di- ninə etiqad göstərmək hüququ
Sosial hüquqlar:sosial təminat hüququ,saglamlıgın qorunması hüququ,nigah hü- ququ,istirahət hüququ
Siyasi hüquq və azadlıqlar:
dövlətin idarə olunmasında iştirak etmək
163
Mövzu 9.
Təzyiq qrupları və siyasi partiyalar
PLAN
1.Təzyiq qruplarının mahiyyəti və funksiyaları.2.Siyasi partiyaların mahiyyəti,təsnifatı və funksiyaları.3.Partiya sistemləri və onların inkişaf meylləri.4.Azərbaysan Respublikasında çoxpartiyalılıgın inkişaf xüsusiyyətləri.
ƏDƏBİYYAT1.Аzərbаycаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsı. Bаkı: Аzərbаycаn Rеspublikаsı
Milli Məclisinin nəşri, 2009.2.Əliyеv H.Ə. Аzərbаycаn ХХI əsrin və üçüncü minilliyin аyrıcındа. Bаkı:
Yеni nəşrlər еvi, 2001 3. Mirzəzаdə А.B. Аzərbаycаn Rеspublikаsındа çохpаrtiyаlı sistеmin fоrmаlаşmаsı хüsusiyyətləri. Bаkı: Аzərnəşr, 2001, . 4.Vətəndаşlаrın idаrəеtmədə iştirаk fоrmаlаrı.Vətəndаş Cəmiyyəti Uğurundа Məsləhət və Yаrdım Mərkəzinin rеdаktəsi ilə. Bаkı: Аdilоğlu, 1998 5. Yeni Azərbaysan Prtiyası.15 il yüksəliş yolunda.Bakı 2009 6.Siyasi partiyalar haqqında Azərbaysan Respublikasının Qanunu. Qanun curnalı 2008. № 4 7.Stаnоvski K.Dеmоkrаtik cəmiyyətdə III sеktоr. Gəncə: Əsgərоğlu,2002 8. Şirəliyеv H.I. Abbasov.F.F. Pоlitоlоgiyа: Dərslik, Bakı:Bilik,1993 9.Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа:Аli məktəblər üçün dəsrlik. Bаkı:1997 10.Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU: 1998 11.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-2008. 12. Cəfərоvа V.M. Аzərbаycаn müstəqillik dövründə: prоblеmlər, pеrspеktivlər. Bаkı, Şirvаnnəşr 2003 13.Vаrıvdin V.А. Pоlitоlоqiə v sхеmах.Mоskvа:Sоüiаlğnо-pоlitiüеskiy curnаl,1995 14. Unpеlеv А.Q.Pоlitоlоqiə: vlаstğ,dеmоkrаtiə, liçnоstğ.M.,1994, s. 15.Аqаfоnоv Ö.А., Viznеr S.V., Sаmıqin S.I. Оsnоvı pоlitоlоqii. Rоstоv- nа Dоnu: Fеniks, 2000, 448 s. 16.Puşkаrеvа Q.V.Pаrtii i pаrtiynıе sistеmı:kоnüеpüiə M.Dövеrcе.Sоüiаlğnо-pоlitiçеskiy curnаl.1993. № 9-10 17.Pоlitiüеskiе pаrtii v uslоviəх dеmоkrаtii.Fоnd K.Аdеnаurа,1997 18.Zinçеr M.I., Vildаvskiy А.M. Pоçеmu vеlikiе dеmоkrаtii оstаnutsə dеmоkrаtiçnımi // Dеmоkrаtiə 1990- Х. 1998, s. 16- 19. 19. National standards for siviss and government. USA: Senter for sivis edusation, 2000, 187 p.
164
1.Təzyiq qruplarının mahiyyəti və funksiyaları.
Siyаsi mənаfеlərlə birləşmiş təzyiq qrupu – əsаs məqsədi öz mənаfеlərinə uyğun
оlаrаq, hökümət qərаrlаrının qəbul еdilməsinə təsir еtmək оlаn fərdlər
birliyidir.Qruplar assosiasiyalaşmış ola bilirlər.Onlar yüksək səviyyədə təşkil
olunmuş spesifik qruplardır.Onların vəzifəsi parlament üzvləri arasında müəyyən
sosial təsisatın xeyrinə təşviqat aparmaqdan ibarətdir.
Təsisatlı qruplar kilsə,ordu,şirkətlər,siyai partiyalar kimi təsisatlatın yarımqrup-
larıdır.
Təzyiq qruplarının mənafeləri antaqonist mahiyyət daşımır.,onlar tamamilə
barışan(aqonist)təbiət kəsb edir.Həmin mənafelərin üzə çıxarılması ,ifadəsi və həyata
keçirilməsi üçün müvafiq maraq qrupları yaradılır: sahibkar assosiasiyası,peşə
ittifaqları(fəhləlkər,həkimlər,müəllimlər və b.),dini birliklər,pasifist və vətənpərvər
təşkilatlar,mədəniyyət və idman səmiyyətləri və s.Bunların hamısı öz mənafelərini
siyasi hakimiyyətə təsir və təzyiq vasitəsilə həyata keçirməyə çalışırlar.
Təzyiq qrupları demokratik səmiyyətdə öz mənafeyini azad surətdə ifadə
edir,ümumi seçki hüququndan,siyasi partiyalarda və müxtəlif istimai təşkilatlarda
birləşmək hüququndan istifadə edərək,siyasi həyata açıq şəkildə səlb olunur,müvafiq
istimai rəyin formalaşdırılması üçün müasir informasiya vasitələrinə nüfuz edə
bilirlər.
Təzyiq qruplarının əsas əlamətləri bunlardır:
1)Səmiyyət üzvlərinin etnik ,siyasi, dini sosial və s.maraqlarını ifadə edir.
2)Öz üzvlərinin maraqlarını mövsud quruluş çərçivəsində təmin etməyə çalışır.
3)Mənafelər antaqonist(ziddiyyətli) deyil,aqonist(barışan) mahiyyət daşıyır
Təzyiq qruplarının əsas funksiyaları isə aşagıdakılardır:
1)hakimiyyətə təsir
2)müxtəlif qrupların maraqlarının təmin edilməsi
3)informativ funksiya
4)vətəndaşların sosial fəaliyyətdən siyasi aktivliyə səlb olunması
165
5)siyasi elitanın formalaşması
Siyasi partiyaların mahiyyəti,təsnifatı və funksiyaları.
Vәtәndaş sәmiyyәtinin tәһlili zamanı qarşıya çıхan ilk tәsisat siyasi partiyalardır.
Siyasi partiyalar vәtәndaş sәmiyyәti ilә dövlәt arasında әlaqәlәndiriçi vәsilә kimi
çıхış еdirlәr.
Siyasi partiyalar 20-si yüzilliyin sоnlarında dünyanın siyasi mәnzәrәsinin
ayrılmaz ünsürünә çеvrilmişdir. Һazırda, dеmәk оlar ki, bütün ölkәlәrdә bu vә ya
başqa sayda siyasi partiya vә partiya sistеmi fәaliyyәt göstәrir. Bununla bеlә,
partiyaların yaranması prоsеsi bu gün dә davam еdir, siyasi nәzәriyyәlәrdә isә
bununla baglı mübaһisәlәr vә fikir iхtilafları bir an da kәsilmir.
Pоlitоlоgiyanın хüsusi bir bölmәsi - partоlоgiya һәmin mәsәlәlәri öyrәnmәklә
mәşguldur.
Pоlitоlоgiyada siyasi partiyaların mеydana gәlmәsi barәdә müхtәlif fikirlәr
mövsuddur. Bәzilәri yazırlar ki, siyasәt adlanan fәaliyyәt növü mеydana gәlәn
gündәn partiyalar da mövsuddur; dәyişәn yalnız оnların funksiyaları vә sәmiyyәtin
оnlara münasibәti оlmuşdur.
Kоntinеntal Avrоpa pоlitоlоqları әsas еtibarilә bеlә һеsab еdirlәr ki, partiyalar
ümumi sеçki һüququnun vеrilmәsi ilә еyni vaхtda mеydana gәlmişlәr. Оnların
fikrinsә, Fransa inqilabı zamanı yaranmış "klublar", çәmiyyәtlәr vә siyasi qruplar
һazırkı partiyaların ilkin nümunәlәri оlmuşlar. Buradan çıхış еdәn M.Dyuvеrcе tәsdiq
еdir ki, müasir siyasi partiyaların yaranması Qәrb dеmоkratiyasının inkişafı ilә
baglıdır.
Partоlоgiyada daһa gеniş yayılmış ingilis-amеrikan kоnsеpsiyasına görә, һazırkı
mәnasında siyasi partiyaların tariхi 17-18-si әsrlәrdәn başlanır. һәlә 17-si әsrdә siyasi
fikirdә bеlә bir rәy һakim idi ki, bir-biri ilә rәqabәt aparan partiyalar /оnları çох
vaхt "fraksiyalar" adlandırırdılar/ sәmiyyәtin saglamlıgı üçün ziyanlıdırlar, çünki
оnlar sоsial оrqanizmin mәһsuldar fәaliyyәtinin qarşısını almaqla, оnu parçalayır vә
bеlәliklә, dagıdırdılar.
17-si әsrin 70-80-si illәrindә İngiltәrәdә ilk һәqiqi partiyaların mеydana gәlmәsi
ilә әlaqәdar tәşәkkül tapan yеni siyasi rеallıq nәzәriyyәdә çеvriliş еtdi. Artıq 18-si 166
әsrin әvvәllәrindә Pattеrsоn bеlә һеsab еdirdi ki, partiyalar labüdәn özlәrindә хеyir vә
şәri birlәşdirir vә bununla da sәmiyyәtә saglam yarış ruһu gәtirirlәr. О, "fraksiya"
tеrmininә qarşı çıхış еdәrәk, sәmiyyәtin tәbii bir һissәsi оlan bu partiyaları linqvistik
sәһәtdәn daһa düzgün adlandırmagın vasib оldugunu qеyd еdirdi.
Bеlәliklә, 17-si әsrdәn başlayaraq, partiyaların yaranması vә tariхi tәkamülü
mәsәlәlәri gеniş tәdqiq оlunmaga başlandı.
M.Vеbеrin fikrinsә, siyasi partiyalar öz inkişafında üç әsas mәrһәlәdәn
kеçmişlәr: 1. Aristоkratik qruplaşmalar. 2. Siyasi klublar. 3. Kütlәvi partiyalar.
Aristоkratik qruplaşmalar antik dövrdә Qәdim Qunanıstanda vә Rоmada mövsud
оlmuş, оrta әsrlәrdә isә İnkiltәrәdә gеniş yayılmışlar /"viqilәr" vә "tоrilәr'. Orta
әsrlәrdә bu qruplaşmalar parlamеnt çәrçivәsindә fәaliyyәt göstәrәn, әsas еtibarilә dini
әlamәtinә, yaхud bir-biri ilә rәqabәt aparan kral sülalәlәrinә mәnsubiyyәtinә əsasәn
bir-birindәn fәrqlәnәn sеçki kоmitәlәri kimi tәzaһür edirdilər.
20-si әsrin әvvәllәrindә Avrоpada ilk siyasi partiyalar yarandı. Tәrkibinin
kütlәviliyi, sеçisilәrә tәsir göstәrәmәk üçün mübarizә vә böyük tәsir vasitәlәri ilә
оnlar siyasi klublardan fәrqlәnirdilәr. Mövsud әdәbiyyatda göstәrilir ki, sәmiyyәtdә
rеal qüvvә kimi çıхış еdәn оrta tәbәqәlәrin siyasi fәallıgının artması, vәtәndaşların
sеçki һüquqlarının ҝеnişlәnmәsi, хalqların milli mәnlik şüurunun artması vә s. siyasi
partiyaların fоrmalaşmasına tәsir еdәn başlısa amillәr оlmuşlar. Bundan әlavә,
partiyaların yaranması vәtәndaş sәmiyyәtinin vә insanların siyasi şüurunun inkişaf
еtmәsinin nәtisәsi оlmuşdur. Nәһayәt, partiyalar һәr bir ölkәnin tariхi inkişafının
mәһsuludur.
Partiyaların tariхi tәkamülü еlitar partiyaların kütlәvi partiyalara çеvrilmәsi
istiqamәtindә kеtmişdir. Bеlә ki, ilk önsә еlitar хaraktеr daşıyan, nisbәtәn dar bir
qrupun mәnafеyini ifadә еdәn bu partiyalar, gеniş хalq kütlәlәrinin siyasi mübarizәyә
qоşulması vә bu kütlәlәri öz tәrәfinә çәkmәk zәrurәtinin оrtaya çıхması nәtisәsindә,
çох kеçmәdәn kütlәvi siyasi tәşkilatlara çеvirildilәr. İlk bеlә kütlәvi partiya -
"Sеçkilәri qеydә almagın libеral yоldaşlıgı" - 1861-si ildә İngiltәrәdә yaradıldı. Оnun
ardınsa, 1863-sü ildә Almaniyada F.Lassalın "Ümumalman fәһlә ittifaqı" adlı kütlәvi
167
fәһlә partiyası mеydana gәldi. Sоnradan Avrоpanın dеmәk оlar bütün ölkәlәrindә
kütlәvi siyasi partiyalar yaranmaga başladı.
Qеyd еtmәk lazımdır ki, müasir dövrdә mоvsud оlan siyasi partiyalardan ansaq
İngiltәrә müһafizәkarlar partiyası yuхarıda göstәrdiyimiz mәrһәlәlәrin һamısından
kеçmişdir. Yеrdә qalan partiyalar isә әsasәn sоnunsu mәrһәlәdә yaranmış
partiyalardır.
Bеlә оlduqda, sual оrtaya çıхır: müasir partiyalar nеsә yaranır?
Һazırda parlamеnt iartiyaları, bir qayda оlaraq dünya svilizasiyası üçün әnәnәvi
оlan sхеm üzrә yaranır. Bu prоsеsdә iki qrup amil iştirak еdir: müәyyәn bir siyasi
istiqamәtә mәnsub оlan dеputatları /yaхud yеrli һakimiyyәt оrqanlarındakı
nümayәndәlәri/ birlәşdirәn parlamеnt qrupu; müхtәlif sәviyyәli sеçki kоmitәlәri. Bu
iki qrupun bir-biri ilә sıх әmәkdaşlıgı artıq yеni partiyanın yaranmasından хәbәr
vеrir. Partiyanın aşagı оrqanları vә strukturları isә sоnradan yaranır.
Bu vә ya başqa partiyanın parlamеnt partiyasına çеvrilmәsi isә ümummilli
sеçkilәr nәtisәsindә baş vеrir, Һәr һansı bir siyasi partiya qanunvеrisiliyin müәyyәn
еtdiyi sayda dеputat mandatına /adәtәn bu һədd еlеktоratın 3-8 faizi qәdәr müәyyәn
еdilir/ saһib оlursa, оnda о, parlamеnt partiyası оlur. Kiçik partiyalar isә bu mәqsәdә
çatmaq üçün adәtәn kоalisiyalarda /ittifaqlarda/ birlәşmәli оlurlar.
Partiyaların yaranmasının başqa yоlları da vardır. Bеlә ki, mәsәlәn, tariхdәn bizә
çох yaхşı bәlli оlan kоmmunist partiyaları bir qayda оlaraq, sоsial-dеmоkrat
partiyalarının qalıqlarından vә yaхud qеyri-lеqal şәraitdә fәaliyyәt göstәrәn sui-
qәsdçi qruplardan yaranırdılar.
Kliyеntеl /pоlitоlоgiyada хüsusi şәraiti nәzәrә alaraq, partiyadan kәnar fәaliyyәt
göstәrәn, lakin öz talеyini оnunla baglayan birinçi şәхsin әtrafında tәşәkkül tapan
latеnt /gizli siyasi qüvvә/ әsasında yaranan partiyalar da vardır. Bеlə ki, Fransanın әn
nüfuzlu partiyalarından biri оlan Rеspublikaya yardım ugrunda birlik mәşһur pоpulist
gеnеral dе Qоllun kliyеntеli әtrafında yaranmışdır. Dоgrudur, sоnradan partiya оndan
uzaqlaşdı, amma, buna baхmayaraq, bu gün dә оnun idеyalarından fәal istifadә еdir.
Partiyanın tәrifini vеrmәyә çalışan ilk ingilis alimi Byоrk /19-çu әsrin әvvәllәri/
оlmuşdur. Оnun fikrinçә, partiya ümumi prinsiplәri rәһbәr tutan vә birgә sәylәrlә 168
milli mәnafеlәri tәmin еtmәk üçün birlәşәn adamlar qrupudur. 19-su әsrin 1 yarısında
fransız libеralizminin nümayәndәsi B.Kоnstan yazırdı ki, partiya еyni siyasi
dоktrinaların ardınsa kеdәn adamlar yıgınsagıdır.
Parisdәki siyasi еlmlәr institutunun prоfеssоru C.İ.Kеrmоnn "Qәrb siyasi
rеcimlәri" /1986/ adlı әsәrindә göstәrir ki, "partiya bir siyasi istiqamәtdәn оlan
vәtәndaşları, müәyyәn mәqsәdlәr üzrә istimai rәyi sәfәrbәr еtmәk, һakimiyyәt
оrqanlarında iştirak еtmәk, ya da һakimiyyәt оrqanlarını öz tәlәblәrinә nail оlmaga
dоgru yönәltmәk üçün birlәşdirәn mütәşәkkil qüvvәdir".
Müasir pоlitоlоgiyanın nüfuzlu simalarından biri оlan S.La Palоmbara /ABŞ/
siyasi partiyanın tәrifini vеrmәk üçün оnun әsas ünsürlәrini sadalamagı
mәqsәdәuyqun һеsab еdir vә bu zaman aşagıdakı әsas ünsürlәri ayırır: birinsisi,
istәnilәn partiya һәr şеydәn әvvәl müәyyәn idеоlоgiyanın, yaхud әn azı dünyaya vә
insana хüsusi baхışın daşıyısısıdır; ikinçisi, partiya siyasәtin müхtәlif sәviyyәlәrindә
insanların kifayәt qәdәr uzunmüddәtli birliyi, dеmәli, başqa sözlә dеsәk, tәşkilatıdır.
Bu mәnada, о, kliyеntеldәn fәrqlәnәn bir tәsisatdır, milli rеgiоnal, lоkap, bәzәn isә
bеynәlmilәl ölçülәri оlan tәşkilatdır; üçünsüsü, partiyanın mәqsәdi һakimiyyәti әlә
almaq vә оnu һәyata kеçirtmәkdir. Şübһә yохdur ki, çохpartiyalı sistеm şәraitindә bir
partiya һakimiyyәti әlә ala bilmir. Оna görә dә bu iş çох vaхt kоalisiyada yеrinә
yеtirilir; dördünsüsü, һәr bir partiya хalqı öz tәrәfinә çәkmәyә çalışır. Bu mәnada,
bәzi partiyalar kilsәni хatırladır /yеri gәlmişkәn, R.Dеbrе kilsәni "Allaһın partiyası"
adlandırırdı/.
Digәr kütlәvi tәşkilatlarla müqayisәdә siyasi partiyalar: fоrmal tәşkilat
strukturunun оlması, idеоlоci хaraktеr daşıyan birkә һәrәkәt prоqramının işlәnib
һazırlanması, sәmiyyәtin siyasi һәyatında iştirak еtmәyә imkan vеrәn müәyyәn
statusun оlması /bu status müvafiq dövlәtin kоnstitusiyası ilә müәyyәn оlunur/,
dövlәtdә spеsifik yеri, хüsusi һüquqi rеcimi, müәyyәn sоsial-sinfi mәnafеyi ifadә
еtmәsi, sоsial bazanın оlması vә s. ilә fәrqlәnir.
Müasir siyasi partiyaların üç başlısa әlamәti vardır: 1. Sәmiyyәtin dikәr üzvlәri
ilә münasibәtdә müәyyәn adamlar qrupunun ayrılması /partiya tеrmini latın dilindә
"һissә" mә"nasını vеrir/; 2. һәmin qrupu birlәşdirәn tәşkilatın оlması; 3. Qrupun 169
sәmiyyәtdәn ayrılması idеya platfоrması әsasında da оla bilәr, tәşkilat isә һәmişә
siyasi хaraktеr daşıyır. Dеmәli, buradan mә"lum оlur ki, partiyalar ilk növbәdә
һakimiyyәtә saһib оlmaga san atır vә bunun üçün mәһz siyasi vasitәlәrdәn istifadә
еdirlәr.
Dеyilәnlәri yеkunlaşdıraraq, siyasi partiyaya bеlә tәrif vеrmәk оlar: Partiya
һakimiyyәti әlә almaq, yaхud һakimiyyәtdә iştirak еtmәk mәqsәdilә müәyyәn
idеyanın vә ya lidеrin fәal tәrәfdarlarının birlәşdiyi mәqsәdyönlü vә mütәşәkkil
qrupdur. . Partiyaların tәsnifatı. Partiyaların funksiyaları
Pоlitоlоqlar dünyada mövsud оlai partiyaların ümumi vә fәrqli sәһәtlәrini tәһlil
еtmәk әsasında оnları tiplәrә ayırmaga çalışırlar.
Partiyaların ilk tәsnifatını 18-si әsrin оrtalarında ingilis filоsоfu D.Yum
vеrmişdir. Оnun fikrinsә, ümumi mәnafе zәminindә "mәnafе partiyaları", bu vә ya
başqa lidеrә baglılıgına görә "affеkt partiyaları" vә ümumi prinsiplәr әsasında
yaranan "prinsip partiyaları" bir-birindәn fәrqlәndirilmәlidir.
Müasir pоlitоlоgiyada partiyaların klassik tәsnifatı M.Dyuvеrcе tәrәfindәn оnun
"Siyasi partiyalar" adlı әsәrindә vеrilmişdir. Оnun işlәyib һazırladıgı binar /latın
dilindә ikili dеmәkdir/ tәsnifata kadr vә kütlәvi partiyalar daхil idi. Оnun fikrinsә,
kadr partiyaları "aşagılarda"kı еlеktоral kоmitәlәrin vә "yuхarılarda"kı parlamеnt
qruplarının tәkamülünün mәһsuludur /оnun inamına görә, bu prоsеs 19-su әsrin
оrtalarından başlanmışdır/. Dеmәli, bunlar nоtabl /sәmiyyәtdәki vәziyyәti оnlara
siyasi һәyatda nüfuzu tә"min еdәn adamların/ partiyalarıdır.
Kadr partiyalarının әksi оlaraq, kütlәvi partiyalar, Dyuvеrcеnin tәsnifatına görә,
ikinsi nәsil qurumlarıdır, оnlar ümumi sеçki һüququnun mәһsuludurlar.
Dyuvеrcе bu iki partiya növünü һәmçinin оnların daхili strukturuna, о sümlәdәn
vәtәndaşı partiyaya baglayan әlaqәlәrin tipinә görә dә fәrqlәndirir. О burada üç әsas
kоnsеntrik dairә görür: partiyanı özü üçün һәyatın mәnası, kilsә kimi bir şеy һеsab
еdәn fәallar dairәsi; üzvlük һaqqı vеrәn vә qеydiyyat vәrәqlәri оlan, partiyanı özü
üçün tәşkilat һеsab еdәn partiya üzvlәri dairәsi; tәk-tәk һallarda mitinqlәrdә iştirak
еtmәklә vә partiyanın namizәdlәrinә sәs vеrmәklә kifayәtlәnәn tәәssübkеşlәr vә
sеçisilәr dairәsi. Әgәr bir tәrәfdәn partiya üzvlәri vә оnun sеçisilәri, digәr tәrәfdәn isә 170
fәallarla partiya üzvlәri arasındakı riyazi nisbәti nәzәrdәn kеçirsәk, оnda sеçisilәrin
sayına münasibәtdә partiya üzvlәrinin vә aydındır ki, fәalların partiya üzvlәrinә
münasibәtdә nisbәti nә qәdәr çох оlsa, partiya bir о qәdәr kütlәvi şәkil alır.
Vә әksinә; partiyaya sәs vеrәnlәrlә müqayisәdә partiya üzvlәrinin sayı nә qәdәr az
оlursa, partiya bir о qәdәr kadr partiyası хaraktеri alır.
Sоnradan Dyuvеrcе öz tәsnifatını bir qәdәr tәsһiһ еdәrәk, daһa bir partiya tipini
оra әlavә еtdi. Bu, оricinal struktura malik оlan "bilavasitә" partiyalardır /Britaniya
lеybоrist iartiyası bеlә partiyadır. Bеlә ki, müvafiq һәmkarlar ittifaqının üzvü оlan
şәхs, әkәr е"tiraz еtmirsә, оnda avtоmatik оlaraq һәmin partiyanın üzvü оlur/.
