Δ∂ÀÃ√™ 2

TΕΤΡΑΔΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΕΥΧΟΣ 2οΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007ISSN: 1791-1230

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Δ/νση: Μπουμπουλίνας 20-22, Αθήνα 10682http: //www.culture.gr

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ 2ου ΤΕΥΧΟΥΣ

Απόστολος Δοξιάδης,Συγγραφέας-ΜαθηματικόςΜαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα,Διευθύντρια Εθνικής ΠινακοθήκηςΑντώνης Μακρυδημήτρης,Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΕΤΡΑΔΙΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ-

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

Αντώνης Βασιλογιαννακόπουλος, Νικόλαος Α. Κούκης,Κωνσταντίνα Μπότσιου, Αλέξανδρος Ξενάκης,Κωνσταντίνος Πουχτός, Ανδρέας Σιδέρης, Ελένη ΣουράνηΓραμματεία: Ειρήνη Ανδρικοπούλου

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ-ΕΚΔΟΣΗΣ

ΕΥΑΝΑΓΝΩΣΤΟΝ, Λυκαβηττού 12, 106 73 Αθήνα, τηλ.: 210-3637070

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ-ΕΚΤΥΠΩΣΗ

LineArt, τηλ.: 210-9310 766

ΕΞΩΦΥΛΛΟ

ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟ Ι, έργο της Μαρίας ΦιλοπούλουΕΝΔΟΦΥΛΛΟ (Μεγεθύνσεις)ΕΓΚΙΒΩΤΙΣΜΟΣ, έργο του Δημοσθένη Κοκκινίδη

Τα κείμενα-άρθρα που δημοσιεύονται στα ΤΕΤΡΑΔΙΑ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ αποτελούν προσωπικές θέσεις των συντα-

κτών τους και δεν εκφράζουν απαραίτητα τις απόψεις του

Υπουργείου Πολιτισμού.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ

Προλογικό σημείωμα............................................................................ 5

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΟΥΡΝΙΚΙΩΤΗΣ

Το κοινωνικό πρόσωπο των πόλεων

στο πλαίσιο της πολιτισμικής

παγκοσμιοποίησης.................................................................................. 7

ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΙΣΩΠΟΣ

Αρχιτεκτονική και πολεοδομία

σε ένα νέο (αστικό) τοπίο............................................................ 15

ΑΝΤΡΕΑΣ ΓΙΑΚΟΥΜΑΚΑΤΟΣ

Η διάσπαρτη Αθήνα και η ηθική

του σχεδιασμού........................................................................................................ 29

ΜΙΧΑΛΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ

Τοπική παραδοσιακή αρχιτεκτονική,

διεθνισμός και παγκοσμιοποίηση ..................................... 37

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΠΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΣ

Ψηφιακή «πόλη» .................................................................................... 45

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ &

ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΚΑΡΓΑ

Ο θεσμός απόσυρσης κτιρίων και κατασκευών....... 55

ΜΕΓΕΘΥΝΣΕΙΣ:ΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΚΤΙΡΙΟ ΣΤΟ

ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΑΣΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ

ΧΡΗΣΤΟΣ ΖΑΧΟΠΟΥΛΟΣ

Εισαγωγικές επισημάνσεις.......................................................... 75

ΜΠΕΡΝΑΡ ΤΣΟΥΜΙ

Το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης και

οι επιπτώσεις του στο περιβάλλον

αλλά και το ευρύτερο αστικό τοπίο .............................. 79

3

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΝΤΩΝΑΚΑΚΗΣ

Αστικό τοπίο της σύγχρονης ελληνικής πόλης

και δημόσιο κτίριο .............................................................................. 89

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΡΑΚΗΣ

Το δημόσιο κτίριο και το αστικό περιβάλλον...... 97

ΝΙΚΟΣ ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗΣ

Το λειτουργικό δημόσιο κτίριο

προϋποθέτει μια βιώσιμη πόλη........................................ 105

ΜΑΡΙΑ ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΗ-ΑΔΑΜΗ

Το δημόσιο κτίσμα ως σύμπλεγμα

του αστικού ιστού και ως ιστορική συνέχεια.......... 111

ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΙΖΗΣ

Η συμμετοχική διαδικασία

του πολίτη-αρχιτέκτονα στη χωροθέτηση

του δημόσιου κτιρίου................................................................... 123

ΤΑΣΟΣ ΚΩΤΣΙΟΠΟΥΛΟΣ

Η επίδραση του δημόσιου κτιρίου

στο αστικό όριο................................................................................... 131

4

Η πόλη υπήρξε ανέκαθεν ηκάμινος του πολιτισμού, το

κομβικό σημείο δημιουργικού πλούτου. Σήμερα, αντιμε-τωπίζει τεράστιες προκλήσεις. Περισσότερο από τοήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε πόλεις, καιαυτό το ποσοστό σημειώνει καθημερινά δραματικήαύξηση. Ο αστικός πληθυσμός, που την αρχή του 20ούαιώνα αποτελούσε το 10% του παγκόσμιου πληθυσμού,το 2000 έφτασε περίπου το 50%.

Στα τέλη του 20ου αιώνα, όμως, οι πόλεις σε όλο τονκόσμο βίωσαν έναν ριζικό μετασχηματισμό της εικόναςτους. Άρχισε μια αναγέννηση σε νέες και βελτιωμένεςπολιτιστικές εγκαταστάσεις από κέντρα τέχνης, θέα-τρα, μουσεία και αίθουσες τέχνης μέχρι φεστιβάλ καιδιάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις. Βιομηχανικέςπόλεις, όπως το Μπιλμπάο, η Γλασκώβη, η Βαρκελώ-νη και η Σιγκαπούρη, μετατράπηκαν σε πολιτιστικέςπρωτεύουσες, πόλεις πολιτισμού, και πνευματικήςεπικοινωνίας. Η πόλη του 21ου αιώνα εμφανίζει τοκοινωνικό της πρόσωπο ως φυσικός φορέας κοινωνι-κής και πολιτισμικής δραστηριότητας, που μεταλλάσ-σεται διαρκώς με έναν φρενήρη ρυθμό κυκλοφορίαςανθρώπων, εμπορευμάτων, πληροφοριών και εικόνωνκάθε είδους και κάθε μορφής.

5

¶ÚÔÏÔÁÈÎfiÛËÌ›ˆÌ·

Ζούμε σε μια μαγματική ρευστότητα με μετατοπί-σεις πληθυσμών στα αστικά κέντρα, με κοινωνικές καιοικονομικές αντιθέσεις, με έναν σύνθετο και ευάλωτοχαρακτήρα της σύγχρονης διαβίωσης.

Ως εκ τούτου, η αστική αναγέννηση δεν μπορεί ναυλοποιηθεί χωρίς να συνεκτιμήσει τις αλλαγές τηςοικονομίας και της κοινωνίας, τη σχέση συνεργασίαςδημόσιου και ιδιωτικού τομέα, την επιτακτική ανάγκηγια περιβαλλοντική προστασία, την αξιοποίηση τουελεύθερου χρόνου, την ανάδυση νέων προτύπωναισθητικής και τον αναδιαμορφούμενο ρόλο τωνμητροπόλεων – την ανάδειξή τους ως τόπων ενσωμά-τωσης και συγκερασμού του καινούργιου και του υφι-στάμενου. Το ζήτημα της αστικής αναγέννησης δενείναι πλέον αποκλειστικό μέλημα του εθνικού σχεδια-σμού, αλλά αφορά και την κοινωνία πολιτών.

Τα ερωτήματα που τίθενται εμφαντικά και οφείλουννα απασχολήσουν τους οραματιστές, αλλά και τους σχε-διαστές του νέου αστικού τοπίου, πυροδοτούν, επίσης,έναν δημόσιο διάλογο με κεντρική ιδέα την ανάγκη τηςηθικής διάστασης στον αστικό σχεδιασμό. Οι πόλεις δενπρέπει, ενόψει της τεχνολογικής και αρχιτεκτονικήςεξέλιξης, να απεμπολήσουν το δικαίωμά τους για έναπρόσωπο κοινωνικό και ανθρώπινο. Με άλλα λόγια, μιανέα συνθήκη είναι αναγκαίο να συνομολογηθεί μεταξύπολίτη και πόλης, τέτοια που να κατοχυρώνει ένα ελά-χιστο επίπεδο πολιτισμού στην καθημερινότητα.

Αυτός είναι και ο στόχος που έχουμε θέσει στο Υπουρ-γείο Πολιτισμού, σχεδιάζοντας και υλοποιώντας μιαπολιτική που φέρνει τον πολιτισμό πιο κοντά στον πολί-τη και το αντίστροφο. Αντιμετωπίζοντας τον πολιτισμόως σημαντική συνιστώσα στην αναγέννηση του αστικούτοπίου, ως καταλύτη ποιότητας στη ζωή όλων μας.

Μιχάλης Λιάπης Υπουργός Πολιτισμού

6

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣΤΟΥΡΝΙΚΙΩΤΗΣ*

Η πόλη του 21ου αιώνα ζει μιαπολύ ενδιαφέρουσα αντίφαση.

Από τη μια μεριά, είναι χτισμένη με αδρανήυλικά και μεταβάλλεται εξαιρετικά αργά, στηλογική της μακράς διάρκειας που χαρακτήριζεπάντα τα οικοδομικά κελύφη της αρχιτεκτονι-κής της. Και από την άλλη, είναι ο φυσικόςφορέας της κοινωνικής και πολιτισμικής δρα-στηριότητας που μεταλλάσσεται διαρκώς μεένα φρενήρη ρυθμό κυκλοφορίας ανθρώπωνκαι εμπορευμάτων, πληροφοριών και εικόνωνκάθε είδους και κάθε μορφής.

7

* Ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης είναι αρχιτέκτων,

αναπληρωτής καθηγητής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων

του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου.

