G O D I Š N J A KDRUŠTVA ISTORIČARA BOSNE I HERCEGOVINE

ANNUA1REDE LA SOCIETE HISTORIQUE DE BOSNIE ET HERZEGOVINE

GODINA XVIII1968-1969.

Ređakdioni odbor

Dr ALOJZ BBNAC, Br BRANISLAV ĐUBĐEV,Dr MILORAD EKMECIC, Dr FERDO HAUPTMANN,

Dr HAMDIJA KAPIDZlC, Dr MARKO ŠUNJIC

Odgovorni urectailk Dir

HAMDIJA KAPIDZlC

Lektor RADOJKA

RADULOVIC

Štampa: NIP »Oslobođenje«, Sarajevo. Za štampariju: Petar Skert. — 1970.

Dr Adem Handžić

ZVORNIK U DRUGOJ POLOVINI XV I U XVI VIJEKU

Poznato je da je Zvornik, zbog specifičnog geografskog položaja, otkako je podignut imao veći strategijski, komiunikacioni i privredni značaj. Njegova važnost u periodu prije turske vlasti prilično je rasvijetljena. Osim kraćih vijesti o njemu kod K. Jire-čeka,1 M. Dinić je, rasvjetljavajući bosansko rudarsko Podrinje, konkretnije ukazao na privredni i komunikaciooi značaj zvornie-kog podgrađa.2 Isto tako je H. Kreševljaković, u okviru rada o bosanskim gradovima, dao kraći opis zvornioke tvrđave.3 Zatim su nastala i dva posebna rada o Zvorniku, od Đ. Mazalića4 i od D. Kovačević-Kojić.5

Pomenuti rad prof. D. KovačeviĆHKojić, dat na osnovu dubrovačke izvorne građe, predstavlja značajniji prikaz ekonomskog razvitka zvorničkog podgrađa, od prvih spomena (1412) pa kroz naredna dva decenija, tj. do njegovog prelaska iz vlasti bosanskih vladara u vlast srpskih despota (1433), otkada Zvornik donekle gubi svoj raniji značaj. Iz tog rada, koji podrobno rasvjetljava djelovanje kolonije dubrovačkih Doslovnih ljudi u Zvorniku, jasno je da je taj trg u ono vrijeme imao relativno veliki privredni značaj.

Rad Đ. Mazalića je opširniji. Tu se u prvom dijelu hromo-loški navode svi događaji u vezi s tim gradom, od najranijih vremena do dolaska austrijske vlasti (1879). Značajniji je njegov drugi dio, gdje je data detaljna analiza arhitekture zvorničke tvrđave

1 K. Jireček, Die Handelsstrassen und Bergvverke von Serbien undBosnien, Prag 1879; Isti, Istorija Srba I, II, 1952.

2 M. Dinić, Za istoriju rudarstva u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni I,Beograd 1955, 31—38.

3 H. Kreševljaković, Stari bosanski gradovi — Naše starine I, Sarajevo 1953, 7—45.

4 Đ. Mazalić, Zvonik (Zvornik) stari grad na Drini, GZM X, 1955, 73—116; XI, 1956, 243—278.

5 D. Kovačević-iKojić, Zvornik (Zvonik) u srednjem vijeku — GDI BiHXVI, 1956, 19—35.

142

i gdje su pruženi i drugi podaci u odnosu na urbani razvitak zvor-ničkog grada {kasabe).

Iako su Mazalić i Kreševljaković željeli da zahvate i turski period, oskudica u dotada poznatim izvorima nije omogućila da se pruži jasnija predodžba o razvitku ovog grada. Budući da su nam sada dostupni vrlo važni turski izvori, službeni popisi naših zemalja od druge polovine XV do kraja XVI vijeka, koji, kako je poznato, predstavljaju fundamentalne izvore za izučavanje gradskih naselja uopće, moguće je znatno upotpuniti naša znanja o razvitku ovog grada u tome periodu. Ti izvori pružaju ne samo nove podatke o zvorničkoj tvrđavi nego i, tako reći, kontinuirane vijesti o nastanku i razvitku gradskog naselja sa orijentalnom fizi-onomijom, njegovom urbanom razvitku, kulturnim ustanovama i mahalama, o stanovništvu, njegovoj strukturi i broju domaćinstava, te o gradskoj privredi. Kako će se vidjeti, Zvornik je do kraja XVI vijeka, kao u ostalom i druga gradska naselja u ovoj oblasti, bio dostigao, može se reći, završnu fazu u svom građevnom razvitku. Isto tako ovi izvori nam omogućuju da utvrdimo teritorijalni obim zvorničke nabije, tj. broj i veličinu pojedinih naselja, koja su u administrativnom i privrednom smislu nužno inklinirala svome centru. Zato sam odlučio da u svjetlu tih prilično brojnih i raznovrsnih podataka pružim razvitak Zvomika, tj. tvrđave, grad-skog naselja i nanije do kraja XVI vijeka.

I

ORGANIZACIJA TURSKE VLASTI

Sirenje turskih posjeda u srednjem Podrinju

Osvajanjem Despotovine (1459) isti turski komandanti nastavili su operacije i s lijeve strane Drine, u Bosni, da bi tako, kao po nekom pravu, priključili novoosvojenim srpskim zemljama i važna rudarska područja {srebra, olova, soli) srednjeg i sjevernog bosanskog Podrinja, koja su do tog vremena povremeno i pripadala Despotovini. Tako su zvorničko i srebreničko područje, kao i Usora, odnosno istočni dijelovi Usore, potpali pod tursku vlast, najvjerovatnije početkom 1460. godine.8

Smederevski sandžak. Od osvojene »Zemlje Lazarevića« Turci su, kako je poznato, odmah obrazovali sandžak sa sjedištem u Sme-derevu, po kojem je dobio i ime. Tome sandžaku 'bila su istovremeno prisajedinjena i sva osvojena područja zapadno od Drine. Kao i svuda, i ovdje je prvo bila izvršena dalja teritorijalna podjela, vojno-administrativna i sudska. Tako je smederevski san-

6 M. Dinić, Isto, 86—7.

-143

džaknbeg u zvornič'kom području odmah postavio svoje vojno-ad-ministrativne organe. Istovremeno su bili postavljeni i sudski organi, kadije u Zvorniku i Srebrenici. U uslovima vojne krajine (udž) i u perspektivi daljih osvajanja, ta podjela je nosila obilježja samo privremene stabilizacije. Takvo stanje je tu ostalo samo prva dva decenija, tj. do osnivanja zvoirniokog sandžaka.

Osnivanje i širenje zvormckog sandžaka. Formiranje tog sandžaka diktirali su, prije svega, vojno-strategijski razlozi, tj. potreba čvršće odbrane i 'bolje organizacije stečenih posjeda u Podrinju, koje su Mađari 'Ugrožavali. Ugarske banovine: šabačka, srebrenička i jajačka, koje su činile kontinuiranu liniju utvrđenja na desnoj strani Save, nisu samo efikasno zaustavile tursko nadiranje prema južnoj Ugarskoj inego su predstavljale d stalnu opasnost za turske granične posjede na ovoj strani. Poznato je da su Mađari između 1464. i 1476. dva puta prodrli uz Drinu i opsjedali Zvomik, poharavši i idruga podgrađa na tom putu. Tako je došlo do osnivanja zvomičkog sandžaka, koji je, nakon formiranja bosanskog (1463) i hercegovačkog i(1470), predstavljao treću vojno-admiinistrativnai jedinicu na teritoriji nekadašnje bosanske države, premda se taj sandžak svojom manjom polovinom protezao i na zapadne oblasti bivše Despotovine.

Nije utvrđen tačan datum kada je osnovan zvornički sandžak. Zna se, međutim, da se to dogodilo u razmaku od šest godina, tj. krajem osmog ili početkom devetog decenija XV vijeka. Prema opširnom popisu smederevskog sandžaka, koji je nastao između februara 1476. i novembra 1477, jasno je da još nije bio osnovan, jer su u tome popisu zvomičko i srebreničko, kao i druga osvojena područja zapadno od Drine, ufoilježena kao dijelovi smederevskog sandžaka.7 Budući da najraniji do sada poznati spomen zvorničkog sandžaka datira od juna 1483. godine,8 nastao je, dakle, poslije 1478, a prije 1483, i to, najvjerovatnije, »krajem 1480. ili početkom 1481. godine«.

Teško je precizirati tačne granice područja koja je prvobitno obuhvatao zvornički sandžak. Sigurno je toliko da je osnovan na relativno malenom prostoru, koji nije obuhvatao ni trećinu njegove buduće konačne teritorije. Na osnovu najranijeg nedatiranog popisa tog sandžaka, nastao oko 1512. godine, jasno je da je dotle obuhvatao teritoriju triju kadiluka, s obje strane Drine: zvorničkog i srelbreničkoig na bosanskoj, a djelimiono i na sdbijanskoj, i brveničkog kadiluka na srbijanskoj strani. Na bosanskoj strani ti kadiluci su obuhvatali sljedeće nahije, počevši od juga prema sje-veru: Suhim, Srebrenicu, Budimir (Ludmer), Kušlat, Zvornik, Go-

7 Istanbul, Basfoakanlik Arsivi (BBA), Tapu defter (TD), No 16, fo 56,265—279.

8 H. Šabanović, Turski dokumenti u Bosni iz druge polovine XV vijeka,Istorijsko-pravni zbornik, sv. 2, Sarajevo 1949, 191; Isti, Bosanski pašaluk,ND BiH, Sarajevo 1959, 52.

144

stilj, Dramešin, Gornju i Donju Tuzlu.8 Na taj se način teritorij sandžaka na bosanskoj strani protezao na sjever do ugarske sre-breničke banovine, s ikojom su .graničile dvije tuzlanske manije. U okviru prostranog forveniičkog kadiluka nalazile su se samo dvije nabije: Brvemifc i Gošćanica. Međutim, prije njegovog izdvajanja iz smederevskog i pripajanja 'novoosnovanom zvomičkom sandžaku, taj kadiluk je obuhvata© još nabije: (Rujnu i Osat, koje su i dalje ostale u granicama smederevskog sandžaka, tj. bile su pripojene užičkom kadiluku.10 Taj se kadiluk (Brvenik i Gošćanica) protezao od ornog velikog zavoja što ga čini Drina u svom srednjem toku, tj. od linije današnjih naselja Roigačica—Strgaičina Luka na sjeveru do Novog Pazara i Raške na jugu, i od Uvca na istoku do Ibra na zapadu. Drugim riječima, taj teritorij obuhvatao je pla-ninska i rudarska područja: Tare, Ponikve, Zlatibora, Javora, Go-lija i Čemerna, a u centralnom dijelu se prostirao Stari Vlah. Sjedište tog kadiluka nalazilo se u gradu Drveniku na Ibru, na ušću Brvenice u Ibar, pa je po tom gradu i dobio ime. Na taj način prvobitni teritorij zvorničkog sandžaka protezao se s obje strane Drine u obliku 'koso položenog valjka u njenom srednjem toku.

Taj matični teritorij sandžaka kasnije se širio dalje na sjever, s obje strane Drine. Poslije 1512, a prije 1516, ibilo mu je pripojeno još nekoliko nabija s desne strane Drine, koje se u popisu iz te godine ne spominju više u okviru simederevskoig sandžaka, i to: Krupanj, Bohoirina, Jadar, Ptičar i Rođevina,11 kada su bile priključene srebreničkom kadiluku. Ali, stvarno širenje granica tog sandžaka bio je rezultat turskih daljih osvajačkih akcija na ovim stranama. Padom ugarske srebrenioke banovine — kada je, osim grada iSrebrenika, definitivno potpala pod tursku vlast cijela oblast između donjih tokova Bosne i Drine, te rijeka Spreče i Save, što se dogodilo krajem ljeta 1512. godine12 — proširio se taj sandžak na cijelu tu oiblast sve do Save. Ta oblast abuhvatala je sljedeće nabije: Spreču, Šapnu, Teočak, Bijeljinu, .Završ, Koraj, Visore, Jasenicu, Smoluću, Srebrenik, Sobo i iNenavište (Gradačac).13 Sve te nabije bile su privremeno pripojene zvorničkom kadiluku. Na taj način, na bosanskoj strani taj sandžak je obuhvatao 21 nahiju.

Konačni svoj teritorijalni oblik taj sandžak je dobio početkom treće decenije XVI vijeka. Padom Sapca i Beograda, 1521. godine, Turci su osvojili i cijelu Mačvu, te na taj način spojili osvojena područja u sjeverozapadnoj Srbiji sa Posavinom u Bosni. Osvojenjem, Mačva je bila odmah pripojena zvormičkom sandžaku, odnosno novoosmovanoni šabačkom kadiluku. Pogrešna su, među-

9 TD, No 171.10 TD, No 16; TD, No 1007, iz 1516.11 TD, No 1007.12 G. Pray, Epistolae procerum regni Hungariae I, 1490—1531, Požun

1806, str. 81; V. Klaić, Povjest Hrvata II, sv. 3, str. 250.13 TD, No 173; TD, No 260.

145

tim, mišljenja da je Mačva prvobitno bila »pripojena smederevsko--beogradskom sandžaku«, a tek nešto prije 1533. da je priključena zvorničkom. Iako se šalbački kadiluk prvi put spominje 1528. godine, bio je, sigurno, osnovan odmah po definitivnom osvojenju tog grada.14

Obuhvatao je samo tri nanije, ali prilično prostrane: Bogurdelen (Sabac), Donju i 'Gornju Mačvu. Na taj način, istočni dio tog sandžaka obuhvatao je u svemu 10 nahija, koje su pripadale kađilucima brveničkoni, srebreničkom i šabačkom, i to: Brve-nik, Gošćanica, Krupanj, Bohorina, Jadar, Ptičar, Rađevima, Sabac, Donja i Gornja Mačva. Time je taj sandžak u svom konačnom obliku obuhvatao u svemu 31 nahiju.

Zbog svog geografskog položaja i strategijskih razloga koji su ušlo vili njegovo formiranje, zvornički sandžak je relativno duže vremena zadržao obilježje istaknute vojne krajine, sve do propasti Ugarske (1526), što je bio rezultat političkih prilika koje su u ovoj oblasti vladale, ilz istih razloga, tj. zbog takvog svog teritorijalnog okvira, sjedinjavao je u sebi više suprotnosti. Prije svega, iz teritorijalnog aspekta on nije miukolik© slijedio raniju administrativnu podjelu, nego ju je crazdirao. Drugi sandžaci u Bosni, Srbiji i drugim našim zemljama formirani su u cjelini u okviru granica tih zemalja, tj. nisu svojim dijelovima prelazili u drugu susjednu zemlju. Tako su svi formirani sandžaci u Bosni {bosanski, herce-govački, kliski, krčki ili lički i bihaćki) cijelim svojim teritorijem ostali u okviru granica nekadašnje bosanske države. Izuzetak je, dakle, činio samo zvornički sandžak, koji se jednom polovinom protezao i na zapadnu Srbiju. Na taj način, on nije činio cjelinu ni u geografskom smislu, jer je Drina predstavljala prirodno-geo-gratfsku granicu. Obuhvatao je bosansko rudarsko srednje Podrinje, kao i srbijansko rudarsko područje Zlatibora, te su na taj način bila administrativno sjedinjena dva dotada geografski i administrativno podijeljena područja.

S druge strane, na Drini su se, kako je poznato, od davnina dodirivala i sukobljavala dva različita kulturna utjecaja, Istoka i Zapada. Srpska država bila se od svog početka sasvim uklopila u sferu vizantijskog kulturnog utjecaja. U srednjovjekovnoj bosanskoj državi je, opet, preo vladao zapadni kulturni utjecaj i u duhovnom i u materijalnom vidu. U bosanskom Podrinju, počevši južnije od Srebrenice, sve do Save, gdje je, istina, stanovništvo živjelo pomiješano: katoličko i pravoslavno, ta zapadna sfera u predturskO'm vremenu bila je uočljiva time što su u većini značajnijih naselja između Drine i Bosne postojale katoličke crkve sa franjevačkim samostanima, koje su evidentirali • i najraniji turski popisi. Stvaranje zvorničkog sandžaka, koji je, na taj način, jednom polovinom obuhvatao zapadnu a drugom istočnu kulturnu sferu, značilo je mirenje i tih dviju suprotnosti, koje su vreme-

14 TD, No 405, fo 82 i 83; A. Handžić, Grad Šaibac i njegova nahija u prvoj polovini XVI vijeka, Članci i građa IV, 1961, str. 99—100.

10 — Godišnjak Društva istoričara BiH

146

noan — naročito procesom islamizacije — i na jednoj i na drugoj strani jenjavale.

U bosanskoj polovini zvorničkog sandžaka došlo je u prvo vrijeme turske vlasti do značajnih etničkih promjena. Razlog je ležao u činjenici što je ta oblast relativno duže vremena ostala strategijski vrlo značajna, tj. dugo je ostala isturena granična oblast, i što je uz to imala i veliki privredni značaj. Izvjesno pomjeranje stanovništva nastalo je tu samim turskim osvojenjem. Već 16 godina poslije tog događaja, tj. u popisu iz 1476/7, nalazimo u područjima šu'binskom i srebreničkom više pustih naselja. Takođe, neki trgovi na putevima u srebreničkom području spominju se te godine kao »opustjeli«, kao što su »nekadašnji pazari u selima: Turiji, Boklici (?) i Mrganoviću«.15 U prelaznoim periodu nestalo je tu i nekoliko katoličkih crkava (Crnca ili Bratunac, selo Čagalj i Teočak), jer ih najraniji turski popisi uopće ne spominju. Neke katoličke crkve u ovoj oblasti nestale su, opet, nešto kasnij e kao rezultat pojačane islamizacije i urbanog širenja muslimanskih gradskih naselja, gdje su se one nalazile, kao i zbog doseljavanja novog stanovništva, vlaha-stočara, pa su se franjevci pomjerali prema sjeveru, bliže Savi, u druge svoje samostane, u kome pravcu se i inače kretala fluktuacija starenika katolika.

Najprije je oko utvrđenih gradova i na putnim relacijama došlo do etničkih promjena. Imigracija vlaha-stočara u ovu oblast bila je usmjeravana i od strane organa državne vlasti, iz strategijskih i privrednih razloga. Za čuvare pograničnih, tvrđava Turci, kako je poznato, dovode martolose, tako da su oni brojno činili značajan dio posada tih tvrđava.16

Zatim, u opustjela i stanovništvom prorijeđena područja, oko tih tvrđava, doseljava se pastirsko stanovništvo iz Hercegovine, Crne Gore i zapadne Srbije, koje turski popisi nazivaju vlasima. Poznato je da su vlasi u pograničnim oblastima vršili izvjesne službe i doprinosili učvršćenju tur-ske vlasti, te su u porezima bili povlašteni, plaćali su u novcu samo tzv. filuriju. Godine 1476/7. bilo je evidentno da se takvo »stanovništvo sa strane« doseljava oko tvrđava Zvomika, Teočaka i Maglaja. 'Staviše, moglo se utvrditi i odakle se koji vlaški rodovi doseljavaju. Tako su se vlasi Ganjani iz Hercegovine i(sjeverno od Bileće) doselili u maglajsko, a njihovi susjedi Rudinjani u teočačko područje.17

To stanovništvo naseljavano je posebno duž važnijih putnih relacija, i ono je ujedno i čuvalo te puteve. Staviše, za izvjesne nahije kroz koje su takvi putevi prolazili moglo bi se reći da je naseljenost vlaha satmo duž tih relacija uslovila i teritorijalnu formu

15 TD, No 16, fo 272.18 Up. M. Vasić, Martolosi u jugoslo venskim zemljama pod turskom vladavinom,

ANU BiH, Sarajevo 1967." TD, No 16, fo 279; TD, No 24, fo 51, 54—57; TD, No 173, fo 12, 47; TD, No 260,

fo 150.

147

tih nahija, tako da nisu ni imale normalan oblik jedne admini-strativno-teritori jalne jedinice. Takve su bile upravo dvije nanije oko najvažnijih tvrđava u ovoj Oblasti: zvornička, koja se protezala samo duž puta, od naselja Novog Sela do 'tvrđave Teočaka, obuhvatajući dugu liniju od 15 naselja,18 i srebrenička nahija, na putnoj relaciji od tvrđave Srebrenika do tvrđave Gradačca.19 Takvo stanovništvo bilo je godine 1528, prema turskim propisima, naseljeno u 11 nahija zapadno od Drine, ukupno 103 sela. Te su se nahije sterale, uglavnom, duž glavnog puta, i to počevši od zavoja koji čini (Drina južno od Srebrenice pa do tvrđave Teočaka na sjeveru, a odatle na zapad preko Majevice do gradova Srebrenika i Sokola. Bilo je podijeljeno na knežine, čije su starješine-knezovi bili sitne turske spahije.20

Iako je ono krajem te godine bilo izgubilo poreske povlastice, svrstamo pod status obične zemljoradničke raje, ipak, ostale su bile i dalje, za duže vrijeme, njihove knežin-ske samouprave. To stanovništvo se i dalje širilo prema Savi, naseljavajući pusta i prorijeđena područja. To su podaci koje o tom stanovništvu pružaju turski popisni defteni. Međutim, nije u nauci još nikako dovoljno rasvijetljen pojam »vlah« u tim popisima. Isto tako, nije jasno u kome obimu se to stanovništvo ovamo doseljava — iako je ta činjenica za izvjesne rodove dokazana — a kojim dijelom je ono domaće pastirsko stanovništvo koje je samo dobivalo status vlaha.

Organi vlasti

Upravne v l a s t i

Subasa. U novoosvojenim područjima subaše su redovito predstavljali najviše vojno-administrativne organe vlasti nadležnog sandžaknbega. Teritorijalni i istorijsko-ipravni pojam subaši-luka i subaše uopće imao je, međutim, u različitim vremenima znatna diferenciranja. U najranije vrijeme subašiluci su obuhva-tali šira područja, »bili su identični sa vilajetima; obuhvatali su po nekoliko nahija i najčešće se teritorijalno podudarali sa kadilu-cima. Subaše su predstavljale vojno-administrativne upravnike tih vilajeta, a nazivani su i vojvodama. Spadali su u viši rang vojne klase i imali su titulu bega; lena su im prvobitno nazivana haso-

18 TD, No 405, fo 74—79; TD, No 173, fo 2, 11, 50, 55, 56, 62, 63, 73, 76;TD, No 260, fo 180—185, 186—189, 416, 420, 469, 479.

19 TD, No 173, fo 9, 37, 79, 80, 81, 83; TD, No 260, fo 171 173, 230, 363,468—472.

80 M. Vasić, Kneževine i knezovi timarlije u zvorničkom sandžaku u XVI vijeku, GDJ BiH X, 1949—1959, 247—278.

10*

148

vima, a kasnije zijametima. Kao sadnžak-ibegovi krajišnici oni su imali šira ovlaštenja. Kasnije, stabilizacijom prilika, njihove se ingerencije sužavaju, a i teritorijalno se njihovo djelovanje svodi u okvire nabija. Oni istovremeno postaju samdžak-tbegovi ljudi, upravljali su basovima svog sandžak-bega i vršili administrativno--policijsku vlast na područjima tih hasova.21

Ne zna se da li je i u ovoj užoj oblasti s lijeve strane Drine odmah poslije 1460. bio postavljen jedan subaša, odnosno da li je taj teritorij na kraće vrijeme predstavljao samo jedan vilajet, ili je to područje od početka bilo podijeljeno na više subašiluka. Riječ je, dakle, o subašama smederevskog sandžak-bega. Godine 1476, kada u izvorima nailazimo o njima spomena, sulbaše su zajiimi sa titulom bega, čija je vlast bila ograničena na nahije, i, očito, bili su vezani za utvrđene gradove. Tu sam, istina, našao spomena samo o trojici zajima (subaša): u Zvomiku, Kušlatu i Subinu. Ali, nema sumnje u !to da je istovremeno takav organ postojao i za srebreničko područje {za nahiju, odnosno kadiluk). Zijamet šubin-skog subaše, nekog »IskenđerJbega, brata Sulejman-begova«, iznosio je 38.270, a kušlat&kog oko 20.000 akči.22 Nije se, međutim, mogla utvrditi visina zijameta zvorndčkog subaše, koji je, vjero-vatno, bio i veći od prethodna dva. Zabilježen je u defteru samo jedan dio subašimih prihoda. Tu se kaže da je: »od prihoda godišnjeg prometa olovom u Zvorniku, što je na osnovu defterskih podataka utvrđeno na 20.000 akči, zvorničkom subaši određen iznos od 5.000 akči, dok je sav dalji prihod, koliki god bude bio, zadržan za državu«.23 Iz drugih podataka istog vremena, iz tzv. mukata deftera, saznajemo da je uistinu, 24. decembra 1477. godine, badž od zvorničkoig trga bio licitiran i dat u zakup na tri godine za 66.000 akči, 24 što je, dakle, na godinu otpadalo po 22.000 akči.