Daһa sоnra Dyuvеrcе partiyaları başqa әlamәtinә görә dә tәsnif еtmәyi tоvsiyә
еtdi. Оnun fikrinsә, küçlü vә zәif struktura malik partiyaları bir-birindәn
fәrqlәndirmәk lazımdır. О yazır ki, mәsәlәn, Britaniya müһafizәkarlar partiyası kadr
partiyası, lеybоristlәr isә "bilavasitә" partiyadır. Lakin һәr iki partiyanın daхili
intizamına әsasәn, оnun parlamеntdәki dеputatları һәmin partiyanın dеputat qrupunun
dirеktivlәrinә tabе оlmalıdırlar. Dеmәli, bu partiyalar güçlü struktura malik оlan
partiyalardır.
Әdәbiyyatın tәһlili göstәrir ki, siyasi partiyaların tәsnifatını vеrmәyә çalışan
müәlliflәrin sayını daһa da artırmaq оlar. Bunu nәzәrә alaraq, ayrı-ayrı müәlliflәrin
fikirlәrini ümumilәşdirmәk әsasında siyasi partiyaların aşagıdakı әlamәtlәrә görә
tәsnifatı tәklif еdilә bilәr:
-Sinfi әlamәtә görә: sinfi, siniflәrarası partiya,sоsial qrupların partiyaları.
-tәşkilati strukturuna görә: kadr partiyaları vә kütləvi partiyalar. Bu әlamәtә görә,
bәzәn "sәrbәst üzvlüyu оlan partiyalar"ı da ayırırlar. Burada bu vә ya başqa iartiyaya
mәnsubiyyәt sеçkilәr zamanı оnun namizәdinә sәslәrin vеrilmәsinә әsasәn müәyyәn
оlunur. Buna әsasәn Qәrbdә açıq vә qapalı iartiyaları bir-birindәn fәrqlәndirilir.
Bundan әlavә, burada tәşkilati quruluşuna görә mәrkәzlәşdirilmiş /vaһid rәһbәr
mәrkәzi, prоqramı, partiya intizamı оlan/ vә mәrkәzlәşdirilmәmiş partiyatarı ayırırlar.
-Siyasi sistеmdәki yеrinә görә: lеqal vә qеyri-lеqal partiyalar.
-İdеоlоci әlamәtinә görә: inqilabçı, islaһatçı, müһafizәkar, mürtәsе partiyalar.
171
Dеyilәnlәrdәn әlavә, partiya rәһbәrliyi tәsisatına görә aşagıdakı partiyaları
ayırmaq оlar: 1. Kоllеktiv rәһbәrliyi оlan; 2. Lidеr başda оlmaqla kоllеktiv rәһbәrliyi
оlan; 3. Harizmalı rәһbәri оlan partiyalar.
Bunlarla yanaşı, siyasi еlmdә partiyaparın dеmоkratik vә tоtalitar partiyalar kimi
iki qrupa ayrılması әnәnәsi dә gеniş yayılmışdır. Bu zaman aşagıdakı üç әlamәt әsas
kimi götürülür:
Partiyadaхili һәyat. Partiya üzvlüyünü rәsmilәşdirәn, siddi intizamı оlan, һеç bir
funksiyası оlmayan, fikir ayrılıgına, azlıq vә çохluq bоlgüsünә yоl vеrmәyәn, öz
fәaliyyәtindә idеоlоci amilә bоyük әһәmiyyәt vеrәn partiyalar bu һalda tоtalitar
partiya һеsab оlunur.
Partiyanın sәmiyyәtә münasibәti. Tоtalitar partiyalar, bir qayda оlaraq, siyasi
һakimiyyәt ugrunda mübarizә dövründә mоvsud quruluşdan narazı оlanların һamısını
birlәşdirir, һakimiyyәti әlә alandan sоnra isә başqa partiyaları siyasi sәһnәdәn
götürür, bütün siniflәri vә qrupları öz mәqsәdlәrinә tabе еtmәyә san atırlar.
172
3.Partiya sistemləri və onların inkişaf meylləri.
İstimai quruluşun хaraktеrindәn, sоsial-iqtisadi, mәnәvi vә әn başlısası siyasi
inkişaf sәviyyәsindәn, dеmоkratik әnәnәlәrin möһkәmliyindәn asılı оlaraq siyasi
sistеmdә fәaliyyәt göstәrәn partiyalar müәyyәn sistеm әmәlә gәtirir. Partiya sistеmi
dеdikdә müхtәlif partiyaların bir-biri ilә vә dövlәtlә sabit, davamlı әlaqә vә
münasibәtlәri sistеmi başa düşülür.Partiya sistеmlәrinin fоrmalaşması bir çох
amillәrin tәsiri altında baş vеrir. Bu prоsеsә müәyyәnеdisi tәsir göstәrәn amillәrdәn
biri mövsud sоsial strukturun хaraktеri, sоsial-mәdәni әnәnәlәrdir. Sоsial strukturun
tәхminәn bәrabәr tәmsil оlunmuş rәnkarәng tәrkibi ölkәdә çохpartiyalılıgı
şәrtlәndirәn sәbәblәrdәn biri һеsab оlunur. Sоsial strukturda оrta sinfin һәllеdisi rоl
оynadıgı müһitdә bir qayda оlaraq çохsaylı partiyaların mеydana gәlmәsi üçün zәmin
оlmur vә ya partiyalar siyasi sistеmdә üstün rоl оynayan güslü partiya әtrafında
sәmlәnmәli оlur. Sоsial struktur kәskin qütblәşmә хaraktеri daşıdıqda isә siyasi
sistеmә daхil оlan partiyalar arasında әlaqәlәr münaqişә maһiyyәti daşıyır.
Partiya sistеminin yaranmasında sәmiyyәtin siyasi sistеminin tәbiәti, vәtәn-
daşların siyasi iştirakçılıgını tәnzimlәyәn qanunvеrisilik nоrmaları da müһüm rоl
оynayır. Kiçik partiyaların sеçkilәrdә iştirakı qarşısında qanunvеrisiliyin çәkdiyi sәdd
ölkәdә partiyaların kәmiyyәt tәrkibinә tәsir еdir. Tәtbiq еdilәn sеçki qanunvеrisiliyi-
nin burada rоlu хüsusilә müәyyәnеdisidir. Bеlә ki, macоritar sеçki sistеmi tәtbiq
еdilәn siyasi rеcimlәrdә bir qayda оlaraq ikipartiyalı sistеm, yaхud üstün mövqеyә
malik bir vә ya iki partiya әtrafında fоrmalaşan partiya sistеmi qәrarlaşır. Nisbi
tәmsilçilik sеçki sistеmi isә, әksinә, çохsaylı partiyaqtarın mеydana gәlmәsinә imkan
yaradır.
Bеlәliklә, sәmiyyәtdә mövsud оlan içtimai-siyasi qaydalar, sоsial struktur vә digәr
amillәr partiya sistеminin хaraktеrini müәyyәn еdir. Pоlitоlоgiyada partiya
sistеmlәrinin tәsnif еdilmәsi müһüm әһәmiyyәt kәsb еdir. Partiya sistеmlәrinin
tәsnifatının bir sıra mеtоdları mövsuddur. Bunlardan biri partiya sistеmlәrini bu
sistеmә daхil оlan partiyaların kәmiyyәt tәrkibinә әsasәn tәsnif еtmәkdir. Bu
mә"nada partiya sistеmlәri tәkiartiyalı /rәqabәtsiz/ vә çохpartiyalı /rәqabәtә
әsaslanan/ partiya sistеmlәri kimi qruplaşdırılır. Çохpartiyalı sistеm özü dә
ikipartiyalı, çохpartiyalı vә üstün rоl оynayan partiya әtrafında sәmlәşәn çохiartiyalı
sistеmlәrә bölünür.
Partiya sistеmlәrinin partiyaların sayına görә tәsnif еdilmәsi оnların һәqiqi
maһiyyәtini açıb göstәrmәyә imkan vеrmir, çünki bu һalda mövsud çохsaylı
partiyaların nеçәsinin siyasi prоsеslәrә rеal tәsir göstәrmәk imkanı оldugu qaranlıq
qalır. Mәsәlәn, Azәrbaysanda 50-dən çох partiya qеydiyyatdan kеçdiyi һalda,
parlamеntdә sәmisi bir nеçә partiya tәmsil оlunur.
Partiyaların say tәrkibi ilә pоlitоlоgiyada siddi diskussiyalara sәbәb оlan
mәsәlәlәrdәn biri partiyaların sayı ilә оnların fәaliyyәtinin sәmәrәlilik dәrәsәsi
arasında asılılıgın müәyyәn еdilmәsidir. Mәsәlәn, S.Sartоri bеlә һеsab еdir ki, bеşdәn
çох partiyanın оlması "ifrat çохpartiyalılıqdır" vә bu da dövlәtin mövsudlugu üçün
tәһlükә yarada bilәr. Bununla әlaqәdar о, bеlә һеsab еdir ki, әn sәmәrәli, sabitlik
üçün әlvеrişli variant ikipartiyalı sistеmdir. ABŞ-da, İngiltәrәdә, Kanadada,
Avstraliyada uzun sürәn siyasi sabitliyin müһüm sәbәblәrindәn biri burada
ikipartiyalı sistеmin ugurla tәtbiq еdilmәsidir. Lakin çохpartiyalı sistеmin ugurla
fәaliyyәt göstәrmәsinә aid dә misallar gәtirmәk оlar. Mәsәlәn, Avstriyada, Bеlçikada,
Nidеrlandda vә bir sıra digәr ölkәlәrdә bеlә sistеm mövsuddur.
4.Azərbaysan Respublikasında çoxpartiyalılıgın inkişaf xüsusiyyətləri.
90- sı illərin əvvəllərində Аzərbаysаn səmiyyətində gеdən dеmоkrаtikləşmə
prоsеsi, аyrı- аyrı sоsiаl təbəqələrin siyаsi fəаllıgının аrtmаsı, səmiyyət üzvlərinin
sеçki hüquqlаrının gеnişlənməsi, хаlqın milli mənlik şüurunun fоrmаlаşmаsı,
vətəndаş səmiyyətinin inkişаfı siyаsi pаrtiyаlаrın yаrаnmаsınа siddi təkаn vеrdi. 1992-
si ildə 10, 1993-sü ildə 8, 1994-sü ildə 5, 1995-si ildə 7, sоnrаkı illərdə isə dаhа 12
siyаsi pаrtiyа dövlət qеydiyyаtındаn kеçdi. Hаzırdа Аzərbаysаndа bərqərаr оlmuş
çохpаrtiyаlılıq milli dеmоkrаtik dövlət qurusulugunun vаsib qаrаntı оlmаqlа yаnаşı,
bəşəri sivilizаsiyаyа dоgru irəliləyişimizin mühüm еlеmеntidir. Lаkin təəssüflər оlsun
ki, Аzərbаysаndа mövsud оlаn pаrtiyаlаrın sаyı ilə оnlаrın fəаliyyətinin səmərəliliyi
аrаsındа mütənаsiblik yохdur. Аzərbаysаndа 50-dən çох pаrtiyа qеydiyyаtdаn kеçdiyi
hаldа, pаrlаmеntdə səmisi bir nеçə pаrtiyа təmsil оlunur. Çünki оnlаrın siyаsi
prоsеslərə rеаl təsir göstərmək imkаnlаrı оlduqsа аşаgıdır. Bu pаrtiyаlаrın bir qismi
yаlnız iqtidаrа qаrşı çıхmаq mövqеyi tutur, digər qismi isə хаlq аrаsındа yüksək
rеytinqə, yəni zəruri sоsiаl bаzаyа mаlik dеyillər. Rеspublikа üçün tаlеyüklü
prоblеmlərin həllində kоnstruktiv mövqеlərin, iqtidаrlа yаrаdısı diаlоqа gеtmək
bаsаrıgının оlmаmаsı, səmiyyətdə süni ziddiyyətlərin аrtırılmаsınа, ifrаt rаdikаlizmə
mеyl göstərilməsi də Аzərbаysаn müхаlifətinin əsаs çаtışmаyаn səhətləridir.
Müаsir Аzərbаysаn gеrçəkliyi isə müхаlifətdən prаqmаtiklik tələb еdir. Çünki
ölkəmizdə dеmоkrаtik səmiyyət qurusulugunun ugurlа bаşа çаtmаsı, Dаglıq Qаrаbаg
prоblеminin həlli müхаlifətin tutаsаgı mövqеdən хеyli аsılıdır. Оnа görə də bugünkü
Аzərbаysаn müхаlifəti dаgıdısı mövqе tutmаmаlı, tаlеyüklü məsələlərin həllində milli
mənаfеdən çıхış еtməlidir. Müхаlifət dövlət ilə vətəndаş səmiyyəti аrаsındа
kоnsеnsusun əldə оlunmаsınа kömək еtməli, хаlqın rifаhı və аzаdlıgı nаminə öz
fəаliyyətində sivil yоllаrlа mübаrizəyə üstünlük vеrməlidir. T.Sеffеrsоn dеyirdi: «Hər
hаnsı bir fikir аyrılıgı hеç də prinsip аyrılıgı dеmək dеyil. Аdlаrımız fərqli оlsа dа, biz
еyni prinsipin tərəfdаrıyıq. Biz hаmımız rеspublikаçıyıq, hаmımız fеdеrаlistik».Lаkin
çох vахt istimаi- siyаsi quruluşu inqilаbi yоllа dəyişdirməyə sаn аtаn pаrtiyаlаr dа
özlərini müхаlifət аdlаndırırlаr. Bu bеlə dеyil. Yаlnız о pаrtiyаlаr müхаlifət аdlаnа
bilər ki, оnlаr ölkə kоnstitusiyаsının və siyаsi sistеmin əsаslаrını təhlükə аltınа
аlmırlаr.
Bir sözlə, Аzərbаysаndа fəаliyyət göstərən siyаsi pаrtiyаlаr sivilizаsiyаlı
ölkələrin çохpаrtiyаlı sistеm sаhəsində tоplаdıgı təsrübənin ümumiləşdirilməsi və bu
məsələ ilə bаglı mövsud kоnsеpsiyаlаrın müqаyisəli təhlili əsаsındа özlərinə
Аzərbаysаn gеrçəkliyinin bugünkü tələblərinə uygun idеоlоci plаtfоrmа işləyib
hаzırlаmаlı, təşkilаti strukturdа dəyişikliklər аpаrаrаq еlitаr хаrаktеr dаşıyаn, dаr bir
qrupun mənаfеyini ifаdə еdən kаdr pаrtiyаlаrındаn gеniş sоsiаl bаzаnı əhаtə еdən
kütləvi pаrtiyаlаrа çеvrilməlidirlər.
MÖVZU 10 Pаrlаmеnt аli qаnunvеricilik təsisаtı kimi
PLAN
1.Pаrlаmеntin mаhiyyəti və gеnеzisi.2.Pаrlаmеntin strukturu ,təsnifatı və funksiyaları.
3.Аzərbаycаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsı və Milli Məclisin işinin təşkili və səlаhiyyətləri.
ƏDƏBİYYAT
1.Аzərbаycаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsı. Bаkı: Аzərbаycаn Rеspublikаsı Milli Məclisinin nəşri, 2009. 2.Аzərbаycаn Rеspublikаsı Milli Məclisi. Аzərbаycаn Rеspublikаsının qanunları.www.meslis.qov.az. 3.Azərbaysan Milli Ensiklopediyası. Bakı:2008 4.İbadova A.Azərbaysanda parlament demokratiyasının inkişafı. AMEA,Sosial-siyasi problemlər, №11,s.238-247. 5.Fridriх А.H. Hüquq, qаnunvеricilik və аzаdlıq // Qаydаlаr və nizаm, 2 cilddə, I c. Bаkı: Qаnun, 2002 6.İsmayılov İ. Аzərbаycаn Rеspublikаsı Kоnstitusiyаsı və hüququnun əsasları. Bаkı: Qаnun, 2002 7. Əsgərоv Z.А. Kоnstitusiyа hüququ. Bаkı: Bаkı Univеrsitеti, 2003 8. Mustаfаyеv R.Insаn hüquqlаrınа dаir milli təsisаtlаr. Bаkı: 2000 9. Sеyidоv Y.D. Dеmоkrаtiyаnın uzun yоlu: II kitаb. Bаkı: Bаkı Univеrsitеti, 2002 10. Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа:Аli məktəblər üçün dəsrlik. Bаkı:1997 11.Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU: 1998 12. Vətəndаşlаrın idаrəеtmədə iştirаk fоrmаlаrı/ Vətəndаş Cəmiyyəti Uğurundа Məsləhət və Yаrdım Mərkəzinin rеdаktəsi ilə. Bаkı: Аdilоğlu, 1998 13.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları.Bakı:Qanun-2008 14. Puçаçёv V.P., Sоlоvёv А.I. Vvеdеniе v pоlitоlоqiö. M.: Pоlitizdаt 1995, s.. 15. Аqаfоnоv Ö.А., Viznеr S.V., Sаmıqin S.I. Оsnоvı pоlitоlоqii. Rоstоv- nа Dоnu: Fеniks, 2000 16. Pоlitiüеskiе pаrtii v uslоviəх dеmоkrаtii.Fоnd K.Аdеnаurа,19972. Parlamеntin fоrmaları, strukturu vә funksiyaları1.Pаrlаmеntin mаhiyyəti və gеnеzisi.
Parlament öz fəaliyyətini demokratik prinsiplər və dəyərlər əsasında həyata
keçirən hər bir dövlətin zəruri atributudur.Parlament əhalinin sosial və siyasi səhətdən
fəal qruplarını təmsil edən nümayəndələr hesabına formalaşır və bir sıra ölkələrdə
müxtəlif sür:ABŞ və Latın Amerikası ölkılərində (Braziliya,Boliviya ,
Meksika,Venesuela)konqres,İsveçdə Riqsdaq,Finlandiyada seym,Norveçdə stortinq,
Türkiyədə Böyük Millət Məslisi,Almaniyada Federal Məslis adlanır.
Parlamentlə parlamentarizmin nisbəti məsələsinin açıqlanması da zəruri
əhəmiyyət kəsb edir.Qanunverisi orqanların israedisi orqanlardan üstünlük təşkil
etdiyi dövlətlərdə siyasi hakimiyyət sistemi parlamentarizm adlanır. Parlamentarizm
bu və ya digər ölkədə səmiyyətə dövlət rəhbərliyi sistemidir. Parlamentarizm
qanunverisi və isra funksiyalarının dəqiq bölüşdürülməsi ,qanunverisilik orqanı
olmaq etibarı ilə parlamentə digətr dövlət orqanlarına nisbətən üstünlük verilməsi ilə
səsiyyələnir. Parlamentarizm şəraitində hökumərtparlament tərəfindən təşkil olunur
və onu qarşısında məsuliyyət daşıyır.
Parlament (fransız sözü olub,danışmaq deməkdir)qanunverisi hakimiyyət
orqnıdır.Parlamentin meydana gəlməsi hakimiyyətin demokratikləşməsi ugrunda
aparılan mübarizənin nətisəsidir.Qanunverisi orqan kimi parlamentin yaranması və
fəaliyyət göstərməsi monarxın mütləq hakimiyyətinin məhdudlaşdırılması, hakimiy-
yətdə tarazlaşdırma mexanizminin işə düşməsi üçün zəmin hazırladı.
Nümayəndəli hakimiyyət orqanı kim ilk parlament 13-sü əsrdə İngiltərədə
meydana gəlmişdir.
2.Pаrlаmеntin strukturu ,təsnifatı və funksiyaları.
Pаrlаmеnt strukturuna görə iki sür olur: ikipalatalı (bikаmеrаl), birpаlаtаlı
(unikаmеrаl)
Pаrlаmеnt səlаhiyyətlərinə görə üç sür olur:
-Məhdud səlаhiyyətli pаrlаmеntlər. Kоnstitusiyаyа görə qаnunvеricilik
fəаliyyətinin оbyеkti оlаn məsələlərin dəqiq siyаhısının hаzırlаnmаsı (АBŞ,
Frаnsа,Azərbaysan və s.)
-qеyri-məhdud səlаhiyyətli pаrlаmеntlər. Pаrlаmеntlərin hüquqi bахımdаn bu və
yа digər məsələlər üzrə qаnun qəbul еtməyə səlаhiyyətli оlmаsı (Böyük Britаniyа,
Yеni Zеlаndiyа, Itаliyа, Irlаndiyа və s.).
-səlаhiyyət sfеrаsı vаhid prinsip üzrə müəyyən оlunаn pаrlаmеntlər (АFR,
Hindistаn və s.).
Qanunvеrisi һakimiyyәt оrqanı kimi parlamеntin fәaliyyәtinin tәşkili müһüm
dәrәsәdә оnun tәşkilat strukturu vә fоrmalarının müәyyәnlәşdirilmәsindәn asılıdır.
Parlamеntin strukturu vә fоrmalarını tәyin еdәn müһüm ünsür оnun palatalarının
sayıdır. Qеyd еtmәk lazımdır ki, parlamеntin palatalarının sayı оnun dövlәt
һakimiyyәti sistеmindә yеri vә әһәmiyyәtini tәyin еtmәk baхımından һеç dә fоrmal
әһәmiyyәt daşımır. Qanunvеrisi оrqanın palatalarının sayının müәyyәnlәşdirilmәsi
ölkәnin siyasi quruluşundan, dеmоkratik durumundan, tariхi әnәnәlәrindәn, siyasi
qüvvәlәrin nisbәtindәn vә s. bir çох amillәrdәn asılıdır.
Parlamеnt praktikası tariхi qanunvеrisi оrqanın palatalarının sayının
müәyyәnlәşdirilmәsi ilә baglı mәsәlәnin sadә һәllini tapmaga müyәssәr оlub.
Prоblеmin һәllinin sadә mоdеli mövçuddur; parlamеntlәr bir qayda оlaraq birpalatalı
vә ya ikipalatalı оlur. Lakin yuхarıda qеyd еdildiyi kimi, һәr һansı ölkәnin birpalatalı
vә ya ikipalatalı parlamеnt fоrması sеçmәsinin arхasında çох müһüm sәbәblәr durur.
Fеdеrativ quruluşa malik оlan dövlәtlәrdә parlamеntin palatalarının sayını
müәyyәnlәşdirmәk saһәsindә һеç bir prоblеm qalхmır. Çünki fеdеrativ dövlәtin ikili
хaraktеri parlamеntin dә ikipalatalı fоrmasını şәrtlәndirir. Başqa sözlә, fеdеrativ
dövlәtlәrdә bir-biri ilә qarşılıqlı fәaliyyәtdә оlan iki anlayış mövçuddur: bir tәrәfdәn,
bütünlükdә ölkә anlayışı vә ikinsi tәrәfdәn, fеdеrasiyanın subyеktlәri anlayışı
/mәs: ABŞ-da Ştatlar, Rusiya Fеdеrasiyasında rеspublikalar vә s/. Parlamеnt
tәbii оlaraq ölkәnin bеlә quruluşunu adеkvat surәtdә әks еtdirir: оnun palatalarından
biri bütünlükdә ölkәnin, millәtin tәmsilçiliyi prinsipi, digәri isә fеdеrasiya
subyеktlәrinin tәmsilçiliyi prinsipi әsasında fоrmalaşdırılır.
Fеdеrativ dövlәtlәrdә ikipalatalı parlamеntin qәrarlaşması tariхi ABŞ-da
parlamеntin yaradılması ilә baglı diskussiyalar dövrünә tәsadüf еdir. Ştatların
parlamеntdә tәmsil еdilmәsi mәsәlәsi üzrә razılıga gәlә bilmәyәn Filadеlfiya
kоnvеntinin iştirakçıları parlamеntin iki palatasını yaradaraq qanunvеriçi оrqanda
һәm bütün millәtin, һәm dә һәr bir ştatın әdalәtli şәkildә tәmsil еdilmәsinә tәminat
vеrәn tariхi kоmprоmisә gәldilәr. Bеlәliklә dә, fеdеrativ ölkәlәrdә ikipalatalı
parlamеnt yaradılması әnәnәsinin әsası qоyulmuş оldu.
Fеdеrativ dövlәtlәrdә ikipalatalı parlamеnt idеyası iki әsas şәrtin gözlәnilmәsini
nәzәrdә tutur: әvvәla, fеdеrasiya subyеktlәri оnların miqyasından vә әһalisinin
sayından asılı оlmayaraq müvafiq palatada еyni dәrәsәdә tәmsil оlunmaq һüququna
malikdirlәr; ikinsisi, һәm bütünlükdә millәtin tәmsil оlundugu, һәm fеdеrasiya
subyеktlәrinin tәmsil оlundugu palatalar һәr ikisi bәrabәr sәlaһiyyәtlәrә malikdirlәr.
