agroznanje br - iii - gm prelom · u biologiji ne postoji jednaka moguünost pojave svih moguüih...

UDK 63 ISSN 1512-6412

AGROZNAWE Agro – knowledge Journal

Agroznanje, vol. 13, br. 3. 2012.

Agroznanje, vol. 13, br.3. 2012 329

/ CONTENTS

Nikola Mi i , Borut Bosan i Varijabilitet i koeficijenti varijacije u biološkim i poljoprivrednim istraživanjima ............................... 331 Varijabilitet i koeficijenti varijacije u biološkim i poljoprivrednim istraživanjima Blagoje Stan i , Ivan Stan i , Stoja Jotanovi , Refik Šahinovi , Saša Dragin Using Oocytes and Embryos in Ex-situ Conservation of Animal Genetic Resources (a Review) .......................................................................................................... 343 Upotreba oocita i embriona za uvanje animalnih genetskih resursa ex situ (pregled)

Ivan Stan i , Ratko Mijatovi , Blagoje Stan i , Stoja Jotanovi , Igor Api , Mihajlo Erdeljan Delayed postpartum anestrus and reproductive performance in dairy cows (a Review) ........................ 353 Produžen anestrus post partum i reproduktivna performansa muznih krava (pregled)

, ,

Features and Prospects of Organic Viticulture ............................................................................................ 363

Ljiljana Došenovi , Jelena Davidovi

The Place and Function of Horticultural Facilities in the Process of Sustainable Development of the Trebinje Urban Matrix ................................................................................................................................... 375 M esto i funkci a ob ekata hortikulture u procesu održivog razvo a urbane matrice Trebinja

. , .

The Quality of Cherry Fruit Varieties Grown in Podgorica Region ......................................................... 389

, ,

Morphological Characterisation of Service Tree (Sorbus domestica L.) in Banjaluka Region ............. 397 (Secale cereale L.)

Nebojša Savi , Dragan Mikavica, Biljana Rogi

Embryonic Development and Growth Characteristics in Juvenile Rainbow Trout (Oncorhynchus mykiss Wal.) Originating from Five Different Parent Flocks ................................................................................. 407 Embrionalni razvoj i karakteristike rasta mla i gajene duži aste pastrmke (Oncorhynchus mykiss Wal.) porijeklom od pet razli itih mati nih jata

, , , , Inspection of the Machines for Pesticide Application in Order to Achieve GlobalGAP Standard in the Republic of Srpska .......................................................................................................................................... 421

GlobalGap

,

The ffect of Sourdough on Crumbliness of Wheat Bread ........................................................................ 431

,

Yield and Seed Quality of Tall Fescue (Festuca arundinacea Schreb.) Produced on

.

Agroznanje, vol. 13, br. 3. 2012330

Degraded Soil During the Reclamation Proces ........................................................................................... 441 (Festuca arundinace Schreb.)

Marko Ivankovi , Željko Vaško, Aleksandra Figurek, Marija Lasi , Marijo Leko Estimating the cost-effectiveness of an investment - raising vineyards on the recultivated soils in Herzegovina ....................................................................................................... 449 Ocjena isplativosti investicija – podizanje vinograda na rekultiviranim tlima Hercegovine

, Change in the Pedological Characteristics of the Deposol at Reclamation ............................................... 463

Vida Todorovi , Aleksandra Gavri Roži , Sretenka Markovi , Mihal urovka, Mirjana Vasi Influence of Temperature on Yield and Earliness of Lettuce Grown in the Winter Period ................... 475 Uticaj temperature na ranostasnost i prinos salate gajene u zimskom periodu

Milivoje Uroševi , Dragutin Matarugi , Darko Drobnjak, Zoran Risti , B.M. Uroševi The Hunting Stock and its Use in the Republic of Srpska .......................................................................... 491 Lovni fond i njegovo koriš enje u Republici Srpskoj Zoran Risti , Dragutin Matarugi , Darko Drobnjak, Dragan Boži , Milivoje Uroševi Fasciolosis of Deer in the Hunting Area of “Gornje Podunavlje“ Special Nature Reserve) ................... 501 Metiljavost kod jelenske divlja i u lovištima specijalnog rezervata prirode „Gornje Podunavlje“

........................................................................................................................................ 511

.

Agroznanje, vol. 13, br.3. 2012, 331-342 331

Pregledni rad Review paper UDK: DOI:

Varijabilitet i koeficijenti varijacije u biološkim i poljoprivrednim istraživanjima

Nikola Mi i 1,2, Borut Bosan i 1,2

1Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Banjoj Luci, Republika Srpska, BiH 2Institut za geneti ke resurse Univerziteta u Banjoj Luci, Republika Srpska, BiH

Sažetak

U biološkim i poljoprivrednim istraživanjima koeficijent varijacije predstavlja važan element ocene reprezentativnosti uzoraka, odnosno, pouzdanosti eksperimental-ne metode i instrumentalnih tehnika ili samog metodološkog pristupa u nau nom istra-živanju. Naime, opseg variranja eksperimentalnih podataka mora biti pod stalnom kon-trolom kao klju no pitanje pouzdane ocene eksperimentalnih uslova. Relevantna litera-tura u kojoj se analiziraju koeficijenti varijacije u biološkim, odnosno, poljoprivrednim istraživanjima, pokazuje da se nau na rasprava o ovom pitanju kre e u uskom krugu, sa prihvatljivim koeficijentima varijacaja od 10 do 20 %, te da se u odre enim slu aje-vi-ma tolerišu varijacije od 5 – 10 %, ili od 20 – 30 %, i samo u izuzetnim slu ajevima va-rijacije do 40 %. Tako e, uo ljiv je gotovo konsenzus izme u autora dostupnih rado-va, da uzorci sa koeficijentima varijacija ispod 5 % i preko 30 % moraju biti naknadno provereni, jer koeficijenti varijacije ispod 5 % u ovim istraživanjima pokazuju da su re-zultati isuviše "dobri" da bi bez detaljne provere bili prihva eni kao ta ni, a koefici-je-nti varijacije preko 30 % pokazuju sistemski uticaj neopaženih faktora, ime se dovo-di u pitanje reprezentativnost uzoraka.

Klju ne re i: neobjašnjene varijacije, biometrika.

Uvod

Koriš enje koeficijenata varijacije kao pokazatelja reprezentativnosti uzoraka, odnosno, relativne mere varijabiliteta neobjašnjenih varijacija, u dostupnoj literaturi na-menjenoj studijama i nau no-istraživa kom radu u biološkim i poljoprivrednim na-ukama, nije detaljnije interpretirano. Tako, sem konstatacija da je koeficijent varijacije relativna mera varijabiliteta i da pokazuje procentualnu varijaciju jedinica posmatranja, pitanje granice dozvoljenih varijacija nije posebno razmatrano (Hadživukovi , 1977, 1991; Stankovi i sar, 1989; Horvat i Ivezi , 2005; Dragovi , 2008). Me utim, pitanje nivoa dozvoljenih neobjašnjenih varijacija pojavljuje se sve eš e kao problemati no

Agroznanje, vol. 13, br. 3. 2012, 331-342332

pitanje u nau nim radovima kod nas i u okruženju, u smislu da se uzorci sa neprihva-tljivo malim varijabilitetom ili, tako e, sa neprihvatljivo visokim varijacijama, uzimaju u "ozbiljna" razmatranja i da se na osnovu istih donose "eksperimentalno potvr eni"zaklju ci, bez ozbiljnije provere reprezentativnosti ovih uzoraka ili uzroka pojave spornih varijabiliteta. Naime, u biološkim i poljoprivrednim istraživanjima koja prete-nduju da budu nau na, koeficijenti varijacije ispod 5 % i preko 30 % moraju biti nakna-dno provereni jer, koeficijenti varijacije ispod 5 % u ovim istraživanjima pokazuju da su rezultati isu-više "dobri" da bi bili prihva eni kao ta ni, a koeficijenti varijacije pre-ko 30 % poka-zuju sistemski uticaj neopaženog faktora na pojedine statisti ke jedinice posmatranja (Prodanovi i Mi i 1996; Mi i i sar., 2009; Mi i , 2011).

Cilj ovoga rada je da pregledom relevantnih nau nih radova u biološkim i po-ljoprivrednim istraživanjima, koji se bave pitanjem varijabiliteta i koeficijenata vari-ja-cije, otvori ovo pitanje kao nezaobilaznu ocenu reprezentativnosti uzorka i ocene repre-zentativnosti srednje vrednosti osnovnog skupa, uz otvaranje pitanja neophodnosti ma-temati ko–statisti kog definisanja granica dozvoljenog intervala neobjašnjenih varija-cija, odnosno odre enja granice preko koje se sve statisti ke jedinice posmatranja mogu oceniti kao biološki nemogu i varijabilitet.


Koeficijent varijacije kao relativna mera varijabiliteta veoma razli ito se kori-sti u pojedinim oblastima nauka. Analiza mogu nosti ocene i zna aja koeficijenta va-rijacije, kao i svih pitanja u biometrici, mora po eti od analize varijabilnosti pojava, a to zna i i same definicije verovatno e. Jasno je da aksiomatika Kolmogorova (1974) u definisanju verovatno e kao slu ajnog doga anja, odnosno, odnosa broja povoljnih doga aja za posmatranu pojavu i broja svih mogu ih doga aja te pojave, pri emu su svi doga aji jednako mogu i, ne važi u potpunosti u biološkim istraživanjima. Naime, u biologiji ne postoji jednaka mogu nost pojave svih mogu ih doga anja posmatranih pojava. Dakle, svi procesi u biologiji prakti no su rezultatnta velikog broja razli itih uticaja koji su direktno kontrolisani na razli itim nivoima, a posebno kroz dve osnovne determinante: termodinamiku i DNK. Dakle, u biologiji verovatno a pojave svojstva nekog biološkog sistema, kao i efekat ili kona ni ishod posmatranog procesa, pred-vidljivi su, samo je otvoreno pitanje neposrednih uslova ija je rezultanta posmatrani proces, a to je i osnovno pitanje varijabiliteta u ispoljavanju posmatrane biološke pojave. Tako relativne frekvencije pojavljivanja ili ispoljavanja prou avane pojave, ustvari predstavljaju biometri ku verovatno u mogu eg doga anja, odnosno, realnu verovatno u pojave odre enog biološkog svojstva u datom prostoru i vremenu. Tako dolazimo do zaklju ka da su relativne mere varijabiliteta bioloških procesa ili para-metara bioloških sistema, limitirane, pa prema tome i primena zakona verovatno e na kome se bazira matemati ko-statisti ka logika, tako e moraju biti limitirani u matema-tizaciji bioloških sistema, u protivnom dolazimo do pogrešnih zaklju aka i uopšta-vanja, kojima se ne mogu opisati ili modelirati biološki procesi, odnosno, ne mogu se pratiti razvojni procesi prou avanih bioloških sistema.


Biometri ki limiti neobjašnjivih varijacija

Kao što je ve naglašeno, u biološkim istraživanjima svi procesi su limitirani biološkim determinantama ija uslovljenost se kre e od dostupnosti elementarnih kom-ponenti neophodnih za izgradnju biološkog sistema, energetskog praga biohemijske re-akcije i sl., pa do termodinami kih ograni enja i grani nih uslova za realizaciju koda zapisanog u DNK. Tako, limitiranost bioloških procesa u njihovoj biometri koj analizi name e i definisanje mogu eg opsega u ispoljavanju posmatrane pojave.

Relevantna literatura u kojoj se analiziraju varijacije u istraživanjima u poljo-privrednoj proizvodnji pokazuje da se nau na rasprava o ovom pitanju kre e u uskom krugu, sa prihvatljivim varijacajama izme u 10 i 20 %, a samo retko se tolerišu varija-cije od 5 – 10 %, ili od 25 – 40 %. Tako e, Elston i Johnson (2008) upozoravaju da u geneti kim i epidemiološkim istraživanjima gde se javljaju koeficijenti varijacije preko 30 % važne statisti ki zna ajne razlike ne e biti vidljive. Gubljenje statisti ke zna aj-nosti indikativnih eksperimentalnih razlika ili nemogu nost statisti ke ocene ovih raz-lika usled velikih varijacija isti u i Reese et al. (2010).

Gubljenje indikativnih eksperimentalnih efekata izme u primenjenih tretmana kao posledice visokih varijacija može se videti na slede em modeliranom primeru:

Br. Tretmani X ± xS (g) kV texp

1. A1 665 ± 2,44 1,16 % 36,69** B1 798 ± 2,68 1,06 %

2. A2 665 ± 9,38 4,46 % 8,991** B2 798 ± 11,44 4,53 %

3. A3 665 ± 21,29 10,12 % 3,586** B3 798 ± 30,36 12,14 %

4. A4 665 ± 44,47 21,14 % 2,179 * B4 798 ± 41,77 16,54 %

5. A5 665 ± 61,01 29,01 % 1,383 nz

B5 798 ± 74,35 29,46 % 6. A6 665 ± 69,48 33,02 % 1,226 nz

B6 798 ± 83,27 32,97 %

U tabelarnom prikazu data je veza izme u koeficijenata varijacije i statisti kezna ajnosti razlika tretmana sa istim prose nim vrednostima ali sa razli itim varijabili-tetom eksperimentalnih podataka. Na prikazanom primeru vidimo da se sa pove anjem koeficijenta varijacije (Vk) statisti ka zna ajnost razlike izme u srednjih vrednosti tret-mana A i B progresivno smanjuje. Ta nije, vrednosti t-testa pri izrazito niskim vredno-stima Vk su prenaglašene (1 i 2), pri varijacijama na nivou 10 % razlika je statisti ki vi-soko zna ajna (3), a pri varijaciji na nivou 20 % ispoljena razlika je statisti ki zna ajna (4). Statisti ki testovi zna ajnosti razlika izme u tretmana sa Vk preko 25 %, indikati-vne eksperimentalne razlike (A–B =�133�g) tretiraju kao slu ajne (5 i 6), odnosno, pokazuju da ova razlika nije statisti ki zna ajna. Na osnovu datog prikaza sasvim je ja-sno da se pitanje varijabiliteta mora ozbiljno uzeti u razmatranje u definisanju ekspe-rimentalnih uslova jer se pri malim varijacijama (ispod 5 %) javlja nerealno veliki broj


statisti ki zna ajnih razlika, a pri velikim varijacijama (preko 25 %) indikativne eksperimentalne razlike ocenjuju se kao statisti ki slu ajne, odnosno, ostaju neopažene.

Posebno interesantan je rad Arnhold i Milani (2011) koji su u 30 nau nih rado-va o kukuruzu analizirali koeficijente varijacije i zaklju ili da su koeficijenti varijacije ispod 5,95 % niski, od 5,95 % do 15,21 % srednji, od 15,21 % do 20,34 % visoki, a preko 20,34 % veoma visoki. Me utim, u razmatranju grani nih vrednosti koeficijenata varijacije navodi se i to da stav koji su generalno prihvatili istraživa i prinosa na kuku-ruzu, da varijacije treba da se kre u izme u 10 – 15 %, nije dobar, jer u drugim oblasti-ma nije tako ujedna ena struktura zemljišta ili drugih ograni avaju ih faktora i granica treba da bude zna ajno viša, do 30 %, ali ne i preko 40 %. Grani nu vrednost koefici-jenta varijacije do 40 % navodi i Altoveros (2011), ali samo za analizu organa biljaka koji se razvijaju pod zemljom (krompir, luk, rotkva itd.). Pored ove konstatacije, isti autor navodi i to da varijacioni koeficijenti u hortikulturi (za vo e i povr e) ne smeju prelaziti preko 25 %, a u ratarstvu (soja, pšenica, kukuruz itd.) ne bi smeli da prelaze preko 15 %. Me u brojnim informacijama koje razmatraju pitanje tuma enja varijacija u poljoprivrednim istraživanjima na osnovu koeficijenta varijacije, Pimetel-Gomes i Garcija (2002) daju opšte pravilo za koeficijente varijacije, koje je višestruko citirano, gde se kao niske vrednosti koeficijenata varijacije uzimaju vrednosti ispod 10 %, kao srednje od 10 % do 20 %, a od 20 do 30 % kao visoke.

Relevantna literatura u kojoj se analiziraju varijacije u istraživanjima na živim životinjama pokazuje veliku posve enost ovom pitanju sa jasnim ukazivanjem na zna-aj kontrole koeficijenata varijacija od ega zavisi uspeh eksperimenta, do definisanih

metoda za planiranje broja eksperimenatalnih životinja koje treba uzeti u istraživanje kako bi se obezbedila adekvatna kontrola varijacija (Berndtson, 1991, 2010; McMillan, 2003; Aaron i Hays, 2003; Johnston et al., 2003).

Za rešavanje ovih pitanja neophodno je odrediti odgovaraju i broj ponavljanja i za svaki uzorak, proceniti varijabilnost pojave i o ekivane razlike izme u tretmana koji se eksperimentalno ispituju. Tako je McMillan (2003) na osnovu kompilacije ana-liza statisti ke greške tipa I, , i statisti ke greške tipa II, , dao standardnu jedna inu koja uzima u obzir sve navedene elemente:

222 2 kVZZmdn

d/m je razlika izme u ispitivanih tretmana d u odnosu na srednju vrednost kontrole m, n je broj ponavljanja, Z je tabli na vrednost za nivoe greške tipa I i II, a Vk koeficijent varijacije. Za manji broj ponavljanja Z vrednost se menja odgovaraju im t-vrednostima.

Iz ove jedna ine razvijene su brojne tablice koje pomažu istraživa ima da odrede broj životinja u uzorku kako ne bi imali nekontrolisane varijacije. Tako, Aaron i Hays (2003) daju okvirne koeficijente varijacije za pojedine osobine životinja: za pri-rast do 12%, za reproduktivne karakteristike od 20 do 40 %, za karakteristike vezane za proizvodnju mleka od 20 do 25 %, dok su za linearne mere kao što su dužina kostiju ili visina životinja, koeficijenti varijacije oko 6,0 %. Isti autori na osnovu analize rezultata prou avanja u 29 radova i preko 16500 legala, navode da se za reproduktivne osobine u svinjogojstvu prose ni koeficijenti varijacije za broj živih prasadi u tre oj sedmici kre u maksimalno do 36 %, a za masu živoro enih prasadi do 18 %. Za eksperimente


vezane za prirast svinja isti autori navode da je za prose an dnevni prirast prose ankoeficijent varijabilnosti 4,8 %, za prose nu dnevnu konzumaciju hrane 7,3 %, a za koeficijent konverzije, tako e, 7,3%, s tim da se koeficijenti varijacije za veoma mlade životnje mogu kretati u rasponu od 7,0 do 13 %. Za iste karakteristike Johnson et al. (2003) navode koeficijente varijacije do maksimalno 6,9 %, s tim da se kod prasadi u prasilištu oni kre u do maksimalno 22,1%. I kona no, Bari (1965), kao normalne vari-jacije za analizu mase životinja u sto arskoj proizvodnji navodi koeficijente varijacije od 10 – 15 %, i isti e da variranje podataka izvan ovih uobi ajenih vrednosti traži po-sebno objašnjenje autora, jer takva variranja izazivaju sumnju u vrednost samog istraži-vanja, odnosno, sumnju u reprezentativnost uzoraka.

U cilju potvrde zna aja metodološki adekvatnog odre enja broja ponavljanja, kao elementa kontrole varijacija u eksperimentalnim istraživanjima na živim životinja-ma, analiziran je primer procene validnosti studije ura ene na 30 bikova u kojoj efekti primenjenog tretmana u odnosu na kontrolu nisu bili ocenjeni kao statisti ki zna ajni. Pri pregledu ove studije utvr en je uredno prijavljen koeficijent varijacije od 35 %. Iz opisane jedna ine i tabela (Berndtson, 1991; McMillan, 2003) dobijeno je da razlika iz-me u tretmana i kontrole treba da iznosi preko 30 % da bi razlika izme u njih bila uo e-na kao statisti ki zna ajna. Bez pravog obrazloženja ovakvi nalazi se moraju oceniti kao neuverljivi i shodno tome moraju biti veoma oprezno interpretirani. Naime, procena broja životinja za reprezentativnu analizu pri koeficijentu varijacije od 35 % i pri stan-dardnim nivoima za greške tipa I i II, potrebno je ak 516 bikova da bi se kao zna ajan pokazao efekat tretmana u odnosu na kontrolu od 10 %. Za ve e koeficijente varijacije broj životinja u uzorku rapidno raste. Pri po etnoj konstelaciji eksperimenta navedena razlika bi se mogla otkriti samo ako bi koeficijent varijacije bio održan na umerenom nivou od 12 %, umesto veoma visokih varijacija od 35 %. Shodno tome, može se zaklju- iti da nekontrolisano visoki koeficijenti varijacije ine nemogu im bilo kakvo validno pore enje izme u razli itih tretmana na živim životinjama, odnosno, pri visokim koefi-cijentima varijacije nije mogu e realizovati bilo kakvo ozbiljno nau noistraživanje.