ΔÔ ∫ÔÈÓˆÓÈÎfi ¶ÚfiÛˆÔ

ÙˆÓ ¶fiÏÂˆÓ ÛÙÔ ¶Ï·›ÛÈÔ

Ù˘ ¶ÔÏÈÙÈÛÌÈ΋˜¶·ÁÎÔÛÌÈÔÔ›ËÛ˘

Είναι δύσκολο να συλλάβει το μυαλό μαςτην κινητικότητα αυτή, διαρκώς κινούμενο καιτο ίδιο, μέσα στο φυσικό του σώμα και στοδίκτυο της πληροφορίας, βιώνοντας την καθη-μερινότητα του χώρου της ζωής και της εργα-σίας, του αυτοκινήτου και του μέσου επικοι-νωνίας. Όλα γύρω είναι ή φαίνεται πως είναισταθερά και αμετάβλητα. Η τριλογία της οδούΠανεπιστημίου –η Βιβλιοθήκη, το Πανεπιστή-μιο και η Ακαδημία– είναι όπως ήταν πριν γεν-νηθεί οποιοσδήποτε από εμάς, με εξαίρεσητην πρόσφατη «επένδυση» ενός κτιρίου με«Ηondos» πίσω από τη Βιβλιοθήκη, στην οδόΙπποκράτους, που έχει αλλάξει δραστικά τοβάθος πεδίου. Και όχι μόνο δεν αλλάζουν τακτίρια, αλλά συντηρούνται επίμονα και συστη-ματικά για να φαίνεται ότι δεν αλλάζουν.

Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει –παραδόξως–στην πλατεία της Ομόνοιας. Λέω «παραδόξως»γιατί οι περισσότεροι θα υποστήριζαν πως ηπλατεία αυτή άλλαξε πολύ στην αρχή του 21ουαιώνα. Κι όμως, η πλατεία, που ορίζεται από τομέτωπο των περιμετρικών κτιρίων, διατηρεί τηντετράγωνη μορφή που είχε πάντα και περιβάλ-λεται από τα κτίρια που γνώρισα κι εγώ ωςπαιδί, μεγαλωμένος ελάχιστα τετράγωνα πιοκάτω. Και εδώ τα κτίρια έχουν συντηρηθεί,καθαριστεί και αναδειχτεί για να εξασφαλιστείτο αμετάβλητο του αρχιτεκτονικού κελύφους,με εξαίρεση ένα, «ντυμένο» κι αυτό με«Ηondos» στη γωνία της 3ης Σεπτεμβρίου.

Αυτά που αλλάζουν περισσότερο από οτι-δήποτε άλλο σε μια πόλη –στην πλατεία τηςΟμόνοιας για παράδειγμα– είναι τα κάθε

8

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΟΥΡΝΙΚΙΩΤΗΣ

είδους κινητά συστατικά της, οι άνθρωποι, τααυτοκίνητα, τα εμπορεύματα, η εικόνα τωνεμπορευμάτων (τα «Ηondos» δηλαδή). Σ’ αυτάυποτάσσεται η οργάνωση των ροών της κίνησηςκαι των εφήμερων στάσεων, αυτά εκφράζουντο κοινωνικό πρόσωπο και την πολιτισμικήπαγκοσμιοποίηση στο σύγχρονο αστικό τοπίο.

Η Ομόνοια ήταν και είναι ζωτικός πυκνωτήςστη σύγχρονη μεγαλούπολη στην οποία ζούμε.

9

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ & ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ

Η φωτογραφία του εξωφύλλου από το βιβλίο του Γιώργου Ιωάννου Ομόνοια, 1980 (φωτ. Ανδρέας Μπέλιας)

Ο Δρομέας της ήρθε και έφυγε, όπως έρχονταικαι φεύγουν οι δημοτικοί άρχοντες. Το συντρι-βάνι του 1960, έργο αρχιτέκτονα και γλύπτη,διαρκώς μεταβαλλόμενο στη ροή της μέραςκαι της νύχτας, μείξη χρωμάτων και υδάτων,αυτοκινήτων και ανθρώπων, ήταν μια εφήμερη«εγκατάσταση» στη μακρά διάρκεια της πλα-τείας – δεν είχε περισσότερα από 30 χρόνιαζωής. Και η «εγκατάσταση» της σύγχρονης πλα-τείας είναι το έδαφος μιας πολιτισμικής εντρο-πίας1 επειδή προσφέρει την ευκαιρία για λίγομεγαλύτερη στάση στη διαρκώς μεταβαλλόμε-νη σύνθεση της κοινωνικής συγκρότησής της.

Η αταξία αυτή είναι χαρακτηριστικό πύκνω-μα της πολιτισμικής παγκοσμιοποίησης, στηνοποία αναφέρομαι. Οι διασταυρούμενες ροέςφύλων και φυλών, συναλλαγών και ανταλλα-γών, αυτοκινήτων, τουριστών και δύο γραμμώνμετρό με οκτώ δρόμους που οδηγούν σε όλεςτις γειτονιές της Αθήνας είναι το αποκορύφωματης αστικής πλατείας της μεταβιομηχανικήςκοινωνίας. Το πρωί και το απόγευμα, στο φωςτου ήλιου, στον ηλεκτρισμό του υπογείου, καιόλη τη νύχτα στις ανταύγειες του γενικού φωτι-σμού της, η πλατεία είναι εξαιρετικά ζωντανήχωρίς να είναι η ίδια. Μοιάζει με τις πλατείεςαπό όλο τον κόσμο, που υλοποιούν το μητρο-πολιτικό ανάλογο της καρδιάς, Times Squareκαι Alexanderplatz, αλλά είναι ταυτοχρόνωςδιαμορφωμένη με ισχυρή αστική τυπολογία (τοτετράγωνο και οι οκτώ δρόμοι) και είναι γεω-γραφικά ορισμένη σε σχέση με το πολιτισμικόαποκορύφωμα της πόλης (την Ακρόπολη),ώστε να επιβάλλεται και ως κλασική πλατεία.

10

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΟΥΡΝΙΚΙΩΤΗΣ

Το κοινωνικό πρόσωπο της σύγχρονηςμεγαλούπολης είναι μια σύνθεση αντιθέσεωνπου γνωρίζαμε ήδη από τον περασμένο αιώνα,αλλά τώρα εκρήγνυνται ως πολιτισμική πα-

γκοσμιοποίηση και επιταχύνονται σε πείσματης αδράνειας του οικοδομικού περιβάλλοντος.Συγκρίνοντας την Ομόνοια του Γιώργου Ιωάν-νου2 με τη σημερινή μπορούμε να μετρήσουμεαυτή την αλλαγή και ίσως να ορίσουμε ένανυψηλότερο συντελεστή ρευστοποίησης τωνδιαφόρων κοινωνικών δράσεων, αλλά δεν πρό-κειται να εκπλαγούμε. Κι όμως η έκπληξη τουιθαγενούς κοινωνικού συνόλου ήταν απρόσμε-να ηχηρή, όταν σχεδιάστηκε η «τελευταία»Ομόνοια με το πρόσωπο της πόλης του 21ουαι. –ψηφιακή, διεθνής, κοινωνική– ως ιδανικόπλαίσιο της πολιτισμικής παγκοσμιοποίησης.Η γενικευμένη αντίδραση απαίτησε αναδρομι-κά το κοινωνικό πρόσωπο της πόλης του 19ουαιώνα, την πλατεία του μεγάλου χωριού, με

11

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ & ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ

Η Ομόνοια όπως είναι σήμερα(φωτ. Παναγιώτης Τουρνικιώτης)

τραπεζάκια έξω και δεντροστοιχίες, με τηνευτυχία γραμμένη σε όλα τα πρόσωπα καιβεβαίως με «καθαρότητα» σε όλες τις ταυτότη-τες και όλες τις ανθρώπινες σχέσεις. Και τοζήτησε πάνω από μια τεχνητή πόλη, στην«ταράτσα» του πολυώροφου επικέντρου της,σε ένα αληθινό roof-garden, έχοντας ήδη «απω-θήσει» τη μηκαθαρή σύνθεση των κοινωνικάκαι πολιτισμικά επίμεικτων δράσεων σε όλητην υπόλοιπη χώρα, στις γειτονιές και τα σπί-τια, στα εργοστάσια και τα χωράφια, έχονταςεξορκίσει επιδεικτικά το κοινωνικό πρόσωποκαι την πολιτισμική παγκοσμιοποίηση γιαχάρη μιας πόλης-θεάματος του εξιδανικευμέ-νου εαυτού της.

Ποιο μπορεί να είναι λοιπόν το κοινωνικόπρόσωπο της πόλης του νέου αιώνα, σε μιαεποχή της πολιτισμικής παγκοσμιοποίησης; Τι

12

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΟΥΡΝΙΚΙΩΤΗΣ

Ψηφιακή άποψη της πλατείας Ομονοίας στη βραβευμένηαρχιτεκτονική μελέτη του 2001, που δεν υλοποιήθηκε

ποτέ όπως σχεδιάστηκε (αρχιτέκτονες: Αριάδνη Βοζάνη, Γρηγόρης Δεσύλας, Μαριαλένα Κατσίκα, Θοδωρής Τσιατάς)

άλλο, από ένα πεδίο συγκερασμού των πολιτι-σμικών και εθνικών ταυτοτήτων, των κοινωνι-κών και οικονομικών αποκλίσεων, των φυλετι-κών, των θρησκευτικών και ηθικών διακρίσε-ων. Στη Νέα Υόρκη, στο Λονδίνο, στο Παρίσι,στις μεγάλες πόλεις, η διαπολιτισμικότητααυτή ήταν εγκατεστημένη από τον περασμένοαιώνα και αποτελούσε ένα δεδομένο που έτρε-φε, μέσα από την αντίθεση και τη σύγκρουση,την πολύβουη σύνθεση του αστικού προσώ-που τους. Τόσοι και τόσοι από μας έχουν τα-ξιδέψει και έχουν απολαύσει τις «βρώμικες»πλατείες, έχουν περπατήσει σε ανήσυχουςδρόμους των Δυτικών μητροπόλεων, χαμένοιστη βαβούρα της πολιτισμικής συνύπαρξηςκαι στο θέαμα των αντιφάσεων. Μαύρα, άσ-πρα και κίτρινα πρόσωπα, πολύχρωμα ρούχα,ακατανόητες γλώσσες και μουσικές, σε πλατεί-ες και πεζοδρόμια, πραγματικό μωσαϊκό πολι-τισμών που συναντιούνται αλλά δεν σμίγουν,και όμως πορεύονται μαζί, τη μέρα και τηνύχτα, στη δουλειά και τη ζωή.