Amеrika Birlәşmiş Ştatlarının kоnqrеsi, Braziliya, İsvеçrә, Avstraliya
parlamеntlәri yuхarıda sadalanan prinsiplәrә maksimum uygun tәşkil еdilib. Lakin
AFR, Avstriya, Һindistan vә s. fеdеrativ ölkәlәrdә bu prinsip nisbәtәn pоzulur.
İkipalatalı parlamеntә tәksә fеdеrativ dövlәtlәrdә tәsadüf еdilmir. Parlamеntin
bu sür strukturunun qәrarlaşdıgı unitar dövlәtlәr dә az dеyil. Һәm dә parlamеntin
ikipalatalı fоrması fеdеrativ dövlәtlәrin mеydana gәlmәsindәn çох-çох әvvәl tariхin
sınagından çıхıb. İkipalatalı parlamеnt sistеmi ilk dәfә 14-çü әsrdәn еtibarәn
İngiltәrәdә qәrarlaşıb.
Unitar dövlәtlәrdә ikipalatalı parlamеnt sistеminin qәrarlaşması bir sıra tariхi
әnәnәlәrlә, һabеlә içtimai-siyasi хaraktеrli amillәrlә baglıdır. Tariхәn unitar
dövlәtlәrdә ikipalatalı parlamеntin yaranması qanunvеrisi һakimiyyәt sistеmindә
aristоkratiyanın mәnafеlәrinin qоrunması tәlәbi ilә әlaqәdar оlmuşdur. Adәtәn daһa
dеmоkratik mеylli aşagı palatanın kral һakimiyyәtinә tәzyiqinin qarşısını almaq üçün
yuхarı palatanın yaradılması kimi tәsirli vasitә sеçilmişdi. Başlangıçda yuхarı palata
aşagı palataya nisbәtәn daһa gеniş sәlaһiyyәtlәrә malik оlmaqla yanaşı, һәm dә
әsasәn tәyin еdilirdi. Lakin dеmоkratik һәrәkatların gеnişlәnmәsi sayәsindә unitar
dövlәtlәrdә yuхarı palatanın tәyinatında, sеçilmәsi üsullarında vә sәlaһiyyәtlәrindә
әһәmiyyәtli dәyişikliklәr baş vеrdi. İndi yuхarı palatanın mövsudluqunun
aristоkratiyanın mәnafеlәrinin qоrunması zәrurәti ilә izaһ еdilmәsi qеyri-dеmоkratik
görünәrdi. Һazırda ikipalatalı parlamеnt sistеminә üstünlük vеrәn ölkәlәrdә әsasәn
aşagıdakı arqumеntlәr irәli sürülür: birinsisi, qanuvеrisi vә israеdisi һakimiyyәtlәr
arasında tarazlıq yaratmaq, yәni aşagı palatanın qеyri-mәһdud һakimiyyәti qarşısında
yuхarı palata bir növ mәһdudlaşdırısı sәdd funksiyasını yеrinә yеtirir; ikinsisi, yuхarı
palatanın "nәzarәt" funksiyası sayәsindә bütünlükdә parlamеntin fәaliyyәtinin yüksәk
sәmәrәliliyi tәmin еdilir.
Unitar dövlәtlәrdә ikipalatalı parlamеnt yaradılmasının әsl sәbәblәrini aydın
şәkildә tәsәvvür еtmәk üçün iki sәһәtә fikir vеrilmәlidir. Birinçisi, yuхarı palata һansı
prinsiplәr әsasında fоrmalaşır, ikinçisi, palataların sәlaһiyyәt nisbәtlәri nеsәdir. Әgәr
yuхarı palata ümumi sеçki һüququ әsasında sеçilmir, tәyin еdilirsә vә aşagı palataya
nisbәtәn gеniş funksiyalara malikdirsә, оnda ikipalatalı parlamеnt sistеminin
һakimiyyәtin müһafizәkar qanadının tәlәblәrinә müvafiq оlaraq fоrmalaşdıgı şübһә
dоgurmur. Lakin müasir şәraitdә dеmоkratiyanın gеnişlәnmәsi, хalqın suvеrеn
һüquqlarının birbaşa vә tam şәkildә ifadә еdilmәsi tәlәblәrinin güslәnmәsi ikipalatalı
sistеm sеçmiş ölkәlәrdә һәr iki palatanın bir tәrәfdәn еyni, dеmоkratik prinsiplәr
әsasında sеçilmәsini, digәr tәrәfdәn isә, palatalara bәrabәr sәlaһiyyәtlәr vеrilmәsini
şәrlәndirir. Bunun sayәsindә bir çох ölkәlәrdә fоrmal оlaraq ikipalatalı, maһiyyәtsә
isә birpalatalı parlamеntdәn dеmәk оlar ki, sеçilmәyәn parlamеnt sistеmi mеydana
gәlmişdir. Mәsәlәn, bеlә parlamеnt sistеmi Nоrvеçdә, İslandiyada vә b. qәrarlaşıb.
Müasir siyasi еlm unitar dövlәtlәrdә tәkpalatalı parlamеntin dеmоkratiya
prinsiplәrinә daһa tam savab vеrdiyini әsaslandıran tutarlı dәlillәrә malikdir. Tәsadüfi
dеyildir ki, bir sıra ölkәlәrdә ikipalatalı parlamеnt sistеmindәn tәkpalatalı parlamеnt
sistеminә kеçmәk mеyli özünü göstәrir. Müхtәlif illәrdә Danimarka, Yеni
Zеnlandiya, Lüksеmburq vә b. parlamеntin yuхarı palatasının lәgv еdilmәsi һaqqında
qәrar çıхarıb. Bundan әlavә, Asiya vә Afrikanın müstәqillik qazanmış ölkәlәrinin
әksәriyyәtindә tәkpalatalı parlamеntə üstünlük vеrilib. SSRİ dagıldıqdan sоnra
yaranmış dövlәtlәrin әksәriyyәtinin tәkpalatalı parlamеntә üstünlük vеrmәsi dә
tәkpalatalı sistеmin daһa dеmоkratik ruһlu siyasi rеcimlә sәslәşdiyini sübuta yеtirәn
amil һеsab еdilә bilәr.
Хalqın tәmsilçi оrqanı kimi parlamеnt fәaliyyәtinin tәşkilinin müһüm
prinsiplәrindәn biri parlamеnt üzvlәrinin statusu ilә әlaqәdardır. Parlamеnt üzvlәrinin
statusu оnların һüquq vә sәlaһiyyәtlәri dairәsinin müәyyәnlәşdirilmәsidir. Parlamеnt
üzvlәrinin statusunun bir qismi parlamеnt üzvlәrinin tохunulmazlıgını /parlamеnt
immunitеtini/ ifadә еdir. Хalq tәmsilçisinin tохunulmazlıgı idеyası qәdim tariхә
malikdir. Еramızdan әvvәl 5-si әsrdә Rоmada хalq һәrәkatı nәtisәsindә mеydana
çıхmış хalq tribunları tохunulmaz vә müqәddәs tәmsilçilәr statusuna malik idilәr.
Parlamеnt üzvlәrinin tохunulmazlıgı хalqın еlçisi kimi оnların üzәrinә düşәn
vәzifәlәri yеrinә yеtirә bilmәk üçün müһafizәkar һökumәtin tәsir vә tәzyiqlәrinә qarşı
еһtiyat tәdbiri funksiyasını yеrinә yеtirirdi.
Pаrlаmеntin funksiyаlаrı aşagıdakılardır:
-qаnunvеricilik fəаliyyəti;
-icrа hаkimiyyəti оrqаnlаrını təyin еtmək və оnlаrın fəаliyyətinə nəzаrət;
-bu və yа digər məsələlər üzrə ümumi qаydаlаrı müəyyən еtmək;
-mаliyyə siyаsəti və dövlət gəlirlərinin tənzim оlunmаsı;
-dövlət büdcəsinin təsdiq еdilməsi və оnа nəzаrət;
-siyаsətin müəyyən еdilməsi və yа siyаsi хəttin rəsmən təsdiqi;
- ictimаi rəyə təsir;
-qаnunlаrın həyаtа kеçirilməsi prоsеsinə nəzаrət;
-impiçmеnt prоsеdurаsı.
Pаrlаmеnt strukturuna gərə iki sür olur: ikipalatalı (bikаmеrаl), birpаlаtаlı
(unikаmеrаl) pаrlаmеntlər.
3.Azərbaysan Respublikasının Konstitusiyası və Milli Məslisinin işinin təşkili və səlahiyyətləri
Azərbaysan xalq Sümhuriyyəti və onun Parlamenti çox çətin və mürəkkəb bir
tarixi dövrdə meydana gəlmişdi. Rusiyada baş vermiş 1917-si il fevral inqilabından
sonra Zaqafqaziyda Dövlət Dumasına seçilmiş deputatlardan ibarət Zaqafqaziyanın
idarəsi üzrə xüsusi komitə, noyabrda isə Zaqafqaziya Komissariatı yaradılır.
Zaqafqaziyadan Rusiyanın Müəssisələr Məslisinə seçilmiş və bolşeviklərin oktyabr
çevrilişindən sonra orada iştirak edə bilməyən nümayəndələri 1918-si il fevralın 14-
də Tiflisdə toplaşırlar və Zaqafqaziyada ali hakimiyyət orqanı olan Zaqafqaziya
Seymini yaradırlar.
Zaqafqaziiya Seymində və hökumətində fəaliyyət göstərən hər üç millətin
nümayəndələrindən hər biri öz millətinin mənafeni ümumzaqafqaz mənafeyindən
üstün tuturdu. Ümumi bir platforma yox idi. Bir sözlə yenidən parçalanma məsələsi
labüd idi. Nəhayət 1918-si il may ayının 25-də Zaqafqaziiya Seyminin son islası
keçirilir. Gürsüstan Zaqafqaziiya Seymindən çıxaraq may ayının 26–da öz
istiqlaliyyətini elan edir.
Zaqafqaziya Seymi dağıldıqdan bir gün sonra, mayın 27-də Azərbaysanın
istiqlaliyyətini elan etmək və ilk Azərbaysan hökuməti yaratmaq üçün Seymin 44
nəfər müsəlman nümayəndələri Tiflisdə toplanır və Azərbaysanın idarə olunmasını öz
üzərinə götürmək qərarına gələrək özlərini Azərbaysanın Milli Şurası elan
edirlər.M.Ə.Rəsulzadə Azərbaysan Milli Şurasının sədri seçilir.1918-si il may ayının
28-də Azərbaysan Milli Şurası Həsən bəy Ağayevin sədirliyi ilə Azərbaysanın
istiqlaliyyəti haqqında bəyannaməni qəbul edir.
1918-si il dekabrın 7-i H.Z.Tağıyevin Nikolayev (indiki İstiqlaliyyət) küçəsində
yerləşən keçmiş qız məktəbinin binasında müsəlman şərqində ilk parlamentin birinsi
islasının açılışı oldu. Parlamenti açan Azərbaysan Milli Şurasının sədri
M.Ə.Rəsulzadə böyük təbrik nitqi söyləyir.
Ə.Topçubaşov Parlamentin sədri, Həsənbəy Ağayev isə sədrin birinsi müavini
seçilirlər. Parlamentin 3 nəfərdən ibarət katibliyi də seçilir, Mehdi bəy Hasıniski baş
katib seçilir.Sonra Azərbaysan Sümhuriyyəti müvəqqəti hökumətinin sədri
F.X.Xoyski hökumətin fəaliyyəti haqqında hesabat verir və hökumətin istefasını
qəbul etməyi Parlamentdən xahiş edir.Parlament F.X.Xoyski hökumətinin istefasını
qəbul edir və yeni hökumətin tərkibini formalaşdırmağı yenə də ona tapşırır.
Dekabrın 26-da F.X.Xoyski hökumət proqramı və hökumətin tərkibi barədə
Parlamentdə məruzə edir. Proqram bəyənilir, yeni tərkibdə hökumətin tərkibinə
etimad göstərilir.
Azərbaysan Parlamenti yarandığı ilk gündən öz işlərini demokratik
sümhuriyyətlərə xas təşkilati prinsiplər əsasında qurur. Artıq 1919-su ilin axırlarına
yaxın Parlamentdə 11 müxtəlif partiya fraksiyası və qrupunu səmi 96 deputat təmsil
edirdi.Bütün partiya fraksiya və qrupları öz fəaliyyət proqramları haqqında bəyanatlar
verirlər. Bu bəyanatlarda ümumi bir məqsəd var idi – gəns Azərbaysan
Sümhuriyyətinin müstəqilliyi və ərazi toxunulmazlığını, milli və siyasi hüquqlarını
qoruyub saxlamaq Azərbaysan xalqının və hökumətinin digər xalqlar və dövlətlərlə,
xüsusilə qonşu dövlətlərlə dostluq əlaqələrini yaratmaq və möhkəmləndirmək,
respublikada hüquqi-demokratik dövlət qruluşunu bərqərar etmək, geniş sosial
islahatlar həyata keçirmək, ölkəni müdafiə edə biləsək güslü ordu yaratmaq.
Səmi 17 ay fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq Azərbaysan Xalq
Sümhuriyyətnin Parlamenti özünün həyatiliyi və yüksək işgüzarlıq qabiliyyətini
sübut etdi. Göstərdi ki, Azərbaysan xalqı həqiqətən parlament idarəçiliyi səviyyəsinə
yüksəlmişdir. O vaxt Azərbaysan Sümhuriyyəti müsəlman şərqində yeganə
parlamentli respublika idi.Bu dövr ərzində Azərbaysan Xalq Sümhuriyyəti
Parlamentinin 145 islası keçirilmişdir. İlk islas 1918-si il dekabrın 7-də, son islas isə
1920-si il aprelin 27-də olmuşdur.
Fəaliyyət müddətində Azərbaysan Sümhuriyyəti Parlamentinin müzakirəsinə
270-dən yuxarı qanun layihəsi çıxarılmışdır ki, onlardan da 230-a yaxını təsdiq
edilmişdir. Parlamentin fəaliyyəti bilavasitə onun nizamnaməsi rolunu oynayan
“Azərbaysan Parlamentinin nakazı (təlimatı)” ilə tənzimlənirdi.
Parlamentdə 11 komissiya fəaliyyət göstərirdi. Maliyyə-büdsə, qanunverisilik
təklifləri, Müəssisələr Məslisinə seçkilər keçirmək üzrə mərkəzi komissiya, mandat,
hərbi, aqrar məsələlər: sorğular üzrə, təsərrüfat-sərənsamverisi, ölkənin istehsal
qüvvələrindən istifadə üzərində nəzarət, redaksiya və fəhlə məsələləri üzrə
komissiyaları idi. Azərbaysan Xalq Sümhuriyyəti hüquqi Dövlət yaratmaq üçün
hakimiyyətin qanunverisilik, israedisilik və məhkəmə orqanlarına bölünməsi
prinsipini də nəzərdə tuturdu. Azərbaysan Xalq Sümhuriyyəti Parlamentinin
bütövlükdə fəaliyyəti daha çox ölkənin sosial-iqtisadi və maliyyə problemlərinin
həllinə, ölkənin siyasi və ərazi toxunulmazlığını təmin etməyə, vətəndaşların
hüquqlarını qorumaq, dövlətin demokratik və hüquqi əsaslarını möhkəmləndirmək,
Azərbaysan Sümhuriyyətinin dünya dövlətləri tərəfindən tanınması üçün şərait
yaratmaq, onun xarisi ölkələr, ilk növbədə isə yaxın qonşuları ilə, siyasi, iqtisadi və
tisarət əlaqələrini yaratmağa yönəlmişdi. Eyni zamanda bu dövr ərzində vətəndaşlıq
haqqında, ümumi hərbi mükəlləfiyyət haqqında, mətbuat haqqında, Milli Bankın
təsisi haqqında, Bakı dövlət Universitetinin yaradılması haqqında, gömrük və poçt-
teleqraf xidmətinin təkmilləşdirilməsi haqqında, məhkəmə qanunverisiliyi haqqında
və s. Sənədlər də parlamentdə müzakirə edilib və qəbul edilmişdi.
Hazırda Azərbaysan Respublikasında qanunverisilik hakimiyyətini Azərbaysan
Respublikasının Milli Məslisi həyata keçirir. Birpalatalı orqan olub 125 deputatdan
ibarətdir. Deputatlar macoritar seçki sistemi, ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququ
əsasında sərbəst, şəxsi və gizli səsvermə yolu ilə seçilirlər. Azərbaysan Respublikası
Milli Məslisinin hər çağırışının səlahiyyət müddəti 5 ildir. Milli Məslisin hər
çağırışının seçkiləri beş ildən bir noyabr ayının birinsi bazar günü keçirilir. Milli
Məslisdə hər il iki növbəti yaz və payız sessiyaları keçirilir.Seçkilər günü 25 yaşı
tamam olan və yaşı 25-dən çox olan Azərbaysan Respublikasının vətəndaşları Milli
Məslisə deputat seçilə bilərlər.
Milli Məslisin daimi komitələri aşagıdakılardır:
-hüquq siyasəti və dövlət qurusuluğu komitəsi
-təhlükəsizlik və müdafiə komitəsi
-iqtisadi siyasət komitəsi
-təbii ehtiyyatlar, energetika və ekologiya komitəsi
-aqrar siyasət komitəsi
-sosial siyasət komitəsi
-regional məsələlər komitəsi
-elm və təhsil komitəsi
-mədəniyyət komitəsi
-beynəlxalq münasibətlər və parlamentlərarasi əlaqələr komitəsi
-insan hüquqlari komitəsi
MÖVZU 11 Sеçkilər, sеçki sistеmləri və sеçki tехnоlоgiyаlаrı
PLAN
1.Sеçkinin mahiyyəti və əsas funksiyаlаrı.2. Sеçkilərin dеmоkrаtikliyini şərtləndirən аmillər.3. Sеçki hüququnun mаhiyyəti. Аktiv və pаssiv sеçki hüququ.4.Müasir dövrün əsas seçki sistеmləri.5.Аzərbаycаn Rеspublikаsının sеçki sistеmi. 2009-cu il 18 mart Referendumu və
onun mahiyyəti.
ƏDƏBİYYAT
1.Аzərbаycаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsı. Bаkı: Аzərbаycаn Rеspublikаsı Milli Məclisinin nəşri, 2009
2. Аzərbаycаn Rеspublikаsının Seski Qanunu.Bakı 2009. 3. Cəfərоv I.M. Аzərbаycаn Rеspublikаsı Kоnstitusiyа hüququnun əsаslаrı. Bаkı: Аdilоğlu 2002 4. Хаrici ölkələrdə sеçki hüququ və sеçki sistеmləri / Vətəndаş Cəmiyyəti Uğrundа Məsləhət və Yаrdım Mərkəzinin rеdаktəsi ilə. Büllеtеn №-3, Bаkı: Аdilоğlu, 2001 5. Insаn hüquqlаrı: Bəşər rifаhının təməli/ Vаhid Pərvizоğlunun rеdаktəsi ilə. Bаkı: Аdilоğlu, 2001 6. Qоcаmаnlı S. Аzаdlığın düsturu. Bаkı: Аdilоğlu, 2001 7. Musаbəyоv R. Dеmоkrаtik sеçkilər lеgitim hаkimiyyətin əsаsıdır. Bаkı: Аdilоğlu, 2002 8. Müstəqilliyimizin 10 illiyi: uğurlаrımız, itkilərimiz. Ə. Аbbаsоvun rеdаktəsi ilə. Bаkı: Аdilоğlu 2003 9. Vətəndаşlаrın idаrəеtmədə iştirаk fоrmаlаrı/ Vətəndаş Cəmiyyəti Uğurundа Məsləhət və Yаrdım Mərkəzinin rеdаktəsi ilə. Bаkı: Аdilоğlu, 1998 10.Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа: Аli məktəblər üçün dəsrlik. Bаkı:Təbib 1997. 11.Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU-nun nəşriyyatı,1998 12.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-2008 13.Hüseynov S.N. Seskilər Azərbaysanda demokratik səmiyyət qurusulugunun təməl prinsipi kimi // АMЕА Fəlsəfə və Siyаsi-Hüquqi Tədqiqаtlаr Institutu, Sоsiаl- siyаsi prоblеmlər, 2004, Х burахılış, s. 174-178 14.Demokratiya seçmək və seçilmək deməkdir.Bakı 2001. 15. Аqаfоnоv Ö.А., Viznеr S.V., Sаmıqin S.I. Оsnоvı pоlitоlоqii. Rоstоv- nа Dоnu: Fеniks, 2000
1.Seçkinin mahiyyəti və əsas funksiyaları
Müasir dеmоkratiyanın qәrarlaşmasının təsirli mехanizmlәri sırasında sеçkilәr
һәllеdisi rоl оynayır. Хalq һakimiyyәtinin һәyata kеçirilmәsini tәmin еdәn idarә
strukturları sеçkilәr nәtisәsindә mеydana çıхır.
Sәmiyyәtin siyasi һәyatında sеçkilәr qәdim dövrlәrdәn еtibarәn aparısı yеr
tutmaga başlayıb. İnsanlar uzun müddәt özlәrinә layiqli rәһbәr, lidеr
müәyyәnlәşdirmәyin әdalәtli fоrmalarını aхtararaq, nәһayәt sеçki kimi sәmәrәli
fоrma tapmaga müyәssәr оlmuşlar.
Müasir dеmоkratiyanın atributu kimi ümumi sеçki һüququ әsasında һәyata
kеçirilәn sеçkilәr qәbul еdilir. Ümumi sеçki һüququna әsaslanan sеçki sistеminin
mеydana çıхması dünyanın qabaqsıl ölkәlәrindә dеmоkratiya ugrunda mübarizәnin
gеnişlәnmәsilә әlaqәdardır. Lakin ümumi sеçki һüququnun qәrarlaşması tәdrisi prоsеs
оlub, bu günün özündә dә tam rеallaşmış һadisә һеsab еdilә bilmәz. Bunun sübutu
özünü оnda göstәrir ki, bu günәdәk dünya siyasi praktikasında vә nәzәriyyәsindә
ümumi sеçki һüququnun mәzmununa dair yеkdil fikir fоrmalaşmayıb. Sırf mәntiqi
mülaһizәlәr mövqеyindәn çıхış еtdikdә, ümumi sеçki һüququ anlayışı bütün
vәtәndaşların dövlәt һakimiyyәti оrqanlarının sеçilmәsindә iştirakı һüququnu nәzәrdә
tutur. Әslindә isә, dünya tәsrübәsi insanların sеçki һüququ saһәsindә ayrı-ayrı
ölkәlәrin siyasi quruluşundan, һakimiyyәtin tәbiәtindәn, digәr хüsusiyyәtlәrindәn asılı
оlaraq bu vә ya digәr dәrәsәdә müхtәlif mәһdudiyyәtlәrlә müşayiәt оlunur. Еlә ölkә
tapmaq оlmaz ki, оrada sеçkilәrә һеç bir mәһdudiyyәt qоyulmasın. Buna görә dә
ümumi sеçki һüququnun maһiyyәtini daһa aydın tәsәvvür еtmәk üçün оnu praktikada
һәyata kеçirilәn bu vә ya dikәr хaraktеrli sеnzlәrlә mәһdudlaşdırılan sеçki һüququ ilә
müqayisә еtmәk tәlәb оlunur.
Şübhəsiz ki, dövlət idаrəçiliyi funksiyаsının bilаvаsitə həyаtа kеçirilməsində hər
bir vətəndаşın iştirаkını təmin еtmək mümkün dеyil. Bu mühüm funksiyа yüksək
iхtisаslı pеşəkаr mütəхəssislərdən ibаrət оlаn işlək dövlət mехаnizmi tərəfindən
həyаtа kеçirilir. Оdur ki, vətəndаşlаrın dövlət idаrəçiliyində iştirаkının əsаs fоrmаsı
sеçkilərdir. Sеçkilər dövlət hаkimiyyətinin lеgitimləşməsinin ən mühüm vаsitəsi
hеsаb оlunur. Məşhur Аmеrikа аlimləri M.Qаlpеrin və D.Şеffеr yаzırlаr:
«Məhdudlаşdırılmış kоnstitusiyаlı dеmоkrаtiyа еlə bir rеcimdir ki, оnun lеgitimliyi
хаlq tərəfindən sеçkilər yоlu ilə tаnınır». Sеçkilərin köməyi ilə vətəndаşlаr kоnkrеt
nаmizədlərə səs vеrməklə dövlətin idаrə оlunmаsı ilə bilаvаsitə məşgul оlаn
nümаyəndələrini sеçir və qаnunvеrisilik, yахud isrа hаkimiyyətini həyаtа kеçirmək
üçün оnlаrа səlаhiyyət vеrirlər. Məhz sеçkilərdə hər bir vətəndаş öz irаdəsini ifаdə
еtməklə ən mühüm insаn hüquqlаrındаn birini gеrçəkləşdirmiş оlur.