O zvorničkim subašama nema zasada nikakvih drugih podataka. Njihova funkcija, kao jedinih predstavnika upravne vlasti, bila je u ovom gradu značajna i nuižna sve do osnivanja zvorničkoig sandžaka. Međutim, osnivanjem tog sandžaka, oko 1480. godine, administrativne i vojno-političke službe, koje su dotle vršile subaše, prešle su tu u nadležnost drugih, viših organa vlasti. Oni su dalje ostali, kao i vojvode, upravnici sandžak-toegovih hasova, te sa svojim ostalim ingerencijama nadležni u nahijama gdje su se ti san-džak-begovi domeni prostirali.

Sandžak-beg. Kao glavni vojni zapovjednik i najviši administrativni rukovodilac u sandžaku, zvomički sandžak-beg je bio podređen nadležnom beglerbegu (tj. u početku, sve do 1541, rume-lijskom; od tada pa do 1580. budimskom, a poslije te godine

21 O tome više kod Dr H. Šabanović, Kraj ište Isa-bega Ishakovića,zbirni katastarski popis iz 1455. godine, Orijentalni institut, Sarajevo 1964,140—144.

22 TD, No 16, fo 265—273, 275—278, 278—279.23 TD, No 16, fo 279.24 BBA, Maliye, No 176, fo 175 b.

149

bosanskom Ibegleribegu), i u slučaju rata stavljao se pod njegovu komandu sa svom svojom vojskom. U vršenju svojih dužnosti san-džak-beg se, uz pomoć malobrojnog vojno-administrativnog aparata, oslanjao ina podređene zapovjedniike: u prvom redu na alajbega — zapovjednika svih spahija u sandžaku, kao i na svoje subaše i vojvode.

Značaj jednog sandžaka određivan je prvenstveno prema njegovoj vojno-strategijskoj važnosti, tj. prema tome da li je predstavljao isturenu vojnu krajinu čiji su sandžak-bezi imali široka vojna ovlaštenja (serbestivet), kao što je relativno duže vremena bilo sa zvomičkim sandžakom, ili je pak činio mirnu pozadinu. U normalnim uslovima značaj pojedinih sandžaka ogledao se zapravo u visini sandžak-begovih basova. Na toj bazi ustanovljeni odnos među sandžacima ostao je stalan i bio je od vremena sultana Sulejmama regulisam i zakonskim propisima. Između sedam sandžaka bosanskog beglerbegluka hasovi zvorničkog sandžak-bega dolazili su po svojoj visini na peto mjesto. Prema navodima u nekim kamun-nainama visina sandžak-ibegoivih hasova u sandžacima bosanskog pašaluka kretala se ovako: has bosanskog sandžak-bega iznosio je 650.000 akči, kliskog 642.500, požeškog 616.236, hercegovačkog 410.515, zvorničkog 245.793, krčkog (ličkog) 200.000 i ča-zmamskog (pakračkog ili cerničkog) 170.000 akči.

U tim omjerima bilo je ponekada i znatnijeg odstupanja, prema tome sa kakvog je položaja izvjesna ličnost dolazila za san-džak-foega. Inače se primjećuju manja odstupanja, naročito u vezi sa padom akče, tj. povećavali su se ti iznosi kako se išlo kraju XVI vijeka. Ali je bilo odstupanja i inače. To se jasno vidi ako pratimo iznose hasova u pojedinim popisima. Tako je, npr., has požeškog sandžak-bega Hizir-bega 1572. godine iznosio 353.610 akči, a has Sinan^bega, sandžak-bega istog sandžaka, samo dvije godine kasnije 468.475 akči, dok je ponovo nakon dvije godine isti Sinan-foego'v has bio smanjen na 387.564 akče.25 U basovima zvoirničkih sandžak^begova u XVI vijeku primjećuje se uglavnom postepeno povećavanje tog iznosa, kao i jedan značajan izuzetak u 1548. godini, kada je has sandžak-bega Mabmed-ibega ili Meh-med-hana znatno premašio uobičajene okvire i popeo se na 665.586 akči, više, dakle, nego što je obično iznosio has bosanskog sandžak--bega, što bi značilo da je Mehmed-han ranije zauzimao znatno veći položaj. Nekoliko raspoloživih podataka govore nam o tim iznosima u pojedinim periodima XVI vijeka. Početkom druge decenije has zvorničkog sandžak-ibega iznosio je 223.028 akči,26 a 1533. smanjen je na 220.134 akče,27 da bi se u 1548. izuzetno popeo na

25 -vvien, Nationalbibliothek, MS No 571 (Defter-i roznamce-i timarha-ivilayet-i Budun der zeman-i Mustafa-pa^a el-merhum, fl sinln 980, 981, 982,983), fo 59, 251—2, 353—4.

26 TD, No 171, fo 9—14.27 TD, No 173, fo 11—17.

150

665.585 akči.28 Zatim je 1574. godine nas sandžak-bega Iskender--4>ega iznosio 300.901 akču.29 Do godine 1580. taj has je na području istog sandžaka bio smanjen i, ukoliko nije tadanjem san-džak-begu Murad4>egu bilo dat© izvjesno namiren je u nekom drugom sandžaku, has mu je u cijelosti iznosio 279.000 akči.30

Teritorijalni uspjesi i širenje državnih granica znatno su utjecali me samo na teritorijalno pomjeranje sandžak^begovih hasova nego su obično rezultirali i novom raspodjelom svih feudalnih domena i timara, naročito u pograničnim oblastima. Dok se, npr., prije pada srebreničke banovine sandžakJbegov has sterao u nahi-jama: Zvorniku, Kušlatu, šubinu, Gostilju, Drametinu i Brveniku, padom te banovine i širenjem granica do Save, a naročito poslije 1519. godine, on se u tim nahijama bio osjetno smanjio,31 tako da se do 1533. godine proširio i uglavnom sterao u svima sjevernim nahijama, naročito u Spreči, Jasenici, Gornjoj 'Mačvi, Sapnoj, Jadru, Teočaku i drugima, dok je u znatno manjim iznosima bio još zastupljen u južnom dijelu sandžaka.32 Isto tako je došlo do nove raspodjele svih feudalnih domena i timara u ovom sandžaku sredinom XVI vijeka, pošto su Turci bili proširili svoju vlast i na cijelu Slavoniju. Carski has se bio proširio u novoosvojenim zemljama, a smanjio se u izvomlčkom sandžaku u korist sandžak-ibe-govog hasa, dok su istodobno dijelovi ovog ustupljeni drugim feudalcima. Rezultat tih transakcija bio je da je carski has u ovom sandžaku bio smanjen za 215.795 akči (od 1,494.227 na 1,278.432). Od tog iznosa bilo je ustupljeno hasu zvorničkog sandžak-bega 180.677 akči, a 35.118 akči u zijamet carskom kapidžibaši Hajdar--begu. Istodobno je bilo oduzeto od hasa zvorničkog sandžak-bega 116.665 akči, od čega je 70.232 akče ustupljeno požeškom sandžak--begu Ali-begu, a 46.433 akče Mustafa^begu, nikopoljskom san-džak-tbegu.33 Time su se u ovom sandžaku proširili domeni novih značajnih ličnosti sa strane.

iSandžakHbezi su se relativno često mijenjali na svojim položajima. Zbog te činjenice i oskudnih izvora nije moguće pružiti ni približno kompletnu listu zvomičkih sandžakHbegova ni u jednom periodu. Takav je donekle slučaj i kod drugih sandžaka. Od početka zadnje decenije XV pa do početka XVII vijeka mogu navesti poimenično samo 19 zvomičkih sandžak-tbegova. Time je znatnije nadopunjen broj tih ličnosti što ga nalazimo u kronikama o Bosni kod S. Hadžihusejnovića (Muvekit) i M. E. Kadića, odnosno u popisu koji je na osnovu tih izvora donio S. Bašagić.34

28 BBA, TD, No 259 i No 260.28 Wien, Nationalbibliothek, MS No 571, fo 228; Istanbul, BBA, TD, No

395, fo 12.30 TD, No 655, fo 8.31 TD, No 171, fo 9—14.32 TD, No 173, fo 11—17.33 TD, No 260, fo 141—174, 227—245.34 S. Bašagić, Kratka uputa u prošlost Bosne i Hercegovine (1463—1850),

Sarajevo 1900,

151

Prvi siguran spomen zvorničkog sandžak-ibega datira iz 1491. godine, kada je Bali-beg, sandžak-beg tog sandžaka, zajedno sa zvorničkim kadijom nadzirao popravljanje i dogradnju zvorničkog i srebreničkog grada.35 To će biti ista ličnost koju Hammer naziva »zvorničkim sandžak-begom Ali^begom«, za koga kaže da je u akcijama po Koruškoj poginuo kod Seljaka (Villach) 1402. godine.38

Od 1514. pa do 1526. nalazimo na toj dužnosti trojicu san-džak-begova. To su »bivši defterdar Sinan-beg«, koji se spominje 1514,37 zatim Hadži Mustafa-beg 151738 i Murađ-beg 1526. godine.39

Poznat je bio zvornički sandžak-beg Bali-beg, zv. Kuguk, koji se na tog dužnosti javlja krajem trećeg decenija toga vijeka. Godine 1528. bio je zakupio dvije mukate u svome sandžaku. Naime, u popisu zvorničkih nrukata iz tog vremena evidentirano je da je »zvornički sandžak jbeg Bali-beg« počevši od 21. aprila 1528. godine zakupio u tri godine državni prihod od kopnene carine (bac-i siyah) na šabačkoj skeli, a 19. juna iste godine prihod od badihave u nahiji Rađevini.40 Iz popisa vlaha smederevskog sandžaka {1528) vidi se, takođe, da je on nešto prije te godine uzeo pod zakup i slabo naseljeno selo Resnik u beogradskoj nahiji, a prema intencijama koje je u tom smislu bio dobio od Porte tadanji smederevski sandžak-beg Bali^beg »da se puste zemlje koje pripadaju Beogradu izdaju u zakup i da se nasele«.41 U istom popisu kaže se za Kticuk Bali^bega da je »rođak Jahja-paše«,42 dakle, oca smederevskog sandžak-bega Bali-bega. Dosada su katkada zamje-njivame ove dvije ličnosti, Kuctik Bali-beg sa njegovim rođakom Bali-begom Jahjapašićem, koji je umro nešto prije 1527. godine kao smederevski sandžak-beg,43 dok je, dakle, u to vrijeme i kasnije Kiigiik Bali-ibeg bio samdžak4>Cg zvorničkog sandžaka.

Bali-beg je ostao na dužnosti zvorničkog sandžaka i 1530. godine. U drugoj polovini te godine podijeljeni su timari nekolicini njegovih ljudi, tj. zamijenjeni su im timari na strani za timare u tome sandžaku, iz čega ujedno vidimo svitu koja ga je okru-žavala. To su sin mu Derviš-beg, koji je dobio značajan timar od 10.000 akči, »jer je Bali^begov sin«.44 Drugi Bali-begov sin, Ahmed--beg, imao je timar od 7.200 akči. Zatim se spominju njegov »glavni

35 Istanbul, Bayeziđ Kutiiphanesi, M. Cevdet yazmalari, deft. No 0—91,fo 610—612.

36 J. Hammer, Geschichte des Osmanischen Reiches, I, Pesth 1834, 640.37 S. Bašagić, Isto, 186; BBA, TD, No 171, fo 71—2.38 S. Bašagić, Isto, 186.38 H. Kreševljaković, Turalibegov vakuf, str. 9.40 .TD, No 656, fo 236—37.41 Dr H. Sabanović, Turski izvori za istoriju Beograda, Beograd 1964, 60.42 Isto.43 Vid. o njemu opširnije u istom djelu, str. 646.44 TD, No 171, fo 35—70; Ovaj Derviš-beg se takođe ne smije zamje

njivati sa svojim rođakom Derviš-begom Jahjapašićem, sinom Bali-begovim,koji je služio u Srbiji i koga je Dernšvam na svom putu u Istanbul, sredinom toga vijeka, susreo u Jagodini gdje je Derviš-beg ostavio zadužbine.

152

kapidžija« sa timarom od 5.995 i »njegov čovjek Kilič« sa timarom od 4.000 akei.45 (Ne zna se do kada je ostao na položaju zvor-ničkog sandžak-bega. Ostavio je zadnižbine u Zvorniku i na drugim mjestima. Umro je nešto poslije 1541. »kao budimski foegler-beg Bali-paša«.46

Od 1634. do 1560. spominju se petorica zvoirnilčikih sandžak--begova: Džafer-beg (1534),47 Hizir-beg (1543) ,48 Mehmed-han (1550),49

Ahmed-beg, sin' Mehmed-hanov i(1558)B0 i Husejin-šah (1559. i 1560).81

Iskender-beig se nalazi prvi put na tom položaju 11. novembra 1571,B2 a zamijenio ga je Džafer-beg, koji je ostao na toj dužnosti do marta 1574.e3 Zatim je ponovo došao na taj položaj imenovani IskenderHbeg 27. marta 1574. godine.54

Od 1580. do 1593. evidentna su trojica zvomiokih begova, i to: Murad-beg (1580),55 Sinan-beg (1592)56 i Memi-beg, koji je kao zvornički sandžak-beg poginuo u bici pod Siskom 1593. godine.87

Prije kraja vijeka na toj dužnosti je bio Mustaifa^beg, koji je u kasabi Gornjoj Tuzli ostavio zadužbine. Njegovim imenom nazvana je i mahala u toj kasabi, koja se spominje 1600. godine.58 Još jedan sandžak-beg spominje se neišto kasnije u vezi sa Gornjom Tuzlom. To je »iMehmed-beg bivši sandžak-beg, stanovnik Gornje Tuzle«, koji je tako evidentiran 10. aprila 1606. godine,59 što je još jedan dokaz da su zvornički sandžak-bezi .od kraja XVI vijeka sjedili u Gornjoj Tuzli.

Još jedna ličnost koja je u prvoj polovini XVI vijeka podigla i ostavila zadužbine u Zvorniku bila je, svakako, zvornički sandžak-beg. Na to bi upućivalo njegovo ime — titula. Naime, u popisu iz 1548. godine spominje se zadužfoina »tekija u zvorničkoj tvrđavi pokojnog Jahja-bega«.60 Taj »Jahja-beg je još podigao kao svoj vakuf karavansaraj u Zvorniku i most na rijeci DrinjaČi«.61 Kako su u ovo vrijeme od funkcionera jedino sandžak-bezi nosili

45 TD, No 171, fo 35—70.46 BBA, Malije (MMV), No 656, fo 245.47 Bašagić, Isto, 186.48 Kreševljaković, Isto, str. 9.49 TD, No 260, fo 141—174, 227—245.50 Miihime defter-i II, str. 242.51 N. Filipović, Sedam dokumenata iz kodeksa br. 1, Prilozi OIS III—IV,

1952—53, 445; Miihime defter-i, IV, str. 164.52 BBA, Miihime defter-i, XVI, 6.53 Wien, Nationalbiibliothek, MXt No 571, fo 228.54 Isto.55 TD, No 655, fo 8.56 Bašagić, Isto, 186.67 S. Pavičević, Hrvatska ratna i vojna povijest, Zagreb 1943, 115.58 TD, No 743.58 BBA, MMV, No 20159, fo 11.60 TD, No 260, fo 178; TD, No 743, fo 387.81 Isto.

153

titulu bega, te ikako su baš u sjedištu sandžaka i njegovoj neposrednoj blizini podignute navedene zadužbine, najvjerojatnije je da je Jahja-beg bio zvornički sandžak4>eg.

Sjedište zvorničkih sandžak-begova bilo je u početku stalno u utvrđenom zvorničkom gradu. Međutim, pred kraj XVI vijeka pcdaci govore da su neki sandžak-^bezi duže vremena boravili u Gornjoj Tuzli, gdje su, kako je istaknuto, podigli zadužbine i osnovali svoje mahale. Isti je slučaj bio i sa Donjom Tuzlom, gdje je poznati Turali-beg, po svoj prilici zvornički sandžak-beg, podigao džamiju i druge zadužbine, nešto prije 1572. godine, i gdje se jedna značajnija mahala sve do najnovijeg vremena nazivala njegovim imenom. Neki zvornički sandžak-^bezi su pred kraj XVI vijeka podigli zadužbine i mahale i u Šapcu, i vjerovatno i tu povremeno boravili. Međutim, zna se iz poznijeg vremena da se sanđžak-begov konak nalazio pod tvrđavom, u zvorničkoj kasabi, pa su zbog toga sjedišta zvorničkih saradžak-jbegova u drugim gradskim naseljima izvan samog Zvornika bila, svakako, privremena — dok nije znatno kasnije njegova rezidencija bila i službeno premještena u Donju Tuzlu.

S u d s k e v l a s t i

Kadiluk Zvornik. Nema gotovo sumnje u to da je taj kadiluk osnovan odmah po turskom osvojenju Zvornika kao najznačajnijeg utvrđenog grada u toj oblasti (oko 1460), premda u izvorima prvi njegov spomen nalazimo 17 godina kasnije. Naime, 9. oktobra 1477. prvi put se spominje zvornički kadija koji je povodom zakupljivanja državnih prihoda od slanih izvora u Donjoj Tuzli preporučio kao zakupnike dvojicu vojnih zapovjednika iz Zvornika: »reisa Mur-sela, sina Timurtašova, i reisa Bahadira«.62 Zatim su 25. maja 1491. godine »Bali-beg mir-i liva zvorničkog grada (sandžaka) i mevlana Sule, kadija zvorničkog grada, te silahdari: Bali ja, emin i Mahmud, katib« predstavljali odbor pod čijim su rukovodstvom i nadzorom generalno popravljeni i dograđeni gradovi Zvornik i Srebrenica. Ti su radovi trajali od 25. maja do 13. septembra 1491. godine,63 o čemu ću još opširnije govoriti.

Teritorij ovog kadiluka nije prelazio i na desnu stranu Drine, kao što je bio slučaj sa srebreničkim. Pripadale su mu nahije sjeverozapadno od Zvornika, tj. s lijeve strane Drine i Drinjače, i to u početku: Zvornik, Gostilj, Dramešin, Gornja i Donja Tuzla,64 dok mu je padom srebreničke banovine bilo priključeno i sve područje do Save, i to nahije: Sapna, Spreča, Završ, Teočak, Bijeljina, Ko-raj, Visori, Jasenica, iSmoluća, Srebrenik, iSoko i Nenavište (Gra-dačac). Ali ovo kasnije priključeno područje je početkom osme

62 BBA, Maliye, No 176, fo 157 b.63 Bayaziđ kiitiiphanesi, M. Cevdet yazmalari, No 0—91, ftf 610.64 TD, No 171.

154

decenije XVI vijeka od njega okrijepljeno i razdijeljeno na "tri novoosnovana kadiluka: Tuzlu, Gračanicu i Bijeljinu. Istodobno je na desnoj strani Drine bio osnovan i kadiluk Krupanj.

II

TVRĐAVA I NJENA POSADA

Tvrđava

Iako je od Turaka zatečeni utvrđeni grad Zvonik, kako je prvobitno nazivan, smatran »ključem Drine«, jer je kontrolisao ne samo magistralnu komunikaciju lijevom stranom rijeke prema Srijemu (dubrovački put) nego i važan poprečni put koji je na tom mjestu činio skelu i prelazio u Srbiju — samo utvrđenje arhitektonski nije bilo ni približno tako značajno kao što će ono izgledati u XVI vijeku. Utvrđeno je, naime, da je osnovu kasnije zvor-nioke citadele prvobitno činila samo Velika kula, u današnjem srednjem dijelu tvrđave,83 koja je više svojim dominantnim i teško pristupačnim položajem66 negoli svojom arhitekturom predstavljala dovoljan branik na ovom važnom komunikacionom punktu. Kada se ovdje, na prelazu iz XIV u XV vijek, dolaskom vatrenog oružja mijenjao način borbe, bilo je nužno utvrditi i kotu koja je tu utvrdu za 37 m visinske razlike nadvisivala i(407 m), pa je tako izgrađeno još jedno, veće utvrđenje, tj. nastao je Gornji grad. Podignut je na dominantnoj zaravni krševitog masiva, dugoj oko 300 a širokoj 40 m, odnosno, osnovni njegov objekat bio je izgrađen na prirodnoj humci dugoj 80 a visokoj 10 m. Taj grad ima oblik izduženog pravougaonika, a bio je prema dolje spojen s obje strane zaštićenom stazom sa Srednjim gradom.67 To se sve dogodilo prije dolaska turske vlasti, odnosno još prije 1433. do kada je, kako se misli, Zvornikom gospodarila vlasteoska porodica Zlatonosovića, a od tada je prešao u vlast despota Đurđa Đrankovića.68

Od samog turskog osvojenja (1460) tvrđava je počela mijenjati svoju fizionomiju. Osnovna briga Turaka bila je da ovaj izuzetno važan punkt na isturenoj krajini dovoljno utvrde. Kako je spomenuto, sa sjevera su ovamo povremeno nadirali Mađari. Već u jesen 1464, nakon vraćanja Jajca i sjeveroistočne Bosne ispod turske vlasti, ugarski kralj Matija Korvin je opsjedao Zvomik,

65 MazaLić, Zvonik (Zvornik), GZM XI 1956, 251, i si. 8. «8 Tvrđava je izgrađena na koti od 370 m nadmorske visine, tj. na 126 m visinske razlike iznad Drine, čiji nivo pod gradom leži na 144 m.

67 Vidjeti skicu grada kod Mazalića (si. 13), GZM XI, 254—255.68 Mazalić, Isto, GZM XI, str. 254.

155

pošto je prethodno bio zauzeo i poharao Srebrenicu.69 Zatim je 1476, u operaciji kojom je iz turskih nuku bio otet Saibac, prodro uz Drinu despot Vuk Grgurević, koji je takođe prvo opljačkao i poharao Srebrenicu, kao i podgrađe Kučlata, te bio opsjeo i Zvor-nik.70 Ti događaji su. diktirali dalje utvrđivanje i proširenje osnovnog utvrđenja.