Το κοινωνικό πρόσωπο της πόλης του 21ουαιώνα θα είναι το πρόσωπο μιας αμοιβαίαςαναγνώρισης των διαφορών, μιας πολιτισμικήςσυνάντησης που «οικοδομείται» ως ανθρώπινησχέση στο εσωτερικό τού αργά μεταβαλλόμε-νου αρχιτεκτονικού κελύφους κάθε αστικούπεριβάλλοντος. Σε ένα κέλυφος σαν κι αυτό, σεμια «Ομόνοια» ολοκληρωμένη όπως σχεδιά-στηκε, για τον 21ο και όχι για τον 19ο αιώνα,πρέπει να δοκιμαστεί η δυνατότητα να απο-κτήσει ο χώρος της συλλογικής μας ύπαρξης τοόποιο κοινωνικό πρόσωπο επιθυμούμε.

13

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ & ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ

Χωρίς καμία αμφιβολία, η συνάντηση αυτήθα είναι μια σύνθεση πραγματικών αντιθέσε-ων. Το κοινωνικό πρόσωπο θα είναι οπωσδή-ποτε ένα πρόσωπο με τα ίχνη των συγκρούσε-ων, που θα έχουν αφήσει ουλές, που θα έχει«φάει» το δέρμα του ο συγκερασμός, όπως«τρώει» το ανθρώπινο πρόσωπο ο καιρός καιο χρόνος. Η πολιτισμική συνάντηση, αυτή ηπανάρχαια πρακτική των λαών που κινούνταιπέρα από θάλασσες και από στεριές, θα οξύ-νει τις ανταλλαγές, θα ωριμάσει τις επιρροές,θα γονιμοποιήσει. Στην Ομόνοια, λοιπόν –συμ-βολικό ανάλογο της σύγκλισης που ορίζει τοόνομά της– κρίνεται το πρόσωπο που θα α-ποκτήσει η πολιτισμική μας παγκοσμιοποίησηστον νέο αιώνα. Και αυτό το «πρόσωπο» δενθα είναι τελικά ένα ζήτημα του χτισμένου,αλλά του ανθρώπινου περιβάλλοντος. Θαείναι το δικό μας πρόσωπο.

Σημειώσεις

1.Εντροπία: η λειτουργία που καθορίζει την αταξία(κατάσταση έλλειψης τάξης) ενός συστήματος, ηοποία αυξάνεται όταν αυτό εξελίσσεται προς άλληκατάσταση αυξημένης αταξίας.

2.Γιώργος Ιωάννου, Ομόνοια 1980, Αθήνα: Οδυσσέας,1980.

14

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΟΥΡΝΙΚΙΩΤΗΣ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΙΣΩΠΟΣ*

Νέο Πλαίσιο

Συγκεκριμένες αλλαγές στηνοικονομία και την τεχνολογία στη διάρκεια τηςδεκαετίας του 1990 οδηγούν στην έκρηξη τηςκλίμακας αναφοράς της αρχιτεκτονικής και τηςπολεοδομίας, που από τοπική ή περιφερειακήγίνεται παγκόσμια. Η παγκόσμια οικονομίαμετασχηματίζεται, καθώς τα ισχυρά βιομηχανι-κά κέντρα της Δύσης και της Ιαπωνίας αποσυ-ντίθενται παρουσιάζοντας δραματικές απώλει-ες στο μερίδιο αγοράς λόγω του ανταγωνισμούαπό τις χώρες της Νοτιανατολικής Ασίας καιτης Κίνας, που απορροφούν την παγκόσμιαπαραγωγή. Το ενδιαφέρον αποτέλεσμα των

15

∞Ú¯ÈÙÂÎÙÔÓÈ΋ Î·È ¶ÔÏÂÔ‰ÔÌ›·

Û ¤Ó· ¡¤Ô (∞ÛÙÈÎfi) ΔÔ›Ô

* Ο Γιάννης Αίσωπος είναι αρχιτέκτων, επίκουρος

καθηγητής του Πανεπιστημίου Πατρών.

διεργασιών αυτών είναι ότι η παγκόσμια οικο-νομία δεν κατακερματίζεται, αλλά ανασυντίθε-ται σε νέα δομή: «Η γεωγραφία και η σύνθεσητης παγκόσμιας οικονομίας άλλαξε παράγο-ντας έναν σύνθετο δυϊσμό: μια χωρικά διάχυτηαλλά, παρ’ όλα αυτά, παγκόσμια ενοποιημένηοργάνωση της οικονομικής δραστηριότητας»1.

Στην ίδια δεκαετία, οι τομείς της πληροφορι-κής και των επικοινωνιών εκρήγνυνται και, στη-ριζόμενοι στην εξάπλωση υλικών και, κυρίως,άυλων δικτύων, λειτουργούν σε παγκόσμια κλί-μακα. Κύρια εργαλεία της νέας «εποχής της πλη-ροφορίας», που διαμορφώνει μια νέα «δικτυακήκοινωνία», αποτελούν ο ηλεκτρονικός υπολογι-στής και το Διαδίκτυο. Ο χώρος χάνει τη σημασίατου και αντικαθίσταται από τον χρόνο, ο ρόλοςκαι η σημασία του «τοπικού» μειώνονται ή επα-ναπροσδιορίζονται δραματικά, ενώ ο ρόλος καιη σημασία στοιχείων μεγάλης κλίμακας ενισχύο-νται. Τα συναφή ζητήματα της ομοιογενοποίησηςτων τρόπων διαβίωσης που επιφέρει η παγκο-σμιοποίηση, της ταυτότητας και της διαφοράςκαι του ρόλου του δημόσιου χώρου συζητώνταικαι επαναδιατυπώνονται.

Χώροι ροών

Ο χώρος, ως έκφραση της νέας αυτής κοινω-νίας, μετασχηματίζεται επίσης, και μια νέαμορφή χώρου, ο «χώρος των ροών», κάνει τηνεμφάνισή του. Ροές πληροφοριών, εικόνων,κεφαλαίου, αγαθών, εξουσίας και ατόμωνγίνονται τα στοιχεία που καθορίζουν τον νέομη στατικό χώρο. Κατά τον πολεοδόμο ManuelCastells, τρία στρώματα συνιστούν τον χώρο

16

ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΙΣΩΠΟΣ

των ροών: το κύκλωμα των ηλεκτρονικώνανταλλαγών (με βάση την πληροφορική και τιςτηλεπικοινωνίες), οι κόμβοι και τα επίκεντραπου αποτελούν τμήματα ενός δικτύου που συν-δέει μεταξύ τους συγκεκριμένους τόπους μεδιακριτά χαρακτηριστικά, και, τέλος, η χωρικήοργάνωση των κυρίαρχων διαχειριστικών ελίτπου ασκούν τις διευθυντικές λειτουργίες2.

Ο χώρος των ροών είναι λοιπόν ο χώροςόπου λαμβάνονται οι αποφάσεις και ανταλ-λάσσονται οι πληροφορίες και το χρήμα, είναιχώρος εξουσίας και ισχύος που λειτουργεί σεδικτυακή δομή και, ενώ βασίζεται σε συγκε-κριμένους τόπους (τους κόμβους και τα επίκε-ντρα του δικτύου) με συγκεκριμένα χαρακτη-ριστικά, είναι, ως σύνολο, άτοπος, αποδεσμευ-μένος από όποιες τοπικότητες. Το μοντέλοενός ρευστού χώρου, μιας «λείας» αενάωςεκτεινόμενης επιφάνειας ροών βασισμένων σεδικτυακές υποδομές καθίσταται κλειδί στηνκατανόηση της σύγχρονης αστικής συνθήκης.

Μετάπολη - Διάχυτη πόλη

Η δραματικά ταχεία εκβιομηχάνιση τωνχωρών της Ασίας και άλλων χωρών του ΤρίτουΚόσμου και η συνακόλουθη κατακόρυφη αύξη-ση του πληθυσμού των μεγάλων αστικώνκέντρων οδηγεί στην έκρηξη των πόλεων. Οαστικός πληθυσμός, που στην αρχή του 20ούαιώνα αποτελούσε το 10% του παγκόσμιουπληθυσμού, αυξάνεται και το 2000 φτάνει περί-που στο 50% του παγκόσμιου πληθυσμού. Οινέες αστικές συγκεντρώσεις που δημιουργού-νται περιγράφονται με διάφορους όρους, όπως

17

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ & ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΣΤΟ ΝΕΟ ΑΣΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ

ο όρος «γενική πόλη» που εισάγει ο αρχιτέκτωνRem Koolhaas3 ή ο όρος «μετάπολη» που χρησι-μοποιεί ο κοινωνιολόγος Francois Ascher για ναπεριγράψει τη νέα μορφή χαλαρής αστικήςσυγκέντρωσης που μπορεί να θεωρηθεί ωςπεδίο δραστηριοτήτων, το οποίο «ξεπερνά καιεμπεριέχει» μια ιστορική μητρόπολη. Κατά τονίδιο, «μια μετάπολη είναι ένα σύνολο χώρων τωνοποίων οι κάτοικοι ή τμήμα αυτών, οι οικονομι-κές δραστηριότητες και τα εδάφη είναι συνολι-κά ή εν μέρει ενσωματωμένα στην καθημερινή(συνηθισμένη) λειτουργία μιας μητρόπολης. Μιαμετάπολη αποτελεί γενικά μία και μοναδικήδεξαμενή εργασίας, κατοίκησης και δραστηριο-τήτων. Οι χώροι της είναι ιδιαίτερα ετερογενείςκαι όχι απαραίτητα συνεχόμενοι.»4

18

ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΙΣΩΠΟΣ

α) Δίκτυο τύπου «Christaller» με ιεραρχική δομή των πόλεωνβ) «Μεταπολιτικό» δίκτυο με επίκεντρα και ακτίνες [Πηγή: F. Ascher, Metapolis ou l’ Avenir des Villes]