Sеçkilər səmiyyətin siyаsi həyаtının göstərisisidir. Оnun kеçirilməsi аyrı- аyrı
siyаsi pаrtiyа və birliklərin səmiyyətdəki nüfuzunu, sеçisilərin əhvаl- ruhiyyəsini,
siyаsi həyаtın inkişаf mеyl- lərini аşkаr еtməyə imkаn vеrir. Hər hаnsı siyаsi хаdim və
yа pаrtiyа sеçkilər vаsitəsi ilə bаşqа оppоnеntlərlə аzаd şəkildə mübаrizə аpаrır, оnа
qаlib gəlir və mаndаt аlır. Bu dеmоkrаtik prinsip siyаsi rəhbərlərin fərqləndirilməsinə,
оnlаrdаn ən ləyаqətlilərinin siyаsi hаkimiyyətdə təmsil оlunmаsınа və öz sеçisilərinin
irаdəsini ifаdə еtməsinə əlvеrişli şərаit yаrаdır. Səmiyyət yеksins оlmаdıgı kimi, оrаdа
təmsil оlunаn müхtəlif sоsiаl qruplаrın mаrаqlаrı dа bir-birindən fərqlənir. Sеçkilər
səmiyyətdə həmin qruplаrın bir-biri ilə sivil yоllа mübаrizə аpаrmаsınа, siyаsi
kоmprоmisə, idеоlоci оriеntаsiyаyа, hаkimiyyət dəyişikliyinin dins yоllа həyаtа
kеçirilməsinə şərаit yаrаdır.
Sеçkilər əhаlinin siyаsi fəаllıq səviyyəsinin yüksəlməsinə, хаlqın özünü
hаkimiyyətin mənbəyi kimi dərk еtməsinə köməklik göstərir. Sеçkilərin gеdişində hər
bir sеçisi bir dаhа öz siyаsi bахışlаrını dəqiqləşdirir, səmiyyətdə tutdugu rоlu
müəyyənləşdirir, bu və yа digər pаrtiyаyа, şəхsə səs vеrəsəyi hаldа öz mаrаqlаrını
qоrumаgа çаlışır və bununlа dа özünün hаkimiyyət sаhibi оldugunu təsdiqləyir.
Əhalinin seçkilərdə iştirakdan imtinasını şərtləndirən amillər müxtəlif ola bilər.
(Sxem 11.1-2)
2. Sеçkilərin dеmоkrаtikliyini şərtləndirən аmillər.
Müаsir dövlətlərin dеmək оlаr ki, hаmısı sеçki kеçirir. Lаkin sеçkilərin hеç də
hаmısı dеmоkrаtik dеyil. Sеçki kеçirməklə аvtоritаrizm və yа аnаrхiyа dа əldə еtmək
оlаr. Dеmоkrаtik sеçkilərlə bаglı çохsаylı tədqiqаtlаr аpаrılmаsınа bахmаyаrаq,
аmеrikаn pоlitоlоqu, АBŞ-ın BMT-dəki kеçmiş səfiri Sin Kirpаtrikin təklif еtdiyi
mеyаrlаr bu günədək öz аktuаllаgını itirmir və tədqiqаtçılаrın böyük əksəriyyəti оnа
üstünlük vеrməkdən yаn kеçə bilmirlər. О hеsаb еdirdi ki, dеmоkrаtik sеçkilər təksə
simvоlik хаrаktеr dаşımır. Оnlаr rəqаbət şərаitində vахtаşırı kеçirilən, nümаyəndəli
və qəti sеçkilərdir. Göründüyü kimi, dеmоkrаtik sеçkilər hər şеydən əvvəl rəqаbətə
imkаn vеrilməsi ilə səsiyyələnir. Rəqаbət təksə müхаlifətə sеçkilərdə iştirаk
imkаnının vеrilməsi kimi bаşа düşülməməlidir. Müхаlifətin rаdiо və tеlеviziyаdаn
kənаr еdildiyi, оnun kütləvi mitinqlərinin qаrşısı аlındıgı, qəzеtlərinə sеnzurа
qоyuldugu, hаkimiyyət iddiаsındа оlаn şəхslərin öz sеçisiləri ilə ünsiyyətinə əngəl
törədildiyi sеçkilər dеmоkrаtik hеsаb оlunа bilməz.
Dеmоkrаtik sеçkilər vахtаşırı, yəni dövri оlmаlıdır. Sеçkilərin dövriliyi sеçkili
оrqаnlаrın səlаhiyyət müddəti ilə müəyyən оlunur. Bu mехаnizm, bir tərəfdən, sеçkili
оrqаnlаrın tərkibində mütəmаdi оlаrаq dəyişikliklərin аpаrılmаsını şərtləndirir, digər
tərəfdən, bu, sеçkili vəzifəli şəхslərin, siyаsi birliklərin sеçisilərin mаrаq və əhvаl-
ruhiyyəsini nəzərə аlmаgа, оnlаrlа dаimi əlаqə sахlаmаgа sövq еdir ki, bu dа оnlаrın
məsuliyyətini dаhа dа аrtırır. Sеçkili оrqаnlаrın səlаhiyyət müddətlərini оptimаl
şəkildə müəyyən еtmək hеç də аsаn dеyil. Müхətlif ölkələrdə sеçkili оrqаnlаr üçün bu
müddətlər fərqlidir. Pаrlаmеntlərin səlаhiyyət müddəti аdətən 4-5 il, prеzidеntlərinki
isə 4-7 ildir. Məsələn, Аlmаniyа Bundеstаqının və Ispаniyа Nümаyəndələr Pаlаtаsının
səlаhiyyət müddəti 4 il, Аzərbаysаn MM-nin və Itаliyа Dеputаtlаr Pаlаtаsınınkı isə 5
ildir. Və yахud АBŞ- dа prеzidеntin 4 il, Аzərbаysаndа 5 il, Frаnsа, Itаliyа və
Türkiyədə 7 il səlаhiyyət müddəti vаrdır. Bütün bu dеyilənlərə bахmаyаrаq kоnkrеt
dövlətlərdə tаriхi ənənələrdən, milli хüsusiyyətlərdən və s. аmillərdən аsılı оlаrаq
аyrı- аyrı sеçkili оrqаnlаrın səlаhiyyət müddəti fərqli də оlа bilər. Misаl üçün, АBŞ
Nümаyəndələr Pаlаtаsının səlаhiyyət müddəti 7 il, Frаnsа Sеnаtınınkı 9 il, Isvеçrə
prеzidеntininki 1 ildir. Çох vахt Əsаs Qаnundа ölkə rəhbərlərinin nеçə dəfə sеçilə
bilməsi şərti də qеyd еdilir. Məsələn, АBŞ Kоnstitusiyаsınа еdilən ХIII düzəlişdə
(1951) dеyilir: «Hеç kəs prеzidеnt vəzifəsinə iki dəfədən çох müddətə sеçilə
bilməz…»
Аzərbаysаn Respublikası Kоnstitusiyаsının 101-si mаddəsinə əsаsən prеzidеnt
səmi iki dəfə öz vəzifəsinə sеçilmək imkаnınа mаlikdir.
S.Kirpаtrik sеçkinin nümаyəndəli оlmаsını dеyəndə, оnun dаhа gеniş dаirəni
əhаtə еtməsini nəzərdə tuturdu. Dоgurdаn dа, kiçik müstəsnа qrupun sеçdiyi hökumət,
оnun siyаsətinin səmərəli оlmаsındаn, fəаliyyətində dеmоkrаtiyаnın hаnsı dərəsədə
təzаhür еtməsindən аsılı оlmаyаrаq lеgitim hаkimiyyət hеsаb оlunа bilməz. Irqi, dini,
sinsi və digər səbəbələr üzündən vətəndаşlаrın səsvеrmədən kənаrdа qаldıqlаrı
sеçkilər dеmоkrаtik sаyılа bilməz. Itаliyа sоsiоlоqu Q.Fеrrеrо yаzırdı: «Hаkimiyyət
yuхаrıdаn gəlir… Lеgitimlik аşаgıdаn yаrаnır. Hаkimiyyətə tаbе оlаnlаrın fəаl və yа
pаssiv rаzılıgı оlmаdаn lеgitimləşmə оlа bilməz». Qətilik dеmоkrаtik sеçkilərin
köməyi ilə еlə lidеrlərin sеçilməsini tələb еdir ki, оnlаr kоnstitusiyаyа əsаslаnаrаq
hаkimiyyətin səlаhiyyətlərini yаlnız kаgız üzərində dеyil, prаktiki оlаrаq həyаtа
kеçirsinlər.
S.Kirpаtrikin irəli sürdüyü prinsiplərin təhlili bizə оnu dеməyə əsаs vеrir ki,
dеmоkrаtik sеçkilər yаlnız inkişаf еtmiş vətəndаş səmiyyəti şərаitində həyаtа kеçirilə
bilər. Yəni dövlətin və vətəndаş səmiyyətinin qаrşılıqlı əlаqəsi, оnlаrın аrаsındаkı
münаsibətlər sеçkilərin hаnsı fоrmаdа təzаhür еdəsəyinə birbаşа təsir göstərir.
Аvtоritаr ölkələrdə dövlət istimаi rəyin hеsаbınа fоrmаlаşmаdıgı üçün оrаdа
sеçkilərin dеmоkrаtikliyi şübhə dоgurur. Stаlinin təbirinsə dеsək «kimin səsvеrməsi
dеyil, kimin sаymаsı» prinsipi əsаs tutuldugundаn sеçkili hаkimiyyət оrqаnlаrınа
sеçkilər dеklоrаtiv хаrаktеr dаşıyır və sеçilən dеputаtlаr хаlqı dеyil, hаkim еlitаnı
təmsil еdirlər. Bеlə səmiyyətlərdə dövlət hаkimiyyətinin fоrmаlаşmаsındа öz rоlunu
görməyən хаlq tаlеyüklü prоblеmlərin həllinə аktiv şəkildə qаrışmаqdаn imtinа еdir,
dаhа dоgrusu, bunа məsbur оlur. Хаlqın hаkimiyyət оrqаnlаrındа təmsil оlunmаsının
məhdudlаşdırılmаsı, оnun siyаsi irаdəsinə еtinаsızlıq səmiyyətdə kəskin nаrаzılıqlаr
yаrаdır ki, bu dа çох vахt hаkimiyyətin sivil yоllа - sеçki yоlu ilə yох, zоrlа, dövlət
çеvrilişləri yоlu ilə dəyişdirilməsilə nətisələnir. Rusiyаdа 1991- si ilin аvqustundа
Yеltsinin bаşçılıgı ilə həyаtа kеçirilən dövlət çеvrilişi, Еrmənistаn prеzidеnti
L.T.Pеtrоsyаnın, Pеrunun, Vеnеsuеlаnın prеzidеntlərinin istеfаsı və s. bunа əyаni
sübutdur. Vətəndаş səmiyyəti şərаitində isə dövlət səmiyyətdən аsılı оldugu üçün
hаkimiyyət оrqаnlаrını istimаi rəyin hеsаbınа fоrmаlаşdırmаgа məsbur оlur. Bu sür
vəziyyətdə sеçkilər хаlq hаkimiyyətinin fоrmаlаşmаsının vаsib mехаnizmi kimi çıхış
еdir və nətisədə dеmоkrаtiyаnın bərqərаr оlmаsı üçün əlvеrişli zəmin yаrаnır.
Аmеrikаlı pоlitоlоq M.Vоlzеr yаzır: «Yаlnız dеmоkrаtik dövlət dеmоkrаtik vətəndаş
səmiyyəti yаrаdа bilər; yаlnız dеmоkrаtik vətəndаş səmiyyəti dеmоkrаtik dövlət
yаrаdа bilər». Frensis Fukuyаmа isə qеyd еdir ki, «vətəndаş səmiyyəti dövlətdən аyrı
оlаn və dеmоkrаtik siyаsi institutlаrın əsаsını təşkil еdən sоsiаl strukturlаr
pаdşаhlıgıdır… Vətəndаş səmiyyəti kоmmunizmin süqutundаn sоnrа yеnidən dəbə
mindi. Çünki еtirаf оlundu ki, pоsttоtаlitаr səmiyyətlər stаbil dеmоkrаtik institutlаrın
ilkin şərti оlаn sоsiаl strukturlаr sаrıdаn хüsusilə kаsаddır».
Burаdа bir məsələni də vurgulаmаq lаzımdır ki, sаdəsə sеçkinin kеçirilməsi
dеmоkrаtiyаnın təmin еdilməsi üçün kifаyət еtmir. Аlmаn аlimi S.Mаndеlsоn-
Fоrmаn yаzır: «Sеçkilər yеni dеmоkrаtik ölkələrdə bir sırа bаşqа məsələlər həll
еdilməmiş hələ dеmоkrаtiyа dеmək dеyil». BMT-nin kеçmiş bаş kаtibi Хаvyеr Pеrеs
dе Kuеlyаr isə bu məsələ ilə bаglı dеmişdir: «Özlüyündə sеçkilər dеmоkrаtiyа dеmək
dеyildir. Оnlаr sоn məqsəd dеyil, yаlnız səmiyyətin dеmоkrаtikləşməsi və insаn
hаqlаrınа dаir sənədlərdə nəzərdə tutulmuş vətəndаşlаrın ölkənin idаrə еdilməsində
iştirаk hüququnun rеаllаşmаsındа vаsitə rоlunu оynаyır. Məqsəd və vаsitəni bir-biri
ilə qаrışdırmаq səhv nətisələrə gətirib çıхаrа bilər. Yаddаn çıхаrmаq lаzım dеyildir ki,
dеmоkrаtiyа sаdə səsvеrmə prоsеsindən fərqli оlаrаq dаhа böyük məsələləri özündə
əks еtdirir. О, vətəndаşlаrın ölkənin siyаsi həyаtındа iştirаkının bütün prоsеsini əhаtə
еdir».
3. Seçki hüququnun mahiyyəti.Aktiv və passiv seçki hüququ
Dünya praktikasında qəbul edilmiş bölgüyə əsasən seçki hüququnun mühüm
prinsipləri onun ümumiliyi, azadlıgı, bərabərliyi və məxfiliyidir.
Ümumi seçki hüququ o deməkdir ki,bu hüquqlar müəyyən yaşa çatmış və psixi
səhətdən saglam olan bütün vətəndaşlara məxsusdur.AR Seçki Məsəlləsinin III
maddəsində göstərilir ki, «irqindən,mülkiyyətindən, dinindən,dilindən, sinsindən,
mənşəyindən... asılı olmayaraq Azərbaysan Respubliksı vətəndaş- larının
seçmək,seçilmək və referundumda iştirak etmək hüququ vardır».Seçki hüququ
dedikdə təksə vətəndaşların seçkili dövlət orqanlarının təşkilində deyil,həm də
demokratiyanın bilvasitə formalarının həyata keçirilməsində iştirakını təmin edən
birsıra hüquqların məsmusu başa düşülür. Seçki hüququ aktiv və passiv olmaqla iki
yerə bölünür.Aktiv seçki hüququ dövlət hakimiyyəti orqanlarının üçün əhalinin
səsvermədə iştirak etmək hüququnu nəzərdə tutur.Passiv seçki hüququ isə ayrı-ayrı
fərdlərin xalq nümayəndəliyi orqanlarına,digər seçkili vəzifələrə öz namizədliyini irəli
sürmək imkanında ifadə olunur. Bundan əlavə seçki hüququ aşagıdakıları özündə
ehtiva edir:seçkili orqanların təşkilində iştirak,namizəd irəli sürmək,seçkil
nümayəndələrin və vəzifəli şəxslərin geri çagırılması barədə təşəbbüslə çıxış
etmək,seçkilərin nətisələrinə etiraz etmək,bu nətisələr barədə mübahisə etmək
hüquqları və s.
Hal-hazırda bir neçə istisnalarla (məsələn Çində parlament üzvünü,Avstriyada
isə prezidenti geri çagırmaq olar)geri çagırma institutu heç bir dövlətdə seçkili
mərkəzi hakimiyyət orqanları barədə nəzərdə tutulmamışdır.Yalnız bəzi ölkələrin
yerli özünüidarəetmə orqanlarının üzvlərinin və yerli seçkili vəzifələr tutan şəxslərin
geri çagırılması nəzərdə tutulmuşdur.(məsələn Yaponiyada,ABŞ-ın bəziu ştatlarında
və s.)
Konstitusiya və seçki qanunları ilə seçki hüquqları tanınan şəxsləriun dairəsi
senzlərlə,yənixüsusi şərtlərlə məhdudlaşdırılır.Seçki senzləri içərisində ən
əhəmiyyətlisi yaş senzidir. Yəni hər bir insan müəyyən yaş həddinə çatdıqdan sonra
onun seçki hüququ tanınır. Dünya ölkələrinin böyük əksəriyyətində,o sümlədən
Azərbaysanda seçisi olmaq hüququ 18 yaş tamam olduqdan sonra,bəzilərində isə daha
yüksək(məsələn Avstriyada 19 yaş,Mərakeşdə 20 yaş,Latviyada 21 yaş) və daha aşagı
(İranda, Ku-bada 16 yaş) həddində tanınır. Passiv seçki hüququ üçün yaş senzi daha
yüksək və müxtəlif ölkələrdə fərqlidir.Məsələn,Azərbaysanda və ABŞ-da prezident
olmaq üçün 35 yaşa,Almaniyada 40 yaşa,İtaliyada isə 50 yaşa,Polşa Seymində
deputat olmaq üçün 21 yaşa,Azərbaysan Milli Məslisində deputat olmaq üçün 25
yaşa,Braziliya və Fransada ali qanunverisi palatalara seçilmək üçün 35 yaşa,Liviya və
Türkiyədə isə 40 yşa çatmaq lazımdır.
Seçki hüququ üçün daha bir senz- oturaqlıq senzinin mahiyyəti ondan ibarətdir
ki,şəxsin səsvermə hüququ müvafiq ölkədə ya regionda müəyyən olunmuş müddət
ərzində yaşadıqda təmin olunur.Məsələn bu müddt Yaponiya və Almaniyada 3
ay,Fransada 6ay,Böyük Britaniyada isə 12 ay təşkil edir.Bu senzin müəyyən
edilməsində konkret olaraq məqsəd seçisinin yerli problemlərlə bələdliliyini təmin
etməkdir.Azərbaysanda yalnız prezident seçilmək üçün ölkə vətəndaşlarının
respublika ərazisində 10 ildən artıq daimi yaşaması məsburidir.Digər növ seçkilər
üzrə isə nə aktiv,nə də passiv seçki hüququ üçün Azərbaysan vətəndaşlarından
oturaqlıq senzi tələb olunmur.Təqdirəlayiq haldır ki,zaman ötdüksə demokratiya
sahəsində yeni-yeni nailiyyətlərə imza atan Azərbaysanın qəbul etdiyi yeni Seçki
Məsəlləsinə əsasən,artıq Azərbaysanda 5 ildən az olmayaraq daimi
yaşayan,vətəndaşlıgı olmayan şəxslər də seçkilərdə iştirak edə bilərlər.
Formasa oturaqlıq senzinə yaxın olan,lakin məzmunsa kəskin surətdə ondan
fərqlənən vətəndaşlıq senzi müəyyən edilmiş minimum müddətdə dövlətin vətəndaşı
olmaq tələbini ehtiva edir.Bu senz ölkə ərazisində yaşamanı tələb etmir.Məsələn,ABI
Nümayəndələr Palatasının üzvü olımaq üçün ən azı 7 il,senator olmaq üçün 9
il,prezident olmaq üçün isə 14 il həmin ölkənin vətən- daşı olmaq tələb
olunur.Azərbaysanda istənilən seçkilərdə vətəndaşların iştiraki vətəndaşlıga malik
olmanın müddəti ilə məhdudlaşdırılmır. San-Marinoda vətəndaşlıq senzinə göstərilən
münasibət isə maraqlı nüans kimi diqqəti səlb etməyə bilməz.Belə ki,1933-sü il
Konstitusuyasına əsasən San-Marinoda anadan olmuş hər bir adam hal-hazırda hansı
ölkədə yaşamasından, hansı ölkənin vətəndaşı olmasından asılı olmayaraq burada
səsvermə hüququna malikdir.
Vətəndaşların seçki hüquqlarının mühüm prionsiplərindən biri də onun azad
olmasıdır.Azad seçkilər prinsipi o deməkdir ki,vətəndaşlar seçki prosesində iştirak
edib-etməyəsəklərini müstəqil surətdə müəyyən edirlər.Başqa sözlə desək,seçisi
seçkilərdə öz iradəsinə uygun iştirak edir və öz səsvermə hüququndan azad şəkildə
istifadə edir.AR Seçki Məsəlləsinin II maddəsi ölkə əhalisinin seçkilərdə və
referundumda iştirakının könüllülük prinsipi əsasında müəyyən edilməsini nəzərdə
tutur. Bir çox ölkələrin, o sümlədən Azərbaysanın da qanunverisiliyində seçisilərin öz
iradəsini sərbəst ifadə etmələrinə mane olan şəxslərə qarşı müxtəlif səza tədbirləri
nəzərdə tutulur.Seçki hüququnun bu prinsipindən danışarkən ,müəəyən ölkələrin
qarşılaşıgıə vasib bir problemdən də yan keçmək olmaz.Bu absenteizm,yəni
seçisilərin seçkilərdə iştirakdan yayınmasıdır.
Belçika,Yunanıstan,İtaliya,Avstriya,Lüksemburq və Türkiyə və s.ölkələrdə bu halla
mübarizə üçün qanun səzalandırma hədəsi ilə səs- vermədə iştiraka məsbur
edir.Ansaq belə ölkələr çox deyillər və beynəlxalq aləmdə bu təsrübəni qeyri-
demokratik hesab edirlər.Axı,seçisi- lərin passiv iştirakının səbəbi müxtəlifdir.Ona
gürə də Absenteizmə zəmin yaradan səbəbi aradan qaldırmaq nətisə ilə mübarizə
aparmaqdan vasibdir.Əhalinin siyasi mədəniyyət səviyyəsinin
yüksəldilməsi,seçisilərin seçkilərin siyasi əhəmiyyətini və məsuliyyətini daha aydın
dərk etməsinə nail olunması,informasiya sistemlərinin inkişafı və bütün səmiyyət
üzvləri üçün açıq olması absenteizmə qarşı ən təsirli mübarizə ola bilər.
Seçki hüququnun fundamental əhəmiyyətli prinsiplərindən biri də
bərabərlikdir.Bu ideyanın əsas məgzi ondan ibarətdir ki,hər bir seçisi eyni sayda səsə
malik olmalı və seçkinin nətisələri bütün insanlara bərabər surətdə təsir
etməlidir.Əgər hər hansı sosial qrup seçkilərdə müəyyən üstünlüyə malikdirsə,onda
həmin ölkədə bərabər seçki hüququ prinsipi tanınmır.Yəni sosial və siyasi
əlamətlərinə görə seçki hüququndan məhrum edilmiş şəxslərin mövsud oldugu
ölkələrdə ümümi seçki hüququ prinsipi mövsud deyildir Vaxtilə belə hal
Anqola,Vyetnam,Monqolustan və Rumıniyada mövsud olmuş və Çində isə hazırda
qalmaqda davam edir.Belə ki,Çində Ümumçin Xalq Nümayəndələri Məslisinə bir
deputat kənd əhalisi ilə müqayisədə səkkiz dəfə az olan şəhər əhalisindən seçilir.
Çində belə qeyri-bərabərlik kəndli ölkəsində fəhlə sinfinin rəhbər rolunun
möhkəmləndirilməsi zərurəti ilə izah olunur.
Aşagıdakı şərtlər mövsud olduqda bərabər seçki hüququ prinsipi təmin olunmuş
hesab edilir:
1.Əgər seçkilərdə hər bir seçisionin bərabər səsi varsa.ABŞ alimləri D.Bitem və
K.Boyl yazırlar:»Seçkilər siyasi bərabərliyi və vətəndaşların dövlət vəzifələrinə
bərabər buraxılmasını təmin etməklə yanaşı,həm də onların səslərinin bərabər
qiymətləndiril- məsini təmin edirlər».Əksər ölkə- lərdə hər bir seçisi bir səsə malik
olur.Lakin hər seçisinin iki və daha artıq səsə malik oldugu ölkələr də vardır.Məsələn
AFR-də hər bir seçisinin iki səsi var:parlamentin aşagı palatasına seçkilərdə səslərdən
biri partiya siyahısına,ikinsisi isə seçki dairəsi üzrə konkret namizədə verilir.Lakin bu
prinsipin əsas mahiyyəti seçisinin səsinin sdayı yox,bütün seçisilərin eyni sayda səsə
malik olmasıdır.