Već u prve dvije decenije turske vlasti Gornji grad je morao biti bolje učvršćen i proširen. To proizilazi otuda što je u njemu još za vrijeme sultana Mehmeda II Osvajača (1451—1481) bila podignuta džamija, koja je nazvana njegovim imenom. Ona je morala biti podignuta odmah u početku turske vlasti, u prvom redu kao bogomolja za posadu. Tu su odmah bile podignute i stambene zgrade za posadu i funkcionere vlasti, jer je oko sultanske dža-mijje nastala i prva stambena četvrt, naijstarija mahala koju spominju turski popisi, naizvana po imenu navedene džamije. Prije 1476. u Zvorniku je bila podignuta i državna (carska) javna banja, koja se u popisu iz te godine prvi puta spominje,71 ali se ne precizira da li se i ona nalazila u okviru zidova Gornjeg .grada ili izvan njega. Trebalo je da u Gornjem gradu u samom početku nastanu i drugi nužni objekti: »čatrnja za vodu, skladište oružja i žitni magacin«.72 To su dokazi da je Gornji grad još za vrijeme Mehmeda II Osvajača 'bio donekle promijenio svoju raniju arhitekturu, bio je proširen i bolje utvrđen, jer je, zapravo, predstavljao i nukleus stambenog gradskog muslimanskog naselja.

Kada je bio izgrađen zvornički Donji grad, tj. kada su gradski bedemi produženi od Srednjeg grada do same Drine, pitanje je koje treba rasvijetliti. Nema nigdje izričitih podataka o. tome da se radi o Donjem gradu, jer u najranijim turskim popisima utvrđenje se navodi kao jedan objekat. Još i u doba Evlije Čelebije (1664), koji opisuje odvojeno Gornji i Donji grad, utvrđenjem u cjelini zapovijedao je jedan dizdar. Međutim, službeni podaci o značajnom »popravku zvoimičkog grada« još za vladavine Mehmedova sina, sultana Bajaziđa II, ukazuju, i po vremenskom trajanju te akcije, i financijskim sredstvima koja su bila utrošena, kao i s obzirom na prilike koje su na toj krajini vladale u to doba kada se ugarska srebrenička banovina protezala sa sjevera, tako reći, do nadomak samog Zvornika, da se tada, najvjerovatnije, radilo o izgradnji Donjeg grada, koji bi sasvim zatvorio prolaz kraj Drine.

Turci su, naime, u proljeće 1491. godine preduzeli opsežne građevne akcije na »zvorničkoim i srebreničkom gradu«. Na čelu komisije pod čijom su se kontrolom radovi izvodili stajao je sam zvornički sandžakJbeg Bali^beg, zatim kao članovi: »kadija zvor-ničke tvrđave Mevlana Sule«, silahdar Dali, kao državni emin, i

69 Thalloczy—&ufflay, Povijest Jajca (1450—1527), Zagreb 1916, 94.70 Jireček—Radonić, Istorija Srba II, 202.71 TD, No 16, fo 279.

156

silahdar Mabmud, kao pisar. Radovi su započeli 25. maja i trajali neprekidno do 12. septembra te godine; radilo se, dakle, »tri mjeseca i 23 dana«.73 Finansijska sredstva upotrijebljena su uglavnom od poreza tzv. avariz-i divanive iz kojih su se namjenski i podmirivali ovakvi izdaci. Porta je razaslala naređenja na 11 kadi-luka, od kojih su neki bili i dosta udaljeni, da određene iznose iz te stavke stave u ovu svrhu na raspoloženje zvorničkom san-džak-begu. Najveće iznose uputili su kadiluci: Vučitrn, Priština, Prizren, Brvenik i Trgovište (kod svakog kadiluka u izvoru je evidentno išta podmiruje njegov prilog). Vučitrnski kadija poslao je 96.194 akče, prištinski = 53.280, prizreinski takođe = 53.280, brvenički = 53.100 i kadija Trgovišta (Rožaj) = 43.380 akči. Manje iznose uputili su kadiluci: Jedrena = 14.400, Malkara (sandžak Nikopolje) = 6.240, Corlu (sandžak Vize) = 2.280, Krk Kilisa (Vize) = 2.220, Ilidža—Kostadin (Oustendil) = 2.100 i Štip = 2.100 akči. Dalje, od prihoda državnih rudnika u Srebrenici i Sasama bilo je određeno još 10.000 akči, što je isplatio tadanji »zakupnik tih rudnika Pavko, sin Dimitrija sa ortacima«. Cjelokupna svota predviđena za ovu izgradnju, dakle, iznosila je 338.574 akče. Taj iznos trebao je da podmiri: 82.429 običnih radničkih nadnica, po 3 akče dnevno; 10.620 radničkih nadnica sa zaprežnom stokom, po 5 akči, i 3.780 majstorskih nadnica (zidara i dunđera) po 7 i 8 akči.74

Za ovu gradnju znatan materijal (željezo, čelik, klinci i drugo), kao i alat (ćuskije, krampe, lopate i dr.), bili su dužni da pribave kadiluci: Ćustendil, Ilidža—Kostadin i Sofija. Izvjesna oprema, alat i materijal bili su takođe razrezani na dizdare gradova Zvornika i Srebrenice.75 U izvoru se o tom »popravku u zvomiokoni i sre-breničkom gradu« nigdje ne ističe šta je konkretno podizano u jednom, a šta u drugom utvrđenju. Sudeći, međutim, po tome koliko je opreme i materijala bio dužan da pribavi 'zvomički, a koliko srebrenički dizdar, može se reći da se ova gradnja pretežno odnosila na zvonnieki, a samo malim dijelom na srebrenički grad.76

Da se nešto izuzetno gradilo u okviru zvorničke tvrđave govore i drugi podaci. To se naročito zapaža ako uporedimo druge

72 Evlija Čelebija, istina, znatno kasnije (1664) za Gornji grad doslovnokaže: »U unutrašnjosti grada, na potijesnom mjestu, nalaze se tvrđavske kuće,Ebu'l Fethova džamija, skladište oružja (džebhana), žitni magacin, i čatrnje,a na bastionima mali šahi-topovi« (Evlija Čelebi, Putopis — prevod, uvodi komentar: H. Sabanović — Sarajevo 1967, 477).

73 Istanbul, Belediye kiituphanesi (M. Cevdet yazmalari), No 0—91[Obračunski (muhasebe) defter iz kraja XV vijeka], fo 610, 611.

74 Isto, fo 610.75 Isto, fo 611.76 Na primjer: zvornički dizdar bio je dužan da nabavi: 7 kantara i

18 oka željeza za gradnju, 41 oku čelika, te 25 kantara i 3 oke raznih veličina klinaca; dok je, nasuprot tome, srebrenički dizdar bio zadužen samo sa4 kantara klinaca. Slična su međusobno bila i njihova zaduženja za alat. —Isti defter, fo 611.

157

slične gradnje u ovo doba. U istom izvoru, naime, nalazimo spomene o popravcima i drugih utvrđenih gradova u našim zemljama. Tako je značajnija izgradnja bila poduzeta u dobojskoj tvrđavi, koja je trajala od 12. juna do 31. jula 1490 (50 dana), a koštala je 50.500 akči. Popravak tvrđave u Novom iu Hercegovini (Herceg--Novi) trajao je od 29. juna do 6. septembra 1492 (70 dana), a koštao je samo 8.895 akči. Popravak smederevskog utvrđenja u 1489. godini iznosio je takođe samo 7.839 akči.77 Prema tome, iznos od 338.574 akče »za zvornički i srebrenički grad« predstavljao je enormno veliku sumu u poređenju s »popravkom« dobojskog grada, koji je, s obzirom na svoj veliki strategijski značaj u to vrijeme — budući da se nalazio kao isturena tačka između dvije ugarske banovine, srebraničke i jajačke — morao tom prilikom da bude znatno dograđen i učvršćen.

Sve ukazuje na to da je ova gradnja iz 1491. godine, i po značajnim finansijskini sredstvima koja su utrošena, kao i s obzirom na vrijeme kada se to gradilo, predstavljala izgradnju Donjeg zvorničkog grada. Spomenuću još jedan podatak koji bi ukaizivao na to da su podizana četiri nova objekta. Naime, u istom izvoru, u okviru predviđenih troškova izgradnje bio je uračunat i »iznos od 115 akči za četiri ovna koje je trebalo prinijeti kao žrtvu (kurban) u vrijeme početka gradnje«,78 prema prastarom običaju (poganskom, zatim hrišćanskom i muslimanskom) prinošenja žrtve uopće, a naročito na temelj nove građevine. Imajući u vidu još jednu činjenicu, a to je izgled današnjih ostataka starog grada Srebrenika (srednjovjekovnog srebreniokog utvrđenja),79 koji je, čini se, više nego ijedan drugi utvrđeni grad u Bosni zadržao svoj srednjovjekovni, doturski izgled i arhitekturu — reklo bi se da su Turci malo šta na tome gradu izmijenili ili dogradili. Vanjski zidovi inu zatvaraju imanji elipsast prostor, kao jaje, na čijim se polovima nalaze po jedna tipična srednjovjekovna kula.80 Kod zvorničkog utvrđenja, međutim, pada u oči grandiozna čisto turska arhitektura. Prema tome, novi objekti na čijim su temeljima pri-nošeni kurbani, građeni su, po svoj prilici, svi u zvormičkoin gradu.

77 Isto, fo 611.78 Isto, fo 610. Iz ovog podatka se vidi da je cijena jednog ovna izno

sila 28,75 akči.79 Ovdje je riječ o srednjovjekovnom srebreničkom gradu, nazivanom

u izvorima prije Turaka Srebrenik, a koji turski izvori nazivaju »kal<a-i Srebrenica«. Taj stari »grad Srebrenica«, koji se nalazi na nešto više od jednogkilometra udaljenosti iznad današnje Srebrenice (Up. H. Kreševljaković, Staribosanski gradovi, Naše starine I, 1953, 12—'13) ne treba zamjenjivati sa znatnopoznijim utvrđenjem, većim od prvog, koje su Turci podigli potkraj XVIIIvijeka, na malom uzvišenju iznad samog gradskog naselja Srebrenice, s njenejugoistočne strane, na kojoj se strani nalazi i stari Srebrenik, ali dalje i višeod prvog.

80 Takav izgled i arhitekturu od starih gradova ima samo grad Doborkod Modrice (Up. H. Kreševljaković, Isto, str. 21).

158

Pouzdano se zna da je 1491. godine, u okviru ovih radova, izvršen »popravak na džamiji u spomenutoj tvrđavi«, što je »sa troškovima nabavke prostirke u džamiji« — o čemu se imao da brine sam gradski dizdar — iznosilo = 2.563 akče. Ovdje je jasno da se radi o carskoj džamiji iMehmeda II Osvajača u Gornjem gradu. Isto tako je građena jedna državna javna banja. Za nju se ne kaže da se radi o popravku, pa nije jasno da li je građena nova banja, moguće u novom, Donjem grdu, ili je popravljana stara javna banja, koja je bila podignuta prije 1476. godine, i koja se, najvje-rovatnije, nalazila pored spomenute džamije u Gornjem gradu. Ovdje se, naime, govori o nabavci »30 komada stakla za banju, u iznosu od 150 afcči«. Staklo za 'banju, zajedno sa jednim »kantarom zidarskih mistrija«, bilo je dopremljeno »na dva (konjska) tovara iz kadiluka Skoplje, a kirija je iznosila 95 afcči«. Ovdje se spominju još i tasovi (bakreni sudići za polivanje) za ibanju u vrijednosti od 30 akči.

Kako se u okviru zidina Gornjeg grada u prvo vrijeme nalazila i najranija muslimanska stambena četvrt, »Džemat džamije sultana Mehmed4iana«, ona je sadržavala i izvjesne dućane s robom neophodnom za život (dućan sa životnim namirnicama, mesnica). Tako se ovdje 1491. godine spominje »popravak jedne državne mesarske radnje, što je iznosilo 71 akču«.

Donji grad ima izgled istostraničnog trougaonika. Njegov vrh predstavlja prvobitno utvrđenje, Srednji grad, od kojeg se po strmim grebenima spuštaju prema rijeci bedemi (i kule, kao dva kraka, zatvarajući potpuno prolaz kraj Drine, koja čini treću, visokim podzidom utvrđenu stranicu tog trougaonika. Na oba kraka na Drini postavljene su kapije, udaljene jedna od druge 400 koraka, koje i na jednoj i na drugoj strani predstavljaju prava utvrđenja. Sjeverna kapija je bila, ipak, bolje osigurana impozantnom tzv. »Narin kulom«, kako je naziva Evlija Čelebija.81 Ti bedemi zatvaraju prostran teren, koji je, Zbog vrlo strme i krševite kon-figuracije, ostao nepristupačan. Samo na uskoj površini kraj puta, odnosno kraj Drine, između dviju kapija, mogle su tokom vremena biti podignute i neke zgrade.82

S obzirom na veličinu Donjeg grada, tj. na impozantne kapij-ske kule i s njima spojena utvrđenja, odnosno ina nužno vezivanje brojne posade za ove objekte, odvojene nepristupačnim terenom od objekata Srednjeg i Gornjeg grada, i s obzirom na činjenicu da je u svakom turskom utvrđenju odmah u početku bila podignuta muslimanska bogomolja, redovito carska, za posadu, jasno je da je i ovdje rano bila podignuta carska džamija. A, ako je taj grad bio podignut 1491. godine, a smatram da jeste, onda je džamija u njemu trebalo da nosi ime sultana Bajezida II (1482—1512).

Evlija Celebi, Isto, str. 477.Vidjeti opis i skicu (si. 8) kod Mazalića, GZM XI, 250—251.

159

Evlija Čelebija, opisujući Donji grad, taono je odredio položaj te džamije.83

Još i danas vodljivi temelji jedne manje građevine sa dva odjeljenja, do Carske kapije, nasuprot velike kule (Narin), čiji lijevi ugao izibija na današnju cestu — kriju, po svoj prilici, temelje Carske džamije.84

U prvoj polovini XVI vijeka u okviru zvorničkog utvrđenog grada bila je podignuta i jedna tekija. Godine 1548, među drugim vakufima u Zvorniku, navodi se, naime, i »vakuf tekij e .pokojnog Jalhja-lbega u zvorničkoj tvrđavi«,85 što je već ranije spomenuto. Uz tekiju je postojala i kuhinja (gostilmica), jer je u okviru rashoda tog vakufa bila evidentna i stavka >»od 5 akči dnevno za hranu, a to je godišnje iznosilo 1.800 akči«.86

Kuhinja je služila za goste, putnike ili za same ftekijske derviše. Stavka za hranu bila je, inače, malena. »U zvorničkoj tvrđavi« Jahja-beg je podigao i 11 dućana, koje je uvakufio za izdržavanje navedene tekije. Od tih dućana, 1548. godine, samo 8 njih bilo je ispravno, u upotrebi, što je od zakupnine donosilo tome vakufu godišnji prihod od 613 akči.87

Gdje se konkretno nalazila spomenuta tekija i dućani, da li u Gornjem ili u Donjem gradu, ne može se iz izvora razabrati.

83 »Na suprotnoj strani ove (Careve) kapije nalazi se Careva džamija,a pred tom džamijom, na obali rijeke Drine, leži grad Narin, tj. citadela(ic kal<a) Donjeg grada« (Evlija Čelebi, Isto, 477).

Mazalić, prenoseći u cjelini šta Evlija kaže o Zvorniku, i tumačeći Evlijine stavove, napravio je nekoliko grešaka. Na primjer: iako Evlija jasno kaže da se džamija Mehmeda Fatiha nalazila u Gornjem gradu, koju je opisao, a da se u Donjem gradu takođe nalazila Careva džamija, Mazalić (tumačeći Evliju) te dvije džamije poistovećuje kada kaže: »Za Fatih-Meh-medovu džamiju (misli na Carevu džamiju u Donjoj tvrđavi) veli da se nalazi u unutrašnjosti Donje tvrđave...« (GZM X, 1955, 93).

Dalje, Evlija (prema prevodu S. Kemure) govoreći o Gornjem gradu, kaže: »Ko se jednoć uspne na tvrđavu, dok siđe, otonemoći će, i zato gornja tvrđava nije toliko uredna« (GZM XX, 1908, str. 335). Mazalić, služeći se gornjim prevodom, kaže: »Napominje (Mazalić kaže za Evliju — primjedba naša) da ova gornja tvrđava nije uredna, što znači da je bila vrlo zapuštena« (GZM X, 92). Na osnovu toga Mazalić izvodi i druge zaključke kada, govoreći o Donjem gradu, kaže: »Tesno je bilo u toj tvrđavi, a vladala je u njoj verovatno i nečistoća, kakvu je video Evlija u Gornjem gradu« (GZM XI, 261). To je, svakako, proizvoljno izvođenje zaključaka.

Da Evlija ne govori ni o kakvoj zapuštenosti i nečistoći, ni u Gornjem niti u Donjem gradu, jasno je- i iz Kemurinog prevoda, premda taj prevod nije najsretniji i nije adekvatan. Ali, iz smisla cijele rečenice i kod Kemure, u kojoj se za Gornju tvrđavu kaže da »nije toliko uredna«, vidi se da se radi samo o slaboj naseljenosti (u originalu: ol kadar ma>mur olamamistir; premda riječ »ma'irmr« u drugom položaju može da znači i »uredan«). Zato dr Sabanović to mjesto ispravni je prevodi kada kaže: »Zbog toga Gornji grad nije mogao biti toliko nastanjen« {Evlija Čelebi, prema Šabanoviću, str. 477).

84 Vidjeti skicu kod Mazalića u kojoj su ucrtani ti ostaci, GZM XI,250—251, 255.

85 BBA, TD, No 260, fo 178."• Isto.87 Isto.

160

Isto tako se izričito ne ističe feo je bio spomenuti Jahja^beg. Međutim, iz činjenice što je tekiju i dućane podigao u okviru same tvrđave, kao i zbog toga što je za izdržavanje tekije i drugih ustanova svog vakufa mogao da zavješta i feudalne »prihode od sela Bratojevići u nahiji Drametin«,88 jasno je da je Jahja-^beg bio zvornički sandžak-ebg. Tu službu vršio je, odnosno utemeljio svoj vakuf, u vremenu poslije 1533. a prije 1548. godine, kada se već navodi kao »pokojni«.

Posada

U prvo vrijeme turske vlasti — u usloviima kada je zvornička oblast predstavljala isturenu vojnu krajinu, a posebno poslije osnivanja zvorničkog sandžaka oko 1480. godine, kada je Zvornik postao sjedište komande sve operativne vojske za cijeli sandžak — zvornički grad je bio zaposjednut brojnijim odredima graničara--dnevničara. Takav strategijski značaj isturenog uporišta Zvornik je imao od njegovog osvojenja (1460) pa sve do propasti Ugarske na Mohaču (1526), odnosno do obaranja ugarske jajačke banovine (1528). Nema podataka o kompletnim efektivima zvomičke posade iz ovog vremena; postoje vijesti o jačini samo nekih rodova. Sigurno je, međutim, da su u tom gradu bili znatnije zastupljeni svi rodovi ulutfedžijske tvrđavske vojske. To su: mustahjfizi, azapi, fariši <(= konjanici), martolosi i tobdžije.89 iLogično je da je posada tog grada bila brojno značajnija od posada drugih susjednih gradova {Srebrenica, Kušlat, iPerin, Teočak). iStaviše, zvornički grad je bio centar odakle su namirivane posade drugih gradova. Njihove novčane plate bile su od strane centralnog mal-defterdara određivane iz raznih državnih mukata, koje su njihovi zakupnici isplaćivali ovlaštenim zastupnicima i(havala) tih posada.

Iz ovog ranog perioda pronađeni su podaci o jačini samo dva roda vojske izvorničke tvrđave: martolosa i azapa. Godine 1476. spominje se ukupno 107 martolosa, čuvara zvomičke tvrđave, koji su primali plate (dnevnice) u novcu. Evidentirani su u dvije skupine. Prva, koja »vrši martolosku službu«, a potječe od varoškog stanovništva, koje je »na temelju carskog naređenja oslobođeno od harača, ispandže, ušurova i đivanskih nameta«.90 Bilo ih je 31 domaćinstvo, a »sinovi su i braća (ranije sipomenutog (varoiškog) sta-

88 Isto.89 Up. A. Handžić, Prilog istoriji starih gradova u bosanskoj i slavon

skoj krajini pred kraj XVI vijeka, GDI BiH, XIII, 1962, 321—339.80 BBA, TD, No 16, fo 278.91 Njihova imena vidjeti kod varoškog stanovništva — bilj. 116.

161

novništva«.91 Za drugu skupinu, od 76 kuća, ističe se da su to: »martolosa koji su došli sa strane«.92

Dvije godine kasnije nalazimo podatke ne samo o broju mar-tolosa nego i o broju azapa, kao i o tome iz kojih su državnih prihoda isplaćivane njihove plate. U evidencijama o zakupljivanju rudnika Novo Brdo u vučitrnskom sandžaku, o prihodima i rashodima tog rudnika, zavedene su dnevnice za 156 zvorničkih azapa sa svojim starješinama, kao i dnevnice za 100 zvorničkih martolosa. Tromjesečna plata spomenutih azapa iznosila je 57.540 akči (ukupna dnevnica = 673 akče), a plata martolosa za isti period 18.766 akči (ukupna dnevnica = 212 akči).93

Sljedeći podatak koji govori o platama zvorničkih azapa nalazimo u prihodima rudnika srebra u Srebrenici i Sasama iz 1479. godine. Iz prihoda tih rudnika isplaćivane su dnevnice za 155 zvorničkih azapa i njihovih starješina, što je za tri mjeseca, od 15. aprila do 13. jula 1479, iznosilo ukupno 56.17.3 akče (ukupna dnev-

82 TD, No 16, fo 278—279: »Martolosi, koji su došli sa strane, primaju platu: Dimitrašin, zapovjednik haramija (haramibaša); Hrliša, sin Radovana; Vlađivoj, njegov brat; Nikola, s. Vukašina; Milodina, s. Vladoja; Stepan, s. Stoje; Tođor, s. Filipa; Radivoj, s. Radice; Radonja, s. Hrliše; Radomil, s. Vukca; Kraguj, s. Radivoja; Petar, vlah; Milovan, s. Pribila; Radića, s. Rajka; Vučehna, s. Radosava; Milko, s. Radovana; Vladisav, s. Lazara; Stepan, s popa; Vukal, s. Radivoja; Nikola, s. Radivoja; Stanić, s. Radoja; Tvrdolj, s. Mačka; Milašin, s. Vlada; Pavo, s. Zivka; Nikola, s. Bogdana; Mikloš; Bogdan, s. Prijana; Vladko, s. Pribile; Pava, s. Prijana; Jovan, s. Vladivoja; Vuk, s. Vučehne; Rado, s. Lazara; Vukmir, s. Tripka; Jovan, s. Kraguja; Radosav, s. Mošina; Petar, s. Filipa; Radko, s. Drbešića; Vuk Dositović; Radića Močila; Milko, s. Radosava; Radića, s. Obradka; Tvrtko, s. Vladića; Blaž, s. Vladisava; Radivoj, s. Bratisava; Stepan, s. Rađašina; Vlađivoj Vladković; Milan, s. Vladka; Radočin, s. Jerine; Tomaš, s. Milica; Radovac Sinčić; Jovan, s. Mila'šina; Radivoj, s. Nikole; Tijak, kovač; Vukić^ s. Đor-đina; Radivoj Vukčić; Matija, s. Kate; Radića, s. Martinia; Pava, s. Radača; Martin, s. Tominka; Vlkosav, knez; Petar Marović; Radića Bogić; Dimitrij, s. Radice; Radan, s. Rađašina; Božidar, njegov sin; Andrija, s. Radonje; Jovaniš, s. Vilica; Miladin, s. Boljaka; Radivoj, s. Vladimira; Tvrdko Ma-konjić; Vukašin, s. Dobruna; Dabiživ, s. Radivoja; Božidar, s. Dabiše; Radovan Kostič; Radetko Trbin; Božidar, s. Stepana.«

93 BBA, Maliye, No 176, fo 104 b. Iz tog deltera se vidi da su prihode rudnika Novo Brdo bili zakupili u zajednici dvojica zakupnika: Karađoz i Džafer, u tri godine za 1,064.000 akči. Perfektuiranje tog zakupa proveli su i intabulirali u defter, dana 7. septembra 1477: Mevlana Sinan-čelebija, kadija u Novom Brdu; Alija Vidinlija, emin u tom rudniku, i Alija, pisar u istom rudniku.