Dozvoljene neobjašnjene varijacije i eksperimentalne greške kao uzrok nemogu eg varijabiliteta

Dekadni sistem brojeva koji je opšte prihva en u civilizaciji u kojoj živimo, sa metodološkog stanovišta ima više otvorenih pitanja koja se odnose na broj 0 (nula). Nai-me, nula predstavlja informativnu vrednost broja, a sa njom se služimo i da ostale cifre dovedemo na odre enu poziciju u samom broju, pa se postavlja pitanje kada nula pred-stavlja, a kad ne predstavlja, zna ajnu cifru. Posebno pitanje je i kada nula na kraju broja iza decimalnog zareza predstavlja zna ajnu cifru (npr: C = 0,1000 mol/dm3), odnosno, kada ona ukazuje na analiti ku preciznost.

Iznetim konstatacijama otvoreno je samo jedno od pitanja grešaka prilikom me-renja, a time i pitanje definisanja pojma preciznosti i ta nosti. Naime, preciznost je bli-skost odre enog rezultata sa drugim rezultatima dobijenih istim metodološkim postup-kom, a ta nost je bliskost odre enog rezultata sa stvarnom ili prihvatljivom vrednoš u. Tako, rezultati eksperimenta mogu da imaju slede i odnos preciznosti i


ta nosti: 1) do-bru preciznost i dobru ta nost; 2) dobru preciznost i lošu ta nost; 3) lošu preciznost i dobru ta nost; i 4) lošu preciznost i lošu ta nost. Ovde je važno ista i da koeficijent vari-jacije pokazuje osetljivost isklju ivo na preciznost eksperimenta, dok se ta nost rezul-tata eksperimenta potvr uje matemati ko-statisti kim testiranjima rezultata istraživanja, odnosno, u neposrednom dokazivanju usvojenih zaklju aka ili dobijanju o ekivanih efekata u primeni prou avanih faktora.

Iako cilj ovoga rada nije razmatranje analiti kih (metodoloških i instrumental-nih) i bioloških uzroka u ispoljavanju eksperimentalnih grešaka, neophodno je da ovo pitanje uvek bude deo analize dozvoljenih neobjašnjenih varijacija kao prethodno pitanje u analizi nemogu eg varijabiliteta:

intra inter intra inter intra inter

instrumentalna metodološka individualna analiti ka biološka

ukupni neobjašnjeni varijabilitet

Interval dozvoljenih neobjašnjenih varijacija kao grani na vrednost nemogu eg varijabiliteta

Varijabilitet parametara bioloških sistema uvek se doga a u odre enom inter-valu koji se prepoznaje kao o ekivane neobjašnjene varijacije. Ove varijacije su uslov-ljene brojnim iniocima koji deluju iz spoljašnjih uslova ali i same prirode bioloških sistema. Me utim, nedozvoljene varijacije mogu da se jave i kao posledica grešaka na nivou instrumentalnih metoda ili neposrednih merenja, do eksperimentalnih ograni e-nja i grešaka u metodološkom pristupu. Biometri ka analiza ovih varijacija u uzorcima uglavnom obuhvata proveru normaliteta, a zatim i pokazatelje same varijacije izražene preko intervala varijacije, varijanse ili koeficijenta varijacije. Ipak, analiza brojnih gre-šaka u primeni biometri kih metoda pokazuje da je neophodno u definisanju eksperi-mentalne metodike i samog metodološkog pristupa u istraživanjima svojstava bioloških sistema utvrditi i dozvoljeni interval neobjašnjenih varijacija. Tako se ve u primeni eks-perimentalne metode mogu videti rezultati pogrešnih merenja, odnosno, podaci koji se nalaze u podru ju nemogu ih varijacija. Kao slikovito objašnjenje za ovakav pristup mo-žemo uzeti interval varijacije visine ljudi. Danas, kao najviši ovek na svetu identifi-kovan je Sultan Kösen sa visinom 246,5 cm, a najmanji ovek na svetu identifikovan je He Pingping sa visinom 73 cm. Dakle, ovo je interval neobjašnjenih varijacija prose ne visine svih živih ljudi na Zemlji. To treba da zna i da kada bi se u nekom merenju po-javio podatak koji pokazuje da je trenutno izmerena visina nekog oveka bila 35 cm ili 350 cm, ova merenja moraju biti proverena jer se prema

utvr enom intervalu neobjaš-njenih varijacija ukupne visine živih ljudi, ona nalaze u podru ju nemogu ih varijacija u trenutno postoje im uslovima na planeti Zemlji. Dakle, u analizi prose nih vrednosti razli itih svojstava bioloških sistema javlja se potreba da se preko analize prose nih vre-dnosti uzoraka i nivoa njihovih varijacija sagleda šta su to mogu e, a time i dozvoljene neobjašnjene varijacije, odnosno, koja pojedina na


merenja bez dodatne provere ne mogu biti prihva ena kao deo o ekivanog i mogu egvarijabiliteta u datom prostoru i vremenu. Ako se vratimo na pitanje prose ne visine ljudi koja je ispitana u nekom regi-onu i ako je dobijeno da je u tim okolnostima

6030155 ,X , sa koeficijentom varija-cije %,139KV , osnovnom matemati ko-statisti kom proverom može se zaklju iti da je ovaj rezultat korektan i predstavlja reprezentativnu ocenu visine ljudi u datom regi-onu (tom osnovnom skupu). Me utim, ako bi alternativni rezultat ove analize bio 634165 ,X , sa koeficijentom varijacije

%,3365KV , on ne bi mogao biti prihva en jer koeficijent varijacije pokazuje da u ovom slu aju postoji neopaženi sistemski uticaj. Proverom osnovnih statisti kih pokazatelja vide e se da je interval varijacije nerealno velik, odnosno, da se pojavljuju vrednosti obeležja koje ne pripadaju osnovnom skupu iz koga je uzet uzorak. Uzroci ovakve greške mogu da budu veoma razli iti, od toga da su neka merenja bila sasvim pogrešna, ili su pogrešno evidentirana, do toga da je u uzorku bila ve a grupa ispitanika iz nekog drugog regiona koja se tu našla slu ajno kao greška u metodologiji definisanja uzorka, itd.

Kona no, injenica je da biološki limiti u datom prostoru i vremenu postoje. Nije poznato da jedan plod jabuke može da ima masu od 3,5 kg, ili da masa jedne krave za proizvodnju mleka može da bude 25 kg ili 2500 kg. Dakle, biološka ograni enja postoje, ne ovako drasti no, ali evidentno je da postoje, i matematika varijacija kao os-nova eksperimentalne biometrike ne može da se bavi nau nim istraživanjem, a da se pritom pitanje granice dozvoljenih neobjašnjenih varijacija samo tek tako ignoriše.

Metodološki pristup u analizi biološki nemogu ih varijabiliteta

Koeficijent varijacije kao relativna mera neobjašnjenih varijacija u uzorku sig-nira koncentraciju ili raspršenost statisti kih jedinica posmatranja oko centralne ten-dencije. Generalno, u eksperimentalnom radu u biološkim i poljoprivrednim naukama glavni problem predstavljaju velike varijacije, pre svega zbog velikog broja nezavisno promenljivih uticaja koje nije jednostavno staviti pod kontrolu eksperimentalnim i ins-trumentalnim metodama. Ipak, naj eš a pojava velikih varijacija koje su izvan realnog ponašanja bioloških sistema posledica je, pre svega, pogrešnog metodološkog pristupa u definisanju eksperimentalnih uslova ili u njihovoj realizaciji (Mi i i uri , 1994; Mi i i sar. 1994; Mi i , 2007a). Pojava nedozvoljeno malih varijacija u eksperimen-talnom radu veoma retko se javlja kao rezultat samog eksperimenta, a posebno ne, ako je eksperiment postavljen sa odgovaraju im brojem ponavljanja. Nedozvoljeno male varijacije koje se naj eš e javljaju u dostupnim radovima, pre svega su rezultat nedoz-voljenog prilago avanja eksperimentalnih rezultata sa malim brojem ponavljanja pre-ma o ekivanim tendencijama ili u cilju neprihvatljive primene neke od matemati ko-statisti kih metoda (Mi i , 2007b).

Metodološki pristup eksperimentalnim istraživanjima živih bioloških sistema mora da bude adekvatno osmišljen i mora se bazirati na prethodnim istraživanjima ra-sta i razvoja, odnosno, dinamike bioloških procesa koji se prou avaju ili su rezultanta više posmatranih faktora u sklopu dinami ke kontrole eksperimentalnih uslova (Mi i i

uri , 1995; Mi i i sar., 1995, 1997). Varijabilitet prethodnih istraživanja uzima se kao osnova za odre ivanje broja ponavljanja u uzorku u cilju kontrole neobjašnjivih vari-jacija (1), ili na osnovu procene % varijabiliteta u osnovnom skupu (2).


1222

22

NGVtVtN

nk

k (1), ili, 1222

22

NGttNn

x

x (2).

n – procenjen broj ponavljanja u uzorku, t – verovatno a sa kojom se daje procena, N – ve-li ina osnovnog skupa, G – interval procene, x

2- varijansa, Vk – koeficijent varijacije.

Analiza uzoraka koji dovode do pojave varijabiliteta koji prelaze granicu doz-voljenih neobjašnjenih varijacija (5 % Vk 30 %), u prvom koraku, podrazumeva klasifikaciju ili grupisanje opaženih vrednosti jedinica posmatranja u uzorku, tako da se izvrši njihovo razvrstavanje ili grupisanje u skladu sa relativno dozvoljenim unutar-grupnim nivoom variranja. Ovim postupkom identifikuju se grupe podataka koje naj e-š e predstavljaju razli ite uticaje neopaženih faktora, odnosno, ovim postupkom identi-fikuju se razli iti podskupovi ije postojanje i proizvodi visoke varijacije. U ovim slu-ajevima ili se eksperiment ponavlja sa modifikacijom metodološkog pristupa kojim se

nastoji isklju iti neopaženi sistemski uticaj, ili se ispoljeni efekat diskutuje u skladu sa ispoljenim grupisanjem podataka i njihovim relativnim frekvencijama. Ako podaci u uzorku ne pokazuju bilo kakvo grupisanje, visoki koeficijenti varijacije javljaju se kao posledica velike nepreciznosti eksperimenta, odnosno, velike disperzije koja otvara pita-nje pojave nemogu eg varijabiliteta. Uklanjanjem vrednosti posmatranog obeležja koje se nalaze izvan intervala dozvoljenih neobjašnjenih varijacija, varijabilitet jedinica pos-matranja u uzorku može se vratiti u realno o ekivane granice variranja parametara bio-loških sistema. Pri tom ostaje otvoreno pitanje broja eksperimentalnih jedinica posma-tranja u primeni odre enih matemati ko-statisti kih modela na kojima je eksperiment postavljen i planiran.

U novije vreme, posebno u medicini, farmaciji i prou avanju razli itih meta-boli kih procesa sa vezanim merenjima (ukršteni povratni eksperiment), prilikom poja-ve visokih intrasubjektnih koeficijenata varijacije od 20 do 40 %, ili u slu ajevima kada se javljaju asimetri ne distribucije podataka (kada su greške odre enog znaka verovat-nije od grešaka suprotnog znaka), uvode se multiplikativni modeli tranformacije poda-taka, odnosno, formiranja log-normalnih raspodela (Mahmoud, 2010). Naime, loga-ritmi promenljive xi (xi = log xi) podležu normalnoj Gausovoj raspodeli. Ipak, ovde ova pitanja ne e biti posebno razmatrana zbog injenice da se istraživanja u poljoprivredi uglavnom baziraju na aditivnim modelima. Biometrika, kao metodološki pristup u biološkim i poljoprivrednim naukama, vrši opažanje, planiranje eksperimenta, ocenu pouzdanosti tehnike merenja, sveobuh-vatnu analizu eksperimentalnih uslova i dobijenih rezultata, procenu interakcijskih efeka-ta i tuma enje tendencija i varijacija u rezultatima istraživanja. Time se isklju uje dos-lovna primena matemati ko-statisti kih modela kao ekskluzivnih instrumenata za do-nošenje zaklju aka u biološkim i poljoprivrednim naukama. Limitiranost u ispoljavanju i realizaciji bioloških procesa, odnosno, procesa rasta i razvoja bioloških sistema, traži integralni pristup ovom istraživanju i svako zanemarivanje ove zakonitosti dovodi do pogrešnih zaklju aka.


Zaklju ak

Biološka i poljoprivredna eksperimentalna istraživanja koja pretenduju da budu nau na, moraju vršiti permanentnu kontrolu i analizu varijabiliteta eksperimentalnih jedinica posmatranja, pre svega, poznavanjem i definisanjem intervala dozvoljenih neo-bjašnjenih varijacija koje se mogu tolerisati u uzorcima kao reprezentativnim ocenama srednje vrednosti osnovnog skupa. Brojni rezultati ovih analiza u biološkim i poljopri-vrednim naukama pokazuju da je ovaj interval odre enkoeficijentima varijacije koji se kre u u intervalu: 5 % Vk 30 %. Pitanje varijabiliteta podataka u uzorcima mora se ozbiljno uzeti u razmatranje jer se prilikom testiranja zna ajnosti razlika izme u sred-njih vrednosti primenjenih tretmana pri malim varijacijama (ispod 5 %) javlja nerealno veliki broj statisti ki zna ajnih razlika, a pri velikim varijacijama (preko 30 %) indika-tivne eksperimentalne razlike ocenjuju se kao statisti ki slu ajne, odnosno, ostaju neo-pažene. To istovremeno zna i i da koeficijenti varijacije ispod 5 % i preko 30 % mora-ju biti naknadno provereni jer, koeficijenti varijacije ispod 5 % u ovim istraživanjima pokazuju da su rezultati isuviše "dobri" da bi bez provere bili prihva eni kao ta ni, a koeficijenti varijacije preko 30 % ukazuju na sistemski uticaj neopaženih faktora na pojedine statisti ke jedinice posmatranja, zbog ega iste ne predstavljaju reprezentati-van eksperimentalni rezultat.

Literatura

1. Altoveros C. E. (2011): Applied experimental designs for agricultular research. Uni-versity of Sulamani, Kurdish, Irqi.

2. Arnhold E. & Milani K. F. (2011): Rank-ordering coefficients of variation for popping expansion. Acta Scientiarum. Agronomy, v. 33, n. 3, 527-531.

3. Aron, F. i Hays, W. (2004): How many pigs? Statistical power considerations in swine nutrition experiments. Journal of Animal Science, 82, E, 245–254.

4. Bari S. (1965): Statisti ke metode primjenjene u sto arstvu. Agronomski glasnik, br: 11 – 12, godina XIV.

5. Berndtson.W. E. (1991): A simple, rapid and reliable method for selecting or assessing the number of replicates for animal experiments. Journal of Animal Science, 69, 67-76.

6. Berndtson.W. E. (2010): Replication Needed to Distinguish Alterations in Cell Ratios, the Frequency of Individual Stages of the Cycle of the Seminiferous Epithelium, or the Appearance of Abnormalities in the Testes of Rodents, Rabbits, or Humans. Journal of Andrology, 31, 6, 593-606.

7. Dragovi V. (2008): Statistika. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Isto noSarajevo. str: 784.

8. Elston R. & Johnson W. (2008): Basic Biostatistics for Geneticists and Epidemiologi-sts. Ch. 13. Guides to a Critical Evaluation of Published Reports, ttl. Appro-priate descriptive statistics p. 323

9. Hadživukovi S. (1977): Planiranje eksperimenta. Privredni pregled Beograd. Str: 282.

10. Hadživukovi S. (1991): Statisti ki metodi. Poljoprivredni fakultet, Novi Sad.


11. Horvat D., Ivezi M. (2005): Biometrika u poljoprivredi. Gradska i sveu ilišna knjiž-nica Osijek.

12. Johnston L., Renteria A. i Hannon M. (2003): Improving validity of on-farm research. Journal of Swine Health and Production, 11, 5, 240-246.

13. Kolmogorov A. N. (1974): . Nauka, Moskva.

14. Mahmoud A. M. (2010): A Note on the Calculation of Intrasubject Coefficient of Variation in Bioequivalence Trails. Pharmaceutical Research Unit (PRU), Royal Scientific Society (RSS), P.O. Box 1438, Amman 11941, Jordan.

15. McMillan, I. (2004): Designing trials to test the bioequivalence of diets for animal performance. Journal of Animal Science, 82, E, 223–228.

16. Mi i N., uri Gordana: (1994a): Diskusija statisti kih pokazatelja u faktorijalnim ogledima u vo arstvu: I - Analiza i diskusija interakcijskih efekata. Jugosl. vo arstvo br. 105 -106. str. 79 - 88.

17. Mi i N., uri Gordana, Jovanovi M: (1994b): Diskusija statisti kih pokazatelja u faktorijalnim ogledima u vo arstvu: II Analiza diskusije interakcijskih efeka-ta u aktuelnim radovima iz oblasti vo arstva. Jugosl. vo ar. Br. 105 – 106. str: 89 – 102.

18. Mi i N., uri Gordana, Jevti S., Lu i P. (1995): The Basis for Defining a Model of Ecological Functions of the Organogenesis in Fruit Crops. J. Sci. Agric. Res. 57, 203. p: 89–99.

19. Mi i N. i uri Gordana (1995): Algoritamska osnova ciklusa organogeneze vo aka. Jugosl. vo ar. 28, 107–108, str: 67–81.

20. Mi i N., uri G., Jevti S., Cerovi R. (1997): The algorithm basis of organogenesis cycle in plum. VI International Symposium on Plum and Prune Genetics, Breeding and Pomology. Warszawa, Program and Abstracts p. 46.

21. Mi i N. (2007a): Analiza teze: "Uticaj cinka na metabolizam ovjeka". StojkoviS. Univerzitet u Banjaluci, Br: 01-516. str.: 5.

22. Mi i N. (2007b): Analiza doktorske disetacije Marjanovi Ž: “Ekstrakcija eteri nih ulja etinara (jela, smr a, bor, kleka, duglazija) i analiza njihove antimikrobne aktivnosti” Univerzitet u Banjaluci, Br: 05-327. str.: 5.

23. Mi i N., uri Gordana, Važi B: (2009): Biometrika i eksperimentalna statistika. Agroznanje (ISSN 1512-6412) vol. 10, br. 3: 5-16.

24. Mi i N.: (2011): Eksperimentalna biometrika. Poljoprivredni fakultet u Banjaluci i Nau no vo arsko društvo Republike Srpske. Str: 318.

25. Pimetel-Gomes F. and Garcia C. H. (2002): Estatística aplicada a experimentos agronômicos e florestais. Piracicaba: FEALQ. 309 str.

26. Prodanovi T. i Mi i N. (1996): Nau no istraživanje – metode, procedura, jezik i stil. Agronomski fakultet a ak i Institut za istraživanja u poljoprivredi Srbija.

27. Reese, D., Eskrige, K. i Stroup, W. (2010): On how to conduct farm Swine Feed Trials. Institute of Agriculture and Natural Resources, University of Nebrasca.

28. Stankovi J. Ralevi N. i Ljubojevi -Ralevi I. (1989): Statistika sa primenom u poljoprivredi. Minerva, Subotica. Str: 439.



Nikola Mi i 1,2, Borut Bosan i 1,2

1 Faculty of Agriculture, University of Banja Luka, Republic of Srpska, BiH 2 Genetic Resources Institute, University of Banja Luka, Republic of Srpska, BiH

Abstract

Biological and agricultural experimental research aiming to be scientific have to deal with permanent control and variability analysis of experimental units under study, primarily by knowing and defining the intervals of allowed unexplained variations that can be tolerated in the samples as representative estimates of the mean value of a population. Numerous results of these analyses in biological and agricultural sciences show this interval is determined by variation coefficients ranging from 5 % Vk30%. The issue of data variability in samples has to be seriously considered because when testing significance of differences between mean values of applied treatments with small variations (below 5%) unrealistically very large number of statistically significant differences occur, whereas with big variations (over 30%), indicative experimental differences are estimated as accidental, that is, they remain unobserved. At the same time, this means that variation coefficients below 5% and over 30% have to be additionally checked as variation coefficients below 5% in these studies show that the results are “too good” to be approved as accurate without checking, whilst variation coefficients over 30% point to systemic effect of unobserved factors on particular statistical units under study due to which those are not representative experimental results.

Key words: unexplained variations, biometrics.

Nikola Mi iE-mail Address: [email protected]



Upotreba oocita i embriona za uvanje animalnih genetskih resursa ex situ (pregled)

Blagoje Stan i 1, Ivan Stan i 1, Stoja Jotanovi 2, Refik Šahinovi 3,Saša Dragin 1

1Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, Srbija 2Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci, Republika Srpska, BiH

3Poljoprivredni fakultet, Biha , BiH

Sažetak

U poslednjih nekoliko dekada, genetski diverzitet doma ih životinja rapidno opada. S tim u vezi, postoji interes me unarodne zajednice za o uvanje genetike doma-ih životinja. Model in situ uvanja genoma je skup i zna ajno limitiran za prakti nu

primenu. Zbog toga se razvija model ex situ (ex vivo) krioprezervacije animalnih gene-tskih rsursa (banke gena) za regeneraciju pojedinih poipulacija u budu nosti. Iako po-stoji zna ajan napredak u krioprezervaciji oocita i embriona pojedinih vrsta doma ihživotinja, do danas nije ustanovljena standardna procedura ove tehnologije. Uspešna dugotrajna krioprezervacija oocita i embriona e omogu iti o uvanje genetskog diverziteta i primenu brojnih tehnologija asistirane reprodukcije doma ih životinja. Postoji biološki, ekonomski i moralni imperativ i interes me unarodne zajednice za o uvanje genetike doma ih životinja.