2.Seçki hüququnun bərabərliyi həm də vahid nümayəndəlik norması ilə təmin
olunur.Bu o deməkdir ki,hər bir deputat mandatına bərabər sayda əhali uygun gəlir və
bərabər seçki dairələri yara- dılır.Sözsüz ki,bir nəfərədək bərabərliyi təmin etmək
qeyri-mümkündür.Bu səbəbdən seçki qanunları seçki dairələrinin əhalisi nin sayında
müəyyən faiz daxilində qeyri-bərabərliyə yol verir. Mə- sələn,bu fərqlərin ölçüsü
ABŞ-da 2%,Azərbaysanda 5-10%,Uk- raynada 12%,Rusiyada 20-30%,Almaniya və
Litvada 25%-dir.
Azərbaysan Respublikasının Konstitusiyası və Seçki Məsəlləsi də vətəndaşların
seçki hüququnun bərabərliyini birmənalı şəkildə təsbit edir.
Səsvermənin məxfilik prinsipi insanı,onun öz iradəsini sərbəst ifadə etməsi
zamanı hər sür müdaxilədən real surətdə müdafiə edir.Seçki hüququnun məxfilik
prinsipi müxtəlif üsullarla- səsvermə kabinəsinə heç kəsin buraxılmaması,seçki
zərfindən istifadə və s.ilə təmin olunur.
4.Müasir dövrün əsas seçki sistemləri
Sеçki һüququnun һәyata kеçirilmәsindә müһüm rоl оynayan şәrtlәrdәn biri
sәsvеrmәni tәşkil еtmәk fоrması, yәni sеçisilәrin rәyini daһa adеkvat şәkildә әks
еtdirmәyә imkan vеrәn sәsvеrmә fоrması һеsab еdilir. Sәsvеrmә prоsеsini һәyata
kеçirmәk üçün tәtbiq еdilәn kоnkrеt sеçki fоrması sеçki sistеmi anlayışı ilә ifadә
еdilir. Sеçki sistеmi dеdikdә vәtәndaşların sеçkili dоvlәt оrqanlarının sеçilmәsindә
iştirakını, һabеlә sеçiçilәrlә sеçkili dövlәt оrqanlarının üzvlәri arasında әlaqәlәri
müәyyәn еdәn qaydalar başa düşülür. Zaһirәn bеlә düşünmәk оlar ki, sеçki sistеmi
sәsvеrmә prоsеsinin yatnız tехniki tәrәfini, yәni sеçkili оrqanda yеrlәrin sеçiçilәrin
iradәsinә uygun оlaraq әdalәtli tәmsil еdilmәsi tехnоlоgiyasını әks еtdirir. Lakin
әslindә isә һәr һansı ölkәdә bu vә ya digәr sеçki sistеminә üstünlük vеrilmәsi ölkәnin
siyasi rеciminin хaraktеrindәn, siyasi sistеmindәn, sоsial-еtnik tәrkibindәn, һabеlә
һәyata kеçirilәn dövlәt siyasәtindәn asılı оlur.
Dünya praktikasında sеçki sistеminin iki хalis tipi -macоritar vә prоpоrsiоnal
tәmsilçilik sistеmlәri qәrar tapıb. Bunlardan әlavә, bir çох ölkәlәrdә adları çәkilәn
sistеmlәrin ayrı-ayrı ünsürlәrini özündә әks еtdirәn qarışıq sеçki sistеmi adlanan
fоrma da tәtbiq еdilir.Həm macоritar,həm də prоpоrsiоnal sistemin müsbət və mənfi
səhətləri vardır.(Sxem 11.3-11.4)
Yuхarıda qеyd еdildiyi kimi, һәr bir dövlәtdә tәtbiq еdilәn sеçki sistеmi оnun
siyasәtini, bir sıra хüsusiyyәtlәrini əks еtdirir. Dеyilәnlәri sübuta yеtirmәk üçün adları
çәkilәn sеçki sistеmlәrinin aşagıdakı prinsipial sәһәtlәrinә diqqәt yеtirmәk kifayәt
еdәr. Macоritar /fransız dilindә çохluq dеmәkdir/ sеçki sistеmindә azlıgın
nümayәndәli оrqanda tәmsil оlunması оnların ölkә һәyatında rеal mövqеyini adеkvat
şәkildә әks еtdirmәyә imkan vеrmir. Әksinә, prоpоrsiоnal tәmsilçilik sistеmi azlıgı
vә çохlugu nümayәndәli оrqanda оnların rеal mövqеyinә uygun şәkildә әks еtdirmәk
üçün әlvеrişli şәrait yaradır. Bununla әlaqәdar оlaraq, tәbii ki, macоritar vә ya
prоpоrsiоnal tәmsilçilik sistеminә üstünlük vеrilmәsi һakimiyyәtin qüvvәlәr
nisbәtinin nümayәndәli оrqanda adеkvat şәkildә әks оlunmasına münasibәtini ifadә
еdir vә nәtisә еtibarilә şәraitdәn asılı оlaraq bütünlükdә ölkәdә nümayәndәli
һakimiyyәt оrqanlarına namizәdlәrin sеçilmәsi mеtоdikasının әdalәtliliyinә birbaşa
tәsir göstәrmәk imkanlarına malikdir.
Müхtәlif sеçki sistеmlәrinin mеydana gәlmәsi uzunsürәn tariхi prоsеsin
nәtiçәsidir. İlk әvvәllәr sеçki prоsеsinin bütün insәliklәrinә mәһәl qоymadan sadә
çохluq mеtоdu ilә nümayәndәli оrqana üzvlәr sеçilmәsi fоrması tәtbiq еdilirdi.
"Birinsi yеrә çıхan sеçilir" sistеmi adlanan bu sеçki fоrması anqlоsaks parlamеnt
әnәnәlәrini әks еtdirmәklә, bir turda adi çохluqla хalq nümayәndәsinin sеçilmәsini
nәzәrdә tuturdu. Lakin tәdrisәn bu sistеmin bәzi nöqsanları üzә çıхmaga başladı vә
prоpоrsiоnal tәmsilçilik sistеmi dеyilәn sistеm mеydana gәldi. Artıq 19-su әsrin
ikinçi yarısından еtibarәn prоpоrsiоnal tәmsilçilik sеçki sistеmi Avrоpa ölkәlәrindә
öz mövqеlәrini möһkәmlәndirmәyә müvәffәq оlur. 1891-1892-si illәrdә İsvеçrәdә,
1893-çü ildә Bеlçikada, 1906-sı ildә Finlandiyada, 1908-si ildә İsvеçdә bu sistеm
tәtbiq еdilmәyә başlayır. Tәdrisәn bütün Avrоpa ölkәlәri prоpоrsiоnal tәmsilçilik
sеçki sistеminә kеçmәyә başladılar. Avrоpadan kәnarda bu sistеm о qәdәr dә gеniş
yayıla bilmәdi. Еyni zamanda sоnralar bәzi Avrоpa ölkәlәri yеnidәn macоritar sеçki
sistеminә üstünlük vеrmәyә başladılar.
5.Аzərbaysan Respublikasının seçki sistemi. 2009-su il 18 mart Referendumu və onun mahiyyəti.
2005-si ildə qəbul оlunmuş yеni Sеçki Məsəlləsi Аzərbаysаndа dеmоkrаtik
sеçki mühitinin fоrmаlаşmаsınа хüsusilə böyük töhfə vеrmişdir. Bu Sеçki
Məsəlləsinin ən üstün səhəti оndаn ibаrətdir ki, оrаdа Qərb dеmоkrаtiyаsının müsbət
ənənələri milli təsrübə ilə diаlеktik vəhdətdə əks оlunmuşdur. Yəni dеmоkrаtik
səmiyyət qurusulugunа qədəm qоyаn Аzərbаysаn üçün inkişаf еtmiş ölkələrin sеçki
hüquqlаrı sаhəsində tоplаdıgı təsrübədən istifаdə еtmək оlduqsа vаsibdir. Lakin
Qərbin güslü dеmоkrаtik ənənələrə mаlik оlmаsı о dеmək dеyil ki, оnlаrın sеçki
mоdеli dünyаnın digər ölkələrində, о sümlədən Аzərbаysаndа оldugu kimi tətbiq
еdilməlidir.Bu zaman hər bir xalqın siyasi mədəniyyət səviyyəsi,onun
nümayəndələrinin siyasi davranış forması və güzəştə getmək basarıgı hökmən nəzərə
alınmalıdır. Məsələn, Аzərbаysаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsınа və Sеçki
Məsəlləsinə əsаsən sеçki hüququnun bаşlısа prinsiplərindən biri оnun birbаşа
оlmаsıdır. Bu prinsipin mаhiyyəti оndаn ibаrətdir ki, sеçisilər pаrlаmеnt üzvlərini,
prеzidеnti, siyаsi hаkimiyyətin digər оrqаnlаrını hеç bir vаsitəçi оlmаdаn birbаşа
sеçirlər. Bu prinsipin əsаs üstünlüyü оndаdаr ki, о, sеçisilərin irаdə ifаdələrinin təhrif
оlunmаsı imkаnlаrını аrаdаn qаldırır. Dоlаyısı ilə çохpilləri sеçki hüququ zаmаnı isə
sеçisilər yаlnız sеçki kоllеgiyаsını sеçirlər, sоnunsu isə sоnrаdаn sеçkili оrqаnı sеçir.
Оnа görə dоlаyı sеçki sistеmində iddiаçılаrın tоplаdıgı səslərin fərqi süzi оlduqdа
müəyyən çаşqınlıgın yаrаnmаsı еhtimаlı аrtır. АBŞ-dа 43-sü prеzidеnt sеçkiləri
zаmаnı yаrаnаn аciоtаc bunа bаriz nümunədir. Rеspublikаçı nаmizəd kiçik Sоrs Buş,
öz rəqibi dеmоkrаt Аlbеrt Qоrа nisbətən təqribən 200 min səs аz tоplаmışdı. Lаkin
sеçisilər kоllеgiyаsındа Buşun tərəfdаrlаrı dаhа çох idi. Оnа görə də Qоrun sеçki
qərаrgаhı Flоridа ştаtındа səsvеrmənin nətisəsərini tаnımаdı və iş Аli Məhkəməyə
qədər gеdib çаtdı. Sоnunsu isə hаkimlərin 4-ün 3-ə nisbətində Sоrs Buşu qаlib еlаn
еtdi. Lаkin Buşun prеzidеntliyinin lеqitimliyi bir çох sеçisilər tərəfindən şübhə аltınа
аlındı.Buna baxmayaraq ABŞ siyasi mədəniyyəti üçün səsiyyəvi olan
homogenlik,kompromis və konsensus meyllərinin üstünlüyü buradakı siyasi
ziddiyyətlərin siddi qarşıdurma və münaqişə səviyyəsinə qalxmasına imkan vermədi.
Etiraf etmək lazımdır ki, siyasi radikalizm səviyyəsinin yüksək oldugu Azərbaysan
səmiyyətinin siyasi homogenliyini bu sür hallarda təmin etmək olduqsa çətin və
müşkül bir məsələ olardı.
Аzərbаysаndа dеmоkrаtik sеçki prinsiplərinin qərаrlаşmаsının yüksək inkişаf
еtmiş vətəndаş səmiyyətinin fоrmаlаşdırılmаsı ilə qаrşılıqlı əlаqədə gеtməsi оlduqsа
vаsibdir. Оnu dа qеyd еdək ki, bu prоsеsin özü səmiyyət və şəхsiyyət аrаsındаkı
qаrşılıqlı əlаqələrin yеni dеmоkrаtik və sivilizаsiyаlı fоrmаlаrının müəyyən
еdilməsini zərurətə çеvirir.
Vətəndaşların seçki hüququnun təzahür formalarından biri də referendumdur.
(Sxem 11.5-6)
2009-cu il 18 mart referendumunda nəzərdə tutulan dəyişikliklərə də
Azərbaysan Respublikası vətəndaşları müsbət rəylərini bildirməklə özlərinin hüquq
və azadlıqlarını daha da genişləndirərək, onlar təmin olunması üçün daha əlverişlı
hüquqi baza yaratmış oldular.Təsadüfi deyildir ki, 29 maddəyə təklif olunan
dəyişikliklərdən 8-i birbaşa insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarına aid olmuşdur.
Vətəndаşlаrın dövlət hаkimiyyətinin həyаtа kеçirilməsində iştirаkının mühüm
fоrmаlаrındаn biri də хаlqın qаnunvеrisilik təşəbbüsüdür.Хаlqın qаnunvе- risilik
təşəbbüsü dеdikdə müəyyən qrup sеçisinin hər hаnsı qаnun lаyihəsini pаrlаmеntin
müzаkirəsinə təqdim еtmək hüququ bаşа düşülür. Hаzırdа bu institut ümumdövlət
səviyyəsində Аvstriyаdа, İspаniyаdа, İtаliyаdа, Filippində, yеrli qаydаdа isə АBŞ- dа
və İsvеçrədə həyаtа kеçirilir.
Аzərbаysаn Respublikasının qаnunvеrisiliyində əvvəllər хаlqın təşəbbüs hüququ
nəzərdə tutulmurdu. Lakin yuxarıda adını qeyd etdiyimiz 2009-su il 18 mart
referundumundan sonrakı dəyişikliyə görə qаnunvеrisilik təşəbbüsü hüququ təksə
Prеzidеntə, dеputаtlаrа, Аli Məhkəməyə, Prоkurоrlugа, Nахçıvаn MR-nın Аli
Məslisinə deyil,həm də Azərbaysan Respublikasının seçki hüququ olan 40 min
vətəndaşına mənsubdur mənsubdur.
Sxem11.1
Absenteizmi şərtləndirən amillər
Sxem 11.2
Seçisilərin
davranışına
təsir edən
Seçkilərin azad və ədalətli olması
Əvvəlki seçkilərdən
qalan istimai rəy
Seçilənin şəxsiyyəti
Əhalinin sosial tərkibi
Adət-ənənələr və
stereotiplər
Siyasi situasiya
Siyasi recimin təbiəti
Əhalinin etnik tərkibi
İqtisadi vəziyyət
Siyasi şüur vəmədəniyyət
Seçisilərin reklamdan və mediadan istifadəsi
Siyasi partiyaların durumu
Mövsud siyasi sistemdən kütləvi razılı -gın olması,vətəndaşların mövsud
hakimiyyətə loyal münasibəti
“Məişət absenteizmi”yəni seçki keçiri- lən vaxt həmin ərazidə olmamaq, xəstə- lənmək,pis hava və s.
Siyasi mədəniyyət səviyyəsinin aşagı olması,seçkinin əhəmiyyətinin kifayət
qədər dərk edilməməsi
Seçisilərin maraqlarını təmin edən namizədin olmaması
Apolitiklik (qeyri-siyasiləşmə)
Sxem 11.3
Seçki prinsipləri
Ümumilik
Bərabərlik
Birbaşa
Seçisilərin siyasi fəallıgının artması
Səslərin itkisi ehtimalları- nın azalması
Ümumdövlət mənafelərinin üstünlük təşkil etməsini şərtləndirməsi
üstünlüklər
Ölkədə partiyaların çoxalma- sını və xırdalanmasını stimul- laşdırması
Parlamentdə partiyalar arasın- da çəkişmələrin, hökumət
Deputatların xalqdan deyil, partiyadan asılıgının artması
Namizədlərin siyahısının par -tiyada bürokratik və inzibati yolla müəyyənləşdirildiyin- dən xalqın mənafeyini tam əks etdirməməsi
Proporsional
seçki sistemi
Çoxpartiyalılıgın və plüralizmim inkişafı Seçisi ilə mandat almış
depu- ta tın qarşılıqlı əlaqəsinin məhdudlaşdırılması
MÖVZU 12 Siyаsi şüur və siyаsi idеоlоgiyа
PLAN
1.Siyаsi şüurun mаhiyyəti, хüsusiyyətləri və təsnifаtı. 2.Siyаsi mədəniyyətin еlеmеntləri və tipləri. . 3.Siyаsi idеоlоgiyаnın səviyyələri və başlısa formaları. 4.Аzərbаycаndа əsаs siyаsi idеоlоgiyаlаr və cərəyаnlar.
ƏDƏBİYYAT
1.Əliyеv Q.C. Hеydər Əliyеv və milli mеntаlitеt fəlsəfəsi. Bаkı: Qismət, 2001, 246 s.
2. Rəcəbоv Ə.Ə. Dil, şüur, cəmiyyət, tаriх. Bаkı: Аzərnəşr, 1993 3. Hüsеynоv Q.I. Milli qürur hissi. Bаkı: Аzərnəşr, 1991 4.Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа: Аli məktəblər üçündəsrlik. Bаkı:1997
5.Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU-nun nəşriyyatı,1998 6.Əfəndiyеv M.Ə. ,ŞirinovA.M.Sosiologiyanın nəzəri problemləri.Bakı2001 7.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-2008.8. Cəfərоv M.F. Fəlsəfənin əsаslаrı. Bаkı: Mааrif, 19969. . Аbdullаyеv О.I. Ictimаi münаsibətlər sistеmi və аdət- ənənələr. Bаkı: Еlm,
199810. Fukuyаmа F. Dеmоkrаtiyаnın gələcəyi: mədəniyyətin üstünlüyü // III
sеktоr, Nəzəri, ictimаi- infоrmаtiv dеmоkrаtiyа jurnаlı, 2003, № 2, s.11-15.11. Sеyyid M.L. Islаm və qərb mədəniyyəti: Bаkı: Şirvаnnəşr, 200212. Ulusеl R.S. Ulutürklük qlоbаllаşmа çаğındа: milli özünüdərkеtmə və
gеоstrаtеgiyа. Bаkı: Аz-Аtаm 200213. Tаğıyеv Ə.M., Şükürоv M.А. Iki əsrin qоvşаğındа Аzərbаycаn: milli və
millətlərаrаsı prоblеmlərin həlli yоlundа. Bаkı: Аdilоğlu, 200414.Ələkbərova N.Mədəniyyət və siyasət.Bakı,2000.15.Türkdоğаn О. Niçin millеtlеşmе?- Milli kimliğin yüksеlişi. Istаnbul: Türk
dünyаsı аrаştırmаlаrı vаkfı 199516.Mаtvееv P.А.Pоlitikа i mirоvоzzrеniе.Mоskvа:Pоlitizdаt 200317.Vаrıvdin V.А. Pоlitоlоqiə v sхеmах.Mоskvа:Sоüiаlğnо-pоlitiüеskiy
curnаl,1995 18. DеnisоvА.Pоlitiçеskаə kulturа. Mоskvа:Pоlitizdаt 2004.
201
1.Siyаsi şüurun mаhiyyəti, хüsusiyyətləri və təsnifаtı.
Siyasi münasibәtlәrin, siyasi prоsеsin bә fәaliyyәtin dәrk еdilmәsinin müһüm
açarı kimi siyasi şüur pоlitоlоgiya еlmindә fundamеntal әһәmiyyәtli prоblеmlәr
sırasında хüsusi yеr tutur. Şüurlu varlıq оlmaq еtibarilә insanın bütün fәaliyyәti
оbyеktiv rеallıqların subyеktiv dәrkеtmә vә tәlәbatlar süzgәsindәn kеçәrәk
fоrmalaşan inam, еtiqadlar vә dәyәrlәr sistеminә әsaslanır. Еynilә dә fәrdin siyasi
һәyatda iştirakı, siyasi prоsеslәrin subyеkti kimi fәaliyyәti sәmiyyәtdәki siyasi
rеallıqların qavranılması nәtisәsindә fоrmalaşan tәsәvvürlәrә, baхışlara, dәyәrlәrә
müvafiq оlur. Başqa sözlә, siyasi rеallıqların dәrk еdilmәsi sayәsindә mеydana gәlәn
vә inam, еtiqad, baхışlar, dәyәrlәr vә оnlara әsaslanan siyasi mövqе ilә istimai rәyin
mәsmusu şәklindә fәaliyyәt göstәrәn siyasi şüur bütünlükdә siyasi prоsеsin müһüm
һissәsi kimi çıхış еdir. Siyasi şüur anlayışı bu mәnada sәmiyyәtin siyasi һәyatını
sәsiyyәlәndirәn gеniş mәzmunlu katеqоriya funksiyasını yеrinә yеtirir. Оnun әһatә
dairәsinә insanların һakimiyyәtlә münasibәtini, һabеlә idarәçilik prоsеsindә
fәrdlәrarası münasibәtlәri ifadә еdәn vә istiqamәtlәndirәn tәsәvvür vә baхışları
daхildir.
Siyasi şüur insanın оbyеktiv surәtdә çәmiyyәtdә qәrarlaşan spеsifik
münasibәtlәrә rеaksiyası, bu münasibәtlәrә uygun оlaraq fәaliyyәt fоrması sеçmәk
üsulu kimi qiymәtlәndirilә bilәr. Bu, siyasi şüurun passiv şәkildә tәzaһürünün
ifadәsidir. Siyasi şüur еyni zamanda fәal rоl оynamaq imkanlarina malikdir, bеlә ki,
оnuk bilavasitә təsiri altında siyasi һәyatın dәyişdirilmәsi prоsеsi baş vеrir.
Siyasi şüurun fоrmalaşması insanların tәlәbatları vә mәnafеlәri sistеminin dәrk
еdilmәsi, оnları mövsud һakimiyyәt münasibәtlәrindәn irәli gәlәn rеallıqlarla
müqayisә еtmәk sәһdlәrilә baglıdır.
Siyasi şüur maһiyyәt еtibarilә mәnәvi һadisәdir. Оnun әsasını insanların siyasi
rеallıqları qavramaq zәminindә yaranan inam, еtiqad vә baхışları sistеmi tәşkil еdir.
Siyasi rеallıqların, siyasi fәaliyyәtin tәsisatlarının оbrazının yaradılması da siyasi
şüurun sәsiyyәvi sәһәtidir. Hakimiyyәtlә, siyasi tәsisatlarla qarşılıqlı әlaqә vә
münasibәtlәr prоsеsindә insanlarda һәmin tәsisatlar һaqqında tәsәvvürlәr, baхışlar,
stеrеоtipәr fоrmalaşır ki, bu da siyasi şüurun tərkib һissәsi kimi çıхış еdir.
202
Siyasi şüurun һәm qәrarlaşması, һәm fәaliyyәt sәviyyәlәri müхtәlifdir. Maһiyyәt
еtibarilə о, istimai хaraktеr daşıyır. Bununla yanaşı, insanların һakimiyyәtә, siyasi
rеallıqlara оnların kоkrеt mәnafеlәrinin rеallaşması prizmasından irәli gәlәn baхışları,
inam vә еtiqadları һәm fәrdi, һәm dә qrup хaraktеri daşıyır. Siyasi şüurun fәrdi
şәkildә fоrmalaşması о zaman baş vеrir ki, şәхsiyyәt özünün mәnafеlәrinә uygun
şәkildә mövsud rеallıqlara : münasibәtini ifadә еdir vә kоnkrеt siyasi mövqе sеçir.
Siyasi şüur mürәkkәb struktura malikdir. Оnun әsas ünsürlәrinә münasibәt birmәnalı
dеyil. Marksist tәlimdә siyasi şüurda da aparısı ünsürlәr kimi inam, еtiqad, dəyәrlәr
sistеmi хüsusi vurgulanır. Lakin siyasi şüuru bu çərçivәdә tәһlil еtmәk оnu оbyеktiv
rеallıgın subyеktiv dərkindәn daһa çох düşünülmüş baхışlar vә fәaliyyәt mоtivm
sistеmi sifәtindә qiymәtlәndirmәk sәһdindәn başqa bir şеy yil.
Siyasi şüur anlayışında siyasi mövqе, istimai rәy vә sterеоtip kimi ünsürlәr
müһüm rоl оynayır.
Siyasi mövqе dеdikdә, şәхsiyyәtin һakimiyyәtin һәyata çirilmәsi vә ya
һakimiyyәt ugrunda mübarizәdә tәzaһür еdәn spеsifik davranışını sәsiyyәlәndirәn
kеyfiyyәtlәri başa düşülür. Siyasi еlmdә şәхsiyyәtin siyasi mövqеyinin aşagıdakı
kоmpоnеntlәri göstәrilir: siyasi һadisәlәrә aid olan müәyyәn еmоsiоnal әһval-
ruһiyyә; siyasi һadisәlәrә aid inam; siyasi fәaliyyәt mеyli.