(α)

(β)

Αυτή η νέα μορφή πόλης, που μπορούμεεπίσης να ονομάσουμε «διάχυτη πόλη»,5 καθώςτα όριά της αλλάζουν και διαρκώς διευρύνο-νται, δεν στηρίζεται στην πυκνότητα (όπωςστην περίπτωση των ιστορικών μητροπόλεων),αλλά στην κινητικότητα που προσφέρουν ταδίκτυα και στη μέγιστη δυνατότητα επιλογώνκαι αλλαγών. Όπως γράφει ο Ascher: «H μεγά-λη πόλη πρέπει να επιτρέπει την αλλαγή καιτο ακανόνιστο: αυτό είναι μια βασική έννοια.Σε αυτή την προοπτική μιλώ για την πόλη «à lacarte» και, πηγαίνοντας ακόμα πιο μακριά, γιαένα κινέζικο μενού, όπου μπορούμε να βρούμετα πράγματα σε πολλές κατηγορίες, με διάφο-ρες έννοιες και ιεραρχήσεις. Πρέπει να σκε-φτούμε αυτή τη δυνατότητα σε πολεοδομικόκαι πολιτικό επίπεδο.»6

(Αστικό) τοπίο

Η αλλαγή των συμβατικών συνθηκών, που ηκατακόρυφη αύξηση του αστικού πληθυσμούκαι η συνακόλουθη ταχεία εξάπλωση τωνπόλεων επιφέρουν, επηρεάζει αναπόφευκτατον αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό λόγο. Ηπρώτη συνειδητοποίηση αφορά την αδυναμίατης πολεοδομίας να αντιμετωπίσει τη νέααυτή κατάσταση χρησιμοποιώντας τα έωςσήμερα γνωστά μέσα και τις γνωστές στρατηγι-κές. Στο κείμενο «Tι απέγινε με την πολεοδο-μία;» ο Rem Koolhaas παραδέχεται πως ο20ός αιώνας «υπήρξε μια χαμένη μάχη σεσχέση με το ζήτημα της ποσότητας [καθώς] ηπολεοδομία αποδείχτηκε ανίκανη να επινοή-σει και να θέσει σε εφαρμογή όσα απαιτούσαν

19

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ & ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΣΤΟ ΝΕΟ ΑΣΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ

οι αποκαλυπτικές κλίμακες της δημογραφίας.Μέσα σε 20 χρόνια, το Λάγκος αυξήθηκε από2 σε 7, σε 12, σε 15 εκατομμύρια· η Κωνστα-ντινούπολη διπλασιάστηκε από 6 σε 12 εκα-τομμύρια. Η Κίνα προετοιμάζεται για ακόμαπιο συγκλονιστικές αυξήσεις»7.

Ποιο είναι το πλαίσιο αναφοράς, μέσα στοοποίο η αρχιτεκτονική και η πολεοδομίακαλούνται να δράσουν; Οι νέες αστικές εξαπλώ-σεις που δημιουργούν νέα αστικά μορφώματακαθιστούν πλέον το κτισμένο ως πλαίσιο ανα-φοράς και όχι το άκτιστο, το πλήρες και όχι τοκενό, παρουσιάζουν ως ζητούμενο την αντίδρα-ση στο προϋπάρχον και όχι τη νέα πρότασηπάνω σε μια tabula rasa. Το αρχιτεκτονικό αντι-κείμενο δεν μπορεί πια να ειδωθεί ως αυτοτελέςαντικείμενο που παράγει νόημα αλλά μόνο ωςτμήμα μιας ευρύτερης ενότητας που έχει τημορφή ενός «πεδίου δραστηριοτήτων», όπως τοπεδίο δραστηριοτήτων της μετάπολης που περι-γράφει ο Ascher. Αυτό το αστικοποιημένο πεδίοδραστηριοτήτων μπορεί να ειδωθεί ως ένα νέο«αστικό τοπίο» που προσφέρει το συνολικό,σύνθετο νόημα και εκχωρεί τα επιμέρους νοή-ματα στα τμήματά του. Όπως γράφει ο αρχιτέ-κτων τοπίου James Corner, «στο σύγχρονο αστι-κό τοπίο δραστηριότητα και γεγονός αποκτούνενoιoλογική προτεραιότητα σε σχέση με τηνεμφάνιση και το σημείο. Η έμφαση εδώ μετατί-θεται από τις εμφανίσεις των αντικειμένων στιςδιαδικασίες μορφοποίησης, τις δυναμικές χρή-σης του χώρου και την ποιητική του γίγνεσθαι.»8

Η εξάπλωση της διάχυτης πόλης, όπως τηνπεριγράψαμε πιο πάνω, αποτελεί δυναμική

20

ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΙΣΩΠΟΣ

διαδικασία που χαρακτηρίζεται από ρευστό-τητα, μη γραμμική, μη προβλέψιμη εξέλιξη καιοριζόντια διάχυση. Μπορούμε επομένως ναιδιοποιηθούμε συστατικά στοιχεία του τοπίου,όπως η χρονική μεταβλητότητα, η οριζόντιαεπεκτασιμότητα και η οικολογική ευαισθησία,καθώς και άλλες τοπιακές έννοιες, όπως το«πεδίο», το «δυναμικό» (potential) και το «ανοι-χτό σύστημα», ώστε αυτά να αντικαταστήσουνπαραδοσιακές έννοιες και παραδοσιακά στοι-χεία του σχεδιασμού του χώρου, όπως το οικό-πεδο, το συγκεκριμένο κτιριολογικό πρόγραμ-μα, η καθορισμένη κατασκευαστική δομή.

Τοπιακή πολεοδομία

Ζητούμενη είναι λοιπόν η αναδιατύπωση τωναρχών και των στρατηγικών σύμφωνα με τιςνέες συνθήκες. Όπως γράφει ο Κoolhaas, «ανείναι να υπάρξει μια “νέα πολεοδομία”, αυτήδεν θα βασίζεται στις δίδυμες φαντασιώσειςτης τάξης και της παντοδυναμίας· θα είναι τοανέβασμα της αβεβαιότητας [...] Δεν θα ασχολεί-ται πια έμμονα με την πόλη, αλλά με τον χειρι-σμό της υποδομής [...]. Μια και το αστικό είναιτώρα διεισδυτικό, η πολεοδομία δεν θα έχειποτέ ξανά να κάνει με το “νέο”, μόνο με το “πε-ρισσότερο” και το “τροποποιημένο”.»9

Η πολεοδομία που υποστηρίζει τη χρήσητου τοπίου ως μέσου αντίληψης και κατανόη-σης της σύγχρονης αστικής συνθήκης, αλλάκαι μέσο αναπαράστασής της, μπορεί να περι-γραφεί ως «τοπιακή πολεοδομία» (landscapeurbanism). Όπως γράφει ο αρχιτέκτων τοπίουCharles Waldheim, «η ικανότητα [του τοπίου]

21

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ & ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΣΤΟ ΝΕΟ ΑΣΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ

να παράγει αστικά αποτελέσματα που παρα-δοσιακά επιτυγχάνονταν με την κατασκευήκτιρίων απλώς μέσω της οργάνωσης οριζο-ντίων επιφανειών συνιστά το μέσο του τοπίουγια χρήση στη σύγχρονη αστική συνθήκη πουολοένα και περισσότερο χαρακτηρίζεται από

οριζόντια εξάπλωση και ταχεία αλλαγή.»10

Προνομιακό πεδίο δράσης της τοπιακής πολεο-δομίας αποτελούν τα κέντρα και οι περιφέρειες

22

ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΙΣΩΠΟΣ

Bernard Tschumi, Αστικό Πάρκο La Villette, Παρίσι, 1983-2000

των μεταβιομηχανικών πόλεων όπου ζητείται οεπανασχεδιασμός χώρων, των οποίων η χρήσηέχει εκπέσει ώστε να συνυπάρξουν δημόσιοιυπαίθριοι χώροι με νέες αστικές χρήσεις. Παρα-δείγματα ενοποίησης τοπίου και υποδομής,όπως το Central Park της Νέας Υόρκης του F. L.Olmsted (1858), οι συμμετοχές των Bernard

23

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ & ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΣΤΟ ΝΕΟ ΑΣΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ

West 8 Architects, Πλατεία Schouwburgplein, Ρότερνταμ, 1996

Tschumi και Rem Koolhaas/ΟΜΑ στον διαγωνι-σμό του Αστικού Πάρκου La Villette στο Παρίσι(1983)11, η Πλατεία Schouwburgplein στο Ρότερ-νταμ (West 8 Architects, 1996), το ΠάρκοDownsview στο Τορόντο (ΟΜΑ/Rem Koolhaas,1999-), δεν προσφέρουν ένα τελικό, παγιωμένοπροϊόν αλλά «οριζόντιες» διατάξεις με τη μορφή

24

ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΙΣΩΠΟΣ

ΟΜΑ/Rem Koolhaas, Πάρκο Downsview, Τορόντο, 1999

«ταπήτων» που βασίζονται στις δυναμικές διαδι-κασίες του τοπίου και ενσωματώνουν με ευρη-ματικό τρόπο πολλαπλά αστικά προγράμματα.

Σύγχρονη αρχιτεκτονική

Η παγκοσμιοποίηση της αρχιτεκτονικήςσυζήτησης και εκπαίδευσης, μέσω της εξίσω-σης της δυνατότητας πρόσβασης στα μέσαπληροφόρησης από όλα τα σημεία του πλανή-τη, μειώνει τη σημασία των τοπικών ιδιαιτερο-τήτων και ιδιωμάτων –που συχνά εξελίσσονταισε φολκλόρ ή εντάσσονται στον διευρυνόμενοτομέα της προστατευόμενης ή νεοπαραδοσια-κής αρχιτεκτονικής– και εξισώνει τις διαφορέςπου χωρίζουν την αρχιτεκτονική του ΛοςΆντζελες, της Νέας Υόρκης, του Λονδίνου, τηςΑθήνας, του Πεκίνου, της Σεούλ, του Σίδνεϊ. Ηαρχιτεκτονική ανταποκρίνεται στις νέες συν-θήκες, το κτίριο δεν είναι ένα αποκομμένο,αυτοτελές αντικείμενο, αλλά καλείται να δρά-σει μέσα στο ευρύτερο περιβάλλον του, νασυμμετάσχει σ’ αυτό. Η σύνθετη πολυπρο-γραμματική σύστασή του προσφέρει μεταβλη-τότητα στη χρήση και προσαρμοστικότητα στιςπροκύπτουσες ανάγκες. Τον ίδιο στόχο έχουνκαι οι ευέλικτες κατασκευαστικές δομές πουθεωρούν το κτίριο ένα μετασχηματιζόμενο«ανοιχτό σύστημα».