Klju ne re i: oociti, embrioni, genetski resursi, uvanje, ex situ.

Uvod

Skoro sve vrste doma ih životinja pokazuju zna ajno smanjenje genetskog diverziteta, što ima za rezultat trajni gubitak nekih genetskih osobina, važnih za o uvanje vrste, kao i za unuapre enje njihove produktivnosti (Buerkle, 2007). Ovo je, pre svega, posledica: (a) primene intenzivne selekcije na vrlo mali broj produktivnih i reproduktivnih svojstava doma ih životinja u intenzivnom uzgoju, (b) primene savremenih biotehnologija, koje omogu avaju dobijanje velikog broja potomaka od jedne individue i (c) mogu nosti efikasnog transporta životinja, sperme, oocita i ranih embriona širom sveta (Patterson and Silversides, 2003).


S tim u vezi, name e se sve ve a potreba o uvanja biodiverziteta, formiranjem genetskih resursa ili tzv. banke gena postoje ih vrsta i rasa doma ih životinja (Prentice i Anzar, 2011). Banke genskih resursa se definišu kao sistematsko i organizovano prikupljanje, uvanje i korištenje biološkoškog (genetskog) materijala. uvanje genetskog materijala se može izvoditi metodom in situ (in vivo) ili ex situ (ex vivo).Metodom in situ se genetski resursi uvaju tako što se formiraju, odgajaju i razmnožavaju manji zapati živih životinja, pojedinih vrsta, rasa i linija (Bulla, 1996; Wildt, 1999; Stan i , 1999). Metodom ex situ se, naj eš e, uvaju gameti (muške i ženske polne elije, tj. spermatozoidi i oociti) (Johnston, and Lacy, 1995; Stan i i sar., 2005; Stan i i Dragin, 2011) ili rani embrioni, primenom tehnologije dubokog zamrzavanja (Stan i , 2004; Boettcher i sar., 2005; Pereira i Marques, 2008). Konzervacijom oocita se uva samo genom ženke, dok se konzervacijom ranih embriona uva kombinacija genoma i ženke i mužjaka, tj. majke i oca od kojih je embrion dobijen (Prentice i Anzar, 2011). Zbog toga je cilj ovog rada da se prikažu savremene reproduktivne biotehnologije za dobijanje i dugotrajno uvanje oocita i ranih (preimplantacionih) embriona doma ih životinja ex situ.

Pregled literature

Program dugotrajnog uvanja genetskih resursa doma ih životinja ima za cilj efikasno produžavanje genetskog života pojedinih individua unutar jedne vrste, rase ili linije, kako bi se njeni geni mogli koristititi u selekcijskim programima i posle njene biološke smrti Konzervacija genetskih resursa ex situ se izvodi tehnologijom dubokog zamrzavanja (krioprezervacija) gameta (Johnston, and Lacy, 1995; Stan i , 2000, Stan i i sar., 2001; Stan i i sar., 2002; Stankovi , 2012), embriona ili somatskih elija tkiva testisa ili jajnika (Andrabi and Maxwell, 2007; Pereira i Marques, 2008).

Dobijanje oocita

Postoje dva osnovna na ina za dobijanje (prikupljanje) oocita (jajnih lija) od ženki doma ih životinja: (a) indukcijom superovulacije, primenom egzogenih gonadotropina (eCG i hCG) i (b) ekstrakcijom oocita iz antralnih ovarijalnih folikula (Stan i i sar., 1992; Laurin ik i sar., 1992; Stan i i sar., 2007). Metodom superovulacije se dobija dosta ograni en broj oocita. Osim toga, vrednost superovulacije znatno varira individualno, zavisno od rase i vrste životinja, njihove opšte telesne kondicije, starosti i zdravstvenog stanja, kao i od vrste, doze i kombinacije primenjenih hormonskih supstanci. Pored toga, primena hormonskih supstanci može izazvati i razne poreme aje funkcije jajnika, sve do sterilnosti Kod krava se može dobiti prose no 8,7 ovulacija po jednom tretmanu, sa variranjem od 2 do 50 ovulacija. Kod ovce vrednost superovulacije varira od 1,9 do 14,4, a kod svinje se vrednost izazvane superovulacije kre e izme u 25 i 46 (Stan i i sar., 1992; Šahinovi ,1995; Stan i i sar. 1998; Stan i i Veselinovi , 2002).


Za dobijanje znatno ve eg broja oocita, koji se koriste za in vitro manipulaciju i dobijanje ve eg broja embriona, koristi se metoda njihove ekstrakcije iz ovarijalnih folikula (tzv. folikularni oociti). Ova metoda se naro ito koristi kod svinja, jer se meto-dom superovulacije ne dobija zna ajno ve i broj jajnih elija, od onog koji se dobija spontanom ovulacijom (10 do 15 oocita kod nazimica i 15 do 23 kod krma a). Tako se, kod krave, može dobiti 8 do 14 oocita po jajniku (Wiebke, 1993). Metodom aspiracije antralnih folikula, posle žrtvovanja polno zrelih nazimica, dobijeno je prose no 7,9 oocita, a metodom totalne resekcije jajnika 45,3 oocita po jajniku (Stan i i sar. 1993). Prednost dobijanja folikularnih oocita se sastoji u tome što se mogu koristiti jajnici ve-likog broja žrtvovanih životinja. Osim toga, ne koriste se skupe hormonske supstance i izbegava se njihovo štetno dejstvo na životinju. Primena visokih doza hormonskih su-pstanci, radi izazivanja superovulacije, posebno PMSG, esto dovodi do dobijanja ve-eg broja degenerisanih oocita i do pojave ve eg broja neovuliranih i/ili cisti nih foli-

kula na jajnicima tretiranih životinja (Moor i sar. 1985; Stan i i sar. 1991). Nedostatak ove metode se, me utim, sastoji u tome što folikularni oociti nisu spsobni za oplodnju, neposredno posle ekstrakcije iz folikula. Naime, ogromna ve ina folikularnih oocita (preko 95%), koji se nalaze u jajniku, imaju jedro inhibirano u sta-dijumu diplotena prve mejoti ke deobe (Crozet, 1991). Zbog toga je potrebno izvršiti in vitro dozrevanje folikularnih oocita do stadijuma metafaze druge mejoti ke deobe (tzv. MfII-oociti). Takvi oociti su sposobni za oplodnju (McDonald, 1989). Ako se odstrane kumulusne elije sa površine oocita, dobijenog ekstrakcijom iz folikula, a oociti stave na kultivaciju in vitro, tokom 24 do 48h, preko 80% oocita dozreva do MfII, tj. postaju sposobni za oplodnju (Fukui, 1989). Dodavanje hormona, kao što su p-FSH (Laurin ik i sar. 1993), FSH i LH (Šahinovi i sar. 1994), folikularne te nosti(Nagai, 1994), epidermalnog faktora rasta ili nekih drugih bioaktivnih supstanci (Singh i sar. 1993), pove ava uspeh in vitro kultivacije (dozrevanja) folikularnih oocita, mereno brojem (%) oocita koji su, tokom kultivacije, dostigli stadijum MfII neuklearnog dozrevanja. Kvalitet kumulus-oocitarnog kompleksa je direktno povezan sa sposobnoš u oocita da dovrše dozrevadnje (do MfII), tokom in vitro kultivacije. Oociti sa kompaktnim i ekspandovanim kumulusom imaju jedro u stadijumu GV ili GVBD, dok su oociti sa parcijalnim ili bez kumulusa, naj eš e, degenerisani (Laurin ik i sar. 1992).

Dobijanje embriona

Za dugotrajno uvanje, metodom dubokog zamrzavanja u te nom azotu, kori-ste se vrlo rani embrioni (do stadijuma morule ili ranog blastocista) (Paynter i sar., 1999). Ovakvi embrioni se mogu dobiti na dva osnovna na ina: (a) ispiranjem iz jajo-voda ili uterusa superovuliranog i osemenjenog donora ili (b) in vitro fertilizacijom ocoita, dobijenih ispiranjem jajovoda donora ili oocita dobijenih ekstrakcijom iz ova-rijalnih folikula. Ispiranje embriona od donora se može izvršiti na tri na ina: (1) hiru-rški, (2) nehirurški (transcervikalno) ili (3) endoskopskim pristupom na reproduktivne organe (Besenfelder i sar. 1998). Prikupljanje embriona se vrši kada su stari 5 do 8 da-na, odnosno kada se nalaze u stadijumu morule ili blastocista. Hirurška i metoda endo-skopije (laparoskopije) se može primeniti kod svih životinja, a nehirurška metoda se


primenjuje kod velikih životinja (krava, kobila). U svakom slu aju, embrioni se ispiraju iz kaudalnog istmusa (završni kraj jajovoda) ili iz vrhova rogova materice, primenom specijalnih katetera i specifi ne te nosti (medijuma) za ispiranje (Stan i i Veselinovi ,2002). In vitro fertilizacija (IVF) oocita, dobijenih iz folikula i dozrevanih in vitro (IVM), ili oocita dobijenih posle superovulacije, je vrlo dobor metod dobijanja ranih embriona, jer jajnik predstavlja zna ajan izvor oocita (Courot i Vallard-Nail, 1991). Primarni uslovi za uspeh in vitro fertilizacije su: kvalitetni zreli (MfII) oociti, kapacitirani spermatozoidi, adekvatni medijumi za IVF, kao i optimalni uslovi mikroklimata (temperatura, sastav i odnos gasova) kultivacije. Ipak, glavni faktor uspešne IVF su dobro kapacitirani spermatozoidi (Thibault i sar. 1988). Uspeh IVF se meri brojem (%) normalno, tj. monospermi no penetriranih oocita, kao i brojem oplo enih oocita, koji su se razvili do stadijuma 2 ili 4 blastomere. Kod goveda se dobija preko 72% monospermi no i 4,2% polispermi no oplo enih oocita in vitro (Šahinovi , 1995). Me utim, kod svinja IVF rezultira vrlo visokim procentom polispermi no penetriranih oocita (Šahinovi i sar., 1997). Tako je Šahinovi (1995) dobio ak 84% polispermi nih, od ukupnog broja penetriranih oocita. Precizan uzrok ove pojave nije potpuno jasan, ali rezultati novijih istraživanja ukazuju na metode prekultivacije i kapacitacije spermatozoida, kao i njihove koinkubacije sa oocitima, koje smanjuju stepen polispermije kod IVF svinja (Besenfelder i sar. 1998). Broj kapacitiranih spermatozoida u koinkubaciji sa oocitima, tako e uti e na uspeh IVF. Obi no je ovaj broj izme u 1 i 6 miliona po mililitru medijuma (Cshum i sar. 1990). Na uspeh IVF uti e i vrsta upotrebljenog medijuma, supstance koje se dodaju osnovnom medijumu za IVF, kao i trajanje perioda koinkubacije oocita i spermatozoida (Šahinovi , 1995). Ve ina autora smatra da koinkubacija treba da traje 6 asova, jer se tada dobija najve i broj monospermi no penetriranih oocita. Za in vitro

razvoj embriona, karakteristi na je pojava tzv. bloka emrionalnog razvoja. Naime, in vitro oplo eni oociti svinje se, u in vitro uslovima, razvijaju do stadijuma 4 blastomere, a goveda do stadijuma 16 blastomera i tada se dalji razvoj blokira. Kod embriona miša se ova blokada doga a ve u stadijumu 2 blastomere. Neka istraživanja pokazuju da ovaj blok izazivaju glukoza i fasfati, koji se dodaju u medijume za IVF (Edwards, 1989).

Krioprezervacija oocita i embriona

Krioprezervacija podrazumeva izlaganje oocita ili embriona vrlo niskim temperaturama, obi no temperaturi te nog azota (- 196oC). Na tako niskoj temperaturi, biološke aktivnosti elija se trenutno stopiraju, pa se funkcionalni status elije zadržava tokom dugog perioda. Zamrzavanje mora biti brzo, kako bi se spre ilo formiranje ledenih kristala u elijama, što dovodi do njihove smrti (Wolfe and Bryant, 2001). I drugi faktori, kao što su promena osmolariteta, toksi no delovanje krioprotektantnih supstanci u medijumu, povišena intracelularna koncentracije elektrolita i drugi stresogeni, dovode do velikih ošte enja i/ili smrti elija (Vajta, 2000). Ovaj problem se prevazilazi smanjenjem volumena kontejnera i dodavanjem krioprotektantnih materija


u medijume za zamrzavanje. Pokazalo se da antifriz-proteini, še eri ili antioksidanti stabilizuju elijsku membranu tokom zamrzavanja (Ledda, 2001). Tokom krioprezervacije, zna ajan broj oocita ili embriona biva ošte en i, posle odmrzavanja, nije sposoban za dalji razvoj. Stepen ovih ošte enja zavisi od oblika i veli ine elije, kvaliteta oocita ili emnbriona, permeabilnosti elijske membrane, a ovi faktori variraju u zavisnosti od vrste životinje (Vajta and Kuwayama, 2006). Dosadašnja istraživanja pokazuju da krioprezervaciju bolje podnose rani embrioni nego oociti. Ta an razlog nije ustanovljen, ali jedan od razloga može biti razlika u gra i i osmostskom potencijalu plazmalne membrane oocita i embriona (Chen i sar., 2003).

Diskusija

Prema izveštajima FAO, kod svih vrst doma ih životinja se uo ava sve ve ipad biodiverziteta, kao posledica primene uske selekcije na poželjne produktivne osobine i primene savremenih reproduktivnih biotehnologija za intenzivno razmnožavanje malog broja jedinki. Zbog toga, postoji sve ve i zahtev za istraživanjem efikasnih biotehnoloških metoda dugotrajne konzervacije genoma postoje ih vrsta, rasa i linija doma ih životinja (Prentice i Anzar, 2011). Konzervacija genetskih resursa se vrši metodom in situ, formiranjem malih zapata pojedinih vrsta životinja, ili ex situ, dugotrajnom krioprezervacijom sperme, oocita, embriona ili somatskih elija testisa i ovariuma (Wildt, 1999). Na taj na in je mogu e izvršiti razmnožavanje poželjnih genotipova, kada se za to ukaže potreba, iako su životinje donatori ovih reproduktivnih elija ili tkiva ve odavno mrtvi. Iako je tehnologija krioprezervacije dosta napredovala, naro ito poslednjih decenija, uspeh preživljavanja duboko zamrznutih oocita i embriona, još uvek, nije zadovoljavaju i.Prakti na iskustva pokazuju da uslove dubokog zamrzavanja i otapanja, znatno bolje podnose rani embrioni u pore enju sa oocitima (Chen i sar., 2003). Osim toga, tehnologija krioprezervacije je dosta složena i skupa, pa nije dostupna za široku primenu. Zbog toga je potrebno kombinovati upotrebu metode in situ i ex situ, sa ciljem što uspešnijeg o uvanja biodiverziteta doma ih životinja. O uvanje genetskog biodiverziteta doma ih životinja je globalni imperativ u biološkom, ekonomskom i moralnom pogledu. Biološki, zbog toga što je biodiverzitet klju ni uslov opstanka života na našoj planeti. Ekonomski, zbog toga što ovek koristi ogroman broj životinjskih vrsta za proizvodnju hrane, lekova, hemijskih supstanci, tehnoloških materijala, energije i sli no. Moralni, zbog toga što je ovek, kao domimantna vrsta, odgovoran za održavanje i zaštitu svih ostalih vrsta živih organizama, sa kojima mora živeti na ovoj planeti (Stan i , 1999).

Zaklju ak

Na osnovu iznetih injenica u vezi sa mogu nostima i potrebom o uvanja genetskog biodivreziteta doma ih životinja, mogu e je zaklju iti slede e:

1. Poslednjih decenija se zapaža sve ve i pad biodiverziteta svih vrsta doma ihživotinja.


2. Ovo je posledica intenzivne selekcije na mali broj produktivnih osobina, kao i primene efikasnih reproduktivnih biotehnologija, sa ciljem da se dobije što ve i broj potomaka od jedne jedinke.

3. uvanje genetskih resursa je mogu e izvesti metodom in situ i ex situ. 4. Krioprezervacija oocita i embriona je mo na metoda dugotrajnog uvanja

genoma postoje ih vrsta doma ih životinja. 5. O uvanje genetskog biodiverziteta je biološka, ekonomska i moralna obaveza

oveka, kao dominantne vrste na ovoj planeti, koja zna ajno uti e na opstanak svih ostalih živih organizama.

Literatura

1. Andrabi, S.M.H. and Maxwell, W.M.C.: A review on reproductive biotechnologies for conservation of endangered mammalian species. Animal Reproduction Science, 99(3-4)223–243, 2007.

2. Besebfelder, U., Muler, M., Brem, G.: Transgenics and Modern Reproductive Technologies. In: The Genetic of the Pig (eds. M.F. Rothschild and A. Ruvinsky). CAB Int., pp. 345-374, 1998.

3. Boettcher, P.J., Stella, A., Pizzi, F., Gandini, G.: The combined use of embryos and semen for cryogenic conservation of mammalian livestock genetic resources. Genetics Selection Evolution, 37(6)657–675, 2005.

4. Buerkle, T.: FAO sounds alarm on loss of livestock breeds. Food and Agriculture Organization of the United Nations, 2007, http://www.fao.org/.

5. Cashun, S., Sambuischs, A., Lim, Y.C., Rikihisa, Y.: Fertilizability and subsequenced developmental ability of bovine oocytes matured in media containing epidermal growth factor (EGF). Theriogenology, 36:485-494, 1990.

6. Chen, S.U., Lien, Y.R.. Chao, K.H., Ho, H.N., Yang, Y.S. Lee, T.Y.: Effects of cryopreservation on meiotic spindles of oocytes and its dynamics after thawing: clinical implications in oocyte freezing—a review article. Molecular and Cellular Endocrinology, 202(1-2)101–107, 2003.

7. Courot, M. and Vallard-Nail, P.: Management of Reproduction in Farm Animals: Present and future. INRA, Nouzilly, France, pp. 23-37, 1991.

8. Crozet, N.: Manipulation of oocytes and in vitro fertilization. J. Reprod. Fert., Suppl., 43:235-243, 1991.

9. Edwards, G.R.: Improving the growth of mammalian embryos in vitro. Research in Reprod., 21(2)3-8, 1989.

10. Fukui, Y.: Effects of sera and steroide hormones on development of bovine oocytes maturated and fertilized in vitro and co-cultured with bovine oviductal epithelium cells. J. Anim. Sci., 67:1318-1323, 1989.

11. Johnston, A.L. and Lacy, C.R.: Genome Resource Banking for Species Conservations: Selection of Sperm Donors. Cryobiology, 32:68-77, 1995.


12. Laurin ik, J., Pivko, J., Stan i , B., Šahinovi , R., Grafenau, P.: Metode dobijanja oocita i osobine oocit-kumulus kompleksa u goveda, korištenih za kultivaciju in vitro. Biotehnologija u sto arstvu, 8(3-4)3-7, 1992.

13. Laurin ik, J., Rath, D., Niemann, H.: Differences in pronucleus formation and first clevage following in vitro fertilization between pig oocytes matured in vitro and in vivo. J. Reprod. Fert., 102:277-284, 1994.

14. Ledda, S., Leoni, G., Bogliolo, L., Naitana, S.: Oocyte cryopreservation and ovarian tissue banking. Theriogenology, 55(6)1359–1371, 2001.

15. McDonald, E.L.: Veterinary Endocrinology and Reproduction (forth ed.). Lea & Febiger, Philadelphia, London, 1989.

16. Moor, M.R., Osborn, C. J., Crosby, J.J.: Gonadotrophins induced abnormalities in sheep oocytes after superovulation. J. Reprod. Fert., 74:167-171, 1985.

17. Nagai, H.: Curent status and perspektives in IVM - IVF of porcine oocytes. Theriogenology, 41:73-78, 1994.

18. Painter, S., Cooper, A., Thomas, N, Fuller, B.: Cryopreservation of Multicelular Embryos and Reproductive Tissues. In: Reproductive Tissue Banking (A.M. Karow and J.K. Crister, ed.). Academic Press, San Diego, London, pp. 399-440, 1999.

19. Patterson, D.L. and. Silversides, F.G.: Farm Animal Genetic Resource Conservation. Why and how?, 2003. http://www .cfagrf.com/Farm Animal Gentetic Resource Conservation Why and How.htm.,

20. Pereira, R.M., Marques, C.C.: Animal oocyte and embryo cryopreservation. In: Cell and Tissue Banking, 9(4)267–277, 2008.

21. Singh, B., Barbe, G.J., Armstrong, D.T.: Factors influencing resumption of meiotic maturation and cummulus expansion of porcine oocyte-cummulus cells complex in vitro. Molecular Reprod. Develop., 36:113-119, 1993.

22. Stan i , B. i Veslenivo , S.: Biotehnologija u reprodukciji doma ih životinja (monografija). Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet, 2002.

23. Stan i , B., Laurin ik, J., Šahinovi , R., Kubovi ova, Elena, Oberfranc, M.:Dobijanje, broj i neke morfološke osobine folikularnih oocita svinja. Biotehnologija u sto arstvu, 1-2: 23-31, 1992.

24. Stan i , B., Marijanovi , M., Šahinovi , R.: Folikularni oociti svinje, kao izvor ranih embriona (pregled). Savremena poljop., 4(1-2)195-198, 1993.