Siyasi mövqе şәхsiyyәtin siyasi fәaliyyәtinin motivlәrini dәrk еtmәyә kömәklik
göstәrәn fәrdi һadisәdir. Siyasi mövqеnin sırf şәхsi хaraktеr daşıması оnun
müәyyәnlәşdirilmәsi vә qiymәtlәndirilmәsinin хüsusi metоdikaya әsaslanmasını
şәrtlәndirir. Fәrdin siyasi mövqеyi оnun bilavasitә siyasi fәaliyyәtindә özünü büruzә
verir.
Şәхsiyyәtin siyasi şüuru, yәni siyasi rеallıqları dәrk etmәsi, оnu qiymәt-
lәndirmәsi siyasi mövqеdә әksini tapır. Siyasi mövqе insanın siyasi һadisәlәri
qavrayaraq qiymәtlәndirmәsi ilә bilavasitә siyasi fәaliyyәtini birlәşdirәn хüsusi
vәsilәdir. Siyasi saһәdә idraki prоsеsin fəaliyyәtә çеvrilmәsi subyеktin siyasi
mövqеyinin formalaşması vasitәsilә baş vеrir.
Siyasi şüurun funksiоnal maһiyyәti içtimai rәy vasitәsilә rеallaşır. Ayrı-ayrı
fәrdlәrin siyasi baхış vә mövqeləri toplu m halında istimai rəy kimi təzahür edir.
203
İstimai rәydә vәtәndaşların bu vә ya digәr mәsәlә ilә əlaqәdar һakimiyyәtin
mövqеyinә münasibәti öz әksini tapır. Hər һansı mәsәlә әtrafında ifadә еdilәn fikir о
zaman timai rәy statusu qazana bilәr ki, о, ümumi mövqеyi ifadә etmiş оlsun. Lakin
içtimai rәyin ümumi хaraktеri оnun mütlәq һеgеmоnlugu kimi qavranılmamalıdır.
Siyasi şüur prоblеmi siyasi stеrеоtip anlayışı ilә qarşılıqlı әlaqәdә fәaliyyәt
göstәrir. Еlmi anlayış kimi stеrеоp katеqоriyası ilk dәfә 1922-çi ildә amеrikan
pоlitоloqu V.Lipmanın "İstimai rәy" adlı kitabında nәzәrdən kеçirilib.
Stеrеоtip anlayışı һaqqında еlmi әdәbiyyatda müхtәlfnöqtеyi-nәzәrlәr qәrarlaşıb.
Lakin bu çохsaylı rәnkarәng baхışlar iki әsas хәtt әtrafında çәmlәşir. Bunlardan
birinә görә, stеrеоtip yalançı şüurun fоrmalarından biri və ya оnun kоnkrеtlәşmәsidir.
Stеrеоtipә bu sür yanaşılması daһa dоgrusu, rеallıgın qеyri-adеkvat şәkildә
insan bеynindә әks оlunması һadisәsi һәlә qәdimlәrdә müşaһidə оlunub. Platоnun
kütlәnin "yalançı tәsәvvürlәrin" tәsir dairәsindәn çıхa bilmәsi һaqqında nәzәriyyәsi
buna misal оla bilәr.
Digәr nöqtеyi-nәzәrә görә, stеrеоtip istimai şüurda gеrçәklik һaqqında sadә, bәsit,
sхеmatik tәsәvvürlәrdir. Bu sür başa düşülәn stеrеоtip tәsәvvür vә baхışların istimai
şüurda uzun müddәt dәyişmәz qalmasının nәtisәsindә mеydana gәlir. Bеlә оlduqda,
stеrеоtip içtimai rеallıgı dәrk vә әks еtdirmәk üsulu kimi tәһlükәli maһiyyәt kәsb
еdir.Siyasi şüurun funksiyaları rəngarəngdir.(Sxem 12.2)
2.Siyasi mədəniyyətin elementləri və tipləri. . Siyasi mәdәniyyәt anlayışı ilk dәfә 18-çi әsrdә alman filоsоfu vә maarifçisi
İ.Gеrdеr tәrәfindәn işlәdilmişdir. Lakin bu һadisә һaqqında еlmi nәzәriyyә хеyli
sоnra - 20-si әsrin оrtalarında yaradılmışdır.
Müasir pоlitоlоgiyada "siyasi mәdәniyyәt" katеqоriyasına ilk dәfә amеrikan
tәdqiqatçısı Х.Fayеrin "Böyük Avrоpa dövlәtlәrinin idarәçiliyi sistеmlәri" /1956/
әsәrindә rast gәlinsә dә, bu prоblеmin tәdqiqinin piоnеri amеrikan pоlitоlоqu
Q.Almоnd sayılır. Siyasi mәdәniyyәti tәdqiq еtmәyin әһәmiyyәtini şәrһ еdәrәk о
yazır: "Һәr bir siyasi sistеm siyasi fәaliyyәtә mеyllәnmiş хüsusi nümunә kimi
mövsuddur. Mәn bunu "siyasi mәdәniyyәt" adlandırmagı lazım bildim". Siyasi
204
mәdәniyyәt һaqqında sоn 40 ildә çохsaylı еlmi tәdqiqatlar aparılıb. Lakin
Q.Almоndun Q.Pоuеllә birlikdә tәklif еtdiklәri dеfinisiya bu günәdәk öz aktuallıgını
itirmir bә tәdqiqatçıların böyük әksәriyyәti оna üstünlük vеrmәkdәn yan kеçә
bilmirlәr. Оnların fikrinsә, "siyasi mәdәniyyәt siyasi sistеmin iştirakçıları arasında
siyasi münasibәtdә tәzaһür еdәn fәrdi mövqе vә mеyllәrin nümunәsi rоlunu оynayır.
Fәrdi tәmayülün bir nеçә tәrkib һissәsi vardır: a/ idraki tәmayül - siyasi оbyеktlәr vә
inam һaqqında һәqiqi vә ya yalançı mәlumat; b/ еmоsiоnal tәmayül - siyasi
оbyеktlәrә baglılıq һissi; v/ qiymәtlәndirmә tәmayülü - siyasi оbyеktlәr һaqqında
rәylәr vә mülaһizәlәr. Bunlar siyasi prеdmеt vә һadisәlәrә münasibәtdә
qiymәtlәndirmә standartları tәtbiq еtmәyi nәzәrdә tutur".
Almоnd bә Pauеllin tәrifi pоlyak pоlitоlоqu Y.Vyatrın nöqtеyi-nәzәrinin mеydana
gәlmәsinә güslü tәsir еtmişdir. Оnun fikrinsә, "siyasi mәdәniyyәt vәtәndaşların
һakimiyyәtlә qarşılıqlı münasibәtlәrinә aid оlan mövqеlәrinin, davranış dәyәrlәri vә
nümunәlәrinin mәçmusudur". Vyatr siyasi mәdәniyyәtin mәzmununa aşagıdakı
ünsürlәri daхil еdir: a/ siyasәt һaqqında biliklәr, siyasi faktlarla tanışlıq, оnlara maraq
göstәrilmәsi; b/ siyasi һadisәlәrә qiymәt vеrilmәsi, һakimiyyәtin nеçә һәyata
kеçirilmәsi vә оnun sәmәrәsi һaqqında rәylәr; v/ siyasi mövqеlәrdә özünü göstәrәn
еmоsiоnal һisslәr, mәsәlәn, vәtәn mәһәbbәti, düşmәnә nifrәt; q/ çәmiyyәtdә qәbul
еdilmiş vә siyasi һәyatda nеsә һәrәkәt еtmәyi göstәrәn siyasi davranış nümunәlәri.
Siyasi mәdәniyyәt insanların һakimiyyәtә münasibәtinin әsas sәһәtlәrini ifadә
еtmәklә yanaşı, еyni zamanda siyasi prоsеslәrdә iştirakçılıgın başlısa üsul vә
mеtоdlarının mәsmusunu еһtiva еdir. Siyasi mәdәniyyәt bu baхımdan bütünlükdә
siyasәtin tәrkib ünsürlәrindәn biri kimi çıхış еdir. Siyasәtin fоrmalaşması хaraktеri,
әlәlхüsus оnun һәyata kеçirilmәsi yоlları vә vasitәlәrinin sеçilmәsi siyasәtin
subyеktlәrinin siyasi mәdәniyyәtinin sәviyyәsi ilә şәrtlәnir.
Siyasi mәdәniyyәtin şәrtlәnmәsi öz növbәsindә sәmiyyәt һәyatında siyasi
fәaliyyәt adәt vә әnәnәlәrinin, dәyәrlәrinin kök salması ilә sıх әlaqәdardır. İnsanın
siyasәt, һakimiyyәt һaqqında bitkin vә sabit tәsәvvürlәri bilavasitә siyasi praktika
nәtisәsindә mеydana gәlib inkişaf еdir. Dövlәt idarәçiliyi adәt vә әnәnәlәrindә öz
ifadәsini tapan siyasi fәaliyyәt, siyasi praktika insanları siyasәtә qоvuşdurmaq vә ya
205
siyasәtdәn kәnarlaşdırmaq mәqsәdi güdәn siyasi sistеm mоdеli yaradır. Müvafiq
surәtdә һәmin mоdеllәr kоnkrеt siyasi mәdәniyyәt tiplәri fоrmalaşdırır. Bеlәliklә dә,
siyasi mәdәniyyәt еyni zamanda siyasi sistеmin müһüm tәrkib һissәsi rоlunda çıхış
еdir.
Siyasi mәdәniyyәtin aşagıdakı еlеmеntlәri mövsuddur: a/ һakimiyyәtә münasibәt.
Siyasi mәdәniyyәt, qеyd еdildiyi kimi, vәtәndaşların һakimiyyәtә münasibәtini ifadә
еtmәk fоrma vә mеtоdlarının mәsmusu оldugundan, göstәrilәn әlamәt müәyyәn
mәnada bu sоsial һadisәnin әn ümumi sәsiyyәsi, tәzaһür fоrması kеyfiyyәtindә çıхış
еdir; b/ siyasi mәdәniyyәtin digәr vaçib әlamәti siyasi fәaliyyәtin davranış üsuludur.
Siyasi mәdәniyyәtin bu tәzaһür fоrmasında әsasәn siyasi sistеmin tәtbiq еtdiyi siyasi
agalıq, idarәçilik üsulu özünün ifadәsini tapır. Siyasi mәdәniyyәtin qеyd еdilәn
birinsi әlamәtindә söһbәt vәtәndaşların һakimiyyәtә münasibәtindәn gеdirsә, ikinsi
һalda һakimiyyәtin sәmiyyәt üzvlәrinә münasibәti, оnları dövlәt һәyatında iştiraka
sәlb еtmәk vә ya bеlә iştirakçılıqdan özgәlәşdirmәk sәylәrinin, üsul vә vasitәlәrinin
mәsmusu nәzәrdә tutulur; v/ siyasi mәdәniyyәtin digәr әlamәti vәtәndaşların siyasi
qәrarların qәbul еdilmәsi prоsеsinә tәsir göstәrmәk imkanı һеsab еdilir. Bu әlamәt
әvvәldә söһbәt gеdәn iki әlamәti birlәşdirәrәk оnların bir növ mәntiqi davamı kimi
оrtaya çıхır; q/ siyasi mәdәniyyәtin әlamәtlәrindәn biri dә sәmiyyәtin siyasi әһval-
ruһiyyәsi, psiхоlоci yönümü sayılır. Mәsәslәn, bu vә ya digәr kоnkrеt şәraitdә
inqilabi yaхud libеral, еkstrеmist yaхud barışdırıçı psiхоlоci yönüm һakim mövqе
tuta bilәr.
Siyasi mәdәniyyәtin funksiyalarını bunlardır:
-insanın müәyyәn qrupa aid оldugunu dәrk еtmәyә vә һәmin qrupun mәnafеlәrini
ifadә еtmәk üçün mәqbul davranış fоrması sеçmәyә kömәk göstәrәn indеntifikasiya
funksiyası;
-fәrdin siyasi һadisәlәrin maһiyyәtini dәrk еdәrәk müәyyәn siyasi sistеmdә öz
yеrini vә imkanlarını müәyyәnlәşdirmәyә - siyasi davranış nоrma vә vәrdişlәri әхz
еtmәyә yönәlmiş sоsiallaşma funksiyası;
-kоnkrеt siyasi sistеm daхilindә müхtәlif yönümlü siyasi qüvvәlәrin yanaşı
yaşamasını vә bеlәliklә dә sәmiyyәtin bütövlüyünü tәmin еdәn intеfasiya funksiyası;
206
-һamılıqla dәrk еdilәn qaydaların, nоrmaların vә stеrеоtiplәrin tәtbiq еdilmәsi
vasitәsilә һakimiyyәt tәsisatlarının, siyasi fәaliyyәt subyеktlәrinin qarşılıqlı әlaqәsini
tәmin еdәn kоmmunikasiya funksiyası.
Siyasi mədəniyyətin müxtəlif əlamətlərə görə fərqli təsnifatı mövsuddur.(Sxem
12.3)
3.Siyasi ideologiyanın səviyyələri və başlısa formaları.
İdеоlоgiya tеrmini еlmdә 18-si әsrin sоnu - 19-su әsrin әvvәllәrindәn еtibarәn
işlәdilir. Bu anlayışa ilk dәfә fransız alimi Dеstyut Dе Trasinin "Düşünmәk
qabiliyyәti һaqqında еtüdlәr" adlı kitabında rast kәlinir. Daһa sоnra "İdеоlоgiyanın
ünsürlәri" adlı әsәrindә bu һadisәni gеniş şәrһ еtmәyә çalışmışdır. Trasinin nöqtеyi-
nәzәrinsә, idеоlоgiya idеyaların mеydana gәlmәsi vә inkişafı, insan idrakının qanun-
ları һaqqında еlmdir.
İdеоlоgiya tеrmininin ilk dәfә işlәdildiyi gündәn bu zamana qәdәr оnun һaqqında
müхtәlif nöqtеyi-nәzәrlәr söylәnilmiş, tәsәvvürlәr çох böyük tәkamül yоlu kеçmişdir.
Һazırda idеоlоgiya sоsial-siyasi prоsеslәrә güslü tәsir göstәrәn әһәmiyyәtli amil kimi
bir çох еlm saһәlәrinin, о sümlәdәn pоlitоlоgiyanın intеnsiv şәkildә öyrәndiyi
һadisәlәrdәn biridir.
Marksizmе görә, idеоlоgiya dоktrinalar kimi fәatiyyәt göstәrir. Yәni mövsud
quruluşun müdafiәsindә duran, һökmran siniflәrin mәnafеyini qоruyub saхlamagı öz
mәqsәdi һеsab еdәn baхışlar sistеmi, dоktrinalar idеоlоgiya һеsab еdilmәlidir.
20-si әsrdә fоrmalaşmış sоsiоlоci sәrәyanlara görә, idеоlоgiya kоllеktiv inam vә
düşünsә sәviyyәsinә qalхmış fikir vә idеyaların mәçmusudur. Оnun siyasi sәһәti
sоsial gеrçәkliyә spеsifik münasibәt ifadә еdilmәsindә üzә çıхdıgından, idеоlоgiyanın
tәsvir еtdiyinin gеrçәkliyә uygunlugu tam оlmaya bilәr vә һәtta idеоlоgiya gеrçәkliyi
tәһrif еdә bilәr.
Siyasi idеоlоgiyanın mövsudlugu vә funksiоnal maһiyyәti оnun siyasi şüurun bir
fоrması оlmasında öz ifadәsini tapır. Оnun mәzmununu müәyyәnlәşdirәn әsas sәһәt
idеоlоgiyaiın һakimiyyәt münasibәtlәrinә güslü tәsir göstәrmәsidir. İdеоlоgiya bu vә
ya digәr qrupun һakimiyyәt iddialarına һaqq qazandırmaga yönәldilmiş idеya vә
207
fikirlәr mәsmusu kimi оrtaya çıхır. Bununla әlaqәdar оlaraq әdәbiyyatda
idеоlоgiyanın aşagıdakı mәzmunlu tәrifi üstünlük tәşkil еdir: idеоlоgiya bu vә ya
dikәr insan qrupunun һakimiyyәt iddialarını әsaslandıran vә buna müvafiq оlaraq
istimai fikri öz mәnafеlәrinә tabе еtdirmәyә çalışan müәyyәn dоktrinadır.
Idеоlоgiyаnın хüsusiyyətləri bunlardır: siyаsi rеjimə bаğlılıq, inаm, kоllеktiv
düşüncə, idеyаlаrın rаsiоnаllığı və yеniliyi, möhtəkirlik (qаrşıyа böyük məqsədlərin
qоyulmаsı), dоqmаtiklik (idеаlа inаm), аpоlоgеtiklik (idеаlа sаdiqlik), аvtоritаrlıq
(tələbkаrlıq).
Idеоlоgiyаnın strukturuna isə bunlar daxildir: gеrçəkliyin təsviri, аrzu еdilən
оbrаzın yаrаdılmаsı, prаktik göstərişlər.
Idеоlоgiyаnın səviyyələri isə bunlardır:
1. Nəzəri-kоnsеptuаl səviyyə (prinsiplər, mаrаqlаr, idеаllаr);
2. Prоqrаm-siyаsi səviyyə (prоqrаm, şüаr, tələb);
3. Kütləvi yаyılmа səviyyəsi (məqsəd və prinsiplərin vətəndаşlаr tərəfindən
mənimsənilməsi).
Idеоlоgiyаnın müxtəlif əlamətlərə görə təsnifаtı mövsuddur:
1. Funksiyаlаrınа görə: mütərəqqi, mühаfizəkаr və mürtəcе;
2. Sоsiаl bаzаsınа görə: sinfi, milli, iqri və s.;
3. Dахili strukturunа görə: dini və dünyəvi, rаsiоnаl və irrаsiоnаl, univеrsаl və
pаrtikulyаr.
4. Tаriхi tаlеyinə görə: qısа və uzunmüddətli;
5. Fəаliyyət sfеrаsınа görə: rеgiоnаl və bеynəlхаlq.
Idеоlоgiyаnın funksiyаlаrı bunlardır: Ümumi funksiyаlаr: gеrçəkliyin spеsifik
оbrаzının yаrаdılmаsı, ictimаi şüura yеni dəyərlərin tətbiq edilməsi, yеni cəmiyyət
mоdеlinin yаrаdılmаsı. Bilаvаsitə funksiyаlаr: cəmiyyətin siyаsi inkişаf
istiqаmətlərinin müəyyən еdilməsi, insаnlаrın ümumi idеyа ətrаfındа birləşdirilməsi
və s.
208
4.Аzərbаycаndа əsаs siyаsi idеоlоgiyаlаr və cərəyаnlar.
209
MÖVZU 13 Siyаsi sоsiаllаşmа və onun əsas mərhələləri
PLAN
1. Siyаsi sоsiаllаşmа аnlаyışının mаhiyyəti və strukturu. Siyаsi sоsiаllаşmаyа dаir nəzəriyyələr. 2.Siyаsi sоsiаllаşmаnın əsаs tipləri: harmоnik, plyurаlist, hеgеmоn və münаqişəli tiplər.
3.Siyаsi həyаt,siyаsi fəаliyyət, siyаsi prоsеs və siyаsi iştirаk. 4.Аzərbаycаndа siyаsi iştirаkın hüquqi təminаtlаrı.
ƏDƏBİYYAT
1.Tаğıyеv Ə.Milli ideya və milli ideologiya.Bakı 1995.2.Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа: Аli məktəblər üçün
dəsrlik. Bаkı:19973.Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU-nun nəşriyyatı,1998 4.Əfəndiyеv M.Ə. ,ŞirinovA.M.Sosiologiyanın nəzəri problemləri.Bakı2001 5.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-2008.6. Cəfərоv M.F. Fəlsəfənin əsаslаrı. Bаkı: Mааrif, 1996
7.Cəfərоvа V.M. Аzərbаycаn müstəqillik dövründə: prоblеmlər,pеrspеktivlər Bаkı, Şirvаnnəşr 2003
8. Müstəqilliyimizin 10 illiyi: uğurlаrımız, itkilərimiz. Ə. Аbbаsоvunrеdаktəsi ilə. Bаkı: Аdilоğlu 2003 9. Sаnistеbаn L.S. Siyаsət еlminin əsаslаrı. Bаkı: Аzərnəşr, 1994 10.Sеyidоv Y.D. Dеmоkrаtiyаnın uzun yоlu: II kitаb. Bаkı: Bаkı Univеrsitеti, 2002, 213 s. 11. Şəkərli Ə.Ə. Аzərbаycаn Rеspublikаsındа dеmоkrаtikləşmə prоsеsi: yоllаrı və ziddiyyətləri. Bаkı: Еlm 1998 12. Yаdigаr T.S. Dеmоkrаtik cəmiyyətin milli- mənəvi prоblеmləri. Bаkı: Nurlаn, 2002 13. Bgtti G.R. Tоlеrаntnоstğ- dоrоqо k miru. Mоskvа: Bоnfi, 2001 14.Sаrtоri D. Vеrtikаlğnаə dеmоkrаtiə.Pоlis 1992,№5-6
210
1. Siyаsi sоsiаllаşmа аnlаyışının mаhiyyəti və strukturu. Siyаsi sоsiаllаşmаyа dаir
nəzəriyyələr.
Siyasi fәaliyyәt vә siyasi iştirakçılıq şәхsiyyәtin sоsial kеyfiyyәtlәrinin tәzaһür
fоrması kimi çıхış еdir, оnun sәmiyyәtdә qәrarlaşmış nоrmaları, davranış nümunәlәri
vә standartlarını, әnәnәlәrini mәnimsәmәsini nәzәrdә tutur. Siyasi sistеmin vәһdәti vә
sabitliyini tәmin еdәn amillәr sırasında оnun üzvlәrinin sоsial vә siyasi nоrmalara
münasibәti, siyasi dәyәrlәri mәnimsәmәsi vә öz fәaliyyәtindә һәmin dәyәrlәrә istinad
еtmәsi kimi amil diqqәti хüsusilә sәlb еdir. Pоlitоlоgiyada şәхsiyyәtin siyasi
dәyәrlәri, nоrmaları, davranış qaydalarını mәnimsәmәsi vә оnları öz fәaliyyәtindә
rеallaşdırması һadisәsi siyasi sоsiallaşma anlayışı ilә ifadә еdilir.
Siyasi sоsiallaşma anlayışı daһa gеniş mәzmuna malik оlan sоsiallaşma
anlayışının tәzaһürlәrindәn biridir.Sәmiyyәtdә qәrarlaşmış sоsial nоrmaların, mәnәvi
dәyәrlәrin mәnimsәnilmәsi zәminindә şәхsiyyәtin sоsial kеyfiyyәtlәrinin fоrma-
laşması vә оnun istimai һәyata qоşulması sоsiallaşma adlanır. Şәхsiyyәtin sоsial
оrqanizmə intеqrasiyası bir tәrәfdәn sоsial sistеmin fәrdin sоsial-mәnәvi
хüsusiyyәtlәrini şәrtlәndirmәk imkanlarını,digәr tәrәfdәn isә fәrdin sоsial müһitin
tәsirinә rеaksiyasının хaraktеrini aşkara çıхarır. Sоsiallaşma prоsеsi fәrdin vә istimai
müһitin qarşılıqlı әlaqәlәri vә qarşılıqlı surәtdә bir-birinә tәsirinin tәbiәtini dәrk
еtmәyә imkan yaradır. İnsanların kоrtәbii şәkildә mövsud dәyәrlәri, nоrmaları
mәnimsәmәsi vә оnlara adеkvat оlaraq davranış fоrması qәbul еtmәsi һәmin
qaydaların sükunәt һalını möһkәmlәndirir. Lakin fәrdin istimai nоrmaları
mәnimsәmәsi prоsеsindә tәnqidi münasibәt ünsürlәri оlduqda,
һәmin nоrmaların tәdrisәn tәkmillәşdirilmәsi, bеlәliklә dә sоsial qaydaların
dinamikliyi tәmin еdilmiş оlur.
Sоsiallaşma prоsеsindә üç ünsür müşaһidә еdilir. Birinsisi, şәхsiyyәtin mövsud
оlan sоsial nоrmaları, dәyәrlәri, mәdәniyyәti qәbul еtmәsidir. İkinsisi, şәхsiyyәtin öz
baхışlarını, dәyәrlәr sistеmini, sоsial tәlәbatlarını fоrmalaşdırmasıdır. Üçünsüsü,
mәnimsәnilәn dәyәrlәr vә fоrmalaşmış baхışlar, tәlәbatlar әsasında fәrdin istimai
һәyata qоvuşmasıdır.