Αν και συναντούμε εξαιρέσεις όπου ηπαρουσία της μορφής παραμένει κυρίαρχη (ωςποιητική δημιουργία ή εκζήτηση), η σύγχρονηαρχιτεκτονική δεν προσεγγίζει τη μορφή ωςαυτοσκοπό. Χρησιμοποιεί αφαιρετικές μορ-φές, αποκομμένες από ιστορικές αναφορές,

25

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ & ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΣΤΟ ΝΕΟ ΑΣΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ

στις οποίες κυρίαρχο ρόλο αποκτούν τα υλικά,που είναι εντελώς νέα ή αποτελούν προϊόνταέρευνας, πειραματισμού και τροποποίησης τωνήδη χρησιμοποιούμενων. Η αρχιτεκτονική ασχο-λείται με τη διερεύνηση των ορίων ανάμεσαστους διάφορους χώρους και κυρίως ανάμεσαστο εσωτερικό και το εξωτερικό των κτιρίων μετη διερεύνηση του περιβλήματος. Τα όρια αυτάδεν είναι απλές επιφάνειες αλλά, συχνά, επαλ-ληλία στρώσεων (μια σύνθετη «βαθειά» δια-στρωμάτωση). Μεταβάλλονται ως προς το ποσο-στό διαφάνειάς τους, ενσωματώνουν εικόνες ήοθόνες, αλλάζουν προσαρμοζόμενα στις κλιμα-τικές συνθήκες και το περιβάλλον και εκφρά-ζουν συνολικά το πολυδιάστατο της σημερινήςαστικής συνθήκης, το ασαφές όριο ανάμεσαστον ιδιωτικό χώρο και τη δημόσια σφαίρα.

Σημειώσεις

1. Saskia Sassen, The Global City: New York, London,Tokyo, Princeton και Oxford: Princeton UniversityPress, 2001, σελ. 3.

2. Manuel Castells, «The Space of Flows», στο I.Susser (επιμ.), The Castells Reader on Cities andSocial Theory, Malden, Mass. και Oxford: BlackwellPublishers, 2002, σσ. 344-347.

3. Rem Koolhaas, «Η Γενική Πόλη», στο Γ. Αίσωπος,Γ. Σημαιοφορίδης (επιμ.), Η σύγχρονη (ελληνική)πόλη/Μετάπολις 2001, Αθήνα: Metapolis Press,2001, σσ. 252-265.

4. Francois Ascher, Metapolis ou l’ Αvenir des Villes,Paris: Odile Jacob, 1995, σελ. 34 (δική μου μετά-φραση).

5. Γιάννης Αίσωπος, «Η διάχυτη πόλη», στο Α.Γοσποδίνη, Η. Μπεριάτος (επιμ.), Τα νέα αστικάτοπία και η ελληνική πόλη, Αθήνα: Εκδόσεις Κρι-τική, σσ. 104-117.

26

ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΙΣΩΠΟΣ

6. Francois Ascher, «Για τη “μετάπολη”», Mετάπολις,αρ. 1, Αθήνα, 1997, σελ. 11.

7. Rem Koolhaas, «Tι απέγινε με την πολεοδομία;»,Mετάπολις, αρ. 1, 1997, Αθήνα, σελ. 36.

8. James Corner, «Eidetic Operations and NewLandscapes», στο James Corner (επιμ.), RecoveringLandscape: Essays in Contemporary LandscapeArchitecture, New York: Princeton ArchitecturalPress, 1999, σελ. 159.

9. Rem Koolhaas «Tι απέγινε με την πολεοδομία;»,σελ. 40.

10. Charles Waldheim, «Landscape as Urbanism», στοCharles Waldheim (επιμ.), The Landscape UrbanismReader, New York: Princeton Architectural Press,2006, σελ. 37.

11. Bernard Tschumi, Cinegramme Folie: Le Parc de LaVillette, New York: Princeton Architectural Press,1989 και ΟΜΑ/Rem Koolhaas, Six Projets, Paris:Institut Francais d’ Architecture και Editions CarteSegrete, σσ. 13-81.

27

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ & ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΣΤΟ ΝΕΟ ΑΣΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ

ΑΝΤΡΕΑΣ ΓΙΑΚΟΥΜΑΚΑΤΟΣ*

Η σημερινή εικόνα της Αθήναςπαραμένει προβληματική. Αν

την κοιτάζει κανείς από ψηλά, πρόκειται για μιαάμορφη μάζα τσιμέντου, ένα είδος ατέρμονου«λευκού θορύβου». Αν κινείται στο κέντρο, ηΑθήνα βρίσκεται σε μια ενδιάμεση επίφασηβαλκανικού εκμοντερνισμού, και αυτό δεν αφο-ρά μόνο την αστική μορφολογία αλλά και τηνκλίμακα και την πυκνότητα. Μακριά από ταμεγάλα έργα, στις περισσότερες συνοικίες τουλεκανοπεδίου οι ενδείξεις υποβάθμισης υπερέ-χουν των δεικτών ποιότητας ζωής.

29

∏ ¢È¿Û·ÚÙË ∞ı‹Ó· Î·È Ë ∏ıÈ΋

ÙÔ˘ ™¯Â‰È·ÛÌÔ‡

* Ο Αντρέας Γιακουμακάτος είναι αρχιτέκτων, ανα-

πληρωτής καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της

Αρχιτεκτονικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου

Θεσσαλονίκης και της Ανωτάτης Σχολής Καλών

Τεχνών.

Τα έργα με την αφορμή των ΟλυμπιακώνΑγώνων, οι αναπλάσεις πλατειών (Ομόνοια,Σύνταγμα, Κολωνάκι), η ενοποίηση των αρχαιο-λογικών χώρων, ο εξωραϊσμός των προσόψεωνκεντρικών κτιρίων αποτελούν θετικές αλλά ανε-παρκείς ενέργειες, σε σχέση με εκείνα που χρει-άζονται και που θα μπορούσαν να έχουν γίνει.Απαιτείται ένα ακόμη μεγαλύτερο κίνητρο, έναςακόμη μονιμότερος προγραμματισμός κατά τηνπερίοδο της αθηναϊκής μετα-ολυμπιακής ύφε-σης. Δεν θα πρέπει ωστόσο να αγνοούμε ότιακόμη και στην περίπτωση της Βαρκελώνης, ηπρώτη περίοδος μετά τους αγώνες (1992-)υπήρξε περίοδος κάμψης όσον αφορά τις αστι-κές μεταμορφώσεις.

Συχνά προβληματιζόμαστε από την –αναπό-φευκτη– σύγκριση της Αθήνας με τις άλλεςευρωπαϊκές πόλεις στην προσπάθεια ερμηνείαςτων αδιεξόδων της ελληνικής μητρόπολης. Οιευρωπαϊκές πόλεις είναι κατά κανόνα μεσαιω-νικές πόλεις, με έναν ιστορικό πυρήνα 8 του-λάχιστον αιώνων που κατοικήθηκε και εξελί-χθηκε σε ένα πλαίσιο συνέχειας ως τις μέρεςμας. Εξάλλου, οι ευρωπαϊκές πόλεις μετασχη-ματίσθηκαν πολεοδομικά κατά τον 19ο, αλλάκαι στη διάρκεια του 20ού αιώνα, μέσω δημό-σιου σχεδιασμού και δημόσιων πολιτικών πουβρήκαν ακριβή εφαρμογή. Η Αθήνα, αντίθετα,είναι μια νέα, «συγχρονική πόλη», στην οποίαυπερίσχυσαν οι ολέθριες πιέσεις των ιδιωτι-κών συμφερόντων ήδη από το πρώτο πολεο-δομικό σχέδιο των Κλεάνθη και Σάουμπερττου 1833. Η φυσική δομή, η «εικόνα» τωνευρωπαϊκών πόλεων, είναι έκφραση συγκρο-

30

ΑΝΤΡΕΑΣ ΓΙΑΚΟΥΜΑΚΑΤΟΣ

τημένων κοινωνικών δομών και ισχυρώνθεσμών που τις εκφράζουν. Η ρευστότητα τωνκοινωνικών δομών αλλά και των θεσμώνεκπροσωπούνται ανάγλυφα από τη ρευστότη-τα του αστικού περιβάλλοντος και την οργά-νωση του χώρου στην Ελλάδα.

Την τελευταία περίοδο έχουν εξαγγελθείσημαντικά έργα με στόχο τον «εξανθρω-πισμό»της πρωτεύουσας μέσω –αναπόφευκτα– τηςανάπτυξης των περιοχών πρασίνου και τουελέγχου της χρήσης του αυτοκινήτου (νέοΓήπεδο Παναθηναϊκού, μεταφορά των ΚΤΕΛΛιοσίων, Δωρεά Ιδρύματος «Σ. Νιάρχος» στοΔέλτα Φαλήρου για την ανέγερση νέας ΕθνικήςΛυρικής Σκηνής, Βιβλιοθήκης και ΠολυχώρουΠολιτιστικών Δράσεων, Ποδηλατόδρομος απόΣΕΦ μέχρι Γλυφάδα κ.λπ.). Τα έργα αυτά είναιθετικά, αλλά το βασικό ερώτημα είναι εάνεντάσσονται σε μια γενικότερη λογική, σε έναμητροπολιτικό όραμα με σαφή προοπτικήυλοποίησης. Η Ιρλανδία, για να αντιμετωπί-σει, για παράδειγμα, την επιδημία της διά-σπαρτης οικιστικής ανάπτυξης έχει καταστρώ-σει προγραμματισμό σε εθνικό επίπεδο πουφτάνει ως το 2030 (!)