25. Stan i , B., Pivko, J., Grafenau, P., Laurin ik, J., Oberfranc, M., Šahinovi ,R.: Ovulaciona vrednost i razvojni stadijumi ranih embriona nazimica tretiranih sa PMSG ili p-FSH. I. Medjunarodni simpozijum “Sto arstvo na pragu 21. veka”. Biotehnologija u sto arstvu, 8(5-6)85-90, 1992.

26. Stan i , B., Pivko, J., Grafenau, P., Oberfranc, M., Kubovi ova, Elena:Rezultati naših istraživanja u oblasti biotehnologije reprodukcije svinja (pregled). 1. Kongres veterinara Republike Srpske (sa medjunarodnim u eš em), Banja Luka, 28-30. oktobar, 2001. Zbornik radova, str. 93, 2001.

27. Stan i , B., Radovi , I., Stan i , I., Gagr in, M.: Sinhronizacija estrusa i fertilitet nazimica tretiranih razli itim hormonskim preparatima. Savremena poljoprivreda, 56(3-4)8-13, 2007.


28. Stan i , B., Šahinovi , R. (1991): The ovulation rate and early embryonic development in sows after treatment with PMSG+HCG. 42nd Ann. Meeting EAAP, Berlin, sept. 8-12, 1991., pp. 458-459.

29. Stan i , B.: Our results of biotechnological methods application in control of swine reproductive function. Proc. Int. Conf. on Sustainable Agriculture and European Integration Processes. Novi Sad, 19-24. Sept., 2004., pp.38.

30. Stan i , B.: Primena nekih biotehnologija reprodukcije svinja u formiranju genetskih resursa. Savremena poljoprivreda, 48(1-2)29-37, 1999.

31. Stan i , B.: Savremeni principi tehnologije vešta kog osemenjavanja svinja (pregledni referat po pozivu). 3. Simpozijum “Uzgoj i zaštita zdravlja svinja”. Vršac, 21-23. jun, 2000. Zbornik radova, str. 35-41, 2000.

32. Stan i , I., Dragin, S.: Modern technology of artificial insemination in domestic animals. Contemporary Agriculture, 60(1-2)204-214, 2011.

33. Stan i , L.B., Pivko, J., Grafenau, P., sen.: Our results of biotechnological methods application in control of swine reproductive function. Savremena poljoprivreda, 54(1-2)47-50, 2005.

34. Stan i , L.B.: Biotechnology in swine reproduction: A review of our investigations. Buletinul Univ. Sci. Agric. Med. Vet., Cluj (Romania), 57:232-234, 2002.

35. Stankovi , B.: Procena uspeha dubokog zamrzavanja na osnovu kvaliteta spermatozoida u nativnoj spermi nerasta i fertilitet intrauterino osemenjenih krma a (doktorska disertacija). Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet, 2012.

36. Šahinovi , R.: Osobine, dozrevanje i oplodnja folikularnih oocita svinja i goveda. Doktorska disertacija. Univerzitet u Novom Sadu. Poljop. fakultet, 1995.

37. Šahinovi , R., Laurin ik, J., Stan i , B., Pivko, J.: Nuclear maturation of pig oocytes after in vitro cultivation by different medium. Zbornik Matice srpske za prirodne nauke, 87:17-22, 1994.

38. Šahinovi , R., Stan i , B., Boži , A., Pivko, J., Grafenau, P., Oberfranc, M., Trivunovi , S.: Manipolacija sa folikularnim oocitima svinja i goveda. 3. In vitro oplodnja folikularnih oocita. Letopis nau nih radova, Poljop. Fak., N. Sad, 21(2)68-75, 1997.

39. Šahinovi , R., Stan i , B., Pivko, J., Grafenau, P., Oberfranc, M., Trivunovi ,S.: Manipulacija sa folikularnim oocitima svinja i goveda. 1. Dobijanje i kvalitet oocita. Letopis nau nih radova, Polj. fak., Novi Sda, 21(1)52-60, 1997.

40. Šahinovi , R., Stan i , B., Pivko, J., Grafenau, P., Oberfranc, M., Trivunovi ,S., Boži , A.: Manipulacija sa folikularnim oocitima svinja i goveda. 2. In vitro kultivacija folikularnih oocita. Letopis nau nih radova Poljop. fak., N. Sad, 21(2)62-67, 1997.

41. Thibault, C., Crozet, N.: La fecondation in vitro des ovocytes de brebis et de vache pent-elle entre dans la pratique de l’elevage? 3rd Word Congr. on Sheep and Beef Cattle Breeding, 19-23 Juin, 1988., Paris, vol. 1:79-91.


42. Vajta, G. and Kuwayama, M.: Improving cryopreservation systems. Theriogenology, 65(1)236–244, 2006.

43. Vajta, G.: Vitrification of the oocytes and embryos of domestic animals. Animal Reproduction Science, 60-61:357–364, 2000.

44. Wiebke, N.: Ex vivo collection of bovine cummulis oocyte complex by transvaginal follicular aspiration guided by laparscopy. Thesis. Univ. of Munich, p109, 1993.

45. Wildt, E.D.: Genome Resource Banking. In: Reproductive Tissue Banking (A.M. Karow and J.K. Crister, ed.). Academic Press, San Diego, London, pp. 399-440, 1999.

46. Wolfe, J. and Bryant, G.: Cellular cryobiology: thermodynamic amd mechanical effects. International Journal of Refrigeration, 24(5)438–450, 2001.


Using Oocytes and Embryos in Ex-situ Conservation of Animal Genetic Resources (a Review)

Blagoje Stan i 1, Ivan Stan i 1, Stoja Jotanovi 2, Refik Šahinovi 3,Saša Dragin 1

1Faculty of Agriculture, Novi Sad, Serbia 2Faculty of Agriculture, University of Banja Luka, Republic of Srpska, BiH

3Faculty of Agriculture, Biha , BiH

Abstract

In the last few decades, farm animal genetic diversity has been rapidly declining. Therefore, it is in the interest of the international community to conserve livestock genetics. The in situ (live animal herds) model of genome conservation is expensive and limited for practical use. As a result, ex situ (ex vivo) conservation models are developed to cryopreserve animal genetic resources in a genome (gene banks) to regenerate a particular population in the future. Although significant progress has been made in oocyte and embryo cryopreservation of several domestic species, to date, a standardised procedure has not been established. Successful long-term cryopreservation of oocytes and embryos would enable preservation of the genetic material of animals facing extinction and facilitate many assisted reproductive technologies. There is a biological, economical and moral imperative and interest of the international community to conserve the livestock genetics. Key words: oocytes, embryos, genetic resources, preservation, ex situ.

Blagoje Stan iE-mail Address: [email protected]



Produžen anestrus post partum i reproduktivnaperformansa muznih krava (pregled)

Ivan Stan i 1, Ratko Mijatovi 2, Blagoje Stan i 1, Stoja Jotanovi 3,Igor Api 4, Mihajlo Erdeljan1

1Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, Srbija 2Veterinarska stanica Banja Luka, Republika Srpska, BiH

3Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci, Republika Srpska, BiH 4Veterinarski institut, Subotica, Srbija

Sažetak

Tokom nekoliko zadnjih decenija, genetski napredak u proizvodnji mleka, povezan sa primenom novih reproduktivnih tehnologija, doveo je do zna ajnog smanjenja fertiliteta u zapatima krava visoke mle nosti širom sveta. Produžen postpartalni anestrus je jedan od glavnih uzroka smanjenog fertiliteta i ekonomskih gubitaka u intenzivnoj proizvodnji mleka. Cilj ovog rada je da se prikažu uzroci i mogu nost smanjenja uticaja ovog faktora na slede u reproduktivnu performansu visoko mle nih krava.

Klju ne re i: ovarijalna aktivnost, anestrus, post partum, muzna krava.

Uvod

Trajanje intervala izme u dva uzastopna telenja (tzv. me utelidbeni interval) je osnovni parametar reproduktivna efikasnost zapata mle nih krava. Ovaj period bi, optimalno, trebalo da traje 12 do 13 meseci, jer se, tada, postiže maksimalna produkcija mleka i teladi po kravi godišnje. Me utim, u uslovima prakti ne intenzivne proizvodnje, me utelidbeni interval, esto, traje i preko 14 meseci. Kako je trajanje gravidnosti biološka konstanta, to na trajanje ovog perioda zna ajno uti e trajnje perioda od telenja do uspostavljanja slede e uspešne koncepcije, odnosno trajanje tzv. servis perioda (Stan i i Košar i , 2007).

Sa stanovišta reprodukcije, trajanje servis perioda je direktno odre eno trajanjem intervala od telenja do reuspostavljanja prvog ovulatornog estrusa, kao i trajanjem perioda od prvog do uspešnog osemenjavanja (Bousquet i sar., 2000). Prva ovulacija, kod zdravih krava, obi no se javlja izme u 15 i 30 dana post patrum, ali je,


kod oko 70% krava, ova ovulacija tiha, tj. bez ispoljenih spoljašnjih znakova estrusa (Stan i , 1989; Crowe, 2008). Za praksu je veoma važno evidentirati prvu ovulaciju posle telenja, kako bi se mogla pratiti slede a ovarijalna cikli nost, odnosno manifestacija estrusa, koji se može koristiti za osemenjavanje. Ovo je važno zbog toga što je kravu potrebno fertilno osemeniti unutar maksimalno 90 dana post partum, kako bi se postiglo optimalno trajanje me utelidbenog intervala od 12 meseci. Me utim,poslednjih decenija se zapaža zna ajno produžavanje intervala od telenja do prve ovulacije, odnosno pove anje broja krava sa prolongiranim postpartalnim anestrusom, u zapatima krava visoke mle nosti (Thacher i sar., 2006; Savovi , 2010; Gvozdi i sar., 2011).

Cilj ovog rada je, da se prikažu novija saznanja u vezi sa problemom reuspostavljanja cikli ne ovarijalne aktivnosti post partum, kod krava visoke mle nosti.

Pregled literature

Fiziološki mehanizam reuspostavljanja ovarijalne aktivnosti post partum

Tokom perioda gravidnosti, u telesnoj cirkulaciji krave dominira visoka koncentracija progesterona, poreklom iz graviditetnog žutog tela i placente. Visoka koncentracija progesterona, preko hipotalamusa, inhibira osloba anje gonadotropina (Folikulostimuliraju i hormon - FSH i Luteiniziraju i hormon - LH) iz adenohipofize, što ima za posledicu izostanak ovarijalne aktivnosti, u smislu folikularnog rasta i ovulacije (McDonald, 1989). Zbog toga, krava ispoljava tzv. gestacijski anestrus. Me utim, oko 20 dana pre normalnog termina telenja, koncentracija progesterona u krvi rapidno opada, posebno tokom 2 do 3 dana pre partusa. Ovaj pad koncentracije progesterona je posledica izlu ivanja GnRh-ACTH (gonadotropin osloba aju i hormon za adrenokortikotropni hormon) iz hipotalamusa fetusa i ACTH iz njegove adenohipofize. ACTH stimuliše izlu ivanje kortizola iz korteksa nadbubrega fetusa, koji inhibira sintezu progesterona u placenti, a stimuliše sintezu estrogena i PGF2 iz placente. Ova dva hormona stimulišu izlu ivanje oksitocina iz neurohipofize majke i inhibiciju izlu ivanja progesterona iz graviditetnog žutog tela. Tako dolazi do po etkakontrakcija miometriuma i po etka procesa partusa (Peters i Ball, 1987).

Reuspostavljanje cikli ne ovarijalne aktivnosti (folikularni rast i ovulacija), pod uticajem izlu ivanja hipofizarnih gonadotropina (FSH i LH), kod normalnih krava, doga a se unutar prvih 2 do 4 nedelje post partum (Webb i sar., 2004). Rast ovarijalnih folikula zapo inje, obi no, 7 do 10 dana post partum, kao posledica porasta sekrecije hipofizarnog FSH, oko 3 do 5 dana posle telenja. Frekventno toni no osloba anje hipofizarnog LH, dovodi do kona nog rasta dominantnog folikula iz formiranog folikularnog pula na jajniku i do njegove ovulacije (Peters i sa., 1994; Stan i i sar., 1995; Ginther et al. 1996; Crowe et al. 1998). Posle ovulacije, uspostavlja se funkcionalna aktivnost cikli nog žutog tela i, na taj na in, dolazi do reuspostavljanja prvog ovarijalnog ciklusa post partum. Preko 80% krava bi, normalno, trebalo da reuspostave cikli nu ovarijalnu aktivnost, unutar prvih 35 dana posle telenja


(Reist i sar., 2000). Generalno, kod normalnih krava, prva ovulacija se, u proseku, doga a 15 dana, druga 32 dana, a tre a 53 dana posle telenja (Wattiaux, 1996; Walker, 1997). Važno je, me utim, ista i da je tiha ovulacija, bez manifestacije spoljašnjih znakova estrusa, normalna pojava u prvom estrusu posle telenja, kod oko 76% krava. Drugi estrus je vidljiv kod oko 50%, a tre i estrus posle telenja se manifestuje kod preko 90% krava (Walker, 1997; Stan i i Košar i , 2007; Crowe, 2008).

Prolongirano trajanje postpartalnog anestrusa

Kod visoko mle nih krava, opisani endokrini mehanizmi reuspostavljanja ovarijalne cikli nosti posle telenja, mogu biti kra e ili duže vreme odloženi, što dovodi do produžavanja perioda od telenja do prve ovulacije. To ima za posledicu nefiziološko produžavanje perioda od telenja do reuspostavljanja nove cikli ne ovarijalne aktivnosti (tzv. prolongiran postpartalni anestrus) (Thacher i sar., 2006). Smatra se da je ovaj anestri ni priod prolongiran, ako se ovulacija ne dogodi unutar prvih 35 dana postpartum i ako se prvi estrus ne manifestuje unutar prvih 50 dana post partum (Stan i ,1989; Walker, 1997). Isto tako, ako se ovulacija dogodi unutar prvi 35 dana posle telenja, a nema lutealne aktivnosti (pove anje koncentracije progesterona) 14 dana posle te ovulacije, tako e se smatra da je anestrusni period prolongiran. Danas se prolongirani postpartalni estrus definiše izostankom pove anja koncentracije progesterona u krvnoj plazmi ili mleku, unutar prvih 50 dana post partum (Gautam i sar., 2010). Prema nekim istraživanjima, izme u 20 i 48% krava manifestuje prolongiran postpartalni anestrus (Rhodes i sar., 2003). U jednom našem istraživanju, izvedenom na velikoj farmi visoko mle nih krava u Vojvodini, unutar prvih 60 dana posle telenja, prvi estrus je evidentiran kod svega 36% krava koje nisu imale peripartalne poreme aje, dok je ova vrednost bila za oko 10% manja kod krava sa poreme ajima tokom i neposredno posle telenja (Savovi , 2010; Stan i i sar., 2011). Neka istraživanja pokazuju da se produženo reuspostavljanje ovarijalne funkcije javlja kod oko 75% krava visoke mle nosti, što je, naj eš e, posledica prolongirane lutealne faze ili odložene prve ovulacije posle telenja (Shrestha i sar., 2004).

Interval od telenja do prve ovulacije, može biti zna ajno prlongiran uticajem brojnih zootehnoloških faktora, kao što su neadekvatna ishrana, loša telesna kondicija, loši uslovi smeštaja, visoka produkcija mleka, paritet telenja i neadekvatni faktori ambijentalnog klimata (Santos i sar., 2009) ili kao posledica postpartalnih poreme aja i obolenja, infektivne i neinfektivne etiologije (Peter i sar., 2009). U osnovi, svi ovi faktori uti u na prolongiranu inhibiciju osloba anja hipofizarnih gonadotropina (FSH i LH), što odlaže normalan razvoj i ovulaciju dominatnog folikula. Naime, iako navedeni faktori ne uti u na poreme aj inicijalnog rasta ovarijalnih folikula post partum,pokazalo se da oni mogu zna ajno poremetiti i/ili prolongirati kona an rast, sazrevanje i ovulaciju dominantnog folikula (Peter i sar., 2009).

Nagli gubitak telesne mase, kao posledica zna ajnog negativnog energetskog bilansa u organizmu krave, zbog intenzivnog pove anja produkcije mleka, tokom prvih 2 do 3 meseca laktacije, jedan je od naj eš ih razloga prolongiranog postpartalnog anestrusa (Crowe, 2008; Erdeljan i sar., 2011). Negativan energetski bilans je u direktnoj vezi sa inhibicijom osloba anja Gn-RH iz hipotalamusa, što ima za posledicu


smanjen nivo pulsatilnog osloba anja LH iz adenohipofize (Mwaanga i Janowski, 2000). Ova inhibicija se povezuje sa niskom sadržajem IGF-I (insulin-like growth factor), u krava sa velikim negativnim energetskim bilansom (Zulu i sar., 2002).

Distocija, retencija placente i infekcije uterusa su naj eš i patološki uzro nici prolongiranog postpartalnog anestrusa. Ovi poreme aji, obi no, uzrokuju prolongirano trajanje graviditetnog žutog tela (tzv. corpus luteum persistent), kao posledica poreme ene sinteze luteolitika PGF2 u inflamiranom endometriumu (Stan i , 1995; Fourchon i sar., 2000; Gröhn i Rajala-Schultz, 2000; Bell i Roberts, 2007; Savovi ,2010; Stan i i sar., 2011; Gvozdi i sar. 2011).

Formiranje folikularnih cista, u ranom periodu post partum, tako e zna ajno produžava interval od telenja do prve ovulacije (Kesler i Garverick, 1982). Folikularne ciste se definišu kao folikularne strukture, pre nika najmanje 2,5 cm, koje perzistiraju najmanje 10 dana na jajniku, bez prisustva žutog tela. Mogu biti obi ne folikualrne ciste ili luteiniziraju e folikualrne ciste (parcijalna lutinizacija teke interne folikula), za razliku od ciste corpus luteum-a. Koncentracija progesterona u krvnoj plazmi, kod folikularnih cista je niska (<1,0 ng/ml), ali je znatno pove ana kod lutealnih folikularnih cista. Klini ki, folikularne ciste se manifestuju anestrusom ili nimfomanijom, zavisno od stepena luteinizacije folikularnog zida i njihovog broja. Krave sa cisti nim corpus luteum-om manifestuju normalan estrusni ciklus (Kesler i Garverick, 1982). Iako mnoge folikularne ciste, formirane u ranom postpartalnom periodu, spontano regresiraju, njihova pojava kod 6 do 19% grla, ipak, prdstavlja zna ajan problem reprodukcije u zapatima mle nih krava. Naime, esto je teško oceniti da li je skuplje le enje, ili ekanje da ciste spontano regresiraju (Gossen i Hoedemaker, 2006). Etiologija nastanka folikularnih cista nije razjašnjena, ali je poznato da svi faktori, koji mogu poremetiti fiziološki mehanizam osloba anja Gn-RH iz hipotalamusa, mogu dovesti do pojave folikularnih cista. Relativno uspešan tretman folikularnih cista preparatima Gn-RH, ide u prilog ovoj pretpostavci. Cisti ni folikuli se znatno eš e javljaju kod nekih rasa (Holštajn Frizijska i Jersey), a manje kod nekih drugih (Guernsey i Ayrshire). Postoji i zna ajno variranje pojave cista zavisno od o evskih linija bikova, unutar iste rase (Coleman, 2008).

Neka istraživanja ukazuju na mogu nost da je prolongiran interval telenje – prvi estrus genetski determinisan kod visoko mle nih rasa (Jamrozik i sar., 2005).Tako je ustanovljeno da se prolongiran anestrusa eš e javlja kod nekih visoko mle nihrasa (genotipova), na primer Holštajn Frizijska, ali nije poznat mehanizam delovanja genotipa na ovu pojavu (Mwaanga i Janowski, 2000).

U zapatima visoko mle nih krava, manifestacija spoljašnjih znakova estrusa nije uvek jasno izražena, ili ovaj period traje kratko, vrlo esto kao posledica metaboli kog disbalansa zbog visike produkcije mleka ili nekih patoloških stanja, kao što su mastitis, endometritis, laminitis i sli no (Veselinovi i sar., 2004; Van Eerdenburg i sar., 2002; Diskin, 2008). Dosta esto se dešava da znaci estrusa nisu registrovani, kako zbog neadekvatne tehnologije otkrivanja estrusa na farmi, tako i zbog toga što su slabo i/ili kratko ispoljeni (Garcia i sar., 2011). Jasno izraženi spoljašnji znaci estrusa, posebno refleks stajanja, predstavljaju vrlo dobar indikator visoke reproduktivne efikasnosti krave. Osim toga, zna ajni su i za odre ivanje


optimalnog momenta inseminacije, što je jedan od primarnih faktora visoke reproduktivne efikasnosti zapata (Garcia i sar., 2011).