U narednoj licitaciji tog rudnika, koju je provela ista komisija, neki Ishak, sin Sinanov ponudio je, 16. marta 1479, iznos veći za 100.000 akči, pa je on postao zakupnik u daljnje tri godine za 1,164.000 akči.

Osim zvorničkih posada (azapa i martolosa) iz prihoda Novog Brda isplaćivane su u ovo vrijeme još posade gradova na našem području: »Kuč-lata u Hercegovini« (43 nefera mustahfiza), kao i »gradova Smedereva i Gozence« (ukupno 650 azapa sa starješinama).

11 — Godišnjak Društva istoričara BiH

162

nica = 657 akči).94 Kada je poznat broj azapa i martolosa, nije teško dobiti predstavu o približnom 'kontingentu cjelokupne zvor-ničke posade. Kako je, naime, u drugim pograničnim gradovima broj mustaJhfiza redovito išao uporedo s 'brojem azapa, a broj konjanika takođe bip značajan, u svakom slučaju značajniji od broja martolosa, te kako je obično bila zastupljena i po 1—2 ode (desetina) tobdžija,96 može se, prema tome, reći da je u to vrijeme ukupan broj vojske u zvorničkom' gradu iznosio oko 550 ljudi. Tada je u svima pograničnim gradovima dobar procenat otpadao na voj-nike iz udaljenijih, istočnih sandžaka, kao što je, uostalom, dobar broj spahija uopće u našim krajevima bio dovođen sa strane.

Prve vijesti o stalnim timarima zvorničke posade, odnosno o početku prelaženja ulufedžija u timarlije, datiraju poslije obaranja ugarske srebreničke banovine i širenja turskih granica na ovoj strani do Save. Početkom 15)20. godine spominju se samo timari gradskog 'dizdara i gradskog kapidžije. Tadašnjem dizdaru Mustatfi je, 16. aprila 1520. godine, bio dodijeljen dio prihoda od sela Cer-nik u zvorničkoj nahiji, u iznosu od 585 akči, kao dio njegovog timara. Nešto ranije (između 1512. i 1520) zvorničkom kapidžijd Karadži pripali su, međutim, u timar izvjesni državni prihodi u samom iZvorniku, koji će se kasnije, kada 'posada u cjelini dobije timare,' uklopiti u carske mukate i davati u zakup. Njegov timar iznosio je tada 1.248 akči godišnje, a sastojao se »od prihoda državne bozadžinice u Zvornifeu, 360 akči; od zakupnine državnih dućana u zvorničkoj tvrđavi, 360 akči; od mukate (za zemljište) dva dućana, 168 akči; i od zakupnine državne mesarske radnje u varoši zvorničke tvrđave, 360 akči godišnje«.96

Iz istog vremena (oko 1512) navode se u zvorničkoj tvrđavi dva malena specijalna džemata, bolje ode, i to: tobdžija i raznih majstora, kao ulufedžije. Za prvi se kaže: »džemat tobdžija primaju platu, vrše službu — zapovjednik tobdžija — 1, tobdžija— 7«. Za drugi, koji je konibinovan, stoji: »džemat oklopnika (dže-bedži), nedžera, streljara i kovača — primaju platu i vrše službu— zapovjednik džebedžija sac (običnim) džebedžijama — 3, nedžara— 2, streljara — li kovača — 2.97 Ovaj podatak govori da je u to vrijeme sva posada u gradu, izuzimajući dizdara i kapidžiju,

84 BBA, Malive, No 176, fo 102. Iz tog izvora se vidi da je prihoderudnika Srebrenice i Sasa, zajedno sa drugim prihodima koji su pripadalitoj muka ti, bio zakupio Dubrovčanin Martin, nastanjen u Srebrenici, u trigodine, počevši od 23. novembra 1478, za 900.000 akči. Taj zakup je perfek-tuirao Mevlana Bedruddin, srabrenički kadija, dana 14. juna 1478.

Iz prihoda tih rudnika isplaćivane su u to vrijeme još posade u tvrđavi Zabljak, u Zeti (100 azapa sa starješinama, ukupna dnevnica = 421 akča) i u tvrđavi Sokol, »u zemlji Lazarevića«, s desne strane Drine (29 nefera mustahfiza, ukupna dnevnica = 141 akča).

85 Up. A. Handžić, Isto, GDI XIII, str. 329, 330.•• BBA, TD, No 171, fo 20.»7 Isto, fo 1.

163

bila još ulufedžijska. Međutim, još tada je uočljivo smanjivanje efektiva u tvrđavi. Umjesto ranijih 100 martolosa sa platom, ostalo ih je sada samo 51 kuća. Bili su podijeljeni na pet buljuka po 9 ljudi, sa buljugbašama (serbuljuk) na čelu, a zapovijedao je svima glavni njihov zapovjednik (sermartolosan). Za njih se kaže: »dlžemat martolosa koji primaju platu, vrše;službu, a stanuju u varoši Zvorniku«.98 Isto tako, od ranije 31 kuće »sinova i braće spomenutih martolosa« ostalo je bilo samo 6 kuća: »to je džemat sinova i braće martolosa, koji ne primaju platu, službe tvrđavi; harača i ispendže ne daju«.99

U Zvomiku je, dalje, evidentno d drugo hrišćansko povlašteno stanovništvo (katoličko i pravoslavno), čija je služba bila vezana za tvrđavu i odbranu, i koje je prema važnosti te- službe bilo 'klasificirano u svojim poreskim povlasticama. Najbrojniji je bio: »džemat hrdišćana-musellema, koji ne daju harača ni ispendže, služe tvrđavi — 74 (kuće, 2 udovičke kuće i 2 kuće (novih) muslimana«.100 Za ostalih još 50 hrišćanskih povlaštenih kuća, klasificiranih u četiri grupe,101 ne ističe se da »služe tvrđavi«, ali su, svakako, i ti stanovnici na izvjestan način služili odbrani. Ovdje je vidljiv proces ustaljivanja jednog stanovništva koje je ovamo doseljavano sa strane, kao martološko sa platom da čuva utvrđenje. Ono se stalno naseljavalo u Zvorniku, zatim prelazilo u druge kategorije, tj. pre-stajalo da bude ulufedžijsko, nego je za svoje službe bilo samo povlašteno u porezima, u srazmjeri važnosti tih službi.

Sve do nešto poslije 1528. godine posada zvorničkog grada primala je dnevnice u novcu, tj. još uvijek je to područje tretirano kao krajina. Plate su im isplaćivane, kao i ranije, iz prihoda rudnika srebra i olova u Srebrenici i Sasama.102

Poslije Monaca (1526), te propasti jajačke banovine (1528) i poslije poduzetih turskih osvajanja u Sremu, zvornički grad, kao i drugi utvrđeni gradovi u ovom području, znatno su izgubili od svoje dotadanje strategijske važnosti. Ta oblast postala je zaklonjena drugim utvrđenim gradovima duž Save i u Sremu, pa su graničarske posade u njenim tvrđavama (Zvornik, Srebrenica, Ku-šlat, Perin, Teočak, Soko i Srebrenik) bile zamijenjene stalnim timarlijama, i brojno bile znatno smanjene. Promijenjen je bio i njihov sastav. Pravi graničari bili su pomjereni u isturena granična utvrđenja (Gradačac, Brčko, Novi na Savi, Noćaj i Šabac), a gradove u unutrašnjosti zaposjeli su pretežno domaći ljudi — timar li je.

Nešto prije 1533. bili su uspostavljeni stalni timari posade zvorničkog grada, kao i drugih okolnih gradova. Iz te godine imamo prvi poimenični popis tih posada, iz čega se vidi njihov sastav i

•8 Isto. M Isto.100 Isto.101 Isto.102 BBA, Maliye, No 656, fo 216, 217, 232, 233.

11»

164

organizacija. Zvornička posada sastojala se od samih mustahfiza— timarlija, svega 120 vojnika, zajedno sa komandnim osobljem, odnosno ukupno 118 timara {četvorica čuvara vršili su službu naizmjenično i po dvojica uživali jedan timar). Bili su razvrstani na buljuke, koji su u tvrđavama po svojoj jačini odgovarali, uglavnom, odama.103 Da li je u ovo vrijeme postojalo tu pored mustahfiza— timarlija još i nešto graničarskih, odreda — dnevničara: azapa i martolosa, raspoloživi izvori o tome ništa ne govore. Međutim, vjerovatno je da je i takve vojske u gradu još bilo, jer se i 1533. godine spominju znatnije površine »vinograda tvrđavskih mustahfiza i azapa« u Zvomiku.104

Zbog toga je cjelokupna posada zvor-ničkog grada, svakako, iznosila nešto više od označenog broja timarlija.

Timari mustahfiza nalazili su se prvenstveno u blizini samog grada, tj. u zvorničkoj nahiji, ali, također, i u drugim udaljenijim nahijama; ukratko, bili su rasuti u 16 manija (Zvornik, Srebrenica, Šutom, Kušlat, Gostilj, iSpreča, Drametin, Teočak, Završ, Bijeljina, Gradačac (Soko), šabac, Rađevina, Ptičar d Jadar).

Novčane vrijednosti tih timara kretale su se od 1.400 a'kči, kolike su timare imali svi obični neferi, do 4,000 akči, koliko je iznosio dizdarov timar. Dizdar, po imenu Evlija, imao je rang age mustahfiza. Njegov ćehaja, Nesuh, uživao je timar od 3.000 akči. Značajnije timare imali su još zapovjednik tobdžija (sertopčijan) = = 2.100 i zapovjednik džebedžija (serdžebedžijan) =■ 2.000 akči. Nešto veće od običnih timara imali su i specijalizovani majstori--mustahfizi, čiji su zanati bili nužni za održavanje utvrđenja, oružja i opreme, kakvih je majstora obično bilo na broju oko jedne desetine.105 Njihovi timari iznosili su po 1.700 akči. Toliko su iznosili i timari svih običnih tobdžija. I oni su bili malobrojni, obično po jedna desetina.

Po svom porijeklu, mustahfizi su bili domaći elemenat. Ne ističe se ni za pojedince da su porijeklom iz daljih, istočnih sandžaka, ali ih je bilo znatno iz udaljenijih područja u našim zemljama. Tako, na primjer: za osmoricu se ističe da su »iz Bosne«; četvorica »iz Hercegovine«; osmorica »iz Zvornika«; dvojica »iz Teočaka«; jedan »iz Vidina«; jedan »iManastirlija« (Bitolj); jedan »iz Uzica«; jedan »iz Dobruna«; jedan »iz Višegrada«; jedan »iz Aladžahisara« (iKruševac), a za mustahfiza Aliju se ističe da je »Mađar«.106 Dobar broj, istina, bio je porijeklom od bivših janjičara (kol). Za njih 12 istaknuto je da su »sinovi kola«.107

103 Vidjeti A. Handžić, Isto, GDI BiH XIII, 1962, 327.104 TD, No 173, fo 62.105 Poimenično se navode samo: Hizir, zam/berekčija (zemiberek = vrsta

bacača); Hajdar, streljar (= pravi strijele); Hasan, kovač; Alija, nedžar; Mu-stafa, nalundžija — TD, No 173, fo 48—64.

io6 TD> No 173i fo 48^64.»« Isto.

165

Kao mustaihfizi tretirani su i službenici džamije Mehmeda Osvajača u Gornjem gradu, i, čini se, još i službenici druge tvrđav-ske džamije. Navode se četvorica taikviih mustahfiza. Mevlana Bedruddin, hatib (= propovjednik) imao je timar od 2.200 akči; veći, dakle, za 100 akči od timara zapovjednika tobdžija.108 Imam Pir Alija i mujezin Behlul Sufi uživali su timare po 1.400 akči, kao i obični mustalh&i. Zatim se spominje Pir Ali-hodža, sa timarom od 1.500 akči.109

U periodu od 1533. do 1548. sastav zvorničke posade ostao je isti. Polovina ranijih vojnika ostala je u istoj službi za tih 15 godina. Evlija-jaga je stalno gradski dizdar, tu su 'uglavnom i sve stare tobdžije i zanatlije, kao i drugi. Uočljiva je i dalje tendencija smanjivanja broja mustahfiza. Umjesto ranijih 120 vojnika, 1548. evidentno je bilo njih samo 106.no Od komandnog osoblja, pored dizdara i ćehaje, navode se šestorica buljugbaša, zapovjednik tobdžija i zapovjednik džebedžija; što znači da je postojalo najmanje šest buljuka običnih mustahfiza i po jedan buljuk tobdžija i džebedžija. Izričito se spominju šestorica tobdžija i samo dvojica džebedžija. Isto tako su evidentna samo petorica zanatlija.111 Visina svih timara ostala je nepromijenjena, između 1.400 i 4.000 akči.

U daljem periodu broj posada je smanjivan, ne samo u zvor-niokom nego i u drugim okolnim gradovima, kao rezultat daljih osvajanja i proširenja turskih posjeda i na cijeli Srem i Slavoniju. Godine 1570. u zvorničkom gradu bila su evidentna samo 84 mustahfiza, zajedno sa komandnim osobljem. U tome omjeru smanjivane su posade i u svima drugim gradovima zvorničkog sandžaka, a neki gradovi, koji više nisu imali strategijski rezon, sasvim su napušteni. Tako je prije 1570. bio napušten grad Perin, na Drinjači, koji je 1648. imao svega 9 stalnih mustahfiza,112 a kasnije se njegova posada ne spominje. I poslije te godine smanjivan je broj posada u tim gradovima.

108 Isto, fo 48; Postojanje dviju odvojenih službi: hatiba i imama, koje je obično vršio jedan službenik, i to same hatibske sa velikim timarskim iznosom od 2.200 akči, ukazivalo bi, mislim, na postojanje dvije carske džamije: jedne, sultana Mehmeda Fatiha, u kojoj je Mevlana Bedruddin bio hatib i ujedno imam, i druge manje, u kojoj nije postojala služba hitabeta, u Donjem gradu, u kojoj je službu imama, vjerovatno, vršio spomenuti Pir Alija. Da je to tako vidi se po tome što je već 1548. bilo evidentno da su imamsfca i hatibska služba bile spojene u jednu, sa istim iznosom timara. Tada je bio zabilježen: »timar Mevlana Demira, hatiba i imama časne džamije u zvorničkoj tvrđavi, u iznosu od 2.200 akči« (TD, No 260, fo 405), dakle, umjesto Bedruddina, koji, vjerovatno, nije više bio živ.

108 Da je i Pir Ali-hodža vršio neku vjersku službu, vidi se po tome što se on kasnije navodi i s nazivom »Mevlana«. On se, naime, u istoj službi spominje tu i 1548, i to pod knenoim »Mevlana Pir Ali, eenbulijuk« sa istim timarom, od 1.500 akči .(TD, No 260, fo 412, 413).

110 TD, No 260, fo 415—430.111 Isto, fo 415—430. To su: Hasan, kovač; Hajdar, streljar (spomenuti

su ranije); Ferhad, kamenjar; Iskender, nedžar (dunđer); Sirmerd, krojač.112 TD, No 260, fo 451—453.

166

III

GRADSKO NASELJE

Varoš

Na kakvom nivou razvijenosti su Turci mogli da zateknu zvorničko podgrađe, dovoljno je ukazala svojim radom D. Kova-čević-Kojić.113

Zvornik je početkom četvrte decenije XV vijeka predstavljao relativno razvijeno varoško naselje sa dosta prometnim trgom. Tu je 'bila brojna kolonija dubrovačkih poslovnih ljudi, trgovaca i zanatlija, od kojih su neki bili stalno nastanjeni, posjedovali kuće, zemlje i vinograde. U izvoznoj trgovini Dubrovčana u Zvomiku posebno mjesto je zauzimalo srebro i olovo, s obzirom na blizinu takvih rudnika (Srebrenica, Sase, Olovo i drugi manji rudnici). U uvoznoj i -tranzitnoj (trgovini spominje se raznovrsna roba: razne tkanine, noževi, oružje, kašike, viljuške, pojasevi, oprema za konje, šafran, odjeća i drugo. Dovoljno je još spomenuti da se tu od 1425. do 1428. navode petorica dubrovačkih zlatara.114 Približno na takvom nivou Turci su mogli i da zateknu zvomički trg oko 1460. godine.

Gdje se konkretno nalazila stara zvornička varoš, nije teško utvrditi. Ona nije bila direktno naslonjena ma tvrđavu, nego se sterala znatno niže, tamo gdje su se sastajala dva stara puta, onaj koji je od pravca Vrhbosne išao preko današnjih Sekovića i Pa-praće, pa kroz današnje selo Kulu, kraj samog Gornjeg grada, i spuštao se prema Drini, gdje je (negdje kod današnje zgrade Robne kuće) izlazio na magistralni put koji je vodio lijevom stranom Drine. Upravo tu, na brežuljku, bolje u strani okrenutoj prema suncu, nalazila se i crkva svete Marije, uz koju je bio i franjevački samostan.115 Dio zidova te crkve sačuvan je do danas. Na tom brežuljku, koji se poput izduženog sedla iz podnožja tvrđave, s njene sjeveroistočne strane, spušta naniže prema Drini, prema spomenutoj raskrsnici putova, koji se brežuljak danas maziva Mahala (Džemat) Fetihija, širila se nekada stara hriišćanska varoš. Od Srednjeg utvrđenja posebno, koje je i najranije nastalo, pružao se otvoren vidik dolje na varoš u razdaljini, po prilici, 1,5 km zračne linije.

Nema pojedinosti u izvorima o tome pod kakvim su okolnostima Turci zauzeli Zvornik, da li je to bilo mirnim putem, kao rezultat okupacije Despotovine t(1459) — što je vjerovatno — ili

113 D. Kovaeević-Kojić, Zvornik (Zvonik) u srednjem vijeku, GDI BiHXVI, 1965, 19—35.

114 Isto, str. 30.115 Toj crkvi zavještali su izvjesne novčane iznose 1 nekretnine ne samo

dubrovački trgovci iz Zvornika nego i poslovni ljudi iz Srebrenice, Isto, GDIXVI, str. 30,

167

oružanim akcijama. Ta činjenica je svugdje bila vrlo važna za dalju sudbinu samog naselja i njegovog stanovništva.

Osnovna briga Turaka bila je dovoljno obezbjeđenje tvrđave. Zbog toga su uočljive mjere u tom smislu. Te mjere su, ujedno, znatno doprinosile mijenjanju etničke fizionomije ovog kraja. Turci, naime, dovode novo, pouzdanije stanovništvo, vlaškog porijekla, koje je predstavljalo bazu u regrutovanju vojničkih odreda, tj. martolosandnevničara, čuvara zvorničke tvrđave i drugih okolnih tvrđava, kao i cijele ove oblasti. Ovdje je vidljiv fragmenat jednog šireg procesa — usmjeravanja kolonizacije vlaha stočara iz Hercegovine, Crne Gore i Srbije u ovu strategijski i privredno važnu graničnu oblast sjeveroistočne Bosne. Tako su se u drugoj polovini XV i početkom XVI vijeka izvjesni vlaški radovi (Ba-njani, Rudinjani) — za koje se pouzdano zna gdje im je bila starina u Hercegovini ili Crnoj Gori — mogli ubicirati kao brojnije naseljeni oko utvrđenih gradova Maglaja i Teočaka. Isti je slučaj bio i sa zvorničkim područjem.

Iz najranijeg sačuvanog popisa zvorničkog kraja, koji je obavljen 16 godina po potpadanju Zvornika pod tursku vlast (1476), saznajemo interesantne podatke o broju i strukturi stanovništva zvorničkog podgrađa. Stiče se, međutim, utisak ne samo o tome da je to evidentirano stanovništvo samo manjim svojim dijelom staro zvorničko stanovništvo, nego i o tome da taj popis ne sadrži ni sve stanovništvo koje se nalazilo u vrijeme popisa; popisano je uglavnom njegovo povlašteno stanovništvo. Da je to tako govore izvjesni podaci sadržani u tome defteru. Taj popis, ipak, predstavlja važan izvor za proučavanje demografske strukture u Zvomdku osmog decenija XV vijeka.

Evidentirano je na prvom 'mjestu, kako popisivač doslovno kaže: »stanovništvo samog mjesta Zvornika oslobođeno od davanja harača, ispenđže, ušurova i divanskih nameta; posjeduje časni hu-kum Negovog veličanstva mog sultana — neka je vječna njegova vladavina«. Tu je poimenično navedeno 31 domaćinstvo. Da je ono staro varoško stanovništvo dokaz je to što je tu zabilježeno i nekoliko zanatlija.118

Takvog je stanovništva, međutim, nešto prije 1476, bilo gotovo još toliko domaćinstava, jer se tu dodaje primjedba iz koje je ujedno vidljivo za kakve je službe bilo vezano spomenuto poresko oslobođenje: »Uistinu pedeset i petorici nevjernika izdat je carski hukum, a od njih je ostalo 31 nefer; oni pretežno vrše martološku službu.«

116 TD, >No 16, fo 278: Vuk, sin Mirača; Milocina, s. Pribisava; Milašin, s. Rose; Ćiro, s. Boje; Đurica, s. Veseljka; Radovac; Vukal; Gojisal, s. Mi-lata; Nikola, s. Rasica; Milić, s. Zivka; Đorđ, s. Dobre; Radića, s. Radosava; Radolj, s. trgovca; Radonja, s. Brajina; Radovan, s. Dotorodola; Đurica, šuster; Radun, s.Strgača; Miladin, s. Buđolara; Mihail, s. Blaža; Stepan, s. Vojina; Peško, kovač; Stepan, s. Radašiina; Vukle, s. Boldce; Radota, šuster; Vukić, s. Stojdše, Đura, s. Radice; Radosav, s. Milica; Božidar, s. Milivoja; Radivoj, s. Miladina; Ciganin Zoran; Ivan.es, s. Milice,

168

Zatim je, kao posebna grupa, poimenično navedeno stanovništvo za koje se kaže da su: »sinovi i braća naprijed spomenutih (stanovnika), vrše martološku službu, takođe, 31 kuća«.117 Za njih se, kao ni za one u prvoj grupi evidentirane njihove rođake, ne kaže da su onartolosi, nego samo: »vrše martološku službu«. Isto tako se ne naglašava da li primaju platu, pa bi se moglo misliti da su i oni samo povlašteni u porezima. Ali, kako se 1478. spominje u zvorničkoj tvrđavi 100 martolosa ulufedžija, o čemu je govoreno ranije, jasno je da su ovi primali plate u novcu. Oni su, naime, sa skupinom od 76 pravih martolosa (prema popisu iz 1476) činili 107 zvorničkih hrišćana ulufedžija.

Spomenute 62 kuće predstavljaju, svakako, dio starog, autohtonog stanovništva zvorničke varoši. Ono je jednim dijelom pristalo da vrši izvjesne službe i date su mu poreske povlastice, dok je drugi dio tog stanovništva (sposobniji i mladi) vršio martološku službu i primao platu. Za 16 'godina turske vlasti ovdje se, očito, mnogo čega bilo promijenilo. Prije svega, tursko zaposjedanje, ako. je i prošlo bez ikakvih borbi, moglo je da izazove pomjeranje jednog dijela stanovništva prema sjeveru. Dalje, dogodio se jedan krupan događaj neposredno prije ovog popisa, koji je mogao biti značajan u daljem smanjivanju broja starog varoškog stanovni-štva. To je provala uz Drinu despota Vuka Grgurevića u ugarskoj službi, koji je tom prilikom, kako je istaknuto, poharao Srebrenicu, kušlatsku varoš i opsjedao Zvornik. U toj akciji, mislim, treba tražiti objašnjenje citirane bilješke u defteru da je: »55-oricl nevjernika bio izdat carski hukum« o oslobođenju poreskih obaveza, od kojih je »ostala samo 31 kuća«. Dakle, nestala 24 hrišćanska domaćinstva mogla su se u ovoj prilici milom ili silom da pridruže ugarskoj vojsci i povuku na sjever. iNa takvu 'mogućnost ukazuju i spomeni »hrišćanskog stanovništva iz sela Glavičice koje se za-teklo u Zvorniku i ispravno se držalo«, te kasnije bilo povlašteno.