Εδώ και έναν αιώνα πολλοί αποδίδουν τιςαιτίες της αστικής κακοδαιμονίας της ελληνικήςπρωτεύουσας στην έλλειψη της χάραξης ενιαί-ας πολιτικής. Στο παρελθόν, έγιναν πράγματικάποιες ανάλογες προσπάθειες με την ίδρυση,καταρχάς, του Υπουργείου Διοικήσεως Πρω-τευούσης το 1936, όταν η Αθήνα ήδη αντιμετώ-πιζε τα ίδια προβλήματα. Θα πρέπει να μάθου-με από τα λάθη εκείνης της πρωτοβουλίας. Το

31

Η ΔΙΑΣΠΑΡΤΗ ΑΘΗΝΑ & Η ΗΘΙΚΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

ζήτημα είναι ότι τότε το λεκανοπέδιο φιλοξε-νούσε 50 περίπου δήμους και κοινότητες, ενώσήμερα ο αριθμός αυτός έχει υπερτριπλασια-στεί. Τούτο αποτελεί διαχειριστικό πρόβλημαόσον αφορά τη διάσπαση των αρμοδιοτήτων.Ωστόσο, ο χαρακτήρας της «τοπικότητας» τουαστικού σχεδιασμού οφείλει να διέπει ακόμηκαι μια συνολική και ολοκληρωμένη φιλοσο-φία στρατηγικής «εξυγίανσης» του λεκα-νοπεδίου. Η «διαδραστική» αντίληψη τουτοπικού, και ταυτόχρονα του συνολικού, θαπρέπει να αποτελεί τη φιλοσοφία ανάπτυξηςτων δράσεων στο πλαίσιο της μεγαπόλης,πράγμα ωστόσο που προϋποθέτει υψηλέςοργανωτικές ικανότητες, ευρύτερη αντίληψησυναίνεσης και βεβαίως οξυδερκές πολιτικόπροσωπικό που να δίνει την ουσιαστική δυνα-τότητα στους τεχνικούς υλοποίησης ενός οργα-νικού σχεδίου συνολικής παρέμβασης.

Ένα άλλο φαινόμενο που χαρακτηρίζει τηνανάπτυξη της Αθήνας είναι η επέκταση τουπολεοδομικού ιστού σε όλες τις κατευθύνσεις,σε νέες ζώνες ανάπτυξης και καταρχάς της κατοι-κίας (π.χ. Μεσόγεια). Η ανεξέλεγκτη ανάπτυξητων πόλεων, η ανεξέλεγκτη κατάληψη του χώρουκαι της υπαίθρου είναι απόλυτα καταδικαστέες.Είναι καταστροφικές για το περιβάλλον, επιζή-μιες για την οικονομία (πανάκριβες νέες υποδο-μές, ενεργειακή σπατάλη και μόλυνση) και επι-βλαβείς για τη συνοχή του υπάρχοντος αστικούιστού. Αντίθετα, στη «συμπαγή πόλη» (κορυφαίοπαράδειγμα αστικής «πυκνοποίησης» θεωρείταιη Βαρκελώνη) ευνοείται η συμβίωση των διαφο-ρετικών κοινωνικών τάξεων, ενισχύεται και

32

ΑΝΤΡΕΑΣ ΓΙΑΚΟΥΜΑΚΑΤΟΣ

εμπλουτίζεται ο ρόλος του «(ιστορικού)κέντρου» και αποφεύγεται η δημιουργία περι-φερειών που μετατρέπονται σε εστίες παραβα-τικότητας. Ένας υγιής αστικός οργανισμός έχειανάγκη από συγκεκριμένα όρια και την ακό-λουθη βελτίωση της ποιότητας ζωής στο εσωτε-ρικό του. Οι επεκτάσεις αποτελούν μια άλληέκφραση πολιτικής ανευθυνότητας και επι-βράβευσης μιας «ιδιωτικής», δηλαδή αντικοι-νωνικής και καθόλα επιζήμιας, αντίληψης γιατην πόλη.

Στο πλαίσιο της συνήθους πολιτικής συζή-τησης για την ελληνική πόλη, η έννοια του«εξωραϊσμού» είναι ό,τι χειρότερο μπορείκανείς να διατυπώσει, ένα άλλο πολιτικόάλλοθι. Σε ό,τι αφορά την Αθήνα, χρειάζεταιαρχικώς να γίνει συνείδηση η ανάγκη τουλάχι-στον εικοσαετούς συνολικού προγραμματι-σμού αναμόρφωσης με στόχους:• Να εφαρμοστεί το πρότυπο της «συμπαγούς

πόλης», της πόλης με όρια. • Να δοθεί απόλυτη προτεραιότητα στην

έννοια του δημόσιου χώρου ως κοινού αγα-θού και ως πρωταγωνιστή του σχεδιασμού.

• Να υιοθετηθεί ως φυσιολογική η αρχή τηςκατεδάφισης κτιριακών μονάδων καθώς καιη “γενναία αύξηση” του ύψους των κτιρίων(80-120 μ. ή και περισσότερο) σε συγκεκρι-μένες περιοχές.

• Να εφαρμοστεί ένα αυστηρό σύστημα απο-θάρρυνσης της χρήσης του ιδιωτικού αυτο-κινήτου, παράλληλα με την υποδειγματικήκαι απολύτως επαρκή ανάπτυξη των δημό-σιων μέσων μεταφοράς. Τούτο σημαίνει ότι

33

Η ΔΙΑΣΠΑΡΤΗ ΑΘΗΝΑ & Η ΗΘΙΚΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

το μετρό θα πρέπει να καλύψει όλες ανεξαι-ρέτως τις περιοχές της «μείζονος περιοχήςπρωτευούσης», με την προϋπόθεση φυσικάότι τα όρια αυτής της περιοχής έχουν προσ-διοριστεί με ακρίβεια και θεωρούνται περί-που απαραβίαστα.

• Θα πρέπει να εφαρμοστεί παντού ο δημό-σιος σχεδιασμός, ενώ οι δημόσιες πολιτικέςνα γίνουν το στοίχημα των επόμενων ετών. Οχειρότερος εχθρός, ωστόσο, κάθε βελτίωσηςείναι η «ιδιωτική» νοοτροπία μας – αυτή τηντελευταία ποιος μπορεί να την αναδομήσει;

Μια παρένθεση με ένα παράδειγμα κοντινήςμας πόλης. Η Νότια Ιταλία ταλαιπωρήθηκε το2007 από τραγικές πυρκαγιές, όπως και οιδικές μας στην Ελλάδα. Γιατί δεν συνέβη αυτόστη Βόρεια Ιταλία; Δεν υπάρχουν εκεί δάση; Ταδάση υπάρχουν, όμως υπάρχουν και «δύο»χώρες. Η διοίκηση και η γενικότερη νοοτροπίαστον ιταλικό Βορρά, δημόσια και ιδιωτική,είναι διαφορετική από εκείνη του Νότου, καιδεν επιτρέπει καταστάσεις παρακμής και ασυ-δοσίας όπως οι γνωστές της Νότιας Ιταλίας, οιοποίες είναι απολύτως ανάλογες των δικών μας.

Η Αθήνα δεν είναι μια «χαμένη υπόθεση».Ωστόσο, αν εγκαταλειφθεί στα χέρια των ιδιω-τών, το μέλλον είναι απολύτως δυσοίωνο. Είναιμια πόλη χαοτική η οποία θα πρέπει να κατα-κτήσει έναν νέο ρυθμό, μια νέα τάξη. Ας μηφοβίζει η λέξη. Η δουλειά των αρχιτεκτόνωνκαι των πολεοδόμων υπήρξε πάντα αυτή, οπροσδιορισμός ενός είδους τάξης στον χώρο, ημετατροπή δηλαδή του άμορφου σε βιώσιμο. Ο

34

ΑΝΤΡΕΑΣ ΓΙΑΚΟΥΜΑΚΑΤΟΣ

προγραμματισμός ωστόσο για τον οποίο μιλή-σαμε είναι το πιο δύσκολο στοίχημα. Χρειάζε-ται επιτέλους μια υπέρβαση, η συναίνεση γιαέναν αξιόπιστο προγραμματισμό στο πλαίσιομιας νέας αντίληψης μητροπολιτικής διοίκησηςη οποία, απαλλαγμένη από μικροπολιτικέςσκοπιμότητες και άλλες ιδεοληψίες, θα έχει ωςστόχο τον συνολικό στρατηγικό προγραμματι-σμό για το Λεκανοπέδιο Αττικής. Προγραμμα-τισμό, ρεαλισμό, σταθερό όραμα αλλά και νοο-τροπία διαχρονικής ετοιμότητας και ευέλικτηςπροσαρμογής σε νέες ανάγκες και νέα δεδομέ-να. Ο «πολιτικός ρεαλισμός» δεν επιτρέπειωστόσο κανενός είδους ανάλογη αισιοδοξία.