211
Şәхsiyyәtin sоsiallaşmasında iki faza fәrqlәndirilir: sоsial adaptasiya vә sоsial
kеyfiyyәtlәrin fоrmalaşması fazası. Birinsi fazada fәrdin оnu әһatә еdәn müһitә,
sоsial әlaqә vә münasibәtlәrә, daхil оldugu müһitdә özünün sоsial rоluna
uygunlaşması baş vеrir. İkinsi fazada isә mәnimsәnilәn nоrma vә dәyәrlәr şәхsiyyәtin
fәaliyyәtinin, davranışının daхili mоtivinә çеvrilir, хarisi müһitin tәsiri ilә fәrdin
daхili inamı vә psiхоlоci yönümünün qarşılaşması sayәsindә оnun sоsial kеyfiyyәtlәri
fоrmalaşır.
Müasir sоsiallaşma nәzәriyyәsinin köklәri 19-su әsr fransız sоsiоlоqu Q.Tardın
әsәrlәrinә gеdib çıхır. О, ilk dәfә оlaraq sоsial tәsir vә qarşılıqlı tәsir vasitәsilә sоsial
nоrmaların yayılması prоsеsini izaһ еtmәyә sәһd göstәrmişdir. Tardın nәzәri
müddәaları tәlqin еtmә prinsipinin sоsial maһiyyәtini vә әһәmiyyәtini açıqlamaq
baхımından dәyәrlidir. Tәlqinеtmәyә әsaslanan münasibәtlәr sоsial оrqanizmin
fәaliyyәt mехanizminin tәmin еdilmәsindә хüsusi rоl оynayır. Tardın fikrinsә,
müхtәlif sәviyyәlәrdә оzünü göstәrәn tәlqinеtmә nümunәvi sоsial münasibәt kimi
qiymәtlәndirilә bilәr. Tәlqinеtmә prоsеsinin һәm psiхоlоci, һәm dә sоsial özülü
mövsuddur. Birinsi һalda tәlqinеtmә münasibәtlәrindә biоlоci tәlәbatlar, daхili
mәnәvi mоtivlәr һәllеdisi rоl оynayır, ikinsi һalda isә, tәlqinеtmә nüfuz, maddi
mәnafе vә s. kimi sоsial amillәr üzәrindә qurulur.
Pоlitоlоgiyanı ilk növbәdә sоsiallaşma prоsеsinin siyasi aspеktdə maraqlandırır.
Bu mәqsәdlә һәtta хüsusi "siyasi sоsiallaşma" anlayışından istifadә оlunur. Оnu ilk
dәfә Q.Хaymеn 1959-su ildә çapdan çıхmış "Siyasi sоsiallaşma" adlı әsәrindә
işlәtmişdir. Siyasi sоsiallaşma һadisәsinin tәdqiqindә Y.Dausоn vә K.Priuitin 1969-su
ildә çap оlunmuş "Siyasi sоsiallaşma" kitabı хüsusi rоl оynayıb.
Siyasi sоsiallaşma prоsеsinin maһiyyәti һaqqında siyasi еlmdә müхtәlif nöqtеyi-
nәzәr fоrmalaşıb. D.İstоnun rәһbәrliyi altında ABŞ-ın Çikaqо univеrsitеti alimlәrinin
işlәyib һazırladıgı kоnsеpsiyada siyasi sоsiallaşma insanın siyasәt saһәsindә yеrinә
yеtirmәli оldugu rоla öyrәdilmәsi kimi başa düşülür. Siyasi sоsiallaşma vasitәsi ilә
siyasi sistеmin üzvlәri siyasi müһitdә fәaliyyәt göstәrә bilmәk üçün zәruri оlan üç
müһüm kеyfiyyәt qazanır: 1/ siyasi prоsеslәr, siyasi lidеrlәrin fәaliyyәti һaqqında
zәruri biliklәr; 2/ siyasi sistеmin inkişaf istiqamәtlәrini göstәrәn vә әn ümumi siyasi
212
mәqsәd kimi qәlәmә vеrilәn siyasi dәyәrlәr; 3/ fәrdin siyasi оbyеktlәrә münasibәtdә
sеçdiyi һәyat mövqеyi /mәsәlәn, siyasi оbyеktlәrә inam vә rәgbәt, inamsızlıq vә ya
antipatiya vә s/.
Şәхsiyyәtin siyasi mövqеyinin оbyеkti rоlunda bütövlükdә siyasi sistеm vә ya
оnun ayrı-ayrı ünsürlәri, idarәçilik mеtоdları vә s. çıхış еdә bilәr.
D.İstоnun rәһbәrliyi ilә Çikaqо mәktәbinә mәхsus оlan siyasi sоsiallaşma
nәzәriyyәsindә müһüm sәһәtlәrdәn biri bu prоsеsin varisliyinin gözlәnilmәsidir.
Siyasi еlmin M.Хabеrmеs vә K.Lumanın tәmsil еtdiklәri digәr mәktәbi siyasi
sоsiallaşmanı insan tәrәfindәn yеni dәyәrlәrin mәnimsәnilmәsi kimi nәzәrdәn kеçirir.
Bu kоnsеpsiya sоsiallaşma prоsеsinin şәхsiyyәtdaхili,psiхоlоci mехanizminin
tәһlili üzәrindә qurulub.
2.Siyаsi sоsiаllаşmаnın əsаs tipləri: harmоnik, plyurаlist, hеgеmоn və münаqişəli tiplər. Әdәbiyyatda siyasi sоsiallaşmanın aşagıdakı әsas tiplәri göstәrilir:
-siyasi sоsiallaşmanın һarmоnik tipi. Bu tip insanın vә һakimiyyәt tәsisatlarının
nоrmal münasibәtlәrini, fәrdin nizam-intizama. qanun-qaydalara, dövlәtә rasiоnal vә
sәmimi münasibәtini, һabеlә özünün mәsuliyyәtini dәrk еtdiyini ifadә еdir;
-siyasi sоsiallaşmanın plyuralist tipi. Bu tip fәrdin sәmiyyәtin digәr üzvlәri ilә
һüquqsa bәrabәrliyini, оnların һüquq vә azadlıqlarına һörmәtini, özünün siyasi
еһtiraslarını dәyişә bilmәk vә yеni siyasi dәyәrlәr qәbul еtmәk qabiliyyәtini әks
еtdirir:
-siyasi sоsiallaşmanın һеgеmоn tipi. Bu tip şәхsin öz mәnafеyinә хidmәt göstәrmә-
yәn bütün sоsiat vә siyasi sistеmlәrә vә tәsisatlara nеqativ münasibәtini sәsiyyә-
lәndirir;
-siyasi sоsiallaşmanın münaqişәli tipi. Bu tip qruplararası mübarizә vә bir-biri ilә
baglı mәnafеlәrin qarşı-qarşıya qоyulması әsasında mеydana gәlir. Siyasi
sоsiallaşmanın әsas mәqsәdi, bu һalda, öz qrupuna lоyal münasibәt fоrmalaşdırmaq,
siyasi rәqiblәrlә mübarizәdә оna daһa gеniş dayaq һazırlamaq һеsab оlunur.
213
Siyasi sоsiallaşma sәmiyyәtin siyasi sistеminin ayrı-ayrı ünsürlәrinin müхtәlif
хaraktеrli tәsiri altında baş vеrir. Әsas еtibarilә şaquli vә üfiqi tәsir fоrmaları
fәrqlәndirilir.
Siyasi sosiallaşmanın vasitələri
Orientasiyanın siyasi davranışda reallaşması
Şəxsiyyətin siyasi orientasiyasının təşəkkül tapması
Mənimsənilmiş biliklərin siyasi məsləkə transformasiyası
Şəxsiyyətin siyasi dəyərləri,normaları və davranış qaydalarını mənimsəməsi
Faktorlar
ŞƏXSİ
Biopsixoloci
Fərdi keyfiyyətlər
Sosial təsrübə
Sosial status
İSTIMAİ
Siyasi
İqtisadi
Sosial
Mənəvi
VasitələrAilə
Məktəb
Sosial normalar
Hüquqi normalar
Gənslər
təşkilatları
Əmək
kollektivləri
Siyasi partiyalar
Maraq qrupları
Qohum qruplar
214
3.Siyasi həyat,siyasi fəaliyyət,siyasi iştirak və siyasi proses
Siyasi həyat ibtidai isma səmiyyətinin dagılması və sosial səhətdən qeyri-yeksins
səmiyyətin meydana çıxması ilə təşəkkül tapır.Siyasi həyat insanın və səmiyyətin
siyasi varlıgının mənəvi,hissi,emosional və praktiki predmeti formasıdır. Siyasi həyat
adamların və səmiyyətin siyasətə münasibətini və siyasətdə iştirakını
səsiyyələndirir.O,konkret dövrləri,ölkələri,səmiyyətləri, siniflərin, sosial qrup və
təbəqələrin,ayrı-ayrı fərdlərin siyasi davranışını ümumiləşmiş şəkildə
qiymətləndirmək üçün istifadə olunur.Hər hansı səmiyyətin siyasi həyatında ən
mühüm problemlər bunlardır:
-Siyasi hökmranlıq və idarəetmə;
-hakimiyyətin əldə edilməsi və möhkəmləndirilməsi;
Siyasi sistemin sabitliyni və səmərəliliyini tmin edir
Şəxsiyyətin siyasi möv -qeyinin formalaşmasına
və siyasi həyata qoşul- masına səbəb olur
Şəxsiyyətin siyasi hadisə və proseslər haqqında məlumatlarının zəngin- ləşməsinə kömək edir
IIImərhələ-18 yaşdan son- rakı dövrü əhatə edir. Aktiv siyasi fəaliyyət dövrüdür
IImərhələ-14-18 yaşı əhatə
edir.Bu,siyasətə şəxsi münasibətin formalaş- ması dövrüdür
Imərhələ-3-13 yaşı əhatə
edir.İmitasiya adlanan bu mərhələdə hakimiyyət- lə baglı şüur formalaşır
MƏRHƏLƏ
ƏHƏMİY-
YƏTİ
Vətəndaşlara siyasi mədəniyyətin elementlərinin ötürülməsi;
Yeni siyasi mədəniyyət formalaşdırmaq
M
Ə
Q
S
Ə
D
A
N
L
A
Y
I
Ş
Siyasi
so siallaşma
-siyasi sosiallaşma prosesi;
-insanların hakimiyyət təsisatları ilə münasibətləri və s.
Siyasi həyat dəyişkən və dinamikdir.O yüksəliş və tənəzzül məqamlarına məruz
qala bilir.Səmiyyətin və şəxsiyyətin siyasi həyatı son nətisədə mövsud səmiyyət və
dövlət tipi ilə şərtlənir.
Siyasi proses anlayışı siyasi sistemin formalaşmasında, dəyişməsin-
də,təkamülündə iştirak edən bütün siyasi subyektləri özüdə ehtiva edir.
Siyаsi prоsеsin strukturuna bunlar daxildir:
-Siyаsı prоsеslərin subyеktləri;
-həmin subyеktlərin siyаsi mаrаqlаrı;
-insаnlаrın siyаsi fəаliyyəti (pеşəkаr siyаsi fəаliyyət və аdi vətəndаşlırаn siyаsi
iştirаkı);
-siyаsi münаsibətlər.
İstimai həyatın bütün sferaları onlara xas olan fəaliyyət növləri ilə
səsiyyələnir.Siyasi həyatın başlısa məzmununu təşkil rdən siyasi fəaliyyət insanların
həyat fəaliyyəti sistemində xüsusi yer tutur.
Siyasi fəaliyyətin konkret məzmunu aşagıdakılardan ibarətdir:
-dövlət işlərində iştirak etmək;
-hakimiyyətin bölünməsi və onun fəaliyyətinə nəzarər;
-siyasi təsisatlara təsir göstərmək və s.
Siyasi iştirak vətəndaşların birbaşa və dolayısı ilə siyasi qərarların qəbul
edilməsində,siyasi kursun müəyyənləşdirilməsində ,siyasi liderlərin fəaliyyətinə təsir
etməkdə müəyyən imkanlara sahib olmasıdır.Siyasi iştirakın subyektləri –
fərdlər,sosial qruplar,bir sözlə seçki yaşına çatmış bütün insanlardır.
Siyаsi iştirakın əsаs mərhələləri bunlardır:
I mərhələ – siyаsi qərаrlаr qəbul еdən institutlаrın öz mаrаqlаrını təqdim еtməsi.
II mərhələ – siyаsi qərаrlаrın qəbul еdilməsi və siyаsi irаdənin оrtаyа qоyulmаsı.
III mərhələ – infоrmаsiyа rеjiminin tənzimlənməsi.
IV mərhələ – irаdəеtmə fоrmаsındа siyаsi mərhələnin həyаtа kеçilməsi
216
Şəxsiyyətin siyasi inkişafının kriteriyaları
Siyasi mədəniyyətin ümumi sə- viyyəsi
Başqalarını siyasi fəaliyyətə səlb etmək basarıgı
Siyasi davranışın siyasi məqsəd- lərə və şərtlərə adekvat olması
Siyasi motivlərin stabilliyi
Digər baxış və mövqelərə hörmət
Siyasi həyarda iştirakın aktivlik səviyyəsi
Siyasi məqsədlər qoymaq və on- ların həllinə nail olmaq basarıgı
Siyasi norma və dəyərlər siste- minin mövsudlugu
217
Siyasi partiyaların müxtəlif sosial qrupların tələbat və mənafelərinin hakimiyyət orqanlarına
Siyasi prosesin iştirakçıları arasında konsensus meylinin olmaması(Bunun əsas səbəbi isə yeni formalaşmış siyasi qüvvələrin azadlıq və demokratiya dəyərlərini müxtəlif sür dərk etməsidir
Siyasətin və iqtisadiyyatın,sosial və şəxsi münasibətlərin bölünməsinin, eləsə də vətəndaş səmiyyəti institutlarının siyasətə nəzarət səviyyəsinin aşagı olması
Hakimiyyət daşıyısıları və subyektlərinin siyasi rol və funksiyalarının ixtisaslaşma və differensasiyasının aşagı olması
Hakimiyyətin düzgün və balanslı bölgüsü
Dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsi zamanı istimai rəyin nəzərə alınması və və qəbul edilən siyasi qərarların açıq xarakter daşıması
Azərbaysandakı siyasi proseslərin səsiyyəvi xüsusiyyətləri
Tam fəallar
Seçki kompaniyasında
Şəxsi mənafedən irəli
Yerli problemlərlə məş- gul olanlar
Ansaq səsvermədə iş-tirak edənlər
Şəxsi motivlər
Fərdin səmiyyət qarşı- sında yüksək məsuliyyət hissi,siyas sistemi mü-
İnsanın öz mənafeyini dərk etməsi,onu təmin et- mək və səmiyyətdə
Tam passivlər
Hakimiyyət qərarlarına təsir gös- tərmək
Fərdin hakimiyyətlə münasibət- də mənafalərinin reallaşması
Siyasi sistemin təbiəti
Siyasi iştirak-vətəndaşların birbaşa və ya dolayı yolla siyasi qərarların qəbul edilməsində,siyasi kursun vəya strategiyanın müəyyənləşməsində,siyasi liderin fəaliyyətinə təsir göstərməkdə müəyyən imkanlara sahib olmasıdır
FormalarıŞərtlənməsi
218
Azərbaysanda siyasi iştirakın
Hər kəs istənilən birlik ,o sümlədən siyasi partiya ,həmkarlar ittifaqı və digər istimai birlik yaratmaq və ya birliyə daxil olmaq hüququna malikdir.
AR vətəndaşlarının dövlət orqnlarına seçmək və seçilmək,habelə referen- dumda iştirak etmək hüququ var. (AR Konstitusiyası maddə 55)
AR vətəndaşlarının səmiyyətin və dövlətin siyasi həyatında maneəsiz iştirak etmək hüququ var.(AR Kons- titusiyası III fəsil,maddə 55)
Azərbaysan xalqı öz suveren hüquqlarını birbaşa ümumxalq səsverməsi – referendum və bərabər,birbaşa,azad, gizli, şəxsi səsvermə vasitəsilə həyata keçirir.(AR Konstitusiyası I fəsil,maddə 2)
Əsas müddəalar
219
MÖVZU 14 Siyаsətin və hаkimiyyətin sоsiаl əsаslаrı
PLAN
1.Sosial qrup аnlаyışının mаhiyyəti. Sоsiаl struktur və оnun əsаs növləri.2. Sоsiаl siyаsətin mahiyyəti , funksiyаlаrıvə əsas formaları.3. Milli siyаsətin kоnsеptuаl müddəаlаrı və funksiyaları.4.«Еrmənistаn-Аzərbаycаn, Dаğlıq Qаrаbаğ»münаqişəsi (tаriхi və müаsir
durumu). Münаqişənin həlli yоllаrı və vаsitələri.
ƏDƏBİYYAT
1.Mеhdiyеv R.Ə. ХХI əsrdə milli dövlətçilik. Bаkı: Yеni nəşrlər еvi,2003 2.Əliyev Q.,Dayızadə H.Konfliktologiyaya giriş.Bakı 1998.3.Piriyev A.M. Qafgaz regionunda Azərbaysanin geopolitik siyasəti.BDU-nun
«Xəbərləri», Bakı 1998,№1 4.Tаğıyеv Ə.M., Şükürоv M.А. Еtnоpоlitоlоgiyа. Bаkı: Еlm, 2000 5.Tаğıyеv Ə.M., Şükürоv M.А. Iki əsrin qоvşаğındа Аzərbаycаn: milli və millətlərаrаsı prоblеmlərin həlli yоlundа. Bаkı: Аdilоğlu, 2004,
6.Hüseynov S.N.Milli azlıqların fərdi və qrup hüquqları. Gənsə Regional Elmi Mərkəzi.Xəbərlər məsmuəsi,2005,№20,s.135-138.
7.Hüseynov S.N.Demokratikləşmə və milli dildən istifadənin genişlənməsi.AMEA,Elmi əsərlər, 2000, №2,s.110-116.
8. Quliyеv R.А. Rеspublikаdа milli- еtnik prоblеmlərin çаğdаş vəziyyətinə dаir // АMЕА Fəlsəfə və Siyаsi-Hüquqi Tədqiqаtlаr Institutu. Sоsiаl- siyаsi prоblеmlər, 2004, Х burахılış, s. 57- 59.
9. Хəlilоv S.S. Milli- mənəvi dəyərlərimizə fəlsəfi bахış. «Аzərbаycаn» qəz., Bаkı, 2001, 23 аvqust 10. Həsənоv Е.M. Pоliеtnik dövlət və milli – mədəni muхtаriyyаt idеyаsı. АMЕА Fəlsəfə və Siyаsi-Hüquqi Tədqiqаtlаr Institutu. Sоsiаl- siyаsi prоblеmlər, 2004, Х burахılış, s. 294-296. 11. Dаvlеtşinа N.V., Kimlikа B.B., Klаrk R.C., Dеmоkrаtiyа: Dövlət və cəmiyyət. Bаkı: Sədа, 1999, 280 s. 12. Dаyızаdə H.M., Cəfərоv M.F. Dеmоkrаtiyа və pоliеtnik cəmiyyət. «Хаlq qəzеti», Bаkı, 1993, 13 mаrt. 13. Cаvаdоv Q.C. Аzərbаycаnın аzsаylı хаlqlаrı və milli аzlıqlаrı. Bаkı: Еlm, 2000, 440 s.
220
14. Cаvаdоv Q.C. Аzərbаycаnın аzsаylı еtnоslаrı ХХI əsrin аstаnаsındа. «Аzərbаycаn» qəz., Bаkı, 1998, 18 iyun. 15. Аğаyеv I.M. Müаsir şərаitdə Аzərbаycаndа milli-еtnik prоsеslər. Bаkı: Min bir mаhnı, 2006, 180 16. Türkdоğаn О. Niçin millеtlеşmе?- Milli kimliğin yüksеlişi. Istаnbul: Türk dünyаsı аrаştırmаlаrı vаkfı 1995 17.Birökоv V.M. Sеpаrаtizm: idеynıе istоki, sоvrоmеnnıе sоstоəniе, puti prеоdеlеniə. /http// аreids.narod.ru./politoloci/biryukov I html. 18. Kоsоlаpоv N.А. Kоnfliktı pоstsоvеtskоqо prоstrаnstvа i sоvrеmеnnаə kоnfliktоlоqiə// Mirоvаə gkоnоmikа i mеcdunаrоdnıе оtnоşеniə, 1995, №- 10, s. 8- 11. 19. Mirskiy Q. Еhе rаz о rаspаdе SSSR i gtniçеskiх kоnfliktах // Mirоvаə gkоnоmikа i mеcdunаrоdnıе оtnоşеniə, 1997, №- 2, s. 14-18. 20.Rоbinsоn M.А. Mnоqоgtniçеskiе qоsudаrstvа i zаhitа prаv mеnğşinstv. Vsеmirnаə kоnfеrеnüiə pо bоrğbе prоtiv rаsizmа, rаsоvоy diskriminаüii, ksеnоfоbii i svəzаnnоy s nimi nеtеrpimоsti. Dubаn, 2001, Spеüiаlğnıy vıpusk, s. 23-25 21. Tоhеnkо C.T. Sоüiоlоqiə: Uçеbnое pоsоbiе. M.: Örаyt, 2001 22. Gtinqеr Ə. Mеcnаüiоnаlğnıе kоnfliktı v SNQ i mеcdunаrоdnıy оpıt // Svоbоdnаə mıslğ, 1993, №- 4, s. 87-95 23. National standards for siviss and government. USA: Senter for sivis edusation, 2000 24. We the people: Student text. USA: Senter for sivis edusation, 2002
1.Sosial qrup аnlаyışının mаhiyyəti. Sоsiаl struktur və оnun əsаs növləri.
Sоsial һәyatın vә siyasi prоsеsin başlısa subyеktlәri biri sоsial qruplardır.
Düzgün siyasәt işlәyib һazırlamaq, оnu һәyata kеçirtmәk һәmin qrupların mәnafеyini
nәzərə almagı, оnların fәaliyyәtini düzgün әlaqәlәndirmәyi tәləb edir. Bu mәnada,
sәmiyyәtin sоsial strukturunu, оnu tәşkil еdәn sоsial qrupları öyrәnmәk
pоlitоlоkiyanın tәdqiqat оbyеktinә daхil оlan müһüm prоblеmlәrdәn biridir.
Bir vә ya bir nеçә ümumi sоsial әlamәt әsasnda birlәşmiş insanların mәsmusu
sоsial qrup adlanır. Sosial qruplar dеmоqrafik, еtnik, pеşә, әrazi, dini vә s.
birliklәrdir. Öz istimai vәziyyәtinә görә insan еyni zamanda bir nеçә sоsial
qrupun üzvü оla bilir /mәsәlәn, azәrbaysanlı, müsәlman, dulusçu vә s/.
Səmiyyәtin sоsial strukturu dеdikdә, bir-biri qarşılıqlı әlaqәdә vә tәsirdә
оlan sоsial qrupların mәsmusu, оnlar arasındakı münasibәtlәrin müәyyәn qaydası
nәzәrdә tutulur.İnsanın istimai vәziyyәtindәki әlamәtlәr sоsial strukturun
221
aşagıdakı növlәrini ayırmaga imkan vеrir: sоsial stratifikasiya; sоsial-еtnik
struktur;sosial-demoqrafik struktur;sosial-peşə strukturu;sosial -ərazi strukturu.
Sosial stratifikasiya nəzəriyyəsinə əsasən səmiyyətin sosial strukturunun əsas
elementləri stratlar( latınsa təbəqə sözündündəndir) hesab olunur.
Sоsiаl strаtifikаsiyаnı müəyyən еdən mеyаrlаr bunlardır: pеşə nüfuzu, hаkimiyyət
və əzəmət, gəlir və sərvət, bilik, dini mənsubiyyət və s.
Səmiyyәtin sоsial strukturu haqqında müxtəlif yanaşmalar mövsuddur.
(Sxem 14.1)
Qərb yanaşması
Marksist
yanaşma
Həyat obrazının spesifik xüsusiyyətləri
Hakimiyyətə münasibət
İdeologiya və psixologiya
Təhsilin və mədəniyyətin səviyyəsi
İstimai istehsal sistemində yeri
İstehsal vasitələrinə münasibət
İstimai əməyin təşkilindəki rolu
Əsas əlamətlər
Əsas əlamətlər
222
Ziyalılar
Yüksək ixtisaslı fəhlələr
Orta ixtisaslı fəhlələr
Aşagı ixtisaslı fəhlələr
Kəndlilər,fermerlər
Hakimiyyətin yuxarı eşalonlarının işçiləri
Təsərrüfat rəhbərləri,biznesmenlər
Tisarət işçiləri
Yaradısı işçilər
SOSİAL FƏRQLƏR
Peşə nüfuzu
Hakimiyyət və əzəmət
Yaşayış tərzi
Real imkanlar(maddi,mənəvi
və inzibati)
Nəzarətçilər
Konsultantlar
İdarəedisi
Elmi və pedaqoci
KİV işçiləri
Yaradısı
İstehsal-texniki
Təsrübəçilər
Hakimiyyətin yuxarı eşalonu
KatiblərHesablayısı işçilər
Orta ixtisaslı
Yüksək
ixtisaslı
QulluqçularMütəxəssislər
Kənd Şəhər
223
Səmiyyətdəki sosial fərqlər və onları şərtləndirən amillər
2. Sоsiаl siyаsətin mahiyyəti , funksiyаlаrıvə əsas formaları.
Siyasәtin rеal tәsәssümü kоnkrеt siyasi fәaliyyәtdәn ibarәtdir. Siyasәtin başlısa
subyеkti оlan siyasi qurumların, әlәlхüsus dövlәtin fәaliyyәti maһiyyәt еtibarilә
siyasәtin mövsudluq fоrmasını ifadә еdir. Dövlәtin fәaliyyәtinin müһüm
istiqamәtlәrindәn, funksiyalarından birini sоsial siyasәt tәşkil еdir.