Ne spominju se ove godine stalno nastanjeni Dubrovčani, kao što ih u to vrijeme nalazimo u Srebrenici, Sarajevu i Novom Pazaru. Isto tako, nema spomena o franjevcima, iako se iz kasnijih turskih izvora zna da su oni tu ostali, i da su se zadržali do kraja četvrtog decenija XVI vijeka.

Ostalo stanovništvo zvorničke varoši bilo je, očito, doseljeno nakon dolaska Turaka, a prije 1476. godine. To su bile 103 hri-šćanske kuće, podijeljene prema poreskom statusu u tri katego-

117 Isto, fo 278; To su: Radota, s. Milašina; Mihail, njegov brat; Radovan, brat Gire; Radića, s. Milica; Radosav, s. Raše; Nikola, s. Đorđa; Ra-dosav, s. Zulbera; Božidar, s. Radosava; Petar, s. Đurice; Paval, s. Radula; Blaž, njegov brat; Nikola, s. Raduna; Božidar, s. Radašina; Radića, s. Mila-dina; Radosav, s. Miladina; Tvrtko, brat Nike kovača; Vilak, njegov sin; Vladko, njegov brat; Stepan, brat Vukića; Vladisav, brat Strgiše; Živko, s. Radote; Ivan, s. Nikole; Vladko, s. Radosava; iPetar, s. Radka; Cvetko, s. Radosava; Zivko, s. Bogdana; Stepan, njegov brat; Vladisav, Zuberov; Matko, s. Bulata; Radovan, s. Vukala; Božidar, njegov brat.

169

rije. Prvu grupu su činili martolosi, 76 kuća, za koje se ističe: »došli sa strane; primaju platu«. O njima je govoreno ranije, kada je tretirana gradiška posada.118 Druga grupa stanovnika od 20 kuća, od kojih je 5 kuća ibilo udovičkih, 'bila je, takođe, kasnije doseljena. Ti stanovnici nisu bili ni u čemu povlašteni, tj. nisu vršili nikakvu službu. Za njih se kaže: »ne vrše službu. — tu su se nastanili (tavattun edenler); to su sljedeći (stanovnici)«.119 Treću grupu činilo je 7 povlaštenih domaćinstava koja su se doselila u Zvornik iz sela Glavičice, nešto prije njegove opsade od strane Vuka 'Grgurevića, i tu se stalno nastanila. »Stanovnici iz sela Gla-vičice koji su se zatekli u tvrđavi u vrijeme kada su nevjernici opsjedali zvornički grad; budući da su se ispravno držali, oslobođeni su od harača, ispendže i divanskih nameta. To su ovi koji sada stanuju :u Zvomiku.«120

Pošto je selo Glavičica ležalo na tadanjem glavnom putu, stiče se utisak da je ovo stanovništvo pohrlilo prema izvorniokom utvrđenju u momentu kada se pročulo za približavanje ugarske vojske sa sjevera. Na taj način je prilikom popisa iz 1476. u zvorničkom podgrađu, zajedno sa martolosima, bilo evidentirano 165 domaćinstava.

Na osnovu iznesenih podataka može se nešto reći i o etnič-ko-konfesionalnoj strukturi zvorničkog stanovništva iz ovog vremena. Za staro varoško stanovništvo od 62 kuće — s obzirom da je zatečena katolička crkva i franjevci, i da se nikakva druga crkva ne spominje — može se reći da je bilo uglavnom katoličko. Kad je riječ o doseljavanju stanovništva, međutim, postoje elementi na osnovu kojih možemo zaključiti da je ono uglavnom bilo pravoslavne vjere. Između 76 doseljenih martoloških domaćinstava evidentno je i ime: Stepan, sin popa,121 što je dovoljan dokaz o njihovoj konfesionalnoj pripadnosti. A postojanje među tim stanovništvom i kneza (Vlkosav, knez), govori još o vlaškoj strukturi tog stanovništva. Isto tako, spominjanje kaloijo'ra među 20 nepovlaštenih domaćinstava, koja su se »kasnije tu nastanila«,122 govori o pravoslavnoj pripadnosti tog stanovništva. Ne može se, međutim, u tome pogledu ništa reći za ono 7 domaćinstava koja su doseljena iz sela Glavičice.

Ne samo stoga što je kod popisa martolosa vidljivo da je pop imao porodicu nego što su u turskim popisnim defterima samo

us pojedinačna imena vidjeti u bilj. 92.110 Poimenično: Paval, s. Vladivoja; Nikola, s. Mirkše; Radovac, s. Pri-bila; Radivoj

Mavnović; RadonjaPrvosavašin; Vuk, brat Radosava; Radosav, s. Stoje; Radokor Bišević; Radića Peša; Vladislav, s. Vučka; Vukić Divčić; Manoš, kalojor; Nikola Adžija; Stepan, dijak; Vukosav, star; udovica Milica; udovica Vladisava; udovica Milica, žena Vukala; udovica Milosava; udovica Mara — TD, No 16, fo 279.

120 TD, No 16, fo 279: »Martin, (sin) Božka; Radašin Golubac; StepanStriža; Radića, s. Ivka — 4 kuće. Rođaci spomenutih su: Radenko, s. Ste-pana; Vladko, s. Jerine; Radivoj, s. Milica — 3 kuće.«

121 Up. bilj. 92.122 Up. bilj. 119

170

pravoslavni svjetovni popovi evidentirani zajedno sa ostalim zem-ljoradničkim (rajinskim) ili vlaškim stanovništvom, i jednako bili oporezovani kao i ostali stanovnici. Katolički svećenici su, opet, bili uglavnom samo franjevci, predstavljali su zatvoren stalež, vezan za samostan, i budući da su »živjeli od milostinje«, te kao takvi obično nisu obrađivali izemlje, bili su oslobođeni od svih poreza i u defterima se obično i ne evidentiraju. Kalojor (= isposnik) je u to vrijeme označavao donekle svešteničko obilježje u organizaciji pravoslavne crkve. U oblasti Brankovića (Vučitrn, Priština) sredinom XV vijeka sretamo po selima mnoge kalojore.123

I katoličko i pravoslavno stanovništvo bilo je nastanjeno, i dalje se nastanjivalo, u ranije opisanom dijelu Zvornika, koji je nazivan varoš. Na staru hrišćansku varoš, oko crkve svete Marije, nadovezivala se — sa zapadne strane uzvišenja koje se danas zove Fethija — pravoslavna (zv. srpska) varoš. U njoj su bili nastanjeni i martolosi-ulufedžije, a ne u samoj tvrđavi. To se jasno vidi po tome što su 1476. i svi martolosi bili popisani samo kao jedna kategorija zvorničkog varoškog stanovništva. Zatim se, 1512, za pet buljuka martolosa-ulufedžija (51 domaćinstvo) i izričito kaže đa »stanuju u varoši«, ikako je to ranije istaknuto.

Dalje, sve do početka druge decenije XVI vijeka nemamo vijesti o stanovništvu zvorničkog podgrađa. Oko 1612. ono je ponovo popisano. U odnosu na stanje iz 1476. bio se povećao broj stanovnika. U tome međuvremenu je bilo došlo do novog doseljavanja izvjesnog broja domaćinstava iz okolnih sela. Zbog toga je ukupan broj ihrišćanskih kuća (jednih i drugih) iznosio oko 200, umjesto ranije 165 kuća. Osim tih, u Zvorniku se pojavljuje i stalno nastanjeno muslimansko stanovništvo, svega 70 kuća. Tako je u Zvorniku, oko 1512, bilo evidentno ukupno oko 270 kuća.

Hrišćansko stanovništvo bilo je razvrstano prema različitim kategorijama iz aspekta povlaštenosti, odnosno prema visini i karakteru njihovih poreza. Te kategorije bile su brojnije i različitije u odnosu na stanje prije 36 godina. Kao i ranije, neki stanovnici su za svoje službe primali platu (martolosi), drugi su za slične službe bili oslobođeni svih poreza, dok su treći bili različito povlašteni, te podijeljeni u nekoliko grupa. Ujedno, to stanovništvo je bilo razvrstano i prema tome u čiji je domen pripadalo, tj. jedno je pripadalo carskom, a drugo hasu zvorničkog sanđžak-ibega. Naj-adekvatnije će biti ako ga i ovdje iznesemo prema toj defterskoj klasifikaciji.

a) Carskomu hasu pripadale su sljedeće kategorije:1) »džemat martolosa — primaju platu, vrše službu, a stanuju u

varoši zvorničke tvrđave«, 51 kuća (1 zapovjednik, 5 buljugbaša i 45 običnih martolosa);

BBA, Maliye, No 2m; Opširni popis iz 1455. godine.

171

2) i»džemat sinova i braće martolosa — ne primaju platu, služe tvrđavi; ne daju harača niti ispendže«, 6 kuća;

3) »džemat hrišćana, tov. musellema — ne daju harača i ispendže, služe tvrđavi«, 78 kuća. Od tih, dvije kuće bile su već zavedene kao muslimansike (novi muslimani), a dvije kuće udovičke;

4) »džemat hrišćana, potomaka musellema iz sela Glavičice, koji stanuju u Zvorniku — oslobođeni su od poreza: harača, ispendže i divanskih nameta«, 6 kuća;

5) »džemat hrišćana koji su došla sa strane, nastanjeni su u Zvorniku — daju harač, dspendžu i ušrove, ne daju samo divanske namete«, 28 kuća. Od tih, jedna kuća je bila na baštini, a tri kuće udovičke.124

to) Sandžak-begovom hasu pripadali su porezi sljedećeg stanovništva u Zvorniku:

1) »džemat hrišćana koji su došli iz sela: Dubrava, Križevića i drugih, stanuju u Zvorniku — daju harač, ispendžu i ušrove; prihod 946 akči«;125

2) »džemat hrišćana iz sela Glavičice koji stanuju u Zvorniku — daju sandžak-begu na ime filurije od svake kuće po 50 akči«, iznos 100 akči;126

3) »džemat hrišćana koja stanuju u Zvorniku — ne daju harača, a na ime ispendže i ušrova daju sandžak-begu od kuće po 50 akči«, iznos 620.12T

Ukratko, u Zvorniku je oko 1512. godine bilo evidentno nešto preko 200 hrišćanskih kuća, računajući tu i martolose-ulufedžije.

U periodu poslije 1512. dogodile su se, međutim, značajne promjene u razvitku zvorndčkog podgrađa. Očito je da padom sre-

124 TD, No 171, fo l.125 TD, No 171, fo 9. Samo, ovdje se ine navodi broj kuća, ali prema

visini feudalnog prihoda od 946 akči, koji je obuhvatao samo ispendžu iušrove, moglo ih je biti 20—25 kuća (na primjer: 20 kuća na ime ispendžeplaćale bi 500 akči; srazmjerno tome, iznos od 446 mogao se odnositi nanaturalne poreze, ušrove).

Selo Dubrave odgovara, vjerovatno, selu Ravne Dubrave, staro ime za današnje selo Tršić, na glavnom putu, sjeverno od Zvornika. Pod starim imenom spominje se to selo još i 1528: »selo Tršić ili Ravne Dubrave« (TD, No 405, fo 76), a kasnije samo: »selo Tršić«, vjerovatno, po doseljenim vlasima Tršićima.

Selo Križevići je danas poznato selo sjeverozapadno od Zvornika, ranije u okviru manije Sapna.

1M TD, No 171, fo 9; Ovdje je jasno da se radi o 2 kuće.127 Isto, fo 9; Iznos od 620 akči znači zapravo 13 kuća, od kojih je jedna udovička

mogla da plaća samo 20 akči, što iznosi 620. Naime, ovo stanovništvo pod br. 2 i br. 3 u izvoru je evidentirano i u okviru carskog hasa, jer je ono iz izvjesnog aspekta pripadalo i tome hasu, s tim što je bilo označeno da poreze daje sandžak-begu. Međutim, ovdje ga nisam navodio i u okviru carskog hasa, jer želim samo da pružim podatke o cjelokupnom broju kuća u Zvorniku.

172

breničke banovine (1512) i širenjem turskih granica do Save — stanovništvo koje je vršilo martološku službu i(ulufedžije ili samo u porezima povlaštene kategorije) dobrim dijetom se bilo povuklo prema granici, iu područja oko sjevernijih utvrđenih gradova u toj oblasti. Dalje, osjećala se stalna fluktuacija katoličkog stanovništva prema sjeveru, u područja sa jačom katoličkom bazom, koju su fluktuaciju pojačavali turski vojnički uspjesi: propast Ugarske (1526) i konačno pad Jajca (1528). Zbog toga je u zvorničkom podgrađu počeo rapidno da opada broj starog stanovništva. Uporedo s tim, i u užoj zvorničkoj okolini, u zvorničkoj nahiji koja se protezala duž magistralng puta sve do Teočaka, mijenjala se etnička fizionomija. Tu se ustaljivalo stanovništvo vlaškog porijekla, kao čuvari te komunikacije (vojnuei, denbenidžije).

S druge strane, otklanjanjem opasnosti od ugarskih provala uz Drinu stvoreni su u ovoj oblasti povoljniji ušlo vi za razvitak gradskih naselja sa orijentalno-muslimansko>m fizionomijom, a pogotovo za Zvornik, dobro utvrđen, u kojem je bilo sjedište sandžak--bega — zapovjednika cjelokupne operativne i tvrđa vske vojske u sandžaku. Kao prvi vanjski znak stvorene bezbjednije situacije bilo je •uspostavljanje stalnih mustahfiza-timarlija u Zvorniku i okolnim utvrđenim gradovima. Zbog svih tih okolnosti bio je pojačan i proces islamizacije — povećavao se broj muslimanskog varoškog stanovništva. Jednim dijelom islamizacijom, a još više spomenutim pomjeranjem varoškog stanovništva prema sjeveru, ubrzo se mijenjao odnos hrišćanskoig i muslimanskog stanovništva ovog pod-građa. Od ranijeg broja hrišćanskog stanovništva, oko 200 kuća, do 1533. ostalo ga je svega 29 kuća sa 7 mudžereda '(= inokosni odrasli muški članovi). Kao i ranije, bilo je uglavnom povlašteno; 25 kuća sa 6 mudžreda bile su musellemske, od kojih su 12 kuća imale baštinske zemlje, što je, donekle, dokaz da su ti stanovnici bili starenici. Vršili su, svakako, neku službu u vezi sa tvrđavom, jer inače ne bi uživali poresko oslobođenje. To stanovništvo pripadalo je formalno hasu zvorničkog sandžak-bega. Muslimansko stanovništvo, naprotiv, bilo se znatno povećalo, od ranije manjine postalo je većina, brojalo je ukupno 113 kuća; a pripadalo je car-skom hasu.128

Nešto poslije te godine nestalo je u Zvorniku crkve sv. Marije, sa franjevačkim samostanom. Kada i na koji način su franjevci napustili Zvornik, domaći izvori se ne slažu. Dok fra M. Nedić pripovijeda da su Turci porušili samostan 1523. godine, a redovnika Tađiju ubili na grozan način,129 dotle Batinić kaže da su oni franjevačke zigrade zapalili, a crkvu sv. Duha pretvorili u džamiju 1533. godine. O spomenutom »ubistvu redovnika Tadije«, međutim,

128 TD, No 173, fo 11.129 Fra M. Nedić, Stanje redodržavne Bosne Srebrene, Đakovo 1884, 63;

I prema Kipertu, samostan je bio razoren 1523 (up. O. Blan, Reisen in Bo-snien, Berlin 1877, 208).

173

Batinić ništa ne spominje.130 I Pavle Rovinj anin opisuje odlazak franjevaca iz Zvornika slično kao i Batinić, i stavlja taj događaj u 1533. godinu. 131

Fojnička kronika, međutim, bilježi da je zvor-nički samostan porušen 1538. To mišljenje zastupa i Jelenić,132 s tim što' se on ovdje ispravlja, navodeći Fermendžina, koji spominje poziv zvomičkom gvardijanu na crkveni kapitul 1539,133 iz čega bi proizlazilo da je samostan postojao sve do te godine.

Šta kažu o tome turski izvori? .Prema popisu koji je obavljen upravo 1533. godine, »crkva u blizini zvorničke tvrđave« bila je evidentna, a posjedovala je tada i izvjesne zemlje. Umjesto ušrova plaćala je globalno 150 akči godišnje zvomičkom kapidžiji, mu-stahtfizu Veliji iz Teočaka, u čiji su timar ti prihodi spadali.134 Fratri su tada imali i jedan mlin koji su nešto kasnije prodali tvrđavskom dizdaru, Evlija-aigi. Ne ističe se, međutim, datum kada je ta kupoprodaja izvršena. Taj podatak o i»m<ulkovnom mlinu, koji je Evlija-aga kupio od redovnika na osnovu kadijinog budžeta«, evidentiran je u popisu iz 1548, ali se vidi da se to dogodilo nešto ranije. Iz tog popisa razabdrerno i o sudbini crkve; bila je dotle nestala i pretvorena u manju džamiju (mesđžid). Izričito se tu spominje »mesđžid od crkve«. Govor je, naime, o porezu na »muslimanske vrtove kod mesdžida, koji je od crkve postao mesđžid«, svega 20 akči godišnje, što je pripadalo timaru zvorničkog mus'tahfiza Saliha, sina Alijina.135

Iz izloženog proizilazi da je osnovni razlog nestanka crkve i odlaska franjevaca iz Zvornika ležao u činjenici što je tu, sticajem okolnosti, bilo uglavnom nestalo katoličkog stanovništva. To se, i prema turskim i domaćim izvorima, dogodilo, dakle, krajem četvrtog decenija XVI .vijeka, najvjerovatnije 15:39. godine. Baš u to vrijeme proces islamizacije bio je osobito jak i u selima i u gradskim naseljima i rapiđno se povećavalo muslimansko stanovništvo Zvornika. Malo je uvjerljivo da su franjevci bili protjerani na tako drastičan način, kao što neki kažu, jer su i dalje ostali oi drugim gradskim naseljima gdje je katoličko stanovništvo bilo brojno (Srebrenica, Koraj, Gornja Tuzla, Donja Tuzla, Modrica). Podatak o prodaji mlina govori da su oni bili odlučili da sele i da su tom prilikom, sigurno, prodali i sve drugo što se dalo prodati. Iz izne-

130 Batinić dalje navodi da se dotle u zvorničkoj crkvi čuvala čudotvorna slika sv. Gospe, kao i tijelo fra Petra Soljanina, da je te relikvijeizbavio neki vlastelin Pavao Sić i da su se zvornički franjevci tom prilikomuputili u samostan u Gornjim Solima. Govori još o navodnom čudu koje sedogodilo u vezi sa spomenutom slikom na tom putu prema Gornjoj Tuzli.— M. Batinić, Djelovanje franjevaca u Bosni i Hercegovini, Zagreb 1877, 208.

131 S. Zlatović, Starine XXIII, 31—33.132 J. Jelenić, Kultura i bosanski franjevci I, Sarajevo 1912, 126 i 127.lgs Fermendžin, Chronicon observantis Bosniae Argentinae ordinis s.

Franscisei Seraphioi, Starine XXII, Zagreb 1890, str. 27.184 TD, No 173, fo 63.185 TD, No 260, fo 419.

174

sendh podataka može se razumjeti još i to da crkva sv. Marije nije arhitektonski predstavljala značajniju građevinu, inače bi bila pretvorena u 'džamiju, a ne u mesdžid.

Varoš je i dalje zadržala svoje ime, kao oznaka za hrišcanski dio gradskog naselja, premda se njeno stanovništvo i dalje smanjivalo. Do godine 1548. '»džemat hrišćana« ostao je na istom broju: 30 kuća, od kojdh 15 na baštinama. U stvari, u okviru ovog dže-mata bile su evidentne još 2 baštine sa 1 raiudžeredom, kao formalno hrišćanske, ali su već bile upisane na čift, tj. držali su ih muslimani, te su i pravno postale muslimanske. I, inače bio je vidljiv proces islamizacije među ovim stanovništvom. Daljih 6 domaćinstava, odnosno baština, bile su islamizacijom njenih nasljednika već postale muslimanske, pa su faktički bila evidentna samo 24 hrišćanska domaćinstva. Primjećuje se ovdje još jedna činjenica: jedna baština je bila »baština popa iRadivoja«, očito pravoslavnog popa, što bi govorilo da je ovo preostalo stanovništvo bilo pretežno pravoslavno. Sve je ono označeno kao: »džemat hrišćana musellema zvomičke tvrđave, koji su (stanovnici) na osnovu carske zapovijedi upisani na harač«.1SS Ovakva formulacija za to stanovništvo značila je dokidanje dotadanjeg poreskog oslobođenja, koje je kod musellema obuhvata!© i državni harač i feudalnu ispendžu, kako je to ranije istaknuto u vezi sa stanjem iz 1512. godine. Turcima nisu više bile potrebne martološke i druge službe koje je to stanovništvo vršilo u vezi sa tvrđavom i odbraniom ovog područja uopće. Oni su već bili osvojili gotovo cijelu Slavoniju, pa je zvorničko područje postalo dublja pozadina. Time jejovo stanovništvo bilo svrstano u rang obične zemljoradničke raje, kakav je položaj, uostalom, imalo i svo muslimansko seosko stanovništvo, tj. davalo je ušrove, te novčane resumove: spahijske i državne. Turci su u porezima protežirali samo muslimansko gradsko stanovništvo, naročito zanatlije, i na taj način forsirali razvijanje gradova sa orijentalno^muslimanskom fizionomijom.

"• To su sljedeći stanovnici: baština Vuka i Stipića, u posjedu Stipića; baština Nikole u posjedu IbraMma; Ilija, sin Andrije; Đuro, s. Kostadina; Nikola, s. Mihaila; Tomaš, s. Lukača; Petar, s. Tomaša; Andrija, s. Lukača; Pa val, s. Lukača; baština Vuka, u posjedu brata Vukova; baština Radice, s. Dure, u posjedu Ahmeda, s. Vukova; Petar, s. Andrije; Stepan, s. Andrije; Musa, s. Radina; Grgur, s. Stapana; baština Vuka, u posjedu Turhana, s. Ju-sufova; Grgur, s. Radivoja; 'baština Mala Skrvljina, u posjedu Nesuha, s. Đurke; baština Vladka, u posjedu Radka; baština Janka u posjedu njegovog sina Mehmeda; baština Ivana, s. 'Gojsana, u posjedu Balije; baština Bože, u posjedu Petra, (sada) u posjedu Đure, došlaca; baština Kike Stepana, u ličnom posjedu; baština Vladka, u posjedu Đure Vučića; baština Vlatka, u posjedu Tvrdka, (sada) u posjedu stanovnika sela; baština Pavice, u posjedu Bajramlua, (sada) u posjedu Hasana, s. Radelje; baština Hamze s. Božiđarova, u ličnom posjedu; Vukoj, s. Stipića; Vladko, s. Stanka; baština Đure, u posjedu Sulejmana — (plaća resm-i) čift; baština Radivoja, popa, u posjedu Husejna, (sada) u posjedu kovača, s. Ishenderova — čift; Ferhad, s. Ibrahimov, 12 akči (mudžered); Vuk, vlah. Svega hrišćanskih kuća 15, hrišćanskih baština 15; muslimanskih kuća 2, mudžered 1 — BBA, TD, No 260, fo 184.