Η ηθική διάσταση στον σχεδιασμό τηςπόλης έχει να κάνει με τη σημασία της αξι-ολόγησης του δημόσιου ως προς το ιδιωτικό,και εδώ ακριβώς μετράται η αποτελεσματικό-τητα της πολιτικής. Τα υπόλοιπα είναι δημα-γωγία και υπεκφυγή ή υπολογισμός του λεγό-μενου «πολιτικού κόστους», του πιο ανήθικουδηλαδή πολιτικού ισχυρισμού. Οι μυθολογη-μένες «οθωμανικές» μας καταβολές και αντι-λήψεις θα μπορούσαν γρήγορα να αλλάξουναν οι πολίτες ανακτούσαν τη βεβαιότητα καιτην εμπιστοσύνη της συνδιαλλαγής με μιαδίκαιη και αδιάφθορη διοίκηση, αν δηλαδήυποχρεώνονταν και εκπαιδεύονταν σε διαφο-ρετικές συλλογικές νοοτροπίες. Ποιος όμωςμπορεί να «εκπαιδεύσει» σήμερα; Μήπωςαυτή είναι μια «ουτοπία του 21ου αιώνα»;

35

Η ΔΙΑΣΠΑΡΤΗ ΑΘΗΝΑ & Η ΗΘΙΚΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

ΜΙΧΑΛΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ*

Κτίριο Κατοικίας

Πολύεδρος ο σχηματισμός τηςτοπικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής: οι κλι-ματολογικές συνθήκες, η γεωφυσική μορφή,τα διαθέσιμα υλικά, το πολιτικό καθεστώς, οικοινωνικές παραδόσεις, η θρησκεία κ.λπ. Όλαεπηρεάζουν τη μορφή της κατοικίας σ’ έναντόπο. Όσοι ασκούν το δεύτερο αρχαιότεροεπάγγελμα επηρεάζονται από παραμέτρουςτων πολύεδρων δεδομένων.

Τα «λευκά νησιά» του Αιγαίου έχουν κοινέςβάσεις, με ανάλογο λεξιλόγιο εφαρμογής. Η

37

* Ο Μιχάλης Φωτιάδης είναι αρχιτέκτων και σχεδία-

σε το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης σε συνεργασία

με τον B. Tschumi, και το Κέντρο Περιβάλλοντος

ΓΑΙΑ του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας.

ΔÔÈ΋ ¶·Ú·‰ÔÛȷ΋ ∞Ú¯ÈÙÂÎÙÔÓÈ΋,¢ÈÂıÓÈÛÌfi˜ ηÈ

¶·ÁÎÔÛÌÈÔÔ›ËÛË

ισχυρή ηλιοφάνεια περιορίζει τα ανοίγματα, ηανομβρία καθορίζει επίπεδες στέγες συλλογήςβρόχινου νερού, ενώ ο λευκός σοβάς αντανα-κλά, αποδιώχνει τη θερμική απορρόφηση.Αντίθετα, όσο μεγαλύτερη είναι η συνήθηςβροχόπτωση και το χιόνι, τόσο μεγαλύτερηγίνεται η κλίση της στέγης. Όσο το φως είναιλιγότερο, τόσο τα ανοίγματα μεγαλώνουν.Στους υγρούς τόπους, τα δάση ευδοκιμούν,και το ξύλο, με ταχύτερη κατασκευή αλλάμικρότερη διάρκεια ζωής, επιτρέπει διαφορε-τικές λύσεις. Η κλασική ελληνική αρχιτεκτονι-κή αντέγραψε μια αρχαιότερη παραδοσιακήξύλινη δόμηση από σκεπτόμενους αρχιτέκτο-νες σε λεπτομέρειες εξευγενισμένες, άραμανιεριστικές, σε μάρμαρο. Ήταν το αρχέγονοκτίσιμο, όπου η ξυλεία ήταν πλησιέστερη στοτέλος του παλαιολιθικού πολιτισμού;

Κτίριο Λατρείας

Μετά την κατοικία, ο χώρος λατρείας τουΘεού ήταν το ειδικό κτίριο που επέτρεπε ναστεγαστεί. Η χριστιανική θρησκεία, με την εξά-πλωσή της, πολλαπλασίασε επαναλαμβανόμε-να αρχιτεκτονικά στοιχεία. Οι παλαιοχριστια-νικοί ναοί πρωτοχρησιμοποίησαν καμάρες καιθόλους σε νότιες χώρες, πλησιέστερες στηρωμαϊκή αρχιτεκτονική (με τον μυστικισμόμιας κατακόμβης) που δόξασε το τόξο. (Τοτόξο οι Έλληνες το εφάρμοζαν μόνο για υπη-ρεσιακούς σκοπούς όπως το πέρασμα τωναθλητών στο στάδιο της αρχαίας Ολυμπίας.)

Η γοτθική ανάταση τίμησε μια σύνθετηπνευματικότητα που γεννήθηκε στα σύνορα

38

ΜΙΧΑΛΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ

μιας πλούσιας Ιταλίας και Γαλλίας, τον 13οαιώνα. Ο λόγιος εξαϋλωμένος αυτός ναόςέφθασε στη διστακτική Αγγλία κάπου τέσσε-ρις αιώνες αργότερα. Ίσως είναι τα πρώταδείγματα διεθνισμού όπου οι λαοί, χάρη σ’ ένακοινό πιστεύω, σύσφιξαν τα θρησκευτικάσυμφέροντά τους.

Η Βυζαντινή ναοδομία, με μεγαλειώδη αρχι-τεκτονικά επιτεύγματα όπως της ΑγίαςΣοφίας, είχε ως πρότυπα ρωμαϊκά λουτράόπως του Καράκαλα στη Ρώμη. Αυτές τιςδιδαχές αντέγραψε η οθωμανική αυτοκρατο-ρία. Αναμφίβολα, η θρησκευτική δόμηση τηςΑνατολικής χριστιανικής εκκλησίας, όπως καιτων ισλαμικών τζαμιών της Μέσης Ανατολής,δεν μπόρεσαν σε σύγχρονη εφαρμογή να απε-λευθερωθούν από τις παραδοσιακές μορφέςτους. Αντίθετα, η χριστιανική Δυτική εκκλησίακράτησε ένα παγκόσμιο πνευματικό πιστεύωσε μορφές σύγχρονης τεχνολογίας, με θαυμα-στές επιρροές αισθητικής ως κι από την παρα-δοσιακή Ιαπωνία.

Τα θρησκευτικά κτίρια επιτρέπουν μιαπαρεμβολή για τη χρήση του χρώματος. Στηναρχαϊκή Ελλάδα, το συχνά πορώδες πέτρωμακράτησε δείγματα χρωμάτων στα γλυπτά (στιςγοητευτικές χαμογελαστές Κόρες) και σε αρχι-τεκτονικά μέλη με γεωμετρικά σχήματα –μαύρα, κεραμιδί ή ώχρα. Στην κλασική αρχιτε-κτονική, η ευγένεια του στιλπνού μαρμάρουμας απάλλαξε (ευτυχώς) από μια άγνωστηπραγματικότητα που είχε σχέση με την εφαρ-μογή άγνωστων φυτικών χρωμάτων. Σε άλλεςχώρες, όπως η Ινδία, η ζωντανή θρησκεία του

39

ΤΟΠΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, ΔΙΕΘΝΙΣΜΟΣ, ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ

ινδουισμού στον Νότο κρατά την πολυχρωμία,κραταιά. Οι εκπληκτικές ιερές πύλες των γκό-πουρα, ύψους ως και πενταόροφης πολυκα-τοικίας, σε σχήμα πεπλατυσμένης πυραμίδας,είναι ανάγλυφες με αναβαθμούς μπλεγμένωνθεοτήτων. Σ’ έναν ναό χωρίς πλούσιουςπιστούς, τα ιερά σώματα εκφράζουν τη σοβα-ρότητα της λατρείας. Όμως οι πλούσιες θρη-σκευτικές κοινότητες μπορούν πια να εκσυγ-χρονίζουν τη χρωματική επικάλυψη με ριπο-λίνη γυαλιστερή, όπου οι θεές φορούν σάρι μεεμπριμέ πολύχρωμα λουλούδια.

Κτίριο Γραφείων

Το επόμενο «ειδικό κτίριο» μετά το KτίριοΛατρείας, είναι το Kτίριο Γραφείων. Γιακάποιους φιλοσοφικά κρίνοντες, η νέα ήπει-ρος της Αμερικής ήταν αναμενόμενο να αντι-καταστήσει τη λατρεία του χρήματος αντίεκείνης των θεών. (Επιπόλαια άποψη για έναν

40

ΜΙΧΑΛΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ

Πύλη Γκόπουρα 17ος αι., Chidambaram, Ναός Shiva Nataraja (Φωτ. Ελένη Φίλωνος)

λαό με βαθιές χριστιανικές ανησυχίες και προ-καταλήψεις, του πληθυσμού των «μέσων πολι-τειών» που εκπροσωπεί ο Μπους ο νεότερος,δύο φορές εκλεγμένος πρόεδρος.) Στα τέλητου 19ου αι., στο Σικάγο, ο Σάλλιβαν απογύ-μνωσε τις επιφάνειες σε κτίρια γραφείων μεμεταλλικό σκελετό και πλήρωση τζαμιού,εδραιώνοντας τη νέα άποψη σε όλες τις χώρεςπου ακολούθησαν τον δαυλό του αμερικανι-κού παραδείγματος. Στις αρχές του 20ού αι., ηριζοσπαστική Σχολή του Μπάουχαους στηΓερμανία χαρακτήρισε άξια σχεδιασμένο ό,τιμπορούσε να παραχθεί πολλαπλά, βιομηχανι-κά, σε οποιοδήποτε χρηστικό παράδειγμα. Οαπλός συνδετήρας, το έπιπλο, το αυτοκίνητο,το προκατασκευασμένο κτίριο, με εργοστα-σιακά παραγμένα τμήματα, απομακρύνθηκεεπαναστατικά από τις κομψές φυτικές μορφέςτου χειροποίητου Αρ Νουβώ.

Ο συναρπαστικός διεθνισμός ήρθε παράλ-ληλα με τη βιομηχανική ανάπτυξη. Ο ναζισμόςέκλεισε το Μπάουχαους που μετακόμισε, με τηδύναμη που είχαν οι εξόριστοι γεννήτορες, στηΒόρεια Αμερική για σχεδίαση και εφαρμογήτων πιστεύω τους σε μια διψασμένη πρωτοπό-ρο κοινωνία. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, με τηναντιπαράθεση και σύσφιξη λαών, εδραίωσετην παγκοσμιοποίηση του σχεδιασμού. Το λιτάμοντέρνο ήλθε σε πολεμική αντιπαράθεση μετο κλασικά συντηρητικό. Το βιβλίο της AynRand The Fountainhead έγινε βίβλος σχεδια-στών και αρχιτεκτόνων την εποχή του 1950.