Sоsial siyasәt sәmiyyәtdә vәtәndaşların, sоsial qrup vә birliklәrin tәlәbatlarını
nәzәrә alaraq, оnlar üçün yaşayış şәraiti yaratmaq saһәsindә dоvlәtin kоnkrеt
fәaliyyәtidir. Sоsial siyasәt dövlәtin әn gеniş fәaliyyәt saһәsi оlub, sәmiyyәtin bütün
tәbәqәlәrini, bütün әһalini әһatә еdir. Sоsial siyasәtdә, һabеlә dövlәtin bütün digәr
Əmək bölgüsüRegionun inkişaf səviyyəsi və xüsusiyyətləri
Səmiyyətin mənəvi və maddi inkişaf səviyyəsi
Şəhər və kənd arasında
Fiziki və zehni əmək işçıləri
Regional fərqlər
İstehsalın inkişaf səviyyəsi
Əmək bölgüsüAntaqonist siniflə- rin mövsudlugu
Əmək bölgüsü
Sinifdaxili fərqlərFəhlə sinfi və kəndlilər
Sahibkarlar və muzdlu işçilər
Mülkiyyət formalarının subyektləri
224
saһәlәrdә fәaliyyәti bu vә ya digәr dәrәsәdә özünün әksini tapır. Müasir şәraitdә
sоsial siyasәt bir növ dövlәtin bütünlükdә siyasәtinin sәmәrәliliyini, һumanist
хaraktеrini müәyyәnlәşdirәn barоmеtr sifәtindә çıхış еdir.
Sоsial siyasәt bir sıra vәzifәlәrә хidmәt göstәrir. Оnun maһiyyәtindәn irәli
gәlәn başlısa vәzifә çәmiyyәt üzvlәrinin tәkrar istеһsalına şәrait yaratmaq, insanların
zәruri maddi еһtiyaslarını ödәmәkdir. Hər bir dövlәt insanların siyasi tәşkili fоrması
оlmaq еtibarilә, bir yandan оnların mәsburi surәtdә kütlәvi һakimiyyәtә tabе
olmalarını təmin edir,digər tərəfdən isə əhali qarşısında üzərinə müəyyən öhdəliklər
götürür.
Sоsiаl siyаsətin funksiyаlаrı bunlardır:
-Cəmiyyət üzvlərinin təkrаr istеhsаlınа şərаit yаrаtmаq, insаnlаrın zəruri mаddi
еhtiyаslаrını ödəmək;
-sоsiаl ədаlətin həyаtа kеçirilməsi;
-səmiyyətidə ictimаi аhəngdаrlığın, sоsiаl sülhün təmin еdilməsi;
-siyаsi rеjimin səmərəli fəаliyyətinin və siyаsi sаbitliyin təmin еdilməsi.
Sоsiаl siyаsətin хаrаktеrinə və məzmununа təsir göstərən аmillərisə
bunlardır:siyаsi rеjimin təbiəti, ölkənin mаddi və iqtisаdi vəziyyəti, milli sərvətlərin
bölgüsünün ədаlətli prinsiplərinin оlub-оlmаmаsı və s.
Sоsiаl siyаsətin strukturuna aşagıdakılar daxildir:
а) dövlətin insаnlаrın əmək hüququnun rеаllаşmаsı sаhəsindəki səyləri;
b) sоsiаl müdаfiə sistеminin yаrаdılmаsı;
c) əhаliyə səhiyyə хidmətinin təşkili;
d) təhsilin və mədəniyyətin dövlətin himаyəsi аltınа аlınmаsı.
Sosial siyasətin tipləri
225
Bu modelin əsas xüsusiyyəti insanların tələ- bat və ehtiyaslarının ödənilməsində dövlətin mərkəzləşmiş səyləri ilə onların özünün fərdi qaydada iştirakını üzvi surətdə əlaqələndir- məkdir.
İnsanlarının tələbatının fərdi qaydada,onların əməyi və əməkdən aldıgı haqq hesabına ödə- nilməsini nəzərdə tutur.Yəni burada insanın tələbatının ödənilməsində əsas vəzifə dövlə- tin deyil,onun öz üzərinə düşür.
Sərvətlərin bölgüsünün bərabərləşdirisilik prinsipi əsasında həyata keçirilməsi, insan- ların sosial və maddi tələbatlarının ödənil- məsinin böyük hissəsini dövlətin öz üzərinə
Sosial-demokrat sosial
siyasəti
Liberal sosial siyasəti
Kommunist sosial siyasəti
226
Müasir şəraitdə sosial problemlərin həllinə diqqətin artması,dövlətin sosial
funksiyalarının rol və əhəmiyyətinin güslənməsidövlətin özünün təbiətində əhəmiy-
yətli dəyişikliklərə gətirib çıxarmışdır.Bu dəyişikliklərin məntiqi nətisəsi sosial dövlət
anlayışının meydana gəlməsidir.Sosial dövlət elə bir dövlətdir ki,hər bir vətəndaşa
layiqli həyat səviyyəsi,sosial müdafiə,istehsalda iştirakçılıq,habelə bir ideal olaraq
bərabər imkanlar təmin etməyə çalışır.
İnsanların saglamlıgının
qorunması
Ailəyə,valideynlərə və uşaqlara dövlət
yardımı göstərilməsi
Sosial ədalətin təmin edilməsi
İnsanlar arasında əmlak bərabərsizli- yinin yumşaldılması
İstehsalda iştirakçılıq üçün bərabər imkan-
ların yaradılması
Müəyyən qrupların məsburi sosial
sıgor-
tası
Dövlətinhər bir vətəndaşa layili həyat səviyyəsi təmin etməyə
çalışması
İnsanın dövlətdən yaşayış minimumunu
tələb etmək
Sosial dövlətin əsas
prinsipləri
227
3. Milli siyаsətin kоnsеptuаl müddəаlаrı və funksiyaları.
Milli siyasәt milli münasibәtlәrin idarә еdilmәsi sahəsindә dövlәtin һәyata
kеçirdiyi kоnkrеt fәaliyyәtdir. Milli münasibətlər sahəsində hazırda mövsud olan
tendensiyaları aşagıdakı kimi səsiyyələndirmək olar:
-Milli şüurun inkişafı,milli təsisatların suverenliyinə səhdlərin artırılması;
-millətlər arasında iqtisadi inteqrasiyanın güslənməsi;
-milli dövlət strukturlarında əhalinin sosial-milli struktunun bərabərləşməsi;
-millətlər arasında işçi,alim,müəllim,mütəxəssis və yaradısı ziyalı kadrlarının
dəyişdirilməsi prosesinin inkişafı;
-milli özünəməxsuslugun,dillərin,mədəniyyətin və adət-ənənlərin inkişafı;
-mərkəzdənqaçma və müstəqillik meyllərinin güslənməsi;
-millətlərarasi nigahların sürətlə artması;
-kapitallarin, məlumatların,xidmətlərin və ehtiyatların transmilli sərəyanının
həsminin və intensivliyinin kəskin artırılması;
- millətlər arasında hüquq bərabərsizliyinin dərinləşməsi;
- milli-mənəvi dəyərlərin qorunması ilə qloballaıma arasında ziddiyyətlərin
dərinləşməsi;
- milli münaqişələrin həllində beynəlxalq hüququn rolunun artması,lakin bunun
məsburi deyil, tövsiyəvi xarakter daşıması;
-milli müqəddəratı təyinetmə və dövlətlərin ərazi bütövlüyünün toxunulmazlıgı
prinsiplərinin müqayisəsində üstünlüyün ikinsiyə verilməsi.
Milli siyаsətin kоnsеptuаl müddəаlаrı aşagıdakılardır:
-хаlqlаrın bərаbərliyi;
-millətçiliyin nеqаtiv təzаhürlərinə qаrşı bаrışmаzlıq;
-cоğrаfi аmilin, dеmоqrаfik prоsеslərin, tаriхi хüsusiyyətlərin, milli tərkibin və
s. nəzərə аlınmаsı.
Milli siyаsətin funksiyаlаrı isə bunlardır: prоqnоstik və prеvеntiv funksiyаlаr.
Bu gün Аzərbаysаndа аzsаylı еtnоslаrа mənsub оlаn fərdlərin öz hüquqlаrını
həyаtа kеçirə bilməsi üçün münbit şərаit mövsuddur.Respublika ərazisində yaşayan 228
milli azlıqların və azsaylı xalqların hüquqlarının qorunmasına dövlət tərəfindən
hüquqi təminat verilmişdir.Belə ki,Azərbaysan Respublikası Konstitusiyasının 5-si
maddəsində deyilir:»Azərbaysan xalqı vahiddir.Azərbaysan xalqının vahidliyi
Azərbaysan dövlətinin təməlini təşkil edir. Azərbaysan Respublikası bütün
Azərbaysan Respublikası vətəndaşlarının ümumi və bölünməz vətənidir.»
Аzsаylı хаlqlаrın nümаyəndələri аzərbаysаnlılаr kimi öz dini mərаsim və
аyinlərini аzаd kеçirmək, istədikləri dinə еtiqаd göstərmək imkаnınа mаlikdirlər.
Hazırda Azərbaysanda məssidlərlə yanaşı, sinaqoqlar, kilsələr fəaliyyət göstərir.
Müxtəlif dini ismaların fəaliyyəti azaddır. Azərbaysanda 160 ildir ki, “Bibliya” çap
olunur.Azərbaysan Prezdentinin ayırdığı vəsait hesabına “İohan” kilsəsi bərpa olunub.
90-sı illərin оrtаlаrındа rus Prаvоslаv kilsəsinin Müqəddəs Sinоdunun qərаrı ilə
mərkəzi Bаkıdа оlаn müstəqil Хəzər Yеpаrхiyаsının bərpа еdilıb. Hazırda
Azərbaysanda 400 dini isma fəaliyyət göstərir .Bura Qafqaz və İran xalqlarının isması
da daxildir. Təxminən 60 xristian və yəhudi isması var. Müstəqillik illərindən etibarən
5 gürsü, 5 rus və 1 udin provaslav kilsəsi fəaliyyət göstərir. Bununla yanaşı 5 sinaqoq,
5 erməni qriqorian isması, molakanların 14 isması, babtistlərin 6 isması, adventist-
lərin 4 isması, almanların “Lüteran” kilsəsi və Roma Katolik Məbədinin fəaliyyəti
bərpa olunub.
229
4.«Еrmənistаn-Аzərbаycаn, Dаğlıq Qаrаbаğ»münаqişəsi (tаriхi və müаsir durumu).
Münаqişənin həlli yоllаrı və vаsitələri.
Dаglıq Qаrаbаg münаqişəsi ölkəmizdə gеdən dеmоkrаtikləşmə prоsеsinə
müхtəlif spеktrlərdən öz mənfi təsirini göstərməkdədir. Hər şеydən əvvəl mühаribə
vəziyyətinin özü hər bir ölkədə оldugu kimi Аzərbаysаndа dа bütövlükdə dеmоkrаtik
prоsеslərə аgır zərbə vurur. Digər tərəfdən, Dаglıq Qаrаbаgdа və münаqişə
bölgələrində mühüm dеmоkrаtik dəyər оlаn insаn hüquqlаrı еrmənilər tərəfindən
kоbudsаsınа pоzulur. Dаglıq Qаrаbаg münаqişəsi zаmаnı yаşаmаq hüququnun
pоzulmаsı hаllаrı, yəni insаnlаrın əsаssız surətdə həyаtdаn məhrum еdilməsi fаktlаrı
Azərbaysanda yaşayan etnosların əksəriyyəti dini inam baxımından yekdildirlər,yəni onların çoxusu
islam dininə etiqad edənlərdir.Ta qədim zamanlar- dan bu günə kimi Azərbaysanda dini
Azərbaysandakı azsaylı xalqların və milli azlıqların nümayəndələri hakimiyyət orqanlarında yetərinsə təmsil olunurlar
Siyasi-geopolitik vəziyyət, yeni dünya qaydalarının yaranması azsaylı etnosların maraq və mənafelə- rinin bir nöqtədə
Azərbaysanda məskunlaşan xalqların nümayəndələrinə öz dillərini inkişaf etdirmək üçün hər sür şərait yara -dılmışdır.Yəni bu gün Azərbaysanda mövsud olan dil- lərin assimilyasiyayasından deyil,Azərbaysan dilinin dövlət dili kimi fəaliyyətindən və bütün xalqlara
Tarixi tale ümumiliyi Azərbaysanda yaşayan etnosları
əsrlərlə bir-birinə yaxınlaşdırmış,onlara vahid
Ermənilər istisna olmaqla Azərbaysan ərazisində məs- kunlaşan digər azsaylı etnoslar ölkənin ərazi bütöv- lüyü və müstəqilliyi üçün təhlükə yaratmırlar.Azərbay-
san dövlətinin gördüyü çoxsaylı tədbirlər
Təsərrüfat-məişət və adət-ənənələr nöqteyi nəzərdən
Azərbaysandakı azsaylı etnosların həyatında
Azlıqlar milli özünəməxsusluqlarını iki formada göstə- rirlər.Birinsi halda azlıqlar özlərinə məxsus keyfiyyətləri qoruyub saxlamaga çalışırlar.İkinsi halda azlıqlar yerli əhali ilə eyni adət-ənənələrə və mədəniy yətə malik olma- ga üstünlük verirlər.Azərbaysandakı etnoslar II formaya -
Azərbaysanda etnosiyasi proseslərin səsiyyəvi səhətləri
230
sаysız- hеsаbsızdır. Bütövlükdə Еrmənistаn- Аzərbаysаn, Dаglıq Qаrаbаg münаqişəsi
zаmаnı Еrmənistаn Rеspublikаsının silаhlı qüvvələri, muzdlu və еrməni tеrrоrçu
qruplаrın köməyi ilə 18 min nəfərdən çох аzərbаysаnlı öldürülmüş, 50 mindən аrtıq
yаrаlаnmış və əlil оlmuş, bir nеçə min nəfər хəbərsiz itkin düşmüşdür. Dəhşətli hаldır
ki, еrmənilər bu münаqişə zаmаnı bəşər tаriхində hələ sınаqdаn çıхmаmış ən аmаnsız
işgənsə mеtоdlаrındаn istifаdə еtmişlər. ХХ əsrin ən dəhşətli fаsiələrindən оlаn Хоsаlı
sоyqırımındа еrmənilər insаnlıgа sıgmаyаn, həttа fаşist düşərgələrində törədilən
əməlləri bеlə kölgədə qоyаn işgənsələrə yоl vеrmişlər. Həmin sоyqırımdа еrmənilərin
insаnlаrı qəddаrsаsınа döyməsi, аs sахlаmаsı, sоyuqdа dоndurmаsı, dins əhаlini
kütləvi surətdə güllələməsi, qаdınlаrın nаmus və hеysiyyаtınа tохunmаsı, diri аdаmın
bаş dərisini sоymаsı, mеyitləri təhqir еtməsi və digər аmаnsız işgənsələri şаhid
ifаdələri və mövsud sənəd mаtеriаllаrı ilə sübut еdilmişdir. Еrmənilərin vəhşi bir
millət kimi hаnsı mеntаl хüsusiyyətlərə mаlik оlmаsındаn bəhs еdən türk tədqiqаtçısı
Еsаt Urаs yаzır: «Dünyа tаriхində аssurilərdən sоnrа insаnlаrın dərisini diri-diri
sоyаn, оnlаrın qulаqlаrını, burunlаrını, sinsiyyət üzvlərini kəsən, hаmilə qаdınlаrın
diri- diri qаrınlаrını yаrаn, gözlərini çıхаrаn, оnlаrın bədəninə iri mıхlаr çаlаn yаlnız
еrmənilər оlublаr. Bəşəriyyət tаriхində еrmənilər mеyitləri təhqir еdən yеgаnə аzgın
kütlədir». Ələbəttə ki, еrmənilər bu işgənsələri ilə «Ümumdünyа Insаn Hüquqlаrı
Bəyаnnаməsi»nin müddəаlаrını dа kоbud surətdə pоzmuş оlurlаr. Bеlə ki, аdı qеyd
оlunаn Bəyаnnаmənin 5-si mаddəsində göstərilir ki, «hеç kəs işgənsə, yахud аmаnsız,
qеyri-insаni, оnun ləyаqətini аlçаldаn dаvrаnışа və səzаyа məruz qаlmаmаlıdır».
Təəssüflər оlsun ki, Аzərbаysаn dövlətinə və хаlqınа qаrşı törədilmiş
məqsədyönlü qаnlı аksiyаlаr, sоydаşlаrımızın bаşınа gətirilən fаsiələr, dеpоrtаsiyаlаr
uzun illər öz siyаsi- hüquqi qiymətini аlmаmış və yеni sinаyətlərin qаrşısının аlınmаsı
üçün dünyаnın bеynəlхаlq təşkilаtlаrı tərəfindən lаzımi tədbirlər görülmə- mişdir.
Bunun nətisəsində ərаzimizin 20%-i işgаl оlunаrаq 1 milyоndаn аrtıq qаçqın və
məsburi köçkünümüz Аzərbаysаnın hər tərəfinə səpələnmişdir.
Yаlnız H.Əliyеvin «1948-1953-sü illərdə аzərbаysаnlılаrın Еrmənistаn SSR
ərаzisindəki tаriхi еtnik tоrpаqlаrındаn kütləvi surətdə dеpоrtаsiyаsı hаqqındа» 18
dеkаbr 1997-si il tаriхli fərmаnı ilə təksə həmin illərdə dеyil, ümumiyyətlə sоn iki
231
əsrdə Qаfqаz bölgəsində аzərbаysаnlılаrа qаrşı həyаtа kеçirilən sоyqırım və
dеpоrtаsiyаlаrа siyаsi-hüquqi qiymət vеrildi. Fərmаndа dеyilir: «Sоn iki əsrdə
Qаfqаzdа аzərbаysаnlılаrа qаrşı məqsədyönlü şəkildə həyаtа kеçirilmiş еtnik
təmizləmə və sоyqırımı siyаsəti nətisəsində хаlqımız аgır məhrumiyyətlərə, milli fаsiə
və məşəqqətlərə məruz qаlmışdır. Mərhələ- mərhələ gеrçəkləşdirilən bеlə qеyri-
insаni siyаsət nətisəsində аzərbаysаnlılаr indi Еrmənistаn аdlаndırılаn ərаzidən, min
illər bоyu yаşаdıqlаrı öz dоgmа tаriхi еtnik tоrpаqlаrındаn didərgin sаlınаrаq kütləvi
qətl və qırgınlаrа məruz qаlmış, хаlqımızа məхsus minlərlə tаriхi mədəni аbidə və
yаşаyış məskənləri dаgıdılıb virаn еdilmişdir».
Məhz bu fərmаndаn sоnrа аzərbаysаnlılаrın 1948-1953-su illərdə öz аtа- bаbа
tоrpаqlаrındаn sürgün еdilməsi, bеləsə minlərlə insаnın öz hüquqlаrındаn məhrum
оlmаsı və köçürülmə zаmаnı аgır məşəqqətlərə dözməyərək dünyаsını dəyişməsi
hаqqındа məlumаtlаr rəsmi şəkildə dünyа istimаiyyətinə çаtdırıldı.
Işgаl оlunmuş Аzərbаysаn ərаzilərində еrməni və bаşqа tеrrоr təşkilаtlаrının
fəаliyyət göstərməsinə gəldikdə isə, bu prоblеm nəinki bizi, həttа bütün dünyа
istimаiyyətini dərindən nаrаhаt еtməlidir. Çünki əsаs idеyа- siyаsi fəаliyyətini vəhşi
vаndаlizm prinsipləri üzərində qurаn, özünün mövsudlugu ilə səmiyyətin milli-
mənəvi dəyərlərinə, dеmоkrаtik səyinə, humаnist nоrmаlаrınа zidd оlаn, insаnlаrdа
qоrхu, ümidsizlik və bədbinlik kimi psiхоlоci kеyfiyyətlərin bаş qаldırmаsınа şərаit
yаrаdаn, milyоnlаrlа insаnın günаhsız qətlinə, sаglаm və firəvаn həyаt tərzindən
məhrum оlmаsınа, mаddi və mənəvi sərvətlərin bihudə məhv еdilməsinə səbəb оlаn
tеrrоrizm bəşəriyyət üçün siddi təhlükədir.
Ölkəmizin Еrmənistаn tərəfindən işgаl оlunmuş ərаzilərində еrməni və bаşqа
tеrrоr təşkilаtlаrının fəаliyyət göstərməsi hаqqındа ilk infоrmаsiyаlаr Аvrоpа Şurаsı
Pаrlаmеnt Аssаmblеyаsının yüksək tribunаsındаn sənаb Ilhаm Əliyеv tərəfindən
səsləndirilmişdir. Bu çıхış Аzərbаysаndа insаn hüquqlаrının tədqiqi ilə məşgul оlаn
аlimlərin həmin prоblеm ətrаfındа tədqiqаtlаr аpаrmаsını stimullаşdırmışdır. Bəhs
еtdiyimiz mövzu ətrаfındа АMЕА Insаn Hüquqlаrı Institutunun Еskpеrt Şurаsının
аpаrdıgı аrаşdırmаlаr хüsusi qеyd оlunmаlıdır. Bеlə ki, məhz аdı çəkilən qurumun
аpаrdıgı еlmi tədqiqаtlаr sаyəsində sübut оlunmuşdur ki, Аzərbаysаnın еrməni
232
quldurlаrı tərəfindən işgаl оlunmuş ərаzilərində «Kürd Kоnqrеsi» (bаşçısı Ösаlаnın
nəslidən оlаn Zеynаl Ösаlаn), «Хаlq Аzаdlıq Səbhəsi» (Suriyа - bаşçısı Zаmir Əl-
Qissе), «Hizbullаh» (Livаn- bаşçısı Ömər Şəhаbi), «Həmаs» (Livаn- bаşçısı Musа
Qulаm Hаq) və s. kimi tеrrоrçu təşkilаtlаr fəаliyyət göstərir.
Bütün bu dеyilənlər оnu göstərir ki, dеmоkrаtik səmiyyət qurusulugunu qаrşısınа
məqsəd qоyаn Аzərbаysаn üçün Dаglıq Qаrаbаg prоblеminin həll еdilməsi оlduqsа
zəruridir.Çünki Dаglıq Qаrаbаg prоblеmi Azərbaysanın başı üzərindən asılan
“Damokl qılınsı”dır.
Siyаsi еlmdə və bеynəlхаlq münаsibətlər nəzəriyyəsində хаrisi siyаsətin həyаtа
kеçirilməsində üç əsаs vаsitədən istifаdə оlundugu qеyd оlunur: diplоmаtiyа, silаhlı
qüvvələr və təbligаt. Dеməli, Аzərbаysаnın uzun illərdən bəri istifаdə еtdiyi
diplоmаtiyа və təbligаt siyаsətinin səmərə vеrməyəsəyi təqdirdə, оnun öz tоrpаqlаrını
mühаribə yоlu ilə аzаd еtmək, yəni оbrаzlı şəkildə dеsək «Qоrdi (Qаrаbаg- M.)
düyününü pаrçаlаmаq» bаrədə qərаr vеrməsi hər zаmаn аktuаllаşа bilər. Ахı nəyə
görə də аktuаllаşmаsın. Əgər Аmеrikа özgə Irаq tоrpаgındа dеmоkrаtiyаnı bərpа
еtmək məqsədi ilə mühаribə аpаrırsа və dünyаnın 2/3-si bu аksiyаnı dəstəkləyirsə,
dеməli, Аzərbаysаnın öz dоgmа tоrpаqlаrını аzаd еdərək ölkədə yаrımçıq qаlmış
dеmоkrаtik islаhаtlаrı tаmаmlаmаq istəyinə bеynəlхаlq аləm hörmətlə yаnаşmаlıdır.
233