175

Kasaba

Razvitak muslimanskih gradskih naselja uopće bio je, svakako, prvenstveno uslovljen postojanjem dovoljnog broja muslimanskog stanovništva. Budući da je to stanovništvo manjim dijelom nastajalo prihvatanjem islama od strane zatečenog 'malobrojnog varoskog stanovništva, a mnogo više potjecalo od doseljavanog islamiziranog okolnog seoskog stanovništva, to je i tok urbanog razvitka muslimanskog dijela zvorničkog podgrađa ovisio o širima procesa islamizacije u toj oblasti i išao uporedo s njim. .O njegovom toku i širini u sjeveroistočnoj Bosna u prva dva stoljeća turske vladavine već je posebno govoreno na drugom mjestu.187 Re-zimiraću ovdje samo nekoliko utvrđenih činjenica, a to su: a) da je u sjeveroistočnoj Bosni dolaskom turske vlasti i u vrijeme dok je ta oblast predstavljala isturenu krajinu, došlo do značajnijih strukturalnih etničkih promjena, tj. do kolonizacije brojnih vlaha--nstočara; b) najraniji i pojedinačni slučajevi islamizacije događali su se odmah u početku turske vlasti među sitnim hrišćanskim spa-hijama i tvrđavskim posadama, dok je širenje tog procesa među ostalim stanovništvom evidentno nakon 2—3 decenija mirovanja. Dužina tog prvog stani ja ovisila je o konsolidaciji političkih i privrednih prilika, što je u ovoj oblasti trajalo do početka XVI vijeka; c) na islam je prelazilo, gotovo ravnomjerno, i starosjedilačko kao i koloniziran© stočarsko stanovništvo i(vlasi); d) centri širenja tog procesa u prvo vrijeme bili su utvrđeni gradovi, oko kojih je taj proces bio i najjači, a razvitkom gradskih naselja, tj. podizanjem u njima muslimanskih kulturnih ustanova, centri tog djelovanja se prenose u ta gradska naselja; e) islamizacija je bila znatno sporija u 'mjestima i područjima gdje su postojale hrišćanske kulturne usta-nove. Isto tako, jača materijalna toaza (rudarstvo) i veća razvijenost starih varoških naselja predstavljalo je smetnju u širenju tog procesa.

Statističkim podacima iz turskih popisa mogao se utvrditi tempo procesa islamizacije u ovoj oblasti. Tako je ovdje procenat muslimanskog stanovništva do 1533. iznosio oko 30%, a sredinom XVI vijeka oko 40% od ukupnog broja stanovnika. Oko utvrđenih gradova taj procenat je bio veći: u nahiji Srebrenik (1533) iznosio je 42%, i u nahiji Soko 34%. U naseljima u okviru zvorničke nanije kod naseljenih vlaha (1528) muslimani su bili zastupljeni sa 28%, a 1533, među cjelokupnim stanovništvom, taj procenat je iznosio 36%, a on se do 1548. popeo na 57%.188

137 A. Handžić, O islamizaciji u sjeveroistočnoj Bosni u XV i XVI vijeku, Prilozi za orijentalnu filologiju, sv. XVI—XVII, 1966—67, 1—48.

188 Isto, str. 31—32.

176

U r b a n i r a z v i t a k

Potrebno je bilo i ranije ukazati na izvjesne terminološke razlike u nazivima kojima turski izvori nazivaju gradska naselja uopće. To su: nefs, kal'a, varoš, kasaba i šeher; a) nefs = samo mjesto; grad bez svog istoimenog šireg područja;139 tvrđavsko pod-građe; b) kal'a = tvrđava; utvrđena grad od tvrdog materijala sa kulama i bastionima, opasan bedemima; c) varoš = prvobitno gradsko naselje; tvrđavsko podgrađe sa trgom. Prerastanjem starih trgova u gradove sa orijentalno-muslimanskom fizionomijom varoši ostaju kao kompletni hrišćanski dijelovi (džemati) novih gradova; d) kasaba = gradsko naselje koje je već bilo dostiglo stanoviti društveni, privredni i urbani stepen razvitka u smislu orijentalno--muslimanskih gradova. Priznavanje takvog statusa bilo je uslov-Ijavano posebnim upravno-pravnim aktom, tj. potvrđivano je izdavanjem povelje od najviših upravno^finansijskih vlasti, jer se time mijenjao pravni tretman gradskog stanovništva (oslobađanje muslimanskog stanovništva izvjesnih rajinskih obaveza).

U popisima iz XVI 'vijeka Zvornik se rijetko naziva kasabom i nakon što je formalno i stvarno bio dobio taj status. Obično se i dalje tu upotrebljavao termin »nefs«, premda se na istim mjestima posebno specificira »varoš« i posebno »kal'a«, pa u konkretnim slučajevima »nefs« prosto označava onaj dio zvorničkog pod-građa koji nije varoš.140

Zvornik, dalje, nije nikada dostigao toliki stepen urbanog razvitka da je i stvarno postao šeher, premda se kasnije porijetkp sretamo i s takvim nazivom za ovaij grad, ali samo u smislu kasaba (vidjeti tekst na koji se odnosi bilj. 163).

Najraniji podaci o nastanjenom muslimanskom civilnom sta-novništvu u Zvorniku datiraju iz 1512. godine. Tada je »u samom Zvorniku džemat muslimana1, osim miustahfiza i azapa spomenute tvrđave, imao 68 kuća«. Budući da su još u »dižematu hrišćana--musellema« bile evidentne i dvije kuće novih muslimana, to je ukupno stanje civilnog muslimanskog stanovništva iznosilo 70 domaćinstava poreskih obveznika. Ne ističe se ovdje, međutim, i jačina mustahfizk'ih i azapskih tvrđavskifa posada. Ali, iz tih i drugih podataka se vidi da su tada tvrđavu čuvala samo tri roda vojske, i to muslimani: mustahfizi i azapi, i hrišćani: martolosd. Ako je azapa ostalo isto toliko koliko ih je tu bilo 1478 (156 nefera), a mustahfiza obično toliko koliko i azapa, onda su ta dva roda za-

139 vidjeti više o tome: H. Safoanović, Krajište Isa-*ega Ishakovića —zbirni katastarski popis iz 1455. godine, Orijentalni institut, Sarajevo 1964,str. 3, bilj. 3.

140 U opširnim popisima iz 1533. i 1548, na primjer, označavaju se izvjesni objekti, ili stanovnici, i to u istom kontekstu, na sljedeći način: za jednese kaže da su: »der kal'a^i Izvornik«, za druge: »der nefs-i Izvornik«, a zatreće: »der varoš-i Izvornik« (TD, No 175, fo 23, 24; No 260, fo 178, 179,180—185).

177

jedno mogla brojati oko 310 posađnika — ulufedžija. A ranije je istaknuto da je tada broj martolosa — ulufedžija iznosio 51 čovjeka, a civilnog hrdšćanskog stanovništva da je ibilo oko 150 domaćinstava. To znači, hrišćanska varoš, zajedno sa martolosima, imala je nešto preko 200 kuća. Embrio muslimanske kasabe brojao je, međutim, nešto više od 70 kuća. Zajedno sa muslimanskim posadama ibilo je tu, dakle, nešto više od 580 domaćinstava. Tome broju trebalo bi dodati još i stanovništvo koje je predstavljalo organe vlasti, koje ije primalo platu i na taj način pripadalo vojničkom staležu: sandžak-beg, njegova svita (gulami, vojvode, su-baše), druge nastanjene spahije, kadija, njegov pisar i imuhziri (pomoćni sudski organi), zatim organi finansijske uprave: nazir, emini i pisari, tržni nadzornik i drugi.

Na kojem je mjestu konkretno započelo formiranje tog naselja? Već je spominjano da je u- okviru samog gornjeg utvrđenja bila podignuta džamija sultana Mehmeda Fatiha, odmah u početku turske vlasti. Na osnovu činjenice što je ta džamija, kao jedina bogomolja, morala u početku da predstavlja centar muslimanskog naselja uopće (vojničkog i civilnog), jasno je da je embrio muslimanske kasabe započeo tu, u gornjoj tvrđavi, i nadovezivao se na njene zidove s vanjske strane, tj. do kapije Gornjeg grada. O tome govore znatno kasniji izvori. Iako, naime, postoji nekoliko ranijih popisa, tek iz popisa od 1600. godine saznajemo konkretne nazive i veličinu pojedinih kvartova (mahala). U njemu se na prvom mjestu navodi »džemat džamije sultana Mehmeda-hana u spomenutoj tvrđavi« od svega 14 kuća.141 [Proučavajući, međutim, iz ovog vremena urbani razvitak drugih gradskih naselja u ovoj oblasti, jasno je da je taj »prvi džemat« okupljao svo muslimansko stanovništvo, sve dok nije bila podignuta jedna druga džamija izvan gradskih zidina, tj. dolje znatno niže, u podnožju utvrđenja, koja je ujedno predstavlja središte jednog novog džemata. Taj [prvi džemat sve se više formirao i širio izvan zidova Gornjeg grada, na onom prilično prostranom platou uz kapiju tog grada. Da je to tako govori i staro prostrano groblje, koje se sa sjeverozapadne strane nado-vezuje na spomenuti, danas nenaseljen, plato a u tom se groblju sve do danas očuvalo i nekoliko najstarijih nadgrobnih nišana, tzv. šehitluka.142 Upravo između groblja i te zaravni prolazi stari i nekada prometni put, koji se odatle spušta dolje prema staroj varoši.

U toku dalje dvije decenije porastao je bio broj muslimanskog stanovništva; istina, to je bio još relativno spor tempo razvitka. Naime, sve do nešto prije 1528. živjelo se ovdje u znaku isturene vojne krajine, jer su još i te' godine tvrđavu čuvale gra-

141 TD, No 743, fo 387.142 prj 9amam ulazu u to groblje dočekuje nas turbe (uz koje, pod

istim krovom, i kaderijska tekija) poznatog derviškog šejha i pjesnika izSarajeva, Hasana Kaimije, umro 1103 (1691/2).

12 — Godišnjak Društva istoričara BiH

178

ničarske posade-ulufedžije. Teli poslije te godine, a prije 1533. izgubilo je to područje karakter krajine; zvornioka posada dobila je stalne timare, i samim tim bila je i znatno smanjena. Tako, zapravo sve dotle, nisu mi postojali uslovi za brži razvitak tog gradskog naselja. Do te godine bio je porastao broj muslimanskih kuća, od ranijih 70, na 113 kuća poreskih obveznika.143 To povećanje od 43 muslimanske kuće u razdoblju od dva decenija .nije nikako odgovaralo promjenama koje su se dogodile u samoj zvor-ničkoj varoši. Nasuprot tom povećanju muslimanskog stanovništva nesrazmjerno se više bilo smanjilo hrišćansko stanovništvo'. To znači da je samo mali broj tih stanovnika mogao da pređe na islam, a veći dio se pomjerio odatle. Sa odlaskom martolosa otišlo je iz Zvornika i drugo hrišćansko-musellemsko stanovništvo koje je vršilo slične službe u vezi s odbranom, kao i martolosd, pa je tako broj hrišćanskih kuća bio znatno opao, sa oko 150, na svega 29 kuća.144

Premda se iz samog naziva »nefs«, kako je zvorničko pod-građe evidentirano 1533. godine, ne može razalbrati i pravni položaj naselja i(varoš ili kasaba), jasno je iz drugih činjenica da je Zvornik već tada imao status kasabe, Iz specifikacije državnih poreza (mukata): od tržišta, od raznih objekata i od stanovništva — vidi se da muslimansko stanovništvo nije plaćalo feudalcu rajin-skd porez na ime zemlje, tzv. resm-i čift, bojim je bilo oporezovano sve seosko stanovništvo. To je dovoljan dokaz da je ono još tada bilo tretirano kao gradsko, zanatlijsko, tj. da je samo mjesto već imalo status kasabe. Iako još u početnoj ,fazi razvitka, Zvornik je i u to vrijeme predstavljao najrazvijenije muslimansko gradsko naselje u toj oblasti. Sva druga ©kolna gradska naselja nazivana su samo varošima. Tako, na primjer, u isto to vrijeme varoš Gornja Tuzla brojala je 44 muslimanske, naprama 11 hrišćanskih kuća, Donja Tuzla: 7 muslimanskih, naprama 50 hrišćanskih, Srebrenica: 36 muslimanskih, naprama 222 hrišćanske kuće, ali i »selo Gra-čanica«, kao rudarsko mjesto (željezo): 78 muslimanskih, naprama isto toliko hrišćanskih kuća.145 Ipak, najrazvijeniju varoš uopće predstavljala je, dakle, Srebrenica.

Iako malen, Zvornik je već predstavljao značajnije zanatlij-sko mjesto. Te godine bilo je u njemu nastanjen najmanje 51 zanatlija, tj. toliko ih se u popisu iz te godine moglo utvrditi, ne računajući tu i nekoliko mustahfiza^zanatlija u tvrđavi. Bdio je tu 18 različitih zanata, i to: tabaci, obućari, zarači, čizmedžije, ćurčije, papudžije, nalundžije, krojači, kapari, klinčari, kalajdžije, svje-ćari, dunđeri, kasapi, pekari, halvadžije, ibozadžije i banjski mase-

143 TD, No 175, fo 22—24.144 TD, No 173, fo 11.143 TD, No 173, fo 2, 5, 6 i 9.

179

ri.148 Najbrojniji su bili oni koji su prerađivali kožu i izrađivali kožarske proizvode, zatim prerađivači tekstilne robe {krojači i kapari). Ali postojalo je tu neminovno i drugih zanatlija koji nisu ovdje bili evidentirani. To su potkivači, samardžije, klesari, berberi i drugi. Samo postojanje majstora koji su 'kovali klince (čelenglr = = klinčar, bravar) uslovljava i postojanje kovača; a da bi postojali kalajdžije moraju postojati proizvođači bakrenog posuđa, ka-zanđžije itd.14T Osim toga, i među starim hrišćanskim stanovništvom bilo je u svim varošima po nekoliko zanatlija, pa ih je moralo biti i ovdje među onih 29 domaćinstava. Nedostaju, međutim, u izvoru pojedinačna limena tog stanovništva, pa se konkretnije ne može ništa više reći.

'Da je već rano onaj dio čaršije koji se prvobitno nalazio u Gornjem gradu i oko njega krenuo dolje prema starom trgu, u hrišćansku varoš i oko nje, svjedoče ne samo zanati koji su se morali obavljati pored Drine {tabaci) nego se te godine spominju u samoj tvrđavi i dućani koji su već biti »ruševni i napušteni« (haraib). Spominje se tu sedam takvih napuštenih dućana.148 Da je bio značajan promet baš na starom trgu, u varoši, govori i najveća stavka državnih prihoda koja je potjecala »od tržnog badža, nija-beta i monopolije u zvorničkoj varoši, iznos od 12.000 akči«. Značajan je bio i prihod od »tržnog nadzorništva« na tom trgu, 1.000 akči godišnje. Na sve ostale prihode otpadalo je te godine još svega 3.104 akče, tj. ukupni državni prihodi u varoši i kasabi iznosili su 16.104 akče.149 Ti ostali prihodi odnosili su se: ili na izvjesne objekte i dućane koje je država, kao vlasnik, davala u zakup, odnosno naplaćivala samo mukatu na zemljište na kojem su privatnici ili vakufi bili podigli dućane, ili pak na prihode od transporta i prevoznine (ma'ber) preko Drine, koje je država naplaćivala na skelama u samom Zvorniku i u Novom Selu, južno od Zvornika. »U varoši« se spominje državna mesarska radnja, koja je izdavana u zakup, kao i privatni (vakufski) dućani, za koje je država naplaćivala mukatu za zemljište. »U samom mjestu Zvorniku (nefs)« postojala je državna javna ibanja, bozadžijska radnja, i »mesarski dućan kod male kapije«, koje je država davala ili u trogodišnji zakup, ili je naplaćivana zakupnina godišnje.150

Prema tome, d muslimansko naselje počelo je prije početka četvrtog decenija da seli od Gornjeg grada dolje, starom trgu i

146 TD, No 175, fo 23: krojača 8, obućara (vanjska obuća) 7, kapara 5,tabaka 4, sarača 4, čizmedžija 3, kasapa 8, svjećara 2, papudžija 1, nalun-džija 1, kalajdžija 1, klinčara 1, pekara 1, ćurčija 1, dunđera 1, halvadžija 1i banjskih masera 2.

147 Među "stanovnicima navode se još: Husejn, emin, te Jusuf i Ba-jezid, gradske kapidžije. To su, dakle, četvorica gradskih kapidžija, jer smodvojicu spomenuli raiđ'je među gradisKim imustahfiizima.

148 TD, No 175, fo 23.14» Isto.160 Isto.

12»

180

hrišćanskoj varoši. Ono se, svakako, počelo dotle formirati i duž puta pored Drine, tj. polazeći od Donjeg grada prema sjeveru, prema hrišćanskoj varoši i starom trgu, gdje su se sastajala dva puta. Da je to tako govori i činjenica što je 1533. postojalo »pokraj rijeke Drine deset parcela muslimanskih vinograda, u površini od 26 dunuma«.151

Da je to muslimansko stanovništvo bilo uglavnom domaće, dokazuje dobrim dijelom vidljivo njegovo hrišćansko porijeklo, kao i odsutnost stranaca. Za 16 stanovnika bilo je evidentno hrišćansko porijeklo, tj. kod četvorice je bilo deklanisano hrišćansko- ime-oear a dvanaestorica su bili »sinovi abdulaha«. Sto se tiče stranaca, samo za dvojicu je evidentno da su stranog porijekla: »Hamza i Velija iz Anadola«. Još je bio zabilježen jedan stanovnik iz Bitolja i jedan iz Poče. Kod ostalih stanovnika, međutim, porijeklo nije evidentno.152 Ali te same činjenice dovoljno govore. Iako se ovdje, u sjedištu sandžaka, moglo u to prvo vrijeme u osnovi da očekuje drugačija struktura stanovništva, na strance je otpadao vrlo mali procenat. Pri analizi i drugih gradskih naselja u ovoj oblasti moglo se utvrditi da su stanovnici sa strane bili rijetki. Kad smo govorili o gradskim posadama, vidjelo se da su i one u to vrijeme bile, uglavnom, domaći elemenat.

Iako se muslimansko naselje bilo dobrim dijelom proširilo prema hrišćanskoj varoši, po svemu se čini da u Zvorniku do 1533. nije bila podignuta nijedna druga džamija ili mesdžid izvan gradskih zidina. Sve to stanovništvo pripadalo je još uvijek »džematu džamije Mebmeda Fatiha« u Gornjem gradu, kao i drugoj carskoj džamiji koja je, najvjerovataije, bila tu (u Donjem gradu) podignuta već krajem XV vijeka. Naime, u popisu zvorničkog stanovništva liz te godine, koji smo analizirali, nije zabilježen nijedan džamijski službenik među civilnim stanovništvom, dok su takvi službenici bili evidentni samo među gradskim mustahfizima.153

Pada u oči još jedna činjenica kada je riječ o zvorničkoim stanovništvu iz 1533. godine. Za razliku od drugih gradskih naselja, to stanovništvo po svojim porezima i drugim obavezama nije pripadalo jednom jedinstvenom hasu, nego je bilo stalno 'podijeljeno između carskog i sandžak4>egovog hasa. Ta pojava datira odranije. Već je spoMiinijano da je i 1512. muslimansko stanovništvo, kao i veći broj hrišćanskog stanovništva, pripadalo carskom hasu, a da jft manji dio hrišćanskog stanovništva pripadao u has sandžak--bega, i to ono stanovništvo za koje se izričito kaže da se doselilo

151 Isto, fo 24; Ti vinogradi morali su se nalaziti negdje oko današnjegmosta, s lijeve strane rijeke, tj. počevši od današnje mahale Namazgah nasjever do Potoka, obuhvatajuci i današnju mahalu Rijeka. Tu će se kasnijeproširiti veći dio gradskog naselja koji Evlija Čelebija opisuje kao »Desnuvaroš«, u kojoj spominje vinograde i bašče (Evlija Celebi, Isto, str. 477).

152 Isto, fo 23.153 TD, No 175, fo 23 No 173, fo 48—64.

*

181

u Zvornik iz susjednih sela, kao i stanovništvo koje je umies'to svih poreza plaćalo sandžak-begu od kuće po jednu filuriju. Takvo stanje bilo je, donekle, sanikcionisano i popisom iz 1633. godine. Prema njemu, sve muslim'anisko stanovništvo u Zvonniku, zajedno sa prihodima od trga i izvjesnih objekata i dućana, o čemu je govoreno, pripadalo je carskom nasu, dok su porezi hrišćanskog stanovništva spadali u has zvorničkog sandžak-bega. Isto stanje je ostalo sve do narednog popisa, do 1548. Zašto je to bilo tako, teško je dati pouzdan odgovor. Vjerovatno je dolazilo otuda što su u sandžak-begov has spadali vlasi, naseljeni u zvorničkoj maniji, a takvo stanovništvo 'se, kako smo vidjeli, naseljavalo i u samom Zvorniku, te je ono i dalje ostajalo u okviru njegovog hasa.

Poslije 1533. sve se više osjećala stabilizacija političkih i privrednih prilika u sjeveroistočnoj Bosni. Nakon osvojenja Srijema, Turci su 1536. započeli i uspješnu, širu akciju za osvajanje Slavonije, kojom su rukovodili smederevski sandžak-beg Mehmed-beg Jahjapašić i bosanski Gazi Husrev-beg. Ta vojna bila je završena 1552, i to proširenjem turskih granica na cijelu Slavoniju. Tako su u prekosavskim zemljama bila osnovana tri nova sandžaka: Srem, Požega i Čazma (Pakrac).

To 'pomicanje granica na sjeveru znatno je utjecalo na razvitak gradskih naselja u ovoj oblasti. Četvrti li peti decenij, zbog toga, predstavlja vrijeme rapidnog razvitka ne samo Zvornika nego i drugih okolnih gradskih naselja (Gornja Tuzla, Donja Tuzla, Gra-čanica, Srebrenica). Na brz razvitak Zvornika utjecala je, međutim, ne samo ta činjenica što je ovo područje prestalo da bude krajina, nego i to što je osvajanjem prekosavskih zemalja sve više oživljavao put koji je ovuda prolazio i ponovo spajao Panoniju sa Jadranskim morem. Još jedna činjenica je takođe išla posebno u prilog njegovom brzom razvitku: predstavljao je centar (administrativni, privredni i vojnički) jedne oblasti. Zna se da je taj faktor, sjedište administrativnih vlasti, bio osobito značajan u razvitku drugih sličnih mjesta. Dalje, zvornička tvrđava je za ovaj kraj predstavljala polaznu tačku turskih ratnih operacija za cijelo vrijeme osvajanja prekosavskih zemalja. Zvormički sandžak-beg Sinannbeg sudjelovao je u bici na Mohaču (1526),154 zatim drugi zvornički sandžak-bezi sa svojim spahijama učestvuju u 'osvajanju Slavonije.155 Zvornik tako postaje i stjecište ratnog plijena, što je povećavalo promet na tom trgu.

Muslimansko stanovništvo bilo se povećalo kroz jedan i po decenij, od 1533. do 1548, za 319 kuća, tj. od 113 na 432 kuće

154 S. Bašagić, Kratka uputa u prošlost Bosne i Hercegovine (1463—185),Sarajevo 1900, 28.

155 Isto, 31; I. Mažuran, Turska osvajanja u Slavoniji — Osječki zbornik VI, Osijek 1958, 93—134.

182

poreskih obveznika, odnosno za 3,82 puta. Hrdšćansko, međutim, ostalo je na istom broju kao i ranije; bilo je, zapravo, povećano za jedno domaćinstvo, tj. brojalo je 30 kuća, od kojih 15 na Iba-štinskim zemljama.