Diskusija

Istraživanja poslednjih decenija pokazuju permanentan pad reproduktivne efikasnosti krava u visoko mle nim zapatima širom sveta (Dobson i sar., 2007).Smanjenje reproduktivne efikasnosti se manifestuje prolongiranim anestrusom postpartum (Thacher i sar., 2006), pove anjem broja krava sa tihim estrusom neregularnog trajanja, kao posledicom skra ene lutealne faze u prvim postpartalnim ciklusima (Lucy, 2007), smanjenim stepenom uspešne koncepcije posle prvog osemenjavanja (Lucy, 2001), kao i pove anjem broja krava sa abnormalnim razvojem preimplantacionih embriona i razli itim obolenjima uterusa (Fourchon i sar., 2000; Bouchard i Du Tremblay, 2003), što dovodi do pove anog embrionalnog i fetalnog mortaliteta (Lucy, 2007). Ovo ima za kona an rezultat znatno pove anje pojave regularnih i neregularnih pova anja, odnosno pove an broj potrebnih inseminacija po uspešnoj koncepciji (Sheldon i Dobson, 2003; Savovi , 2010; Stan i i sar., 2011). Tako se pokazalo da je vrednost uspešne koncepcije posle prvog osemenjavanja, u periodu od 1990. do 2000. godine, u ve ini razvijenih evropskih zemalaja, opala sa 55% na 45% (Bousquet i sar., 2004). Jedna od direktnih posledica pada stepena (%) uspešne koncepcije je pove anje broja potrebnih inseminacija po kravi u jednoj laktaciji. Tako, na primer, Lucy (2001)navodi da je, pre 20 godina, bilo potrebno prose no 1,75 inseminacija po uspešnoj koncepciji, dok ova vrednost, poslednjih godina, esto iznosi i preko 3 inseminacije. Ovaj parametar je veoma zna ajan za ocenu stepena fertiliteta krava, jer je obrnuto proporcionalan vrednosti postignute uspešne koncepcije, odnosno trajanju servis perioda (Esslemont i Kossaibati, 2000).

Proizvodnja mleka, u savremenim visoko-mle nim zapatima se, obi no, kre eizme u 8.000 i preko 10.000 kg po kravi godišnje, a posledica je vrlo intenzivne i uske selekcije na visoku mle nost, kao i napretka u tehnologiji ishrane i smeštaja. Ve ina istraživanja pokazuje da je pad reproduktivne efikasnosti krava u direktnoj vezi sa visokom proizvodnjom mleka, kao i razli itim stresogenim faktorima, koji proisti u iz tehnologije smeštaja krava u vrlo sku enom prostoru (Rodriguez-Martinez i sar., 2008). Osim toga, primena savremenih biotehnologija za stimulaciju i kontrolu pojedinih reproduktivnih funkcija, ili terapiju reproduktivnih poreme aja, tako e imaju zna ajan uticaj na smanjenu reproduktivnu performansu krava visoke mle nosti. Ovo se, naro ito, odnosi na primenu hormonskih preparata (gonadotropina, progestagena i luteolitika), za indukciju i sinhronizaciju estrusa post partum (Grafenau i sar., 1998; Grafenau i sar., 1999; Stan i i Košar i , 2007; Grafenau i sar., 2008; Gvozdi i sar., 2011).

Navedene injenice pokazuju da je prolongiran postpartalni anestrus, samo jedan od faktora, koji zna ajno smanjuju reproduktivnu performansu krava u visoko mle nim zapatima. Ipak, odlaganje reuspostavljanja ovarijalne cikli nosti post partum,vrlo esto predstavlja primarni problem reprodukcije, jer krava nije sposobna da zapo ne novi reproduktivni ciklus, pre nego što uspostavi normalnu ovarijalnu


cikli nost. S tim u vezi, pove anje reproduktivne efikasnosti krava, primarno zavisi od trajanja me utelidbenog intervala, odnosno trajanja servis perioda. Kontrola trajanja servis perioda obuhvata interakciju tri osnovna faktora: (a) reuspostavljanje cikli ne ovarijalne aktivnosti posle telenja, (b) efikasnost otkrivanja postpartalnih estrusa i (c) stepen postignute uspešne koncepcije posle prvog osemenjavanja (Iglesia i sar., 1996; Crowe, 2008; Garcia i sar., 2011).

Problem prolongiranog anestrusa post partum u zapatima visoko mle nih krava je vrlo kompleksan, jer je posledica interakcije brojnih paragenetskih i genetskih faktora. Zbog toga, nije definisan jedinstven i prakti an problem rešavanja ovog problema. Ipak, što ranijom evidencijom pojave prolongiranog perioda reuspostavljanja cikli ne ovarijalne aktivnosti ili produženog izostanka lutealne aktivnosti posle prve ovulacije, koja se dogodila unutar normalnog (fiziološkog) perioda post partum,mogu e je zna ajno skratiti trajanje servis perioda i, time, pove ati reproduktivnu efikasnost zapata.

Zaklju ak

Brojna istraživanja jasno pokazuju zna ajno smanjenje reproduktivne efikasnosti krava u visoko mle nim zapatima širom sveta. Osnovni razlozi su pove anapojava prolongiranih postpartalnih anestrusa i pove an broj pova anja (neuspešnih inseminacija), kao posledica zna ajno pove anog stepena embrionalnog mortaliteta. Ovo ima za posledicu produžavanje servis perioda, odnosno me utelidbenog intervala. Kona an rezultat je zna ajno pove anje troškova proizvodnje mleka.

Efikasno i jednostavno prakti no rešenje ovog problema nije definisano, ali pravovremena evidencija i adekvatan tretman pojave prolongioranih postparetalnih anestrusa, može zna ajno uticati na pove anje reproduktivne efikasnosti zapata i, time, smanjiti troškove intenzivne proizvodnje mleka.

Literatura

1. Bell, J.M., Roberts, J.D.: The impact of uterine infection on dairy cow's performance. Theriogenology, 68:1074-1079, 2007.

2. Bouchard, E., Du Trembly, D.: Portrait Quebecois de la reproduction. Recueil des conferences du Symposium des Bovines laitiers, Saint-Hyacinthe, pp.13-23, 2003.

3. Bousquet, D., Bouchard, E., Du Tremblay, D.: Decreasing Fertility in Dairy Cows: Myth or Reality? Proc. 23. WBC Congr., Quebec, Canada, pp.1-7, 2004.

4. Bousquet, D., Bouchard, E., Du Tremblay, D.: Decreasing Fertility in Dairy Cows: Myth or Reality? Proc. 23. WBC Congr., Quebec, Canada, pp.1-7, 2004.

5. Coleman, A.D.: Cystic Ovarian Desease. Milk prodiction, West Virginia University, 2008. http://www.milkproduction.com/Library/Scientific-articles/Animal-healt.


6. Crowe, M.A., Padmanabhan, V., Mihm, M., Beitins, I.Z., Roche, J.F.: Resumption of follicular waves in beef cows is not associated with periparturient changes in follicle-stimulating hormone heterogeneity despite major changes in steroid and luteinizing hormone concentrations. Biol.Reprod., 58:1445–1450, 1998.

7. Crowe, M.A.: Resumption of ovarian cyclicity in post-partum beef and dairy cows. Reprod. Dom. Anim., 43(5)20-28, 2008.

8. Diskin, M.G.: Reproductive management of dairy cows: a review (part I). IrishVeterinary Journal, 61(5)326–332, 2008.

9. Dobson, H., Smith, R., Royal, M., Knight, Ch., Sheldon, I.: The high-producing dairy cow and its reproductive performance. Reprod. Dom. Anim., 42(2)17-23, 2007.

10. Erdeljan, M., Davidov, I., Boboš, S., Radinovi , M., Stan i , I.: Nalaz nivoa selena u krvnom serumu kod krava u laktaciji. Letopis nau nih radova (Poljop. fak., N. Sad), 35(1)92-97, 2011.

11. Esslemont, S.W., Kossaibati, M.A.: The use of databases to manage fertility. Anim. Reprod. Sci., 60-61:725-741, 2000.

12. Furchon, C., Seegers, H., Malher, X.: Effect of desease on reproduction in the dairy cows. A meta-analysis. Theriogenology, 53(9)1, 2000.

13. Garcia, E., Hultgren, J., Fallman, P.: “Oestrous intensity is positively associated with reproductive outcome in highproducing dairy cows. Livestock Science, 139(3)191–195, 2011.

14. Gautam, G., Nakao, T., Yamada, K., Yoshida, C.: Defining delayed resumption of ovarian activity postpartum and itsimpact on subsequent reproductive performance in Holstein cows. Theriogenology, 73:180–189, 2010.

15. Ginther, O.J., Kot, K., Kulick, L.J., Martin, S., Wiltbank, M.C.: Relationship between FSH and ovarian follicular waves during the last six months of pregnancy in cattle. J. Reprod. Fertil., 108:271–279, 1996.

16. Gossen, N., Hoedemaker, M.: Reproductive performance of dairy cows with relation to time of ovarian cyst formation. Bull. Vet. Inst. Pulawy, 50:159-161, 2006.

17. Grafenau, P., Pivko, J., Grafenau, P. Jr., Kubovi ova, Elena, Oberfranc, M., Stan i , B., Budin evi , A.: Efikasnija kontrola reprodukcije krava upotrebom biotehnoloških metoda. Savremena poljop., 48(1-2)141-142, 1999.

18. Grafenau, P., Pivko, J., Grafenau, P. Jr., Zaujec, J., Riha, L., Oberfranc, M., Kubovi ova, Elena, Stan i , B., Šahinovi , R., Budin evi , A.: Measures necessary for regular reproductive cycle in cows and their effect on fertility and milk efficiency. J. Ferm. Anim. Sci., XXXII:57-62, 1999.

19. Grafenau, P., Pivko, J., Stan i , B., Budin evi , A., Šahinovi , R.: Stimulacija polnih funkcija kod doma ih životinja davanjem PMSG (pregled). Savremena Poljop., 48(1-2)121-125, 1998.

20. Grafenau, P., Pivko,J., Oberfranc, M., Kubovi ova,Eelena, Stan i , B.,Šahinovi , R. Grafenau, P. Jr.: Use of Crestar preparation in reproduction of cattle. J. Farm. Anim. Sci., XXXI:101-106, 1998.


21. Grafenau, P., sen., Stan i , I., Grafenau, P., jr., Stan i , B., Pivko, J.: Sinhronizacija estrusa i ovulacije kod krava post partum. Savremena poljoprivreda, 57(1-2)28-32, 2008.

22. Gröhn, Y.T., Rajala-Schultz, P.J.: Epidemiology of reproductive performance in dairy cows. Anim. Reprod. Sci., 60(61)605-614, 2000.

23. Gvozdi , D., Stan i , I., Savovi , M., Stan i , B., Boži , A., Milanovi , S., Jovanovi , I., Barna, T.: Reproductive Efficiency In High-Milking Dairy Cows After Calving. Contemporary Agriculture, 60(1-2)86-97, 2011.

24. Gvozdi , D., Vukovi , D., Fratri , N., Stan i , B., Boži , A., Jovanovi , I., Milanovi , S., Barna, T., Milovanovi , A.: Milk progesterone profile in dairy cows after estrus synchronization using synthetic prostaglandin (Dinolytic®). XII Middle European Buiatric Congress, European Buiatrician Meeting International Scientific and Professional Congress, May 18 - 22, 2011, Pula, Croatia. Suppl., 2:362-368, 2011.

25. Iglesia, R.N.L., Belloso, S.E., Stagnaro, G.C., Castillo, S.G., Undareta, R.E.: Postpartum ovarian activity and anovulatory estrus in primiparous crossbred cows in the venezuelan tropics. Revisita Cientifica, 6(3)191-196, 1996.

26. Jamrozik, J., Fatehi, J., Kistemaker, G.J., Schaeffer, L.R.: Estimates of genetic parameters for Canadian Holstein female reproduction traits. J. Dairy Sci., 88(6)2199-2208, 2005.

27. Kesler, J.D., Garverick, A.H.: Ovarian Cysts in Dairy Cattle: a Review. J. Anim. Sci., 55:1147-1159, 1982.

28. Lucy, C.M.: Ferility in high-producing dairy cows: reasons for decline and corrective strategies for sustainable improvement. Soc. Reprod. Fert., 64:237-254, 2007.

29. Lucy, C.M.: Reproductive Loss in High-Producing Dairy Cattle: Where Will it End. J. Dairy Sci., 84:1277-1293, 2001.

30. McDonald, E.L.: Veterinary Endocrinology and Reproduction (forth edition).Lea & Febiger, Philadelphia, London, 1989.

31. Mwaanga, E.S., Janowski, T.: Anoestrus in Dairy Cows: Causes, Prevalence and Clinical Forms. Reprod. Dom. Anim., 35:193-200, 2000.

32. Peters, K.E., Bergefeld, E. G., Cuup, A. S.: Luteinizing hormone has a role in development of fuliy functional corpora lutea (CL) but is not required to mantain CL function in heifers. Biol. Repord., 51:1248-1254, 1994.

33. Peters, R.H., Ball, H.J.R.: Reproduction in Cattle. Butterworth & Co. (Publishers) Ltd, 1987.

34. Peter, A.T., Vos, P.L., Ambrose, D.J.: Postpartum anestrus in dairy cattle. Theriogenoloy, 71(9)1333-1342, 2009.

35. Reist, M., Koller, A., Busato, A., Kupfer, U., Blum, J.W.: First ovulation and ketone body status in the early postpartum period of dairy cows. Theriogenology, 54:685–701, 2000.

36. Rodriguez-Martinat, H., Hultgren, J., Bage, R., Begquist, A-S., Svensson, C., Bergsten, C., Lidfors, L., Gunnarsson, S., Algers, B., Emanuelson, U., Berglund, B., Andersson, G., Haard, M., Lindhe, B., Stalhammar, H., Gustafsson, H.: Reproductive performance in high-producing dairy cows: Can


we sustain it under current practice? Sustained fertility in dairy cows problems and suggestions, Upsala, Sweden, pp. 1-36, 2008.

37. Santos, J.E., Rutigliano, H.M., Filho, M.F.: Risk factors for resumption of postpartum estrus cycles and embryonic survival in lactating dairy cows. Anim. Reprod. Sci., 110(3-4)207-210, 2009.

38. Savovi , M.: Reproduktivna efikasnost krava sa razli itim poreme ajima post partum (magistarska teza). Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 2010.

39. Sheldon, I.M., Dobson, H.: Reproductive challenges facing the cattle industry at the beginning of the 21st century. Reprod. Suppl., 61:1-13, 2003.

40. Shresthaa, K.H., Nakaoa, T., Higakib, T., Suzukib, T., Akitac, M.: Resumption of postpartum ovarian cyclicity in high-producing Holstein cows. Theriogenology, 61:637–649, 2004.

41. Stan i , B., Košar i , D.: Reprodukcija goveda (udžbenik za studente sto arstva i veterinarske medicine). Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 2007.

42. Stan i , B., Micevski, P., Kan ev, Lj., Šahinovi , R.: Stimulation of LH secretion by Gn-RH injection in the early post partum cows. 1st Syposium on the reproduction of domestic animals. Ohrid, 5-8. sept. 1995. Zbornik radova, str. 82-86, 1995.

43. Stan i , B.: O pitanju trajanja servis perioda kod krava visoke mle nosti (pregled). Savremena poljop., 37(3-4)171-183, 1989.

44. Stan i , B.: Uticaj paragenetskih faktora na uspostavljanje cikli ne ovarijalne aktivnosti krava post partum (pregled). Savetovanje “Nau na dostignu a u sto arstvu”. Novi Sad, 1995. Zbornik radova Instituta za sto arstvo, Novi Sad, br. 25-26., str. 279-286, 1995.

45. Stan i , I., Savovi , M., Api , I., Erdeljan, M., Dragin, S.: Effect of postpartal disorders on dairy cows reproduction. 22nd International symposium »Food safety production«, Trebinje, Bosnia and Herzegovina, 19 –25 June, 2011. Processdings, pp.70-72, 2011.

46. Thacher, W.W., Bilby, R.T., Bartolome, A.J., Silvestre, F., Staples, R.C., Santos, P.E.J.: Strategies for improving fertility in the modern dairy cow. Theriogenology, 65:30-44, 2006.

47. Van Eerdenburg, F.J.C M., Karthaus, D., Taverne, M.A.M., Merics, I., Szenci, O.: The relationship between estrous behavioral score and time of ovulation in dairy cattle. J. Dairy Sci., 85(5)1150–1156, 2002.

48. Veselinovi , S., Miljkovi , S., Anica Ivan ev, Veselinovi Snežana, Medi ,M., Stan i , B., Jani Nada: Koncepcija od prvog osemenjavanja i latentni mastitis krava. Simpozijum: Veterinarstvo i sto arstvo u proizvodnji zdravstveno bezbedne hrane. Herceg Novi, 21.-25. jun, 2004. Zbornik kratkih sadržaja, str. 71, 2004.

49. Zulu, C.V., Sawamukai, Y., Nakado, K., Kido, K., Moriyoshi, M.: Relationship Among Insulin_Like Growth Factor-I, Blood Metabolites and Postpartum Ovarian Function in Dairy Cows. J. Vet. Med. Sci., 64(10)879-885, 2002.


50. Walker, C.: Dairy Reference Manual (Third edition). North Agric. Engineering Service, Ithaca, NY 14853-5701, pp.188-197, 1997.

51. Wattiaux, A.M.: Technical Dairy Guide: Reproduction and Genetic Selection. University of Wisconsin, Madison, USA, pp. 3-158, 1996.

52. Webb, R., Garnsworthy, P.C., Gong, J-C., Armstrong, D.G.: Control of follicular growth: local interactions and nutritional influences. J. Anim. Sci., 82:63–74, 2004.

Delayed postpartum anestrus and reproductiveperformance in dairy cows (a Review)

Ivan Stan i 1, Ratko Mijatovi 2, Blagoje Stan i 1, Stoja Jotanovi 3,Igor Api 4, Mihajlo Erdeljan1

1Faculty of Agriculture, University of Novi Sad, Serbia 2Veterinary Station, Banja Luka, Republic of Srpska, BiH

3 Faculty of Agriculture, University of Banja Luka, Republic of Srpska, BiH 4Veterinary Institute, Subotica, Serbia

Abstract

During the past few decades, continued genetic progress of milk production, coupled with new reproductive technologies performed in high-producing dairy cows, has led to significant decrease in dairy cows fertility all over the world. Delayed postpartum anoestrus is one of the major causes of decreasing fertility and economic losses in intensive milk production. The aim of this paper is to review the causes and possibility for reducing its impact on subsequent reproductive performance in dairy cows.

Key words: ovarian activity, anoestrus, post partum, dairy cow.

Ivan Stan iE-mail Address:[email protected]


Review paper :

DOI:

1, 2, 3

1 , ,2 , ,

3 , , ,

, a -.

., .

, , ,, ,

. -, -

. , -. a

. -

. -. , , -

, -, , , . -

, ,.

. -.

., -

.

: , .


, a -.

., .

, , , -, ,

.-

, ., .

a -.

.. ,

. -

.

. , ,,

, , , . -, , -

..

. , -, -

. ,,

.. , -

,.

.

.,

.


-,

.

-. , ,

, .

:- .-

, ,.

- .-

.- .- .-

,,

.- ,

.

– IFOAM

je Rudolf Steiner 1924. .

Hans Muller , Eve Balfour Albert Howard Masanobu Fukuoka .

1972. IFOAM (International Federation of Organic Agriculture Movement).

., ,

. IFOAM 750 104 .

15 17 .


, 1 – 2%

. ,.

. ,.

.

, ., , , . ,

.

.

IFOAM, .

, . IFOAM- .

., .

, , , ,, , ,

, .,

,e .

:- ;- ;- ;- ;- ;- ;-

.


,.

,, IFOAM-a,

, , ..

, . IFOAM , .

.

. ,,

..

,

.

–

. ,

..

.,

.

.

1950. -. -

.

31 170 ha, 16 428 ha 14 928 ha, .

: 3 303 ha; 1 988 ha; 912 ha, , , ,


. - 2 500 ha, 1 657 ha, a 579 ha a 358

ha.: 49 ha, 32 ha 6 ha.

. 280 ha 64 ha .

-, .

.

, .

., - .

-,

. , , , -.

, , V. labrusca, e V.rotundifolia. ,

.-

.,

.

, .,

..

, ..

..

1%, 5%. .


( )., 20

50%. :

1. Vitis vinifera - ;2. ;3. ;4. .

– Vitis vinifera

Vitis viniferae : , .

Vitis vinifera,,

, ,.

,, , .

Vitis

XIX j , -. -

. , - XIX . -

.Vitis, . -

100 , . -,

(1844-1936) 1500 140.000 -. XX 5.800 -

.V. vinifera

. , -, je -

.

Berlandieri, Riparia i Rupestris.


ao je . Breider (1964-73) interspecific . a

, .

(interspecies)

, ,,

Vitis vinifera.

, Vitis vinifera.interspecies 2,5 dimetil - 4 hidroksi - 3 (2 ) – furanon a metil – anthranilate, na

(Foxy). 3 - 5

- diglucoside malvidin 3-5-diclucoside. .

vinifera .

.

XXI , :

Vidal, Seyval Blanc, Villard noir Baco noir. , .

Bianca, Medina Pearl of Zala (= Zalagyongye). , ,

,.

,vinifera,

vinifera.vinifera.

,


Vitis vinifera. ,“ ”.

Regent, Bronner, Rondo, Merzling, Johanniter Prinzipal.

, ,,

Vitis vinifera.

, Vitis labrusca

Vitis. ,

Vitis vinifera.

. 70 , Muscadinia Euvitis.