Το Μπάουχαους είχε σχέση με βόρεια κλί-ματα και με ανάγκη φυσικού φωτισμού που

41

ΤΟΠΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, ΔΙΕΘΝΙΣΜΟΣ, ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ

εξυπηρετούσαν μεγάλες επιφάνειες τζαμιού.Δυστυχώς, οι ρήσεις της Σχολής ακολουθήθη-καν συχνά κατά γράμμα στον μοντέρνο σχε-διασμό, ακόμη και σε νότιες χώρες. ΣτηνΑθήνα, στη δυτική πλευρά της Κηφισίαςυπήρχε χώρος ΚΤΕΛ, όπου η τριώροφη διοί-κηση γεφύρωνε τις πύλες της στάθμευσης. Ηδυτική πρόσοψη με τη συνεχόμενη γυάλινη

κάλυψη είχε κολλημένες εφημερίδες προστα-σίας εσωτερικά (τα έβλεπα δύο φορές τηνμέρα από το σχολικό λεωφορείο). Ίσως δενακολουθήθηκαν λεπτομέρειες ηλιοπροστα-σίας του αρχιτέκτονα;

Αυτά τα αντίθετα ρεύματα της παγκοσμιο-

42

ΜΙΧΑΛΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ

Η Αμερικανική Πρεσβεία στην Αθήνα, παγκοσμιοποίησημε τοπικές αναφορές. Αρχιτέκτων Walter Gropius, απότους δημιουργούς του Μπάουχαους. Από τα λίγα άξιασύγχρονα κτίρια που οι κατασκευές ασφαλείας τούαφαίρεσαν την αρχική λιτότητα. Το τεράστιο προξενικόκτίριο πίσω του το έβλαψε πολύ περισσότερο. (Φωτ.:www.google.gr, www.kentri.gr)

ποίησης εξακολουθούν να υπάρχουν, πολύσυνειδητά, σε όλες τις αναπτυγμένες και ανα-πτυσσόμενες χώρες. Πέρασαν διάφορες σχε-διαστικές μόδες, από του Μις Βαν Ντερ Ρω(«το λιγότερο είναι καλύτερο») ως το μεταμο-ντέρνο, τον σχεδιασμό του Φρανκ Λόυντ Ράιτ,του Λε Κορμπυζιέ, του Φρανκ Γκέρυ και τηςμοναδικής Ζάχα Χαντίντ. Ο Ζακ Τατί, με τηναγνή κριτική μανία των ταινιών του, μας έδει-ξε ότι το ίδιο ξενοδοχείο στέκεται με πανομοι-ότυπη αρχιτεκτονική σε διάφορες χώρες,μπροστά σε βουνό ή θάλασσα, σ’ ένα δείγμαδιεθνισμού που χαροποιεί κάθε τουρίστα. Τηνιλιγγιώδη μάχη των ελπιδοφόρων αρχιτεκτο-νημάτων, συχνά με ερευνητική κάλυψη βιοκλι-ματικών εφαρμογών –άλλοτε επιτυχημένων,συχνά με δύστροπη σύμμιξη–, θα σταθμίσουμεσύντομα στα πλουμιστά γιγαντογιαπιά τουΠεκίνου και του Ντουμπάι. Ανάμεσα στιςανταγωνιστικές άριες και τις κραυγές ναρκισι-στικών δημιουργημάτων που απαιτούν προ-σοχή ο σημερινός μινιμαλισμός της αρχικήςμοντέρνας αρχιτεκτονικής είναι η πιο κλασικήέκφραση της αποδεκτής παγκοσμιοποίησης.

43

ΤΟΠΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, ΔΙΕΘΝΙΣΜΟΣ, ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΠΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΣ*

Στο λήμμα «πόλη» του TheMetapolis Dictionary of Advanced

Architecture αναφέρεται: «Μια παλιά λέξη, βλ.m-city ή multicity», χωρίς να δίνεται κανέναςεπί πλέον προσδιορισμός. Αυτή η απουσίαορισμού κινεί το ενδιαφέρον. Ο υπότιτλος τηςέκδοσης είναι «πόλη, τεχνολογία και κοινωνίαστην εποχή της πληροφορίας» και στη σειράτων διασυνδεδεμένων λημμάτων, που σχετίζο-νται με τον όρο «multicity», μπορεί κανείς ναανακαλύψει την εξήγηση αυτής της άρνησηςορισμού. Ο αστικός ιστός δεν μπορεί να ορι-στεί μονοσήμαντα, οι σχέσεις τόπων ψηφιακάδιασυνδεδεμένων τον ορίζουν πολλαπλά.

45

* Ο Δημήτρης Παπαλεξόπουλος είναι αρχιτέκτων,

αναπληρωτής καθηγητής του Εθνικού Μετσοβίου

Πολυτεχνείου.

æËÊȷ΋ «¶fiÏË»

Καθώς μια χωρική οντότητα στο εσωτερικό της«πόλης» είναι δυνατόν να συμμετέχει ταυτόχρο-να σε πολλαπλά ψηφιακά δίκτυα, ο χωρικός

προσδιορισμός μιας δραστηριότητας είναι στιγ-μιαίος και οπωσδήποτε εφήμερος. Ο ManuelGausa σημειώνει ότι «πόλη είναι πλέον έναςτόπος τόπων, όπου ένα πλήθος αστικών μοντέ-λων συνυπάρχουν»2. Θα λέγαμε ότι, περισσότε-ρο από την έκφραση μιας απορίας ή αδυναμίαςορισμού, δίνει το έναυσμα μιας συζήτησης για τανοητικά εργαλεία σύλληψης και σχεδιασμούτου αστικού χώρου, όταν οι δραστηριότητεςπου τον διευθετούν δεν είναι δυνατόν πλέον νανοηθούν χωρίς την ψηφιακή συνιστώσα τους.

Όταν μιλάμε για την «ψηφιακή πόλη», σίγου-ρα δεν αναφερόμαστε στην πόλη όπως μέχρισήμερα την ξέραμε, αλλά επίσης δεν αναφερό-

46

«Παραμετρική πολεοδομία», Γιάννης Ορφανός, Παύλος Ξανθόπουλος, Brian Dayle

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΠΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΣ

μαστε και στην κατάργησή της, την αντικατά-στασή της από μια νέα, καινοφανή οντότητα. Οιτεχνολογίες της πληροφορίας επεμβαίνουν στο

υπάρχον και το μεταλλάσσουν – δεν εξαφανί-ζουν τις τοπικότητες– τις επαναπροσδιορίζουν.

47

«Ηλεκτρονική Δημοκρατία», Γιάννης Ορφανός, Δημήτρης Παπαδόπουλος

ΨΗΦΙΑΚΗ «ΠΟΛΗ»

Με αυτή την έννοια, κινεί το ενδιαφέρον μας τογεγονός ότι, στον ορισμό τής multicity, οι επίμέρους χώροι αν και υπάρχουν αυτόνομα,ωστόσο υφίστανται μόνο μέσα από την ενεργο-ποίησή τους σε δίκτυα. Η παρατήρηση αυτή θαμας οδηγούσε να εξετάσουμε την τοπική καιτην ψηφιακή (δικτυακή) συνιστώσα τους,καθώς και τη σχέση τους.

Αναμφισβήτητα, το νέο φαινόμενο, πουκαλούμαστε να λάβουμε σοβαρά υπόψη, είναιη ύπαρξη ψηφιακών δικτύων δραστηριοτήτωνπου λειτουργούν συγχρονικά σε παγκόσμιακλίμακα. Κοινωνικές πρακτικές μπορούν νασυμβαίνουν ταυτόχρονα χωρίς να συμπίπτουνστον χώρο, ο ταυτοχρονισμός υπερτερεί τηςαλληλοδιαδοχής. Μια δραστηριότητα είναιδυνατόν να συμβαίνει ταυτόχρονα σε πολλούςτόπους και να λειτουργεί ως ενότητα διακρι-τών χώρων, την ίδια χρονική στιγμή και σεπαγκόσμια κλίμακα. Οι έρευνες του ManuelCastells και των συνεργατών του3 βοηθούν στηναντίληψη αυτού του φαινομένου, που επιδράπλέον αποφασιστικά στην αντίληψη και τονσχεδιασμό του χώρου σε όλες τις κλίμακες.

Είναι γνωστό ότι ο Castells έχει συμβάλεισημαντικά στη συγκρότηση νοητικών εργαλεί-ων αντίληψης των νέων δεδομένων, διακρίνο-ντας τον χώρο ροών από τον χώρο των τόπων.Σήμερα, αυτό που επιτρέπει τη σύγχρονη εξέ-λιξη δραστηριοτήτων, που συμβαίνουν σε απο-μακρυσμένες τοποθεσίες, είναι τα δίκτυα.Αυτό ονομάζεται «χώρος ροών». Ο χώρος ροώνείναι οι διάφοροι τόποι/κόμβοι όπου συμβαί-νει μια ενιαία δραστηριότητα και το ψηφιακό

48

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΠΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΣ

δίκτυο που τους ενώνει. Σύμφωνα με τονCastells, οι σημερινές κοινωνίες δομούνταιγύρω από την αντίθεση (θα προτείναμε την

λέξη «ένταση») μεταξύ Net και Self (Δικτύουκαι Εαυτού), την ένταση μεταξύ χώρου ροώνκαι χώρου τόπων, που αντιστοιχούν στουςχώρους εξουσίας και στους χώρους εμπειρίας.Θα μπορούσε κανείς να φανταστεί την θέσηενός μουσείου στην πόλη, τον τρόπο που συμ-μετέχει στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίαςτης, αλλά συγχρόνως και τον τρόπο με τονοποίο η οργάνωση του αστικού ιστού επηρεά-ζει τη φυσιογνωμία και λειτουργία του. Ωστό-σο, παράλληλα, το μουσείο μπορεί (οφείλει)να συμμετέχει σε δίκτυα μουσείων με παρό-μοιο ή συγγενές περιεχόμενο, που εκτείνονταισε ένα ευρύτερο γεωγραφικό χώρο. Ένα απότα πλέον ισχυρά παραδείγματα, είναι το Μου-σείο του Καΐρου, που προσδιορίστηκ