U pogledu feudalne pripadnosti sada je bila druga situacija. To stanovništvo nije se više dijelilo, prema konfesionalnoj ili drugoj klasifikaciji, na carski i sandžak-begov nas, nego su svi prihodi u Zvorniiku pripadali sandžak-begovom hasu. Nova timarsko-spa-hijska podjela sankciondsana je bila popisom iz 1548, kao rezultat turskih (posjeda, odnosno protezan ja carskih domena na značajne prihode u novim oblastima, pa je Zvornik u cjelini pripao sandžak-begovom hasu.

Iako je Zvornik 1548. godine predstavljao najveće gradsko naselje u istoimenom sandžaku, i to kako po broju cjelokupnog stanovništva tako i po tome u kojoj mjeri je on već bio dobio orijentalno-muslimansku fizionomiju, tj. po broju muslimanskog stanovništva,156 ipak karakteristika njegovog registrovanja u detaljnom popisu iz te godine ne pruža nikako jasne podatke o urbanoj razvijenosti grada, o mahalama i kulturnim ustanovama po kojima su se one obično nazivale. Na primjer, u Gornjoj Tuzli je tada bilo evidentno 5 muslimanskih mahala sa istim brojem dža-mija; u Donjoj Tuzli, ©rebrenici, Gračanici i drugim gradskim naseljima takođe su bile evidentne gradske četvrti (mahale), kao i dotle podignute džamije. Zvornik je, međutim, bio popisan na specifičan način. Stanovništvo je tu razvrstano samo po pojedinim zanatima, dok mahale nisu bile evidentne. Popisane su samo zanatlije, kako to bar izričito stoji na početku tog popisa: »samo mjesto Zvornik i(nefs); džemat muslimana zanatlija«. Nisu tu evidentni ni službenici džamija, da bi se na taj način mogao utvrditi broj tih ustanova, odnosno mahala. To je, koliko znam, jedinstven način registrovanja jednog gradskog naselja u turskim popisnim defte-rima uopće.

»iSjpomeruuti »džemat muslimana zanatlija« bio je podijeljen na osam grupa, nazvanih po imenima pojedinih zanata, tako da je svaka grupa nominalno obuihvataila po jedan zanat, a samo jedna je sadržavala četiri zanaita, tj. bilo je na taj način evidentno 11 zanata. Ti zanati, poredani po jačini, po broju zanatlija, jesu: krojači (hajijat) 101 kuća, štavljači kože — tabaci (deblba^g) 91, obućari (haŽfaf) 91, građevinari — dunđeri (nedždžar) 33, saralči 24, zatim zajedno: kovači (haddaid), kasapi, balkali i pekari (halbbaz) 53, mu-taibdžije i(mujtaf) 19 i kapari (kečedži) 1S kuća. U izvoru su te grupe

156 Godine 1548. Donja Tuzla imala je 406 kuća poreskih obveznika, od toga 283 muslimanske; Gornja Tuzla — ukupno 395 kuća, muslimanskih 369; Srebrenica — 299 kuća, muslimanskih 106. TD, No 260, f o 14—18, ' 74—78, 156—159,

183

popisane nešto drugačijim redom: krojači, obućari, saraoi, kapari, tabaci, zajedno: pekari, balkali, kasapi i kovači, te na kraju: mu-taibdžirje i nedžari. Na taj način tu je 1548. godine bilo popisano ukupno 430 kuća, odnosno pojedinačnih imena njihovih domaćina.

Očito je, međutim, da je u Zvomiku u to vrijeme postojalo više od 11 vrsta zanata, jer ih je još 1533. godine bilo evidentno 18 vrsta. Drugi, malobrojni zanati i zanimanja nisu u tome popisu odvojeno popisani nego su mjestimično ubačeni u spomenute grupe, s tim što su bili posebno istaknuti, tako da je uz lično ime zanatlije bio označen i njegov zanat, dok za sve druge zanatlije čiji je zanat sadržan u imenu grupe, oznaku zanata uz lična imena nije trebalo ponavljati. Tako je među krojačima upisan jedan banjski maser, dvojica kazaza, te »'Mrstafa, čovjek Džafer-ibega (sandžakbegov)«, a među obućarima nalazimo jednog ćurčiju. U zajedničkoj grupi: pekara, bakala, kasapa i kovača posebno je istaknut jedan pekar, zatim jedan nalumdžija i jedan boizadžija. I još, među nedžarima evidentan je jedan nalbant (potkivač) i dvojica samardžija.137

Samo, koliko su sve te zanatlije dosljedno u-izvoru evidentirane, teško je znati.

Kako se može objasniti takav način popisa zvorničke kasabe kada je dotle u njoj bilo formirano nekoliko mahala i, svakako, utemeljeno i nekoliko džamija? Pogledamo li redoslijed tih zanata, pada u oči to da je prednost data onima koji rade odjeću, obuću i eventualno opremu konja. S druge strane, ako se istakne da je u drugoj polovini XV;I vijeka, i kasnije, bilo mjesta, i to baš u ovoj oblasti, koja su predstavljala pretežno radionice za izradu vojničke odjeće, obuće i druge opreme, kakvo je mjesto, na pri-mjer, predstavljala Gračanica, što se moglo utvrditi po broju zanatlija, njihovom sastavu i posebno, po broju pisara i nadzornika (nazir-i hajjatan; nazir-i haflfafan itd.) koji su tu proizvodnju kon-trolisali — onda nije teško objasniti i ovu pojavu u Zvomiku. Ovdje je, čini se, došlo do mobilizacije izvjesnih zanatlija i iz drugih mjesta, tako da je Zvorriik, sudeći po ovakvom načinu popisa, činio jednu tako organizovanu vojnu produkciju, i to najraniju u ovoj oblasti. Razumljivo je što se takva proizvodnja organizovala ovdje, jer je Zvomik predstavljao sjedište samog sandžak-bega. Sama ta činjenica, opet, što je Zvornik <bio administrativni centar sandžaka, uslovljavala je i veću urbanu izgradnju, kao rezultat rapidnog "povećavanja stanovništva, što je, takođe, iziskivalo veću i širu zanatsku djelatnost, naročito ako su podizane arhitektonski značajnije bogoštovne ustanove.

Alko gledamo na porijeklo ovog stanovništva, onda u popisu iz 1548. ima više elemenata po kojima možemo da o tome sudimo nego u onom ranijem, prije 15 godina. Ovdje je kod 90 stanovnika (zanatlija) bilo vidljivo hrišćansko porijeklo, tj. bili su »sinovi

157 TD, No 260, fo 180—183.

184

abdullaha«.158 Inače je utvrđeno da je od Turaka zatečeno zanatstvo u našim varoškim naseljima i selima i kvalitativno i kvantitativno zadovoljavalo potrebe običnog čovjeka. Dolaskom turske vlasti prinova u tom smislu dolazila je više u kvalitativnom smislu, da bi zadovoljila potrebe više, vojničke klase. Prema tim spe-cijalizovanim zanatlijama usmjeravali su se i usavršavalli domaće, išlamizovane zanatlije.

Pravni-položaj i muslimanskog d hrišćanskog stanovništva bio je u popisu dz 1548. jasno deklarisan. Dok se ranije (1533) jedino analizom pojedinačnih poreza moglo utvrditi da je gradsko muslimansko stanovništvo bilo već dobilo povlastice, u ovom izvoru, nakon 15 godina, bilo je to jasno fortmulisano: »Spomenuti muslimanski stanovnici, kao ti oni nastanjeni u drugim gradovima, ne plaćaju resumove, 'dok je sandžakJbegu uibilježen prihod od njihovih daća na ime: sitnih globa, anlađaone i badihave. Oni su ubrojeni i među kuće koje daju avariz.«159

Pod »resumovina« se ovdje misli na resm-d čift, novčani spahijski porez muslimana na zemljišni posjed. U stvari, to stanovništvo kao gradsko bilo je oslobođeno samo tog poreza. Oismov tog oslobađanja ležao je u činjenici što gradsko stanovništvo u principu nije imalo obradive zemlje. Budući da se ono, uglavnom sve, bavilo zanatstvom, to je na drugim mjestima u izvorima, kod drugih gradskih naselja, taj razlog oslobađanja od resm-i čefta i formulisan sa tom poentom: »zbog toga što to stanovništvo pripada zanatlijskom staležu (ehl-d. hiref)«, jer je faktički razvitkom zanatstva bio uslovljen urbani i privredni razvitak gradova, kao i oprema -cjelokupne vojske.

Kako je, ipak, to stanovništvo '(imućniji pojedinci) posjedovalo izvjesne površine zemlje, koja je — zbog stepena kultivira-nosti, i zbog toga što se nalazila u gradu i neposrednoj okolici — imala karakter mulkovne zemlje, tj. zemlje pod vinogradima i vrtovima, to je i plaćanje iza takve posjede bilo u popisnim defterima jasno formulisano. Poznato je da je razvijeno vinogradarstvo u ovo doba bilo karakteristika svih gradskih naselja d neposredne okoline, kao i cijele ove oblasti, a grožđe je za gradove predstavljalo osnovno voće. Zvomički poslovni ljudi (zanatlije i trgovci), organi vlasti, kao i tvrđavski mustahfdzi posjedovali su na pet odvojenih mjesta u samom Zvorniku i neposrednoj okolini 222,5 dunuma pod vinogradima. To su: a) »vinogradi mustahffiza zvorničke tvrđave i muslimana samog mjesta Zvornika — u blizini i naprama spomenute tvrđave«. Ti vinogradi iznosili su površinski 109,5 dunuma, a pripadali su osamdeset dvojici vlasnika; b) »vinogradi na mjestima: Đurđevac, Bratinovac i Lipovica«, 72 dunuma, u posjedu

158 Među tabacima, 24 su bili »sinovi abdullaha«; kod obućara — 18;kod krojača — 14; kod pekara, foakala, kasapa i kovača — 11; kod nedžara— 9; kod mutapa — 6; kod kapara — 6 i kod sarača — 2. TD, No 260,fo 180—183.

159 TD, No 260, fo 183.

185

četrdeset petorice vlasnika; c) »vinogradi u blizini Gornjeg grada«, 31 dunum, pripadaju osamnaestorici vlasnika. Ti vlasnici bili su, uglavnom, tvrđavski mustahfizi {Evlija-aga, dizdar; Mustafa, će-haja; Jusuf, tobdžija; Pir Ali-hodža).160 Pojedine parcele bile su prosječno malene, kretale su se od 1/2 do 4 dunuma. Visina pristojbe na muslimanske vinograde bila je određena kanum^namom za zvornički sandžak; iznosila je 5 akči po dunumu.101

Dalje, muslimansko stanovništvo posjedovalo je na području grada još izvjesne površine pod baščama ili kao vrtove, na koje je takođe plaćalo porez. Interesantan je i doslovan opis tih posjeda: »Od bašča kod tvrđave, i u području varoši, i naprama Zvorniku (u posjedu) tvrđavskih mustahfiza i muslimana samog mjesta Zvornika, kao i od vrtova (bostan) spomenutog mjesta u posjedu mustahfiza i muslimana samog Zvornika {naplaćuje se) godišnji prihod (sandžak^begu) odsjekom 50 akči.«162 Kao objašnjenje gornjeg teksta dodaje se: »Od vinograda spomenutih muslimana i tvrđav-skih mustahfiza — nastanjenih u tvrđavi, u varoši i u šeheru — upisana je pristojba prema dunumu, kao prihod sandžak-begu. Međutim, u blizini spomenute tvrđave i naprama njoj postoje nekolike bašče; u pogledu tih bašči i zemlje oko kuća, gdje se gaji luk i povrće, neka se niko ne miješa od strane sandžak-bega niti od bilo koga drugog. Budući da je zapisano u haračkom defteru da su se (spomenuti posjednici) složili da daju godišnje odsjekom 50 akči, to je tako zapisano i u (ovoni) novom carskom defteru.«163

Urbani razvitak Zvornika moguće je sagledati tek prema izvorima iz druge polovine XVI vijeka. Do kraja tog vijeka tu se bilo razvilo pet mahala, i u svima je bila podignuta po jedna džamija, po kojima su te mahale dobile svoja imena. To su mahale: Sultana Mehmeda Fatiiha, Sultana Sulejmana, Hadži Durgutova, Husejin-begova i Mehmeda Čelebije.

1) Mahala džamije sultana Mehmeda hana.1Gi Ta džamija bila je podignuta u gornjoj tvrđavi kratko poslije turskog osvojenja grada, i u prvo vrijeme bila je namijenjena za gradsku posadu. U okviru te tvrđave nastali su i drugi nužni objekti. Kako su tu prvobitno bili nastanjeni i 'organi vlasti, formirana je na uskom prostoru oko 'džamije i manja mahala. U okviru te mahale nastali su i neki nužni dućani. Ta je mahala (džemat), međutim, sve više izlazila iz okvira tvrđave i razvijala se na prostranijoj zaravni uz kapiju tvrđave. Sirenjem muslimanskog naselja i u podnožju tvrđave, prema staroj varoši, tome džematu pripadala su zapravo sva domaćinstva dok nije bila podignuta džamija izvan gradskih

160 TD, No 260, fo 183—184.161 Isto.182 TD, No 260, fo 178.163 Isto.164 »Džemat časne džamije sultana Mehmeda hana — neka mu se bog

smiluje i oprosti grijehe — u spomenutoj tvrđavi.« TD, No 743, fo 387.

186

zidova. Podizanjem druge džamije, ta prva 'mahala je brojno stalno opadala. Stanovništvo se sve više selilo dolje prema staram trgu, i tako se povećavao taj drugi dzemat. Godine 1600. mahala je brojala svega 14 kuća. Tada je njen hatib bio po imenu: Veli-halifa.165

Fatibova džamija nalazila se pokraj tzv. Careve kapije unutar Gornjeg grada. Bila je to »starinska džamija, pokrivena olovom i tavan-kupolom«. Natpis iznad njenih vrata glasio je u prevodu: »Dobrotvor, Osvajač silni podigao je ovu (džamiju) za pobožne ljude.« Prije 1574. bila je oronula i te godine popravljana, te je tom prilikom stavljen i drugi natpis: »Bogomolja derviša i(uššak), dom onih koji padaju ničice.« Takvu je tu džamiju zatekao Evlija 1664. godine.166

Ne zna se kada je džamija nestala. Odavno joj nema traga. Na njenom mjestu Austrija je izgradila veliko utvrđenje, prilagođeno ujedno uvjetima savremenije kasarne. Prilikom započetih radova u ljeto 1970. oko popravka i preuređenja te kasarne za savremeni ugostiteljski objekat, pronađena je stara čatrnja, vje-rovatno, ista koju spominje i Evli'ja.

2) Mahala džamije sultana Sulejmana.167 Prvi put se spominje 1600. Ne zna se taono kada je džamija podignuta, svakako prije 1566. Međutim, s obzirom na nivo razvitka koji je Zvornik bio dostigao prije 1548, ona je morala nastati i prije te godine. Prema Evliji, ta džamija je nazivana »Fethija«.168 Zašto je tako nazvana, teško je na to odgovoriti, jer prema vremenu nastanka nema uopće veze sa događajem »feth« (= osvojenje). Kako se do danas očuvao naziv Fethija za džemat koji se prostire na domi-nantnom, danas gusto naseljenom uzvišenju, to se pouzdano može reći da se džamija Sulejmanija nalazila u okviru te današnje mahale Fethije. Ne može se tačnije ubicirati gdje se konkretno nalazila, jer odavno nema o njoj nikakvog traga.

Kako »Fethija« obuhvata i položaj, odnosno ostatke stare katoličke crkve sv. Marije, i kako se zna da je ta crkva bila pretvorena u džamiju, to se mislilo, a tako se i pisalo, da je džamija Sulejmanija identična sa ostacima te crkve.169 Međutim, pouzdano se može reći da Sulejmanija nema nikakve veze s tom crkvom, osim što su se obadvije nalazile u Fethiji. Već sam citirao izvor iz 1548. god., gdje se izričito navodi da je »od crkve postao masdžid«, što se dogodilo oko 1539. godine. Da je to jedini spomen tog mesdžida, odnosno »džamije od crkve«, moglo bi se zaista i misliti da je, ipak, riječ o Sulejmanija džamiji. Međutim, godine 1600. ponovo se sjpominje u okviru popisa zvorničkih vakufa »crkva-

165 isto, fo 387.186 Evlija Celebi, Isto, 478.167 »Džemat časne džamije sultana Sulejmana — neka mu je čista zem

lja.« TD, No 743, fo 387.168 Evlija Celebi, Isto, str. 478.168 Đ. Mazalić, Isto, GZM X, 1955, 87; GZM XI, 1956, 272.

187

-džamija«,170 dok se u istom izvoru navodi posebno i »Sulejma-nija džamija«,171 kao centar istoimene mahale, iz čega se vidi da se radi o dvije različite građevine. Vrlo je vjerovatno da je Sulej-manija 'bila podignuta i prije 1539, i da je baš usljed širenja muslimanskog naselja obližnja crkva postala izolovana i na kraju napuštena, te pretvorena u mesdžid.

Godine 1600. Mahala Sulejmanija brojala je 54 kuće poreskih obveznika. U njoj su, između ostalih, bili evidentni: Hasan--halifa, hatiib; Redžeb, pisar; dvojica krojača i dvojica obućara.172

3) Mahala Hadži-Durgutove džamije. Osim imena ništa se višene zna o njenom utemeljitelju. Danas postoje isaimto temelji tedžamije; porušena je 1948. Zove se još Hrid-džamija, a tako sedanas naziva i malena mahala. Prvi put se spominje 1600.173 Međutim, kako je to najbliža džamija donjoj tvrđavi, nalazi se na oko150 m udaljenosti od njene sjeverne kapije pošavši prema starojvaroši, i kako se naselje od donje tvrđave prema varoši počelorano razvijati, to je HadžinDurgutova džamija mogla biti podignuta oko sredine XVI vijeka.

•Godine 1600. ta mahala je bila malena, brojala je svega 26 kuća poreskih Obveznika. U mjoj se pominju: Arslan-halifa, imam i od zanatlija četvorica obućara.174

4) Mahala Husein-begove džamije. Prvi put se spominje 1600.godine. Ne zna se kada je džamija podignuta, ni gdje se konkretnonalazila. Isto tako se ništa ne zna o njenom utemeljitelju. Ipak,prema imenu, Husein-!beg je bio zvornički sandžak-beg. Međuutvrđenim imenima zvoimičkiih sanidžak-foegova ističe se samo»Husejinnšah«, i to: godine 1559. i 1560.175 Taj Husein-šah, koji jepo svojoj funkciji bio beg, odgovaraće, vjerovatno, utemeljiteljuove mahale i džamije. Tu džamiju spominje i Evlija, naziva je»Begova džamija«.176

Godine 1600. Husein-begova mahala predstavljala je najveću zvorničfcu mahalu, brojala je 99 kuća poreskih obveznika, tj. obu-hvatala je gotovo polovinu cjelokupnog gradskog stanovništva. U njoj se, između ostalih, spominju: Mehmed-halliia, hatiib i Behram, tabak.177

Na osnovu izvjesnih elemenata može se samo pretpostavljati o tome gdje se ta mahala konkretno prostirala. Ona je, po svoj prilici, identična sa zvorničkom »Desnom varoši«, koju opisuje

170 TD, No 743, fo 398.171 Isto, fo 387.172 Isto178 TD, No 743, fo 387.174 Isto.175 BBA, Miihime defter-i, IV, str. 164; N. Filipović, u POF III—IV,

1952—53, str. 445.176 Evlija Celebi, Isto, 478.177 TD, No 743, fo 387.

188

Evlija čelebija. Evlija je, naime, zapazio da je Zvornik bio podijeljen u dvije varoši: .»/Lijeva varoš« i »Desna varoš« ili »Varoš Džebhana«, po mnogim dućanima u njoj u kojima se prodavala municija. Prema opisu se može utvrditi da mu se »Desna varoš« prostirala u području oko današnjeg mosta i pijace »sa bašoama i vinogradima« d bila je .značajnija od prve.178

Kako se zna da su se nekada u tome području nalazile tabhane, to je i spominjanje Behrama, tabaka dokaz da se Husejan^begova mahala prostirala u tome području, odnosno da je predstavljala glavni dio Evlijine »Desne varoši«.

5) Mahala Mehmed-Čelebijine džamije. Prvi put se spominje1600. Tim imenom ne naziva se danas nijedan dio grada, a nitima koja džamija, pa se ne zna da li je džamija nestala ili jošpostoji, noseći drugo ime. Isto tako se ništa ne zna o njenom utemeljitelju.

Spomenute godine bila je to malena mahala, brojala je svega 19 kuća poreskih obveznika. Kao stanovnik navodi se dzamijski hatib Ali-halifa.179

Moguće je da je ta mahala, odnosno džamija, identična sa današnjom mahalom i džamijom zvanom Rijeka. Prema predaji, staro je ime Riječke džamije: Hadži-lMehmedova džamija. Kako se naziv »hadži« mogao da inkorporira u ime kasnije, hodočašće-njern u Meku, te kako i naziv »čelebi« ■( = obrazovan čovjek plemenitog roda) predstavlja samo dodatak imenu, postoji, dakle, izvjesna vjerovatnoća da je spomenuti utemeljitelj 'džamije, Meh-med-čelebija, identičan sa Hadži-Mehmedom, koji se u tradiciji očuvao kao utemeljitelj današnje Riječke džamije.

6) Džemat hrišćana. Hrišćanski dio gradskog naselja, koji jeranije obično nazivan »varoš«, krajem XVI vijeka navodi se kao»džemat hrišćana«. Ali, i taj naziv bio je više nominalan. Premapopisu iz 1600. godine taj »džemat« (mahala) brojao je još svega6 domaćinstava poreskih obveznika. Od tih, jedno je domaćinstvoimalo baštinu, ali je i nju držao musliman, zvomički emin Meh-medija.180 To je u svemu bio ostatak stanovništva stare hrišćan-ske varoši.

U procesu postepene islamizacije sve se više smanjivao broj i ono malo hrišćanskog stanovništva koje je bilo evidentno sredinom XVI vijeka. Do kraja tog vijeka bilo ga je, dakle, gotovo sasvim nestalo. Na taj način sužavao se i topografski pojam stare varoši, a na istom području se sve više širila Sulejmandja mahala, nazivana kasnije »Fethijom«.

178 Evlija, Isto, 477^178.179 TD, No 743, fo 387.ino TD, No 743, fo 388: ».Mihal, s. Vuka; Mihal, s. Matije; Vukić, s. Du-jice;

Cvetko, s. Kojina; Đuro; baština Nikole u posjedu Mehmedije, emina.«

189

Imovinsko-pravni položaj muslimanskog stanovništva utvrđen još prije 1548. ostao je uglavnom isti i u drugoj polovini XVI vijeka. Ono je bilo oslobođeno davanja resm-d čifta, a plaćalo je sitne globe, pristojbe za vjenčanje i tzv. ibadihavu, što je sve pripadalo nasu zvorničkog samđžak-foega.181 Takav je, uostalom, bio status muslimanskog stanovništva i svih drugih gradskih naselja. Ipak, do izvjesnih promjena u povlaštenosti tog stanovništva došlo je u vezi s javnom izgradnjom u drugoj polovini tog vijeka, tj. u vezi s podizanjem jednog objekta u Zvorniku koji je imao izu-zetan privredn'o-komiunalni značaj. Javni put koji je na tom punktu povezivao Bosnu sa Srbijom prelazio je Drinu samo skelom, mosta nije bilo. Takav prelaz bio je vflo otežan kada bi Drina nabujala. U takvim slučajevima je i prelaz preko 'rijeke sjevernije od Zvomika na skeli, odnosno derbendu, nasuprot sela Šepak, prema današnjoj Loznici bio vrlo otežan, »bio je dug oko 400 užeta (povodaca), pa su putnici ostajali bespomoćni«. Zato je — kako se u izvoru izričito kaže: »pred kapijom spoonieniute tvrđave bio podignut (most, dužine 70 užeta«.182 »Budući da je njegov popravak i održavanje stavljeno u dužnost stanovnika navedene tvrđave, oni su na osnovu carske zapovijedi bili oslobođeni od divanskih nameta i običajnih poreza, od davanja djece u janjičare (gilman-i acemdvan), kao i od akindžijske službe (salgun).«183 Tako su izgradnjom mosta i potrebom njegovog popravljanja i održavanja bile, dakle, proširene fiskalne povlastice muslimanskog stanovništva, uslovljene pomenutim službama.