Vitis rotundifolia (Muscadinia) Vitis labrusca (Euvitis). : Concord, American bunch, Fox grape.

., ,

. ,vinifera

. labrusca , (Foxy = ). ,

labrusca .

, ,, .

labrusca , labrusca .

Concord , 80% ,labrusca. :

Niagara, Izabella, Delaware Catawba.

e Vitis rotundifolia

Muscadinia. j , j ,

.. j

. .


: Cowart, Hunt, Noble, Jumbo Nesbitt, Southland, Carlos, Higgins, Fry, Dixieland Summit.

, ,: Black Beauty, Black Fry, Fry, Granny Val,

Farrer, Pam, Pineaple, Polyanna, Southern Home, supreme, Sweet Jenny Tara Alachua, Carlos, Noble Welder .

1. ., , , 2010, .2. Cindric P., Korac Nada, Kovac V., Medic M.: Nove otporne sorte vinove loze

stvorene u Sremskim Karlovcima. 23-32 str. Zbornik radova sa XIV Savetovanja vinogradara i vinara Srbije (Vrsac) Casopis Poljoprivreda br. 390-393. 2002.

3. Kora , N., Papri , ., Kuljan i , I., Medi , M., Ivaniševi , D. (2006) Novostvorene doma e sorte vinove loze za ekološku proizvodnju grož a i vina. Me unarodna EKO konferencija 20-23 septembar 2006 (IV). ZDRAVSTVENO BEZBEDNA HRANA. SAFE FOOD. Tematski zbornik - Proceedings, Novi Sad, 229-235.

4. Korac Nada, Cindric: Introdukovane stone sorte vinove loze otporne na gljivicne bolesti. Poljoprivreda, br. 375-378. Beograd, 100-111 str., 1995.

5. , ,.

6. Willer, Helga; Häseli, Andreas; Levite, Dominique and Tamm, Lucius (2002) Organic Viticulture in Europe. The 7th international Congress on Organic Viticulture and Wine, organised by Canadian Organic Growers and the International Federation of Organic Agriculture Movements (IFOAM), Victoria, Canada, 21.-22- August 2002.


Features and Prospects of Organic Viticulture

Klime Beleski1, Krum Boškov2, Olivera Bi ikliski3

1Institute of Agriculture, Skopje, Republic of Macedonia 2Faculty of Agricultural Sciences and Food, Skopje, Republic of Macedonia

3Ministry of Agriculture, Forestry and Water Economy, Unit for Organic Production, Skopje, Republic of Macedonia

Abstract

In the race for larger amounts of food, we are forced to conquer new agricultural areas in which most have low production potential. It is the basic reason for the application of artificial fertilizers and pesticides. For getting more yield on a poor ground it is necessary to introduce artificial fertilizers. In fight with the factors that reduce yield, e.g. diseases, insects, animals and weeds, application of chemical substances is necessary. They effectively act and destroy the population. High yields of conventional production provide the survival of civilization, but in industrialized countries there is overproduction. This surplus of food is problem for the realization of profits, the main driver of capitalism. One way of reducing the overproduction in the EU is encouraging the farmers to change the conventional with organic production. The downside of the application of chemicals is their detrimental effect on human health. Today's scientific knowledge in agriculture enables us to find and fix errors. Access to new type of agriculture, called organic agriculture, consists of food production in such environment that has perfect balance between climate, soil, plants, animals and man. The creation of this complex system is limited by environmental conditions, genetic potential of varieties and simultaneously obtaining high quality products. Concerning these factors two concepts are recognized. The first one is the concept of finding locations with the best environmental conditions for particular culture. The second concept is breeding varieties with increased resistance to external influences. Organic farming is the peak of scientific knowledge in agriculture, i.e. creating ecosystems by people who understand how every part of that ecosystem functions.

Key words: organic farming, viticulture.

Klime Beleski E-mail Address: [email protected]


Originalan nau ni radOriginal scientific paperUDK: DOI:

M esto i funkci a ob ekata hortikulture u procesu održivog razvo a urbane matrice Trebinja

Ljiljana Došenovi 1, Jelena Davidovi 2

1Šumarski fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci, Republika Srpska, BiH 2Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci, Republika Srpska, BiH

Sažetak

Cilj ovoga istraživanja e da se u domenu razvo nih urbanih tokova Trebinja, preispita suština o uvanja i dalji razvo ob ekata zelene matrice grada. Svi est o potrebi o uvanja prirode, podržavanje njenih izvornih vri ednosti, ali i njen adekvatan tretman, kako u urbanom kontekstu, tako i šire, posta e imperativ ov ekove aktivnosti u prostoru. Ekološka funkci a ob ekata hortikulture u savremenim uslovima života u Trebinju, postavlja u prvi plan pitanje zastupljenosti, na ina budu eg koriš enja i o uvanja ovih prostornih komponenti urbane matrice u cilju unapre enja životne sredine i vra anja identiteta gradu. Time se podrazum eva postizanje humani e urbane sredine Trebinja, oplemenjivanje gradskog ambi enta, bogatstvo doživlja a, bolja reintegraci a ob ekatazelene strukture, povezivanje gradskog tkiva sa okolnim prirodnim pe zažom i zna a andoprinos poboljšanju ekoloških pokazatelja. Održivi kontekst Trebinja ovim istraživanjem posmatramo kao neprolaznu kategori u, er su ambi entalne vri ednosti, duh m esta, obiljež a grada sadržani u njegovo memori i. Održivi razvo zelenila može se obezbi editi samo na na in prožimanja prirodnih, stvorenih i opštih utica nih faktora utemeljenih na planerskim postavkama u svim fazama implementaci e.

Klju ne rije i: objekti hortikulture, sistem zelenila, održivi razvoj, ekološki principi.

Uvod

Rad je posve en istraživanju planske dokumentacije i preispitivanju suštine uloge i mjesta objekata hortikulture u procesu urbanog razvoja Trebinja, kroz svojstva koja doprinose ve em ostvarivanju zna enja, a sa ciljem da se olakša put u traženju boljih rješenja za budu e formiranje i o uvanje tih prostora. Koristi se holisti ki pristup sa provjerom kriterijuma funkcionalno-prostornog organizovanja objekata hortikulture u domenu urbane matrice Trebinja, ali i odre uju novi metodi vrednovanja u ocjenjivanju


njihovog funkcionalnog potencijala. Definiše se emu, kome i kako objekti hortikulture mogu da služe, uz sve specifi nosti koje posjeduju i sve zna ajniju polifunkcionalnost u procesu urbanog razvoja Trebinja. Postavlja se u prvi plan pitanje njihove adekvatne zastupljenosti i na ina budu eg koriš enja s ciljem ekološkog poboljšavanja uslova života i vra anja identiteta gradu. Time se podrazumjeva postizanje humanije urbane sredine, oplemenjivanje gradskog ambijenta Trebinja, bogatstvo doživljaja, bolja integracija prirodnih struktura, povezivanje gradske teritorije s okolnim prirodnim pejzažom i veoma zna ajan doprinos poboljšanju ekoloških pokazatelja u tom kontekstu.

Objekti hortikulture su i elementi kulturno-istorijskog naslje a. Njihova prostorna forma, na in i intenzitet koriš enja u gradu su pokazatelji specifi nosti grada, a kao strukture jedinstvenih i posebnih obilježja vremenom se transformišu i mijenjaju. U ovom istraživanju jedno od osnovnih pitanja koje se name e je: Koliko proces urbanizacije i razvoj grada Trebinja doprinosi razvoju zelenila, i obrnuto? Da bi se pružio zadovoljavaju i odgovor treba preispitati zna aj zelenila u strukturi grada, razmotriti me uodnose objekata hortikulture i grada, kao i mogu nosti uskla ivanja dva sistema – prirodnog i gradskog; sa krajnjim ciljem optimalnog razvoja sistema zelenila i urbanog razvoja Trebinja usaglašenog sa potrebama stanovnika i prirodnim kapacitetom sredine.Ekonomski razlozi uti u na prostornu strukturu, naro ito u centralnim dijelovima grada, naj eš e sa negativnim efektom na zelene prostore, na njihovu zastupljenost i pored sve ve e funkcionalne i ekološke opravdanosti. Ovim je uslovljeno njihovo definisanje, ne samo kroz odnos, rastojanje i formu, ve cjelovito funkcionalno-prostorno zna enje u sklopu složenog urbanog tkiva Trebinja. Neophod-no je kompleksno traženje novih rješenja u postizanju, prije svega kvalitativnih, a zatim i kvantitativnih promjena u zastupljenosti i na inu ure enja hortikulturnih struktura, koje integrisane i povezane, formiraju sistem zelenila grada.

Napori urbanista i pejzažnih arhitekata danas su usmjereni ka nastojanju da kroz ekološki, sistemski pristup prevazi u formalisti ki i likovni subjektivizam kako bi urbani razvoj imao jasne smjernice održivog grada.Strategija razvoja svakog grada u duhu harmonije sa prirodomse nadopunjuje s Aristotelovomporukomiz IV vijeka naše ere, da je arhitektura dopuna prirode. Time je jasno definisao primarnu vezu ovjeka i prirode – korelacije koje upu uju na analizu odnosafizi kih struktura grada i objekata hortikulture. Postavke definisane u tom kontekstu povezane su i potvr ene empirijskim istraživanjem na primjeru Trebinja.

Cilj istraživanja

Cilj rada je da sagleda specifi ne probleme u stvaranju optimalnih životnih uslova Trebinja i da rezultati istraživanja doprinesu teoriji savremene nauke o pejzažu u metodologiji planiranja sistema zelenilau gradu i oko njega. To opredjeljenje posebno je fokusirano na injenicu da takva problematika u našoj zemlji nije do sada kompleks-no prou avana, a neophodno je ukazati kako je u uslovima poja ane urbanizacije i razvoja društvenih odnosa, mogu principijelno nov kontekstualan pristup rješavanju problema uzajamnih odnosa grada i njegovih strukturnih elemenata.Objekti hortikulture su dio raspoloživog prostora na nivou urbanisti kih planova i urbanisti kih projekata Trebinja. Sve prisutniji rast interesovanja za prostorom, konfliktnost


namjene, sukobi interesa i ciljeva na istom prostoru, name u potrebu sistemskog, ekološkog, urbanisti kog planiranja i projektovanja.Na polju planiranja i projektovanja objekata hortikulture, nepoznavanje i nedovoljno jasno definisanje njihovog zna enja, odnosno njihove mogu nosti za razli ite funkcionalne oblike odvijanja aktivnosti i sadržaja, umanjuje kvalitet koriš enja prostora namjenjenih za te svrhe. Istraživanjem se razra uju mogu i/poželjni strukturno-funkcionalni modeli sistema zelenila Trebinja i definšu sl ede i ciljevi:

da se teorijski razmotri mjesto i uloga objekata hortikulture u procesu urbanizacije i razvoja Trebinja, sagledavaju i kroz inostranu teoriju i praksu; da se analiziraju okvirni prostorni prirodni faktori: orografski, klimatski, geološki, pedološki, hidrografski, potencijalna vegetacija, zatim grupa antropogenih i socijalno-ekonomskih faktora (društvene potrebe, životni standard i vlasništvo zemlje u domenu imovinsko-pravnih odnosa); da se odredi tipologija grada, istorijski proces urbanog razvoja Trebinja s akcentom na zelenu strukturu istepen ugroženosti životne sredine; da se u okviru nabrojanih faktora posebna pažnja posveti postoje em stanju zelenila, urbanih i periurbanih zona, sa valorizacijom stanja svih objekata zelene matrice koje su polazna osnova budu e projekcije i razvoja; da se istraži potreba formiranja sistema zelenila kao elementa životne sredine funkcionalno-prostorne organizacije grada, te odrede njegovi odnosi s ostalim sektorima: stanovanje, rad, saobra aj, odmor; da se razraditi model funkcionalno-prostorne organizacije sistema zelenila,koji u prvom redu treba da dâ pravce povezivanja razli itih kategorija postoje ih i planiranih objekata zelene strukture u jedinstven sistem zelenila Trebinja, pri emu grad mora da zadrži siluetu, identitet prepoznatljivog estetskog izraza i

zna enja; da se utvrde kriterijumi za kvantitativnu i kvalitativnu ocjenu efektivnosti sistema zelenila i predlože normativi za njihovo planiranje.Ciljevi istraživanja, osim primarnih, izme u ostalog su i oni koji treba da

ustanove: specifi nosti razvoja zelene matrice Trebinja u odnosu na osnovne aspekte urbane morfologije, me udejstvo uticajnih faktora i povratnu spregu faktori –objekti hortikulture, odnosno: urbane zelene komponente – prostorni uticajni faktori. kontekstualnost i reafirmaciju relevantnih strukovnih na ela sistemskog planiranja na svim nivoima, koji se zasnivaju na složenosti me uodnosa i me uuslovljenosti sadržaja i specifi nosti objekata hortikulture, koliko su snažni bili procesi urbanizacije i urbane promjene i od ega su zavisili, da li su objekti hortikulture tipološki diferencirani po razli itim obilježjima, funkcionalnoj namjeni, prediono-geneti kom porijeklu, urbanisti kim parame-trima i dr. me uuslovljenosti lociranja i na ina koriš enja objekata hortikulture u urbanoj sredini.


Metode i objekat istraživanja

Primjenjen je metod prikupljanja i obrade podataka u domenu monitoringa kvaliteta životne sredine Trebinja i odgovaraju e planske i programske dokumentacije. Rad je koncipiran u duhu ideje po kojoj ovjekova naselja nisu samo izgra ene površine, ve sistem života. Kompleksnost pri istraživanju mjesta i uloge objekata hortikulture u procesu razvoja gradova sastoji se u tome, da se svaki element sistema zelenila ne analizira i planira izolovano, ve u uzajamnoj zavisnosti i uslovljenosti što podrazumijeva primjenu modela totaliteta, ije su karakteristike navedene. Metodologija istraživanja upu uju da cilj izbora modela sistema objekata hortikulture treba da bude ponu en u skladu s organisti kom strukturom koja nije stati ka forma, ve doživljava transformacije u razli itim sekvencama (mikro i makro periodi) i koja donosi nov kvalitet kroz vrijeme, u direktnoj korelaciji sa svim uticajnim faktorima. Primjenjen je analiti ki metod, koji prema Vujkovi , Lj. (2003),podrazumijeva sljede e:

mjerenje elemenata sistema da bi se dobili podaci o njegovim komponentama, koji se izražavaju u fizi kim, biološkim i socijalno-ekonomskim veli inama;vrednovanje odre enih elemenata i podru ja u cjelini; stadijum analize dobijenih osnovnih podataka o elementima i promjenama u sistemu utvr uje važnije faktore, koji uzajamno djeluju u sistemu;odnose izme u promjenljivih veli ina i klju ne veze u sistemu, koje uti u na pravac njegovog razvoja.Kao strukturni elementi urbanog podru ja Trebinja, objekti hortikulture

predstavljaju polazni osnov za formiranje prostorno-programske strategije rješavanja i analize pojedinih problema, vezanih za svaku funkcionalnu zonu: stanovanje, rad, saobra aj i rekreacija. U okviru svake zone zelene strukture su svakako jednako bitne komponente kao i ostale fizi ke strukture, koje obezbje uju najpovoljniju organizaciju i optimalan kvalitet životne sredine.

Objekat istraživanja

Trebinje, najjužniji grad u Republici Srpskoj je objekt istraživanja. Posl ednja etapa razvojnih tokova bila je pod snažnim uticajem opštih društveno-politi kih promjena koje su ga postavile u sasvim drugi kontekst prostornih i funkcionalnih relacija u odnosu na okruženje. Iako je prethodni razvoj temeljilo na visokim vrijednostima ekonomsko-geografskog i geosaobra ajnog položaja koji omogu uje vezu sa Mediteranom, na transferzalnom razvojnom pravcu Panonija–Jadran, uspostavljanjem snažnih državnih granica BiH i Hrvatske, Trebinje je izgubilo prirodnu vezu i orijentaciju ka moru sa južne strane. Time je onemogu en istorijski kontinuitet razvoja Trebinja oslonjen na saobra aje, trgova ke i kulturne veze sa južnim zale em. Uticaj politi kog faktora na društveno-ekonomske tokove u procesu razvoja društva je snažan, što se odnosi i na urbani fenomen i razvoj urbane matrice. Trebinje, se u novije vrijeme razvija znatno sporije, pri emu je osnovni pokreta promjena bilo novo izbjeglo stanovništvo. Urbanisti ki


plan 2000 – 2015. ima ambiciozne projekcije razvoja urbane matrice. Ipak, nerealnost mnogih ideja i stepen integracije uvijek e zavisiti od politi kog ambijenta i me usobnog povjerenja, koje je znatno narušeno.

Trebinje je, više nego bilo koji grad na prostoru BiH i RS, i pored promjena koje su ga zadesile, uspjelo da sa uva integritet urbanog identiteta. Kroz istoriju grad se razvijao na jedinstvu prirodnog i stvorenog, u specifi nom ambijentu spoja Mediterana i kontinentalnog zale a, te mješavini naslje a tri kulture, što je itavom prostoru dalo specifi nosti i izuzetne prirodno-ambijentalne ljepote.

Prirodni faktori predstavljaju sastavni dio urbane slike – identiteta svakog grada. Oduvijek su uticali na formiranje urbane sredine, a s mim tim i zelenih struktura, ija integracija je ponekad spontana. U ranim civilizacijama njihov zna aj u odre ivanju mnogih funkcionalnih komponenti, kako u okviru mikrolokacija, tako i u širim, strateškim ciljevima, bio je presudan. Danas, kada je društvena struktura na daleko višem nivou, uloga prirodnih faktora na urbanu sredinu Trebinja nije izgubila na intenzitetu.

Istraživanjem utvr ujemo da prvi urbanisti ki dokument za Trebinje datira iz perioda poslije II svjetskog rata. Izrada programa za GUP po inje 1958. godine. U to vrijeme Trebinje je imalo 4.072, a šira gradska teritorija 7.670 stanovnika, sa stopom rasta 1.5%. Program je završen 1961. godine i predstavljao je osnovu (po tadašnjoj zakonskoj metodologiji izrade urbanisti kih planova) za izradu GUP Trebinja, usvojenog 1968. godine. Planom je obuhva ena površina od 327,63 ha. Njegovi osnovni prostorni parametri ukazuju da su nove društvene okolnosti i urbanisti keodrednice, te izgradnja kapitalne infrastrukture (akumulacije Gorica i Gran arevo, regulacija rijeke Trebišnjice) uslovili potrebu novog pristupa urbanizaciji podru ja.

GUP Trebinje 2000. smješta Trebinje u u red srednjih gradova s oko 70.000 stanovnka, definišu i ga kao centar subregije sa gradovima: Gacko, Bile a i Ljubinje. O Trebinju govori kao o dvojnom gradu sa Dubrovnikom, ije su komplementarne prednosti naj eš e izražene. Opština je 1971. godine imala 29.024, a podru je grada 12.449 stanovnika. Od donošenja GUP 2000. prošlo je više od etrdeset godina i u tom periodu došlo je do velikih promjena u svim strukturnim komponentama i oblastima relevantnim za planiranje (državna granica, politi ki i ekonomski sistem, posljedice rata, migracije, odnosi sa okruženjem itd.). Istraživanje ukazuje da je GUP Trebinje 2000. davao ambicioznu procjenu broja stanovnika i urbanizacije podru ja, ali pokaza-telja iz važe eg UP Trebinje 2015, usvojenog 2002. godine (izradio ga Urbanisti kizavod Republike Srpske), ukazuju da današnje stanje najviše odgovara modelu grada od 30.000 stanovnika. Samim tim, na osnovu analize prvog plana, utvr ujemo da je netaknut ostao veliki prostor predvi en za urbanizaciju, a ve ina usmjerenja iz prethodnih planskih dokumenata (jezero u centru grada sa prate im sadržajima, stvaranje atraktivnih objekata pejzažne arhitekture, zelene rekreativne zone, obnova i o uvanje Starog grada, nova industrijska zona, pove ana stambena gradnja kao i povezivanje sa Dubrovnikom) nije realizovano.

UP Trebinje 2015. ukazuje na otežane okolnosti formiranja strategije razvoja. U prilog tome autori obrazlažu da statisti ka obrada podataka i neobavljen popis stanovništva u posljeratnom periodu daju izuzetno nepovoljnu polaznu platformu za strategiju u domenu urbanisti kog i prostornog planiranja. Trenutno dostupni zvani ni


podaci odnose se na predratni period (prije 1992. godine), pa ih treba uzeti s rezervom s obzirom na to da su uslijedile velike promjene u strukturi stanovništva, dnevnim i stalnim migracijama, odnosu prema neposrednom i regionalnom kontekstu i mnogim drugim važnim parametrima i pokazateljima.

Može se re i da u takvim kontekstualnim uslovima proces urbanizacije i dalji razvoj urbane matrice treba posmatrati kao kriti an tok kojem je neophodno definisati pravac na temelju smjernica iji je cilj da se obezbijedi kvalitetan i održiv razvoj- imperativ zadatih principa. Ekološki izbalansiran pristup treba inkoporirati u o uvanje vrijednih potencijala za budu nost, me u kojima su svakako dragocijeni objekti hortikulture, koji e doprinijeti strateškim ciljevima upravljanja razvojnim tokovima urbane matrice Trebinja. Temu o me uuticaju razvoja grada i sistema zelenila, kojom po inju da se bave stru njaci razli itog profila širom svijeta, postavljamo kao okvir istraživanja u cilju zaštite tako ranjivih urbanih struktura, a zna ajan aspekt predstavlja prostorna zaštita, koja odre uje smjernice za dalji održivi razvoj Trebinja.