Sto se tiče malobrojnih hrišćanskih stanovnika u Zvorniku, oni su imali status nepovlaštene zemljoradničke raje. Od 1548. ti stanovnici nisu vršili nikakvu za državu korisnu službu, pa su tada bile dokinute njihove požeške povlastice, tj. bio je ukinut njihov status tzv. musellema, te se njihov broj i usljed toga stalno smanjivao. Bavili su se zemljoradnjoim. Godine 1600. ječam je bio osnovna žitarica koju su gajili, zatim su dolazili pšenica i proso.184

Kada je bio podignut spomenuti most preko Drine, nije moguće pobliže utvrditi. Sigurno je da je nastao između 1548, kada se još ne spominje, i 1585. godine. U popisu iz 1600. navodi se, naime, da su povlastice stanovnika vezane za popravak i održavanje mosta u Zvorniku »bile zavedene i u ranijem popisu«,185 a koji je, koliko se zna, bio obavljen 1585. godine.186 Isto tako, nije moguće preciznije utvrditi lokaciju tog starog mosta. Da li je on zaista postojao negdje nasuprot jedne od kapija Donjeg grada, što bi bilo logično ako bukvalno uzmiemo tekst izvora: »pred kapijama ime-

181 TD, No 743, fo 388. w* Isto.183 Isto.184 TD, No 743, fo 388.185 Isto.186 TD) No 655.

190

novane tvrđave«, ili je bio podignut nasuprot stare varoši i trga, upravo tamo gdje je doskora postojala skela, tj. u blizini današnjeg željeznog mosta, što bi, opet, s drugog gledišta bilo logičnije— teško je nešto određenije reći.

Sagledavanjem zvorničkih mahala iz kraja XVI vijeka pada u oči interesantna činjenica. U poređenju sa stanjem iz 1548, ukupan broj stanovnika (poreskih obveznika) tog grada bio je znatno opao. Staviše, taj broj bio je više nego raspolovljen. Od ukupno 462 kuće u 1548. bio je opao taj broj do 1600. na svega 218 kuća. Nije tu evidentno samo opadanje hrišćanskih stanovnika usljed islamizacije: od 30, na svega 6 kuća, nego znatno opadanje i muslimanskih: od 432, na 212 kuća. Ta pojava upravo začuđuje, tim više što je kod sviju drugih značajnijih gradskih naselja u sjeveroistočnoj Bosni ((Srebrenica, Donja Tuzla, Gornja Tuzla, Gra-čanica), koja su doživljavala i paralelan urbani razvitak, bilo evidentno povećavanje stanovništva i urbano širenje tih gradova, stvaranjem sve novih mahala. U razjašnjavanju tog pitanja mogu se postaviti dvije alternative:

1. Ako je Zvornik sredinom XVI vijeka predstavljao centarorganizovane zanatske proizvodnje za Vojsku, onda evidentiranibroj zanatlija iz 1548. nije morao značiti i istovetan broj stalnonastanjendh domaćinstava. iPremještanjem centra te proizvodnje poslije te godine u jedno drugo mjesto u toj oblasti, kako se čini,uglavnom u Gračanicu, premješten je bio time i dobar broj tihzanatlija. Među tim, slabost takve pretpostavke leži u činjenici štoje logično da Zvornik, kao središte sandžaka, ostane i dalje najrazvijenije gradsko naselje u tome sandžaku, kakav je značaj on— u kompariranju sa drugim okolnim gradskim naseljima — imao i prije 15 godina (1533). Budući da isu izvjesni gradovi u toj oblasti sredinom vijeka takođe premašivali broj od 400 kuća '(Gornja Tuzla— 422 kuće i Donja Tuzla — 406 kuća), bilo bi normalno da je i Zvorndk, kao sjedište vojno-administrativne vlasti u sandžaku, imao najmanje toliko kuća koliko je u njemu 1548. bilo evidentiranih zanatlija.

2. U Zvomiku je u izvjesnim periodima druge polovine XVIvijeka moglo zaista da dođe i do značajnijeg opadanja broja njegovog stanovništva. Prvo zbog toga što su u procesu razvitka mu-slimanskdh gradova u Slavoniji značajnu pomoć u stanovništvupružali posebno igradovi sjeveroistočne Bosne.187 Ta potpora sesastojala u preseljavanju 'potrebnog broja zanatlija, dakle, muslimanskog stanovništva koje je činilo osnovicu u relativno brzomrazvitku tih gradova u slavonskim sandžacima. Kako je Zvornikpredstavljao u to vrijeme najrazvijeniji zanatski centar u istoime-

187 S. Povičić, Podrijetlo hrvatskih i srpskih naselja i govora u Slavoniji, Zagreb 1953, str. 56.

191

nom sandžaku i, posebno, kako se nalazio na glavnoj saobraćaj-nici, to je moglo najviše njegovog zanatlijskog stanovništva da bude upućeno u slavonske gradove.

Drugo, mogli su i drugi faktori da znatnije utječu na opadanje zvomičkog stanovništva. Rat koji su Turci vodili sa zapadnim zemljama od 1593. do 1606, zaključen na utoku Zitve, za vrijeme koj'eg je i vršen popis ove oblasti (1600) — u čijem svjetlu se Zvornik pokazuje upravo sa polovinom isvog ranijeg stanovništva — mogao je najviše da utječe na tako enormno opadanje stanovništva. Zvornički sandžakHbezi, koji su kroz to vrijeme stalno aktivno učestvovali u ratnim operacijama, u slučaju hitne potrebe najlakše su mogli da rnobilišu upravo zvorničko stanovništvo. Dalje, utvrđeno je da pred kraj tog vijeka a prije rata, sandžak-begova rezidencija nije bila stalno u Zvomdku, nego često u Gornjoj, a zatim i u Donjoj Tuzli, u kojim gradovima su ti sandžak-Jbezi ta-kođe podigli kulturne ustanove, odnosno formirali nove mahale.183 A poznato je da je takvo administrativno središte, sjedište san-džak-foega uopće, znatno doprinosilo urbanom širenju samog grada, pa, prema tome, i njegovo premještanje moglo je da rezultira opadanjem stanovništva. Da je Zvornik u drugoj polovini tog vijeka zaista preživljavao dekadencu, dokazuje opadanje njegove gradske privrede, tj. feudalnih i državnih prihoda od tog grada. Izvjesnu rekompenzaciju, istina, davala je sve više razvijana riječna brodogradnja pod zidinama ovog utvrđenja. To pitanje biće razmatrano u posebnom radu.

,Kao i kod drugih gradskih naselja, i u Zvorniku je tokom XVI vijeka, i kasnije, dolazilo do promjena naziva pojedinih mahala. Što je urbani razvitak jednog mjesta bio brži, to je više dolazilo do takvih promjena. Utvrđeno je da su kod izvjesnih gradskih naselja u ovoj oblasti te promjene bile tako krupne da je bilo teško i djelomično identificirati pojedine mahale (nazive) iz kraja XVI vijeka sa mahalama istog imjesta iz sredine tog vijeka. Takvu pojavu susrećemo gotovo kod svih gradskih naselja u granicama zvorničkog sandžaka (Donja Tuzla, Gračanica, Sabac, Srebrenica). Tek formirane mahale nazivane su ad boe, po imenima najviđenijdh i najzaslužnijih stanovnika, vojnih komandanata, organa vlasti i drugih, a podizanjem u njima kulturnih ustanova (mesdžida, džamija, tekija) mijenjale su svoja imena prema imenima tih ustanova, odnosno njihovih osnivača. Ali, na tome nije ostajalo, promjene naziva pojedinih kvartova karakterisale su i dalji urbani razvitak gradskih naselja. Tokom vremena prvobitne kulturne ustanove su dotrajavale, te su od strane novih legatora, ili na istim mjestima podizane nove građevine, ili su stare u toj mjeri renovirane da su mijenjale i prvobitnu arhitekturu. One su sada nazivane prema imenima novih legatora, odnosno i mahale su samim tim dobivale nova imena.

188 A. Handžić, Tuzla i okolina u XVI vijeku (rukopis).

192

U Zvooiniku, kako je već istaknuto, zbog izvjesnih specifičnosti ndje bilo moguće utvrditi imena pojedinih mahala iz sredine XVI vijeka da bismo ih mogli komparirati sa onima iz kraja tog vijeka. Međutim, kasnije promjene u tome pogledu bile su tolike da je već odavno izgubljen kontinuitet između naziva iz 1600. i današnjih naziva mahala. Osim do danas očuvanog naziva »Fet-hija«, koji je, prema Evliji, identičan sa ranijom Mahalom Sulej-manijom, i iosim nešto zidina džamije u Mahali Hrid, za koje zidine stari ljudi tvrde da odgovaraju Hadži^Durgutovoj džamiji, nemamo više pouzdanih tragova od (ranijih mahala i džamija. Promjene se sastoje uglavnom u mijenjanju samih naziva, dok se vrlo malo mogu odnositi na eventualno dalje urbano širenje grada poslije 1600. godine. Analizom izvora, naime, utvrđeno je da su sva gradska naselja u ovoj oblasti već do kraja XVI vijeka uglavnom bila dobila onu urbanu širinu kakvu su ona imala i krajem turske vladavine u našim zemljama.

Svakako, i dalje se stanovništvo povećavalo i urbano se popunjavao zacrtani okvir gradskog naselja novom izgradnjom javnih i drugih objekata. Prema Evliji, koji, kako se zna, često pretjeruje u svojim opisima, Zvomik se bio znatno povećao između 1600. i njegove posjete i(1664). Samo gradsko naselje on opisuje kao dvije varoši: Lijevu varoš i Desnu varoš. Takva bi se podjela mogla nazreti i danas. Za prvu kaže da '»leži izvan Careve kapije«, tj. proteže se od pomenutih tvrđavskih vrata Donjeg grada pa ide, po prilici, do današnje Namazgah džamije, tj. do prelamanja gradske površine i njenog obaranja prema pijaci. Ona se proteže duž jedine ulice pokraj Drine, s čije se obje strane nalaze kuće, »sastoji se otprilike od 300 sindrom pokrivenih i tvrdo zidanih kuća. Ima 50 bez plana podignutih zgodnih i malenih dućana«. U njoj je postojalo i »jedno novosagrađeno svratiste (han), koje je poznato pod imenom Novi han«.189

Dalje, opisujući Desnu varoš, Evlija kaže: »Ova varoš što leži izvan grada (zove se) Varoš Džebhana. Tu, na obali rijeke Drine, među ogromnim drvećem, ima oko 380 prostranih i sindrom pokrivenih kuća s vinogradima i baščama... Tu ima 150 dućana u kojima se prodaje municija. Od kraja južne strane ove varoši, pa preko Lijeve varoši do Novog hana ima 5.500 koraka.«190 To je, svakako, onaj dio gradskog naselja što se proteže sjeverno od današnjeg željeznog mosta i stare zgrade bolnice. Sto Evlija dalje u ovom kontekstu govori o broju mahala i »islamskih bogomolja« predstavlja njegovo olbično hiperboMsanje i kolidira i sa njegovim daljim opisom ovog grada. Interesantno je iz njegovog opisa navesti još to da on spominjući u Zvorniku poimenično četiri džamije: Fatihovu, Sulejmaniju, Begovu i Zvorničku, dalje kaže: »U dvije varoši ima još po dvije džamije. Tu postoji 8 mes-

188 Evlija, Isto, 477. 190 Isto, str. 477—478.

193

džida, 8 tekija, 3 medrese, javno kupatilo (hamam), 7 osnovnih škola i 3 svratiišta {han).«191 Karakteristično Jje to što Evlija u svom opisu ne spominje uopće most preko Drine, koji je, kako je istaknuto, bio tu sagrađen nešto prije' 1585. godine. Da li je most do Evlijinog dolaska 'bio propao, ili ga je on zaboravio navesti, teško je bilo šta tvrditi.

Danas u Zvorniku postoje četiri džamije, nazvane: Zamlaz, Namazgah, Riječka i Begsuja. One, ni po svojoj arhitekturi ni prema tim nazivima nisu mnogo stare. Begsuja192 je, štaviše, iz novijeg vremena, kao i naselje oko nje. Nestajanjem starih džamija istoimene mahale su orijentisane prema najbližoj postojećoj džamiji, formirajući na taj način džemate. Tako je nestankom Hadži-Durgutove džamije (1948) istoimena mahala (nazivana još Hrid) pripala džematu Zamlaz-džamije, koji se proteže duž ceste, od sjeverne kapije Donjeg grada sve do zgrade pošte. Samo dme Zamilaz ne nalazimo u izvorima iz XVI vijeka, međutim, po samom mjestu, ta džamija je morala biti rano podignuta, premda današnja njena arhitektura nije stara. Nazvana je »Zamlaz« po istoimenom izvoru, pored džamije; drugo njeno ime nije poznato, premda nema sumnje u to da je džamija, kao i sama mahala, imala ranije drugo ime, po njenom utemeljitelju.

Nestankom džamija u mahalama: Fethiji (ne zna se kada je Sulejmanija džamija nestala) i Bajiru (1935), te mahale su priključene džematu Namazgah-džatrnije. Samo ime »Namazgah« znači mjesto na otvorenom prostoru gdje se obavlja molitva, što je dokaz da je to mjesto u prvo vrijeme, prije podizanja džamije, predstavljalo tzv. »Musallu«, koju je imalo svako izrazito muslimansko gradsko naselje. Arhitektura Namazgah džamije je iz poznijeg vremena. Zna se, međutim, da se stara džamija na tom mjestu zvala Hadži-lldrisova. (Poznati pjesnik i derviš Hasan Ka-imdja, rodom iz Sarajeva, koji je oko 1682/3. iz političkih razloga bio protjeran u Zvornik, gdje je i umro oko 1691/2, proveo je posljednje godine života u službi kao imam navedene Hadži-Idri-sove džamije.198 Stara džamija na Musalli bila je rano podignuta, jer »Musalla^džamiju« spominje još Evlija 1664. godine.194

Do novijeg vremena (1946) postojala je i tzv. Skela-džamija u ranijoj mahali Skeli, sjeverno od današnjeg željeznog mosta. Očito je to odranije bio punkt gdje je Drina prebrođavana. Pravo

191 Isto, 478.192 Složenica od beg i su = voda — Begova voda.193 A. Mulahalilović, Šejh Hasan Kaiml-baba (prigodom 250. godišnjice

smrti), El-Hidaja, god. V, ifcr. 8—10, od 22. lipnja 1942, str. 225; Dr M. Ha-džijahić, Hasan Kaimija i njegovo turbe na Kuli u Zvorniku, Zvornik 1966,str. 1—6.

184 Evlija Celebi, Isto, 478. 13 —

Godišnjak Društva istoričara BiH

194

ime te nekadašnje džamije nije poznato. Nalazila se upravo,na mjestu današnjeg restorana i kafane »Drina«. Ta mahala je zatim pripojena džematu Rijeka-džamije, koja se nalazi nedaleko od utoka Rijeke i(Potoka) u Drinu. Riječki džemat se proteže od mosta i zgrade stare bolnice te, prelazeći Potok, obuhvata i jedan dio ulice Begsuje.

195

ZVSAMMENFASSUNG

ZVORNIK IN DER ZWEITEN HALFTE DES XV. UND IM XVI.JAHRHUNDERT

Uiber die Vergangenheit Zvorniks wurđe auch, foisher etwas geschreiben, hauptsachlich iiber die Periode vor der Tiirkenherrschafit. Diese Aifoeit aber besohaftigt sich mit der Geschichte der Stadt im der ersten Zeit der Turken-herrschaft und umfasst eine Zeit von 140 Jahren, d. h. von 1460 bis zum Ende des XVI. Jahrhunderts. Sie basiert auf unveroffentlichten Quellen und zwar auf den Deftern, d. h. Katasterregistern der Balkanlander aus dem Istanfouler Staatsarchiv. Wie foekannt, entbalten sie aus.gezeicb.nete Angaben fiir Erfor-schung der wintschaftlichen, stadtrechtlichen, kultiirellen und iibrigen En-twioklung der staditischen Seidlungen iiberhaupt, wie auch Angaiben fiir die Klarung demographischer Verhaltnisse eines Gebiets.

Die Arfoeiiit bestehlt aiuis direi Kapiteln. Im Erstan wird iiber die Orga-nisation der tiirkischen Herrschaft im Zvorniker Gebiet bzw. im gesamten mittleren bosnišchen Raum an der Drina geaprochen. Hier wđrd diie tiirki-sche Eroberung und die ursprungliche Eingliederung des Zvorniker Gebiets in den Sandsćhak Smederevo aufgezeigt, danach die Griindung des San-dschaks Zvornik um .1480, der ursprunglich ein kleines Gebiet umfasste und zwar nur drei Kadiluks (Zvornik, Srebrenica, Brvenik) und die Vergrosserung des Territoriums dieses Sandschaks links und rechts der Drina bis zur Save, was durch die Auflosung der ungarischen »Banovina« von Srebrenica erfolgte (von 1512-—1520). Hier wird ein kurzer tjberblick iiber die administrativ-ge-riohtliche Aufteiiung, wie auch iiber die demographischen Verhaltnisse ta diešem Gebiet gegeben. Gezeigt werden hier auch noch die Machtorgane: mdliter-adniinistrative (Subascha, Sandschak-Beg), Gerichtsibehoirden, die Griindung und das Territorium des Kadiluks Zvornik.

Im zweiten Kapitel werden die Zvorniker Festung und ihre Besatzung geschildert. Wie man weiss, haben die Tiirken die Zvorniker Festung klein vorgefunden, nur das sog. Gornji grad. Aus friihesten turkisohen Quellen kann man indessen feststellen, dass die Tiirken im Sommer 1491 und zwar vom 25. Mai bis zum 12. Septembar einen umfangreicheren Ausbau der Zvorniker Festung vornahmen. Fiir diesen Ausbau, einschliesslich auch der ge-wissen Renovierunig der Srebrenica-Festung, wiurde die grosse Summe von 338.574 Aktschen ausgegeben. Wenn wir diese Angaben analysieren, besonders hinslchtlich der Zeit, wann das erfolgte, erscheint es sehr wahrscheinlich, dass eben in diesem Jiahre die Festung von Donji grad errichtet wuirde. Mit ihren Mauern und Tiirmen in zwei Fliigeln erstreckte sie sich vom sog. §rednji grad bis zur Drina, und mit zwei gut befestigten Toren sperrte sie den Zugang zum Fluss vollkommen ab.

In der ersten Zeit, unter den Bedingungen der vorgeschobenen Militar-grenze, war die Besatzung der Zvorniker Festung, sowie der iibrigen Festungen im diesem Gebiet, relativ zahlredch. Sae enthielt alle Heeresgattungen der Ta-gesoldner-Grenzeinheiten, Christen und Mohammedaner (Martolosen, Azapen, Mustahfizen, Farisanen, Dschebedschien und andere) und konnte etwa 500 Leute zahlen. Durch die Ausdehniung der turkischen Grenzen und dadurch, dass das Zvorniker Gebiet seine fruhere strategische Bedeutung verlor, wurde die Zahl der Festungsbesatzungen allmahlich vermindert. Durch die Auf-stellung der standigen Mustahfizen (mit Timar-Belehnung) betrug dde Zvor-mker Đesateumlg zwischen J. 1528 und 1533 nuir 120 Deute. Spater ist die Zahl weiter gesunken: 1548 = 106 und 1570 = 84 Mustahfizen.

Im dritten Kapitel wird die Entwicklung der zur Festung gehorigen Unterstadt gezeigt. Hier werden zwei Stadien unterschieden: a) bis dieser Manktflecken das christliche Emblem trug und »varoš« genannt wurde; b) als er durch die Islamisierung eine orientalisch-mohammedanische Phy-sionomde bekam umd tiirkdsch »kasaba« genannt wurde. Im ersten Stadium

13*

196

wird versucht, die ethnische Struktur und Herkunft der Bewolkeruing zu kla-ren, die Anderungen, die in ethnischar Hinsicht in der ersten Zeit der Tiirken-herrschaft auftraten (Migration) und die Bewegung der Bevolkerungszahl, d. h. wie und auf welche Weise sich die Zahl der christlichen Einwohner in der Stadt verminderte. Es ist festgestellt worden, dass der Nukleus der inu-selmanischen Siedlung in der oberen Festung lag und sich spater gegen alten Marktflecken in der Unterstadt ausbreitete. Nach 1512, aber vor 1533, hat der Marktfleoken Zvornik in konfessioneller, und in gewissem Masse sbadt-rechtlicher, Hinsicht seine Phvgionamie gevrandelt. Er erhielt die Bezeichnung »kasaba«; von da an genoss die mohammeđiamische Bevolkerung der Stadt gewisse Steuererleichterungen. Und das war einer der Griinde, dass sich von da an mohamrnedanische Stadtbewohner rapid vermehrten. Sie zahlten 432 steuerpflichtige Haushalte im Jahre 1546, wahrend die christlichen, wie schon 1533, nur 30 Haushalte zahlten. Zvornik wurđe schon daroals ein Zen-trum mit enrtvviokelten Handwerken und stadtrechtlich die bestentwickelte Kasaba in diesem Gebiet. Zur bedeutenden wirtschaftlichen und stadtischen Entwicklung Zvorniks trug am međsten die Tatsache bei, dass diese Stadt militar-administratives Zentrum des gleichnamigen Sandschaks war, d. h. Sitz seines Sandschak-Begs.

Bis zum Anfang der zweiten Halfte des XVI. Jahrhunderts formierten sich in Zvornik neben dem christlichen Dschemat (Varoš), funf mohamme-danische Mahallen (Stadtviertel), benannt nach den bedeutendsten Moscheeen bzw. nach deren Griindern. Zum ersten Mal werđen sie ina J. 1600 envahnt: Mahalle von Sultan Mehmed dem Eroberer, Mahalle von Sultan Sulejman, Mahalle von Hadži Durgut, Mahalle von Husein-Beg und Mahalle von Meh-med-Celebija. Etwas vor 1585 wurde an Zvornik vor den Toren der unteren Eestung eine Bruoke uber die Drima erricbtet, wodurch der Verkehr nach Serbien (Sandschak Smederevo) an dieser Stelle wesentMch erleichteirt wurde. Spater, bis zum Ende des XVI. Jahrhunderts, wurde Zvornik als iStadt im Sinne des angezedgten Entwicklungsrahmens weiter aufgebaut.

G O D I Š N J A KDRUŠTVA ISTORIČARA BOSNE I HERCEGOVINE

ANNUA1REDE LA SOCIETE HISTORIQUE DE BOSNIE ET HERZEGOVINE

GODINA XVIII1968-1969.

Ređakdioni odbor

Dr ALOJZ BBNAC, Br BRANISLAV ĐUBĐEV,Dr MILORAD EKMECIC, Dr FERDO HAUPTMANN,

Dr HAMDIJA KAPIDZlC, Dr MARKO ŠUNJIC

Odgovorni urectailk Dir

HAMDIJA KAPIDZlC

Lektor RADOJKA

RADULOVIC

Štampa: NIP »Oslobođenje«, Sarajevo. Za štampariju: Petar Skert. — 1970.