Evaluacija stanja objekata hortikulture na podru ju grada Trebinja

Ocjena stanja objekata hortikulture zahtijeva definisanje pristupa u svrhu traženja rješenja zadatih postavki. Polazište svakako nalazimo u opštim ciljevima razvoja grada. Opšta razvojna strategija treba da poštuje i zaštiti identitet, naslje enuurbanu matricu, jer je izuzetan potencijal posjedovanje specifi nog duha mjesta(Genius loci) koga Trebinje ima. Urbana matrica sa specifi nim zelenim strukturama i izraženim uticajem primorja u formiranju uli nih i rije nih frontova daju Trebinju posebno prijatnu i humanu dimenziju, koja je uspjela da se o uva do danas. Kroz relativno sporu transformaciju izgra ene fizi ke strukture, ipak su se objekti hortikulture povla ili pred procesom urbanizacije. Obim morfogeneze zelene matrice je prirodno neminovan (vegetacija živi, raste u razli itim vremenskim ritmovima), ali se isto tako razvojem i usložnjavanjem urbane forme fizi kim strukturama u principu pove ava, iako zavisi od velikog broja i drugih uticaja, prvenstveno prirodnih faktora. Formiran urbani identitet Trebinja je indikator neprocjenjive vrijednosti koju treba maksimalno zaštititi i poštovati, ali i primijeniti ga kroz o uvanje fonda zelenila i plodnih zemljišnih resursa. Taj pristup je potrebno zadržati u svim budu im vizijama razvoja grada. Izuzetno zna ajan prirodni faktor je zemljište - dragulj u okruženju hercegova kog krša. Može se konstatovati da se na podru ju grada dešavaju morfogenetski procesi transformacija sa neželjenim posljedicama. Degradacija zelenih struktura je pojava koja ukazuje na konflikte u procesu razvoja grada, ali i dokaz narušavanja ambijentalne vrijednosti Trebinja, neprolazne kategorije duha mjesta, sadržane u njegovom pam enju. Ipak, na osnovu izvršene evaluacije stanja objekata hortikulture na teritoriji užeg i šireg gradskog podru ja došlo se od sljede ih zaklju aka:

Na cjelokupnoj gradskoj teritoriji ne postoji jedinstven sistem me usono povezanih gradskih i prigradskih objekata hortikulture. Posebno je naglašena njihova usitnjenost. Samim tim znatno je umanjena i funkcionalnost sistema zelenila, naro itou ekološkom pogledu.


Od izrade prvog urbanisti kog dokumenta za Trebinje u periodu poslije II svjetskog rata do sada u injeni su mnogi napori da se zelenilo rješava po savremenim urbanisti kim koncepcijama, ali su, uz zna ajne teško e, realizovani samo djelimi no.Osim nepovezanosti zelenih koridora akutan je i problem ure enja priobalja. Iako predsta-vlja prirodnu cjelinu, potez Trebišnjice obilježen je razlikama u pojedinim dionicama i sektorima, te je neophodno uspostaviti održiv balans izme u ekološkog i ekonomskog potencijala. Proces urbanizacije i razvoj urbane matrice ukazuju da je problem utemeljen na društveno-ekonomskom obrascu, interesima pojedinaca mimo svih zakonskih normi, kao što su pravo na kontakt sa rijekom i koriš enje pogodnosti koje grad zaista ima. Sli ne smetnje su i kod formiranja objekata hortikulture u centralnim dijelovima grada (npr. Slobodni prostori, koji su se mogli integrisati u sistem zelenila).

Objekti hortikulture ne zadovoljavaju ni u kvantitativnom ni u kvalitativnom po-gledu. Ukupna površina zelenih struktura u najužem dijelu grada još uvijek je nedovoljna prema normativnim i stvarnim potrebama. U kvantitativnom pogledu objekti hortikulture zastupljeni su u iznosu od 5,4 ha, a podaci iz raspoložive planske dokumentacije –Program podizanja zelenih površina u Trebinju (Pehar, J, 1980) – ukazuju da je Trebinje 1980. godine imalo 5,5 m²/st, što je ve tada ocijenjeno kao nedovoljno. Treba naglasiti da su osnovu zelenog fonda tada inili privatni vrtovi koji nisu ušli u iskaz površina, a kategorizacija zelenila data je na osnovu tada važe ih klasifikacija.

Danas komunalno preduze e održava oko 5,4 ha zelenih površina u gradu, s tim da u to ne ulaze sportsko-rekreativne površine, kao ni ozelenjene obale Trebišnjice. Deficitarnost je izražena u svim kategorijama javnih zelenih površina. Znatan nedostatak se zapaža i u kategoriji zelenila kolektivnog stanovanja, gdje samo u 30 odsto postoje adekvatni objekti pejzažne arhitekture, a u znatno manjem broju, zbog niza manjkavosti, ne ispunjavaju polivlentne funkcije. Ukupna površina blokovskog zelenila koja se održava iznosi 2,4 ha što je nedovoljno imaju i u vidu da u ovom vidu stanovanja živi 8.300 stanovnika.

Nesporna meliorativna i zaštitna funkcija zelenila naro ito u ekstremnim uslovima klime, kakav je slu aj u Trebinju, još davno je nametnula potrebu zasnivanja zaštitnog pojasa oko grada, što je iskazano prvim urbanisti kim planom. Nažalost, planske postavke nisu realizovane, a mnogobrojni požari su opustošili znatne površine šumskih kompleksa što otežava mogu nosti za formiranje zaštitnog pojasa, jer su u ovom trenutku heterogeni stanišni uslovi sa lošim karakteristikama i najlošijom situacijom na opožarenim sjevernim zonama obuhvata (zona iznad Mosta a). Ostaci prirodnih šuma i podignutih kultura park-šuma su gotovo zanemarivi (egzistira kultura na Crkvini, Aleksinoj me i, brdu Humimanj i fragmenti na drugim lokalitetima). Da-kle, problem koji dominira sagledavanjem prostorne i funkcionalne analize objekata hortikulture Trebinja je potpuno odsustvo zaštitnog zelenog pojasa grada.

Ako se postavka ekološke funkcije sistema zelenila potv uje rezultatima istraživanja, možemo konstatovati da jedini na in ublažavanja ekstremnih klimatskih amplituda tokom ljeta, stvaranja povoljnih mikroklimatskih uslova, spre avanja erozije, oticanja voda i promjena u hidrološkom ciklusu može ostvariti upravo zaštitnim zelenim pojasom Trebinja. Napori u tom pravcu datiraju još iz XIX vijeka, a postoje e stanje u kategoriji park-šuma je alarmantno, kriti no i zahtijeva jedinstven ekološki pristup u rješavanju problema u postupku eliminisanja ukupnog deficita


zelenila. Iako time zelenilo ne bi bilo pravilno raspore eno po cijeloj gradskoj teritoriji, ve bi se pojavio deficit u onim zonama u kojima je i danas posebno izražen, ali se rješenje može tražiti u drugim zemljišnim resursima.

Sl. 1. Urbanisti ki plan Trebinje 2015, Prostorna organizacija sistema zelenih površina, Urbanisti ki zavod Banja Luka, 2002.

Trebinje 2015 Town Plan , Spatial organisation of the green area system. Urban Planning Institute Banja Luka, 2002

Znatan nedostatak javnog zelenila uglavnom je posljedica individualne stambene izgradnje, gdje je svaka ku a imala dvorište s organizovanom baštom, koja je bila dopunski prostor stanu i dio slobodnog vremena se provodio u njoj. Zato potrebe za javnim zelenilom nisu bile mnogo izražene. Jedino je gradski park bio mjesto gdje su se ljudi okupljali radi pasivne rekreacije i druženja. Zato se park pojavio kao jedna od prvih kategorija javnog gradskog zelenila. Održavanje i njega zelenila na cijelom podru ju nisu dovoljno efikasni, što je rezultat nestru nog i neopredjeljenog na ina upravljanja, a zatim nedostatka finansijskih sredstava.

U okviru pojedina ne analize raznih kategorija objekata hortikulture i posmatraju i u cjelini zelenu matricu Trebinja može se zaklju iti da o kompozicionim vrijednostima i kriterijumima za projektovanje nije uvijek vo eno ra una, što je naj eš e rezultat stihijskog rada, bez analiti kog pristupa, gdje su kao posljedica naj eš e formirana nedovoljno stru no oblikovana rješenja. Ratni doga aji su ostavili posljedice na sve urbane strukture, a naro ito objekte hortikulture, koji su tek u skorije vrijeme dobili na zna enju, kako u funkcionalnom tako i formalnom sagledavanju i, kona no, kao strateški interes grada da vrati identitet, ekološku i vizuelnu privla nost.

Stil formiranja objekata pejzažne arhitekture je uglavnom kombinovan, odnosno vegetacija oblikovana u pejzažnom stilu sa linearnim koridorima drvoreda i zelenih struktura skverova, pijaceta i trgova. U savremenom pejzažnom oblikovanju grada je usaglašavanje sa prirodnim uticajnim faktorima imperativ, a kao odrednica je konfiguracija terena. Analiza ukazuje da se nije dovoljno vodilo ra una o urbanisti koj


dispoziciji grada, nisu iskoriš ene pozitivne mogu nosti njegovog otvaranja prema rijeci, zatim koriš enje njenih obala u rekreativne svrhe i mogu nosti za formiranje zaštitnog koridora, iako je još prvim urbanisti kim planom u ta ki dva, nakon definisanja obuhvata, istaknut zna aj Trebišnjce kao elementa urbanisti ke koncepcije i organske veze grada s rijekom. U tom smislu važno je zaustaviti dalje longitudinalno širenje i usmjeriti ga prema Trebišnjici, odnosno vratiti obilježje identiteta grada kroz etetska svojstva i defanzivnu strategiju koja štiti zelenu matricu od širenja izgra ene fizi ke strukture. Iako je Planom Trebinje 2002. skrenuta pažnja na estetsku kom-ponentu urbanog pejzaža, aspekt dekorativnosti frontova rijeka nije zadovoljavaju i. Postoje i objekti hortikulture samo u fragmentima priobalja daju maksimalan mogu idoprinos svojim funkcijama. Danas je obala Trebišnjice prvenstveno neiskoriš tena i uzurpirana industrijskom zonom, koja uti e i na kvalitet vode u njoj.

Gradski park, kao jedan od najvažnijih javnih objekata zelenila u gradu, a prostorno respektabilan (3,3 ha) isti e se po ambijentalnoj vrijednosti. Zna ajan opus vrtno-arhitektonskih ostvarenja i oblikovna struktura pejzažnog ure enja nije zanemariva. Ipak stanje parka, kao i potreba za boljim koriš enjem njegovih potencijala, inicirali su ideju da se u njemu izvrše odre ene intervencije koje e dati poboljšan ambijentalni kvalitet. Za sanaciju i rekonstrukciju parka Šumarski fakultet iz Beograda je uradio odgovaraju ustudiju, koja ukazuje da prosje na ocjena 2,86 odre uje vitalnost velikog broja stabala i kao takva nije na zavidnom nivou. Jasno govori da park nije dovoljno njegovan pa e odre jene mjere sanacije biti neophodne. Cilj rekonstrukcije parka podrazumjeva da su zelene strukture fokus, da su živi organizmi koji zahtijevaju adekvatne uslove za razvoj. Revitalizacija (oživljavanje parka) treba podi i dekorativnu i ambijentalnu vrijednost parka na viši nivo i ista i njegovo etetsko svojstvo. U tom smislu definisane su smjernice za izradu Projekta pejzažnog ure enja: o uvati postoje e zelenilo u što ve oj mjeri, karakter postoje e strukture (kolorit i teksturu biljnog materijala kao atrefakt), obnoviti duh parka, iskoristiti bolje potencijale prostoenog konteksta, obogatiti dekorativnim elementima i prate im sadržajima koji nedostaju.

Skverovi u centralnoj gradskoj zoni naj eš e obezbje uju veliku proto nost pješaka, jer su okruženi frekventnim saobra ajnicama. Naj eš e su pješa ki tokovi na skverovima u asfaltnoj i kamenoj završnoj obradi, a klupe za kra e zadržavanje i odmor prolaznika u lošem stanju. Njihova dekorativno-estetska funkcija je velika, jer su, iako malih kompozicionih vrijednosti, od izuzetnog zna aja za Trebinje, što se i dokazalo istraživanjima i analizom zelenih trgova u centralnim zonama grada. Dakle, i najmanji zeleni prostori u okviru sivih izgra enih struktura, sobra ajnica i objekata, daju ambije-ntalnu vrijednost i atraktivnost, odišu i svježinom.

Bez postojanja cjelovitog i povezanog sistema gradskog zelenila i park-šuma u okolini, ne može se govoriti o njegovoj adekvatnoj funkcionalnosti, a posebno o ekološkoj, koja je znatno smanjena. Objekti hortikulture su razbijeni u manje (skverovi, park, površine ispred javnih objekata) ili ve e komplekse (vegetacija duž obale Trebi-šnjice) i nisu ostvarili me usobnu povezanost drvoredima koji bi služili kao koridori za dotok vazdušnih masa. Ekološka funkcija zelenila je imperativ, kako u odnosu na klimatske faktore (posebno na vjetar), tako i na sve vidove erozije, aerozaga enja i buke, pa je u tom smislu zaklju eno da objekti hortikulture nisu adekvatno locirani.


Njihovi ekološki u inci na zaštitu životne sredine su smanjeni u odnosu na potencijalne mogu nosti.

Sl. 2.Elaborat pripremnih radova za projekat rekonstrukcije Gradskog parka, Šumarski fakultet Beograd, 2001 god.

Elaborate of preparational work for Town Park reconstruction project, Faculty of Forestry, Belgrade, 2001

Rezultati i diskusija

Planirani gradski i prigradski objekti hortikulture formiraju sistem zelenila grada. Za ilustraciju njegove ekološko-biološke funkcije uzima se Normativni sistem- koli inski pokazatelji ocjene efektivnosti sistema zelenila Trebinja.

Kvantitativni pokazatelji za ocjenu efektivnosti izvedeni su na osnovu sljede ih planiranih parametara (po GUP-u za 2015. godinu) :

- Veli ina planirane gradske teritorije – 1.545 ha, - Planirani broj stanovnika do 2015. godine – 33.500, - Planirana koli ina zelenila za široko javno koriš enje – 25,5 ha, - Planirana koli ina zelenila svih kategorija – 415 ha.

Mszg = 415 x 100 = 27% 1.545ha

Mszg = 4,150.000

123 m2/st. 33.500


Iz izvedenih odnosa zaklju uje se da je nivo planirane ozelenjenosti za Trebinje 27 odsto, što zna i da je mo nost sistema neprihvatljiva, odnosno nije u granicama usvojenih optimalnih vrijednosti (40 – 45 odsto). Predvi en je veoma mali procenat pokrovnosti pod zelenilom za uslove kvaliteta životne sredine Trebinja o kojima je bilo rije i. Nepravilnu primjenu normativa trebamo sagledati kroz ukupnu zelenu matricu grada, kako bismo u kontekst nivoa ozelenjenosti urbanog podru jaTrebinja uveli i komponente agroekosiatema, zelenih struktura poljoprivrednog zemljišta. Specifi nosti hidromeliorativnih radova u submediteranskoj zoni dovela su do stvaranja izuzetno plodnih zemljišta u idealnoj klimi za uzgoj vinove loze, vo a(naro ito višnje, trešnje i breskve), za inskog i aromati nog bilja (lavanda). Posebnu pogodnost u tom kontekstu donijela je i izgradnja dolapa, ime je voda doprla i do udaljenijih dijelova polja. Vo arski zasadi imaju nespornu ekološku ulogu, ali i neprocjenjivu ambijentalnu vrijednost, tako da se te površine mogu integrisati u sistem zelenila. To se potkrepljuje injenicom da se trebinjsko podru je našlo na turisti koj mapi kao dio vinskog puta Hercegovine. Površina tih zelenih struktura iznosi 218 ha.

Me utim stepen ozelenjenosti, koji definiše komforne mogu nosti sistema zelenila u odnosu na životnu sredinu, pokazuje enormnih 123 m2/st. Iako svjetska zdravstvena organizacija i evropske zemlje preporu uju optimalne vrijednosti od 30 – 80 m2/st, pa ak i do 100m2/st. Ipak postoji problem u traženju obrazloženja kako tako idealan pokazatelj nije u korelacijama sa stepenom zadovoljenosti (rekreativne efektivnosti), koji se izvodi prema slede oj formuli:

Ipu = 255.000 7,6 m2/st. 33.500

Pokazatelj rekreativne efektivnosti oko 7,6 m2/stanovniku je veoma mali u odnosu na životne uslove i potrebe za zelenilom, pa se predlaže pove anje na 14 m2/stanovniku (ra unaju i na pogoršane uslove životne sredine). Objekti hortikulture za prigradske zone tako e su analizirane u dva pravca: normativnom i ekološko-fiziološkom. Za prigradska podru ja na udaljenosti do 5 km treba formirati park u planiranom naselju Draženska Gora u površini od 2,8 ha, brdo u Mokrim dolovima koje je tako e donekle ozelenjeno, zatim lokacija u Gorici, koja je predvi ena kao park još u ranijim planskim dokumentima. Za tu dopunu može se djelimi no urediti vegetacija obale Trebišnjice, a djelimi no koristiti i šumski kompleksi.

Za park-šume i šumske komplekse koji se nalaze na izohronu do 10 km od centra grada, na osnovu analize može se konstatovati da veli inom od 630 ha nisu zadovoljavaju i. Problem zastupljenosti šumskih rekreativnih prostora odre en UP Trebinje 2015 kao prioritetan zadatak. To je utvrdila analiza urbanih indikatora na postoje im lokacijama šumskih kompleksa Trebinja. Nije ostvaren kontinuitet šumskih rekreativnih prostora. Potrebno je naglasiti da se u podru ju obuhvata nalazi lokalitet Trebinjske šume (izuzetno vrijednog staništa hrasta medunca), a zeleni masivi u Pridvorcima, Aleksinoj Me i i Polica-ma ukazuju na dugogodišnje radove i napore na pošumljavanju krša. Za park-šume i šume za odmor koje se nalaze na izohronu do 10 km od centra grada, s istim u eš em posjetilaca, potrebno je izdvojiti oko 700 m2/st, pa se sa planiranih 1.370 ha ne postiže


optimalna usvojena vrijednost. Neophodno je mijenjati planerske odrednice, jer normativi nisu zadovoljeni. Za ekološke potrebe u normiranju prostorno-funkcionalnih cjelina zelenog zaštitnog pojasa, po prihva enom normativu, proizlazi da u prigradskoj zoni Trebinja treba da bude 2.345 ha šuma. Kako je ukupna površina neure enih šumskih kompleksa na teritoriji grada i njegove rubne zone oko 2.900 ha (po GUP-u), može se o ekivati da se znatan deficit u rekreativnim prostorima donekle ublaži, ako bi se ove šume bar djelimi no koristile za rekreativnu funkciju.

Zaklju ak

Sistem zelenila Trebinja u optimalnom rješenju treba da predstavlja model kombinovanog spoljnjeg zaštitnog prstena sa mozai no raspore enim gradskim zelenim strukturama i nekoliko radijalnih masiva koji bi u vidu klinova prodirali duboko u gradsko tkivo. Preko mozai no raspore enih objekata hortikulture radijalni masivi bi bili povezani me u sobom, a tako e i sa prigradskim zelenilom i park-šumama.

Trebišnjica treba da predstavlja ki mu sistema zelenila, posebno što je jedini vodeni tok na cijelom podru ju. Iako predstavlja prirodnu cjelinu potez Trebišnjice obilježen je razlikama u pojedinim dionicama i sektorima: u pogledu konfiguracije rje nog korita i obala koje su regulisane, predjela i ambijenatalnih formi vegetacije, koriš enja zemljišta i izgra enosti. Obilježja doprinose raznovrsnosti cjeline, razli itoj percepciji doživljaja i identiteta grada. U tom smislu ove razlike je potrebno o uvati i naglasiti upravo objektima hortikulture (zona Abazovina, Bregovi, Travunija, Stari grad). Autenti no i prepoznatljivo oblikovanje u domenu regulacije nove izgradnje objekata hortikulture treba da bude u skladu sa postoje im karakteristikama i identitetom predjela. Uklapanje u kontinuitet planiranja i izgradnje grada je strateški cilj kroz poštovanje i unapredjenje postoje ih generalnih i parcijalnih planskih rješenja. Mostovi povezuju obale, a zelena matrica grad s rijekom, daju i ambijentalnu vrijednost i vizuelni doživljaj neprocjenjive vrijednosti. Pejzažno ure enje obalnih frontova, o uvanje i rekonstrukcija postoje eg zelenila priobalja je imperativ za grad, koji treba da dobije neposredniji adekvatan kontakt s rijekom. Tim se rekreativna funkcija objekata hortikulture integriše s estetskom i ekološkom funkcijom. Navedene fukcije zelenih struktura u zoni priobalja treba inkoporirati tako da se naglasi o uvanje vrijednih potencijala za budu nost, koji e obogatiti gradske vizure i cjelokupnu siluetu grada, ali i doprinijeti strateškim ciljevima upravljanja razvojnim tokovima urbane matrice Trebinja. Ako bi se zeleni koridor Trebišnjice povezao sa Gradskim parkom, što je mogu e jer postoje slobodni neizgra eni prostori, a dalje preko skverova i drvoreda sa sportsko-rektetivnim zonama – oformio bi se radijalni zeleni klin koji bi prolazio kroz centar, a spajao ve e masive priobalja sa park-šumom Crkvina, a zatim bi obodni prsteni zaštitnog pojasa me usobno povezao i tako integrisao sve objekte hortikulture u optimalan organizovan sistem zelenila.


Literatura

1. Baji -Brkovi , Milica: Planiranje i prostorni razvoj; Urbanologija, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 1992.

2. Bruji , J., Markovi , B.: Studija o zelenilu grada Trebinja, Šuma-plan, 2008. 3. ukanovi , M.: Ekološki izazov,ELIT-Beograd, Beograd, 1991. 4. Elin, Nan: Postmoderni urbanizam; Orion art, Beograd, 2002. 5. Garbracht, D.: Das Leben i der Stadt, Beltz, Weicheim und Basel, 1985. 6. Halprin, L.: Gradovi, Gradjevinska knjiga, Beograd, 1974 7. Kalen, G.: Gradski pejzaž; Gra evinska knjiga, Beograd, 1990. 8. Kora , J.V.: Trebinje, istorijski pregled, Svjetlost Sarajevo,1966. 9. Krier, R.: Gradski prostor u teoriji i praksi; Gra evinska knjiga, Beograd,

1991. 10. Mari i , T.: Sistem zelenih površina u velikim gradovima, IAUS, Beograd,

2007. 11. Urbanisti ki plan Trebinja 2001-2015, Urbanisti ki zavod RS Banjaluka,

Banjaluka 2002. 12. Valorizacija prirodnog naslije a Opštine Trebinje, Republi ki zavod za

zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog naslije a Republike Srpske, Bnjaluka, 2002.

13. Vujkovi , Ljiljana: Istraživanje i planiranje optimalnih sistema zelenih površina u nekim gradovima srednje veli ine u SR Srbiji, Doktorska disertacija na Šumarskom fakultetu, otseka za pejzažnu arhitekturu u Beogradu, Beograd, 1988.

14. Vujkovi , Ljiljana: Pejzažna arhitektura, planiranje i projektovanje, Šumarski fakultet , odsek za pejza nu arhitekturu u Beogradu, Beograd, 2003.

15. Vuki evi , Emilija: Dekorativna dendrolagija, ICS Beograd, Beograd, 1975. 16. Ward, B. Dubos, R: Zemlja, planeta naša jedina, (Only one Earth. Copyright

1972 by Report on the Human environmant, Inc.). Glas, Beograd, 1976.


The Place and Function of Horticultural Facilities in the Process of Sustainable Development of the Trebinje Urban Matrix

Ljiljana Došenovi 1, Jelena Davidovi 2

1Faculty of Forestry, University of Banja Luka, Republic of Srpska, BiH 2Faculty of Agriculture, University of Banja Luka, Republic of Srpska, BiH

Abstract

The aim of this study is to review the core of preservation and further development of the green pattern facilities in the town, within the domain of urban development trends in Trebinje. Awareness of the need to preserve nature, support its native values and its appropriate treatment in the urban context and beyond becomes an imperative for all human activities in urban space. The ecological function of horticultural facilities in modern life conditions in Trebinje sets the questions of presence, future use and preservation of these spatial components of the urban pattern to the fore in order to improve the environment and restore the town's identity. This implies achieving a more humane urban environment in Trebinje, enriching urban scenery and experiences, better reintegration of the green structure facilities as well as connecting the urban tissue with surrounding natural landscape and significant contribution to improving environmental indicators. In this study, we observe the sustainable context of Trebinje as a permanent category because its environmental values, spirit of the town and its landmarks are all contained in its memory. Satisfactory presence, formation of and sustainable greenery development can be provided only by interpenetration of natural, created and common influential factors of the environment, based upon planning oriented settings in all phases of implementation.

Key words: horticultural facilities, green area system, sustainable development, environmental principles.

Ljiljana DošenoviE-mail Address: [email protected]


Original scientific paper:

DOI:

. , . 1

1 , ,

,. -

-. , ,

., -

.

,

. „ “ 2005 - 2007. . -

(Big Burlat, Moreau, Bing, Durone Nero I, Forlt, Giorgia, Sunbrust, Van, Ferovia, Durone Nero II, Lapins Stela). ,

. 4.0 4.0 m. Big Burlat (09.05.), a

Stela (10.06.). - (6.50-10 g).

Sunbrust (11.80 g) Lapins (10.70 g)., - .

Van (16.40 %). Big Burlat (11.30 %) Giorgia (11.60 %) .

(0.37 %) Durone Nero I (0.40 %) Van (0.60 %) Big Burlat.

: , , , ,.


(Prunus avium L.) ,.

2.000 , 100. .

IX , 50-

( et al., 2011). , 15 % .

12 % ( , ), , -, , , , , ,

, , . ,

. 2006. 1.916 t 3.0 kg .

. 2006. 129.516 , 5-10

( , 2011).

..

, .

, ,.

„ “.

1999. . 4.0 4.0 m (625 / ha) 16 m2

. .: Big Burlat, Moreau, Bing, Durone Nero I, Forlt, Giorgia,

Sunbrust, Van, Ferovia, Durone Nero II, Lapins Stela..

„METTLER“.

. ABBE- ,. .

(Schmidt et al., 1985). ( , 1973).


50 ..

42 . (1. – 30. ) 21.8 0C,

101.6 mm/m2

.. ,

,, ( , 1993).

, ( .1.),Big Burlat (09.05.), Stela

(10.06.).Moreau (10.05.) Forlt (18.05.).

Albertini et al. (1996). (Schmidt et al.,

1985). Sunbrust (11.8 g) Lapins

(10.7 g), Durone Nero II (6.50 g), Big Burlat (6.90 g) Van(7.20 g).

( ), ( )

F 0.05.

, , ,, (1998).

,et al. (2011),

..

.Durone Nero II (1.10 g), Big Burlat Moreau (1.15 g), a

Ferovia (1.70 g), Bing Lapins (1.60 g). Albertini et al., (2001).

Sunbrust (87.3 %), Bing (82.2%).


Ta .1. - , 2005-2007 ( )Pomological characteristics of the introduced cherry varieties, 2005-2007 (A)

( )Variety

Average values of pomological parameters

Ripening time

(g) Fruit

weight

(g) Stone weight

(%)Flesh to

stone ratio

Technological parameters

(%)Solublesolids

(%)Total acids

BigBurlat 09.05. 6.90 1.15 83.3 11.3 0.60

Moreau 10.05. 7.50 1.15 84.6 12.2 0.53 Forlt 18.05. 9.80 1.30 86.7 11.9 0.54

Giorgia 21.05. 8.40 1.40 83.3 11.6 0.50 Sunbrust 21.05. 11.8 1.50 87.3 12.8 0.58 DuroneNero I 27.05. 8.50 1.50 82.3 15.6 0.37

Ferovia 04.06. 9.60 1.70 82.3 12.5 0.54 Van 06.06. 7.20 1.20 83.3 16.4 0.4

Lapins 07.06. 10.70 1.60 85.0 12.6 0.52 Bing 08.06. 9.00 1.60 82.2 14.8 0.46

DuroneNero II 09.06. 6.50 1.10 83.1 11.8 0.42

Stela 10.06. 8.40 1.50 82.1 12.8 0.56 F 0.05; 0.01 (2, 72) (A)= 3.13; 4.92 F (A)= 0.004NZ

F 0.05; 0.01 (11, 72) (B)= 1.97; 2.59 F (B)= 0.007NZ

F 0.05; 0.01 (22, 72) (A )= 1.72; 2.15 F (A )= 0.188#

, ( .1.), -, Van (16.4 %) Durone Nero I (15.6 %), a -

Big Burlat (11.30 %) Giorgia (11.6 %).

Albertini et al., (1996).

Van (0.40 %) Big Burlat (0.60 %), (1998).

, ( .2.), -, Giorgia Lapins ,

Durone Nero II Stela . (2002) ,

. Schmidt et al.(1985) Moreau, Durone Nero I, Giorgia, Sunbrust, Ferovia, Lapins Stela,


.-

.,

et al. (2011).

.2. , 2005-2007. Fruit quality of the introduced cherry varieties , 2005-2007.

Variety

-Fruit shape Description-

Mark

-Fruit colour Description-

Mark

-Flesh colour Description-

Mark

-Fruit juice

colourDescription-

Mark

-Flesh firmness Description-

Mark

Big Burlat 5- 6- 3- 3- 5-

oreau 5- 4- 2- 2- 7-

Forlt 3- 6- 3- 3- 7-

Giorgia 2- 4- 2- 2- 7-

Sunbrust 3- 4- 2- 2- 5-

DuroneNero I 3- 4- 2- 2- 5-

Ferovia 5- 4- 2- 2- 7-

Van 5- 6- 2- 3- 7-

Lapins 2- 4- 2- 2- 7-

Bing 3- 6- 3- 3- 7-

DuroneNero II 4- . 6- 3- 3- 5-

Stela 4- . 4- 2- 2- 7-

(2005-2007), :

1. Big Burlat (19.05.), Stela(10.06.).Moreau (10.06.) Forlt (18.06.).


2. Durone Nero II (6.50 g), Big Burlat (6.90 g) Van (7.20 g), a Sunbrust (11.8 g)

Lapins (10. 7 g). 3.

, Giorgia Lapins ,Durone Nero II Stela .

Moreau, Durone Nero I, Giorgia,Sunbrust, Ferovia, Lapins Stela,

.

..

4..

Durone Nero II (1.10 g), Big Burlat Moreau (1.15 g), Ferovia (1.70), Bing Lapins (1.60 g).

5. Van (16.4 %) Durone Nero I (15.6 %), a najmanji u soku ploda Big Burlat (11.3 %) Giorgia (11.6 %)

6. Van (0.4 %) Big Burlat (0.60 %).

1. Albertini, A., Della Strada, G. (1996): Monografia di cultivar di Ciliegio dolce, Instituto sperimentale per la Frutticoltura, Roma.

2. Albertini, A., Della Strada, G. (2001): Monografia di cultivar Ciliegio dolce e acido, Instituto sperimentale per la Frutticoltura, Roma.

3. M , . (2002): , , .4. , ., , ., , . (2011): ,

, , – .5. , . (1998): , , .6. , ., , . (2011):

, „2011“, .

7. , . (1993): ,, .

8. , . (2011): , WUS , ,.

9. Schmidt, H., Christensen, J., Watkins, R., Smith, R. (1985): Descriptor list for cherry, Rome.

10. , . (1973): ,„ “, .


The Quality of Cherry Fruit Varieties Grown in Podgorica Region

R. Prenki , . Odalovi 1

1Biotechnical Faculty, Podgorica, Montenegro

Abstract

Adequate selection of a variety is the first precondition for successful fruit

production, including cherries. Favourable agro-ecological conditions and application of appropriate agro and pomological crop-related measures are necessary requirements to get the full potential out of a genotype. In order to meet the requirements for these early, high quality and tasty fruits, especially during the tourist season, there is a need to use an innovative assortment i.e. to introduce and expand the production with new, better quality and more productive cherry varieties of various ripening times. The main objective of this paper was to study fruit quality of the newly introduced cherry varieties in the specific agro-ecological conditions of the Podgorica region in order to select varieties with the best fruit characteristics that could be recommended to the production sector for intensive cultivation. The study was carried out in the collection orchard of the Biotechnical Faculty in Podgorica, at “Ljeskopolje” locality from 2005 to 2007. Ripening periods and important fruit quality parameters of the introduced cherry varieties (Big Burlat, Moreau, Bing, Durone Nero I, Forlt, Giorgia, Sunbrust, Van, Ferovia, Durone Nero II, Lapins Stela) were studied. All varieties were grafted onto Magriva rootstock, whereas the training system was improved pyramid crown. The trees were planted at a distance of 4.0 4.0 m. The earliest beginning of ripening phenophase was registered in the Big Burlat variety (9 May), and the latest for Stela (10 June). The fruit weight of most studied varieties can be classified as medium large to large (6.50-10 g). The highest fruit weight was found in Sunbrust (11.80 g) and Lapins (10.70 g). The fruit shape of most varieties was round, heart-shaped and flat-elongated. The highest contents of soluble solids were determined in Van (16.40 %). Big Burlat (11.30 %) and Giorgia (11.60 %) had the lowest values among all varieties under study. Total acid content in the fruits tested ranged from 0.37 % for Durone Nero I and 0.40 % in Van up to 0.60 % in the Big Burlat variety.

Key words: cherry, variety, ripening time, fruit weight, fruit quality

Ranko Prenki E-mail Address:



DOI:

(Sorbus domestica L.)

1, 1,2, 2,1

1 , , ,2 , , ,

(Sorbus domestica L.) , -.

, (EUFORGEN, ECPGR). 6

. :, ; , -

; , , ; ,; .

12 15,5 m. 7,85 g 10,45 g.

79,25 cm2 99,87 cm2. 3. -

-, a

.

: , , .

Sorbus domestica L. Rosaceae. -.

., - (Gepts,

2006).


,,

. - ( . 2009 , 2009 ),

( . 2009, 2010; . 2009), -

.

je 6

.: , , , (

), ( ). ( , , ).

GPS (Garmin).

. (Suunto)

.

( CorelDRAW X5-OberonCurveWorks). 30 , :

( CONICA MINOLTA CR 400), . ,

. 2011. .

, ,,

( 1). 1.

264 495 m.

.


. 1. Basic passport data of selected accessions of Service tree

Descriptor 1

ccession 2

ccession 3

ccession 4

ccession 5

ccession 6

ccessionD

Acquisition date

01.04.2011 01.04.2011 01.04.2011 01.04.2011 01.04.2011 01.04.2011

Municipality

Village

LatitudeN:44047'32,6'' N:44044'49,3'' N:44046'00,4'' N:44046'13,8'' N:440 44'54,7'' N:440 44,3'2''

Longitude :017 016'15,9'' :017015'49,3'' :017021'25,3'' :017022'23,5'' :017011' 54,4'' :017011'56,0''

Altitude380 m 264 m 281 m 371 m 492 m 495 m

Soil type

. 1. 2, Accession 2, Debeljaci site

. 2. Service tree fuits

2. . 4 ( ),

. 6,

.


. 2. k Morphological characteristics of selected accessions of Service tree

1

cces

sion 2

cc

essi

on 3

cces

sion 4

cc

essi

on 5

cces

sion 6

cc

essi

on

(m) Tree hight (m) 13 14,5 12,5 12 14 15,5

O130 cm (cm) Trunk circumference

158,5 171 181 198 166 145

(m) Canopy width (m) 12 x 11,5 12 x 9 13 x 10 11 x 12 8 x 9 10 x 11,5

. 3. Pomometric values of fruits of selected accessions of Service tree

Characteristic 1

ccession 2

ccession 4

ccession 5

ccession 6

ccession

X±Sx X ±Sx X ±Sx X±Sx X ±Sx M (g) Fruit mass (g) 10,45 ± 0,48 8,69 ± 0,61 9,10 ± 0,60 8,67 ± 0.83 7,85 ± 0,52

(mm) Fruit height (mm)

25,25 ± 0,39 22,01 ± 0,46 24,20 ±0,62 25,33 ± 0,75 23,87 ± 0,50

(mm) Fruit width (mm)

25,98 ± 0,52 23,37 ± 0,69 24,25 ± 0,54 23,84 ± 0,81 22,70 ± 0,47

(mm) Stem length(mm)

4,50 ± 0,78 6,01 ± 0,66 6,52 ± 1,15 6,37 ± 2,33 7,76 ± 1,19

1 (10,45 g) 6 (7,85 g). 5 (25,33

mm), 2 (22,01 mm), 1 (25,98 mm), 6 (22,70 mm)

(7,76 mm). 1 (4,50 mm).

1 6

2. ( ).


. 4. Average values of Service tree fruit colours (ground and auxiliary)

Characteristic 1

ccession 2

ccession 4

ccession 5

ccession 6

ccession OGround colour

L*(D65) 67,3 66,3 64,91 67,52 65,65 A*(D65) 3,7 2 6,46 1,54 0,68 B*(D65) 44,95 40,88 46,33 44,65 38,74 DAuxiliary colour

L*(D65) 53,05 61,66 50,74 54,37 53,23 A*(D65) 26,75 11,33 28,40 23,68 18,35 B*(D65) 35,47 38,19 32,93 36,1 31,05

-

. .

. 5. Average values of analysed seeds of selected accessions

Characteristic 1

ccession 2

ccession 4

ccession 5

ccession 6

ccession X ± Sx X ± Sx X ± Sx X ± Sx X ± Sx

(mm) Seed height (mm)

7,20 ± 0,10 6,74 ± 0,16 7,4 ± 0,22 7,32 ± 0,18 6,28 ± 0,15

(mm)Seed width (mm)

5,37 ± 0,09 5,54 ± 0,08 5,52 ± 0,21 5,29 ± 0,27 5,19 ± 0,14

(mm)Seedthickness(mm)

1,75 ± 0,07 1,69 ± 0,05 1,65 ± 0,09 1,77 ± 0,11 1,83 ± 0,05

M 10

Mass of 10 seeds0,30 g 0,19 g 0,24 g 0,21 g 0,23 g

1 5 6, 4 6. 2

5 4.


. 6.

Number of fruits with particular number of seeds in selected accessions of Service tree

Numberof seeds

1ccession

2ccession

4ccession

5ccession

6ccession

0 15 11 13 24 19 1 6 15 15 5 9 2 9 3 1 1 2 3 0 1 1 0 0 4 0 0 0 0 0 5 0 0 0 0 0

5 (24), 2 (11). 2 4

3 .

. 7. ( cm2) Average values of compound leaf surface area (cm2)

Com

poun

d le

af su

rfac

e ar

ea (c

m2 )

1ccession

2ccession

3ccession

4ccession

5ccession

6ccession

X ± x X ± x X ± x X ± x X ± x X ± x 95,24 ± 6,31 99,87 ± 6,56 90,07 ± 7,70 91,41 ± 7,03 82,69 ± 5,01 79,25 ± 4,08

1 2 6. .

5,02 ± 0,29 (cm2). 17 1,

2, .

.


. 8. Number of compound leafs with particular number of leaflets

Number of leaflets

1cc

essi

on 2cc

essi

on 3cc

essi

on 4cc

essi

on 5cc

essi

on 6cc

essi

on

17leaflets 8 3 4 7 6 4

16leaflets 1 2 3 2 1 3

15leaflets 1 4 3 1 2 3

14leaflets 1

13leaflets 1

. 3. 15 Compound leaf with 15 leaflets

. 9. 2011.

Dates of occurrence of certain vegetative organ phenophases of Service tree during 2011

Phenophase 1

ccession 2

ccession 3

ccession 4

ccession 5

ccession 6

ccession* / SVB 01.04.2011. 26.03.2011. 01.04.2011. 05.04.2011. 15.04.2011. 07.04.2011.

/ BL 07.04.2011. 03.04.2011. 07.04.2011. 10.04.2011. 22.04.2011. 15.04.2011. / FL 15.04.2011. 07.04.2011. 15.04.2011. 17.04.2011. 30.04.2011. 22.04.2011. /FVB 25.05.2011. 21.05.2011. 20.05.2011. 30.05.2011. 15.06.2011. 30.05.2011. /AYL 10.10.2011. 05.10.2011. 10.10.2011. 10.10.2011. 15.10.2011. 15.10.2011.

* - , - , - , -, - ,

*SVB-swelling of vegetative bulbs, BL–beginning of leafing, FL–formed leaf, FVB–formed vegetative bulbs, AYL–apperance of yellow leaves


17 1, 2, .

-.

9. - 2 (26.03.), ( -

264 m), 5 (15.04.), ( 492 m).

. 10. - 2011.

Dates of occurrence of certain generative organ phenophases of Service tree during 2011

Phenophase 1

ccession 1 2

ccession 2 3

ccession 3 4

ccession 4 5

ccession 5 6

ccession 6* / SGB 07.04.2011. 01.04.2011. 07.04.2011. 10.04.2011. 22.04.2011. 07.04.2011.

/ BF 20.04.2011. 17.04.2011. 20.04.2011. 22.04.2011. 30.04.2011. 20.04.2011. / FF 05.05.2011. 22.04.2011. 25.04.2011. 30.04.2011. 06.05.2011. 25.04.2011.

/ BFF 17.05.2011. 10.05.2011. 10.05.2011. 15.05.2011. 25.05.2011. 10.05.2011. / FFF 21.05.2011. 15.05.2011. 15.05.2011. 22.05.2011. 30.05.2011. 15.05.2011. / JF 20.06.2011. 10.06.2011. 12.06.2011. 15.06.2011. 26.06.2011. 15.06.2011. / GF 26.06.2011. 20.06.2011. 20.06.2011. 30.06.2011. 10.07.2011. 20.06.2011. / RF 05.09.2011. 01.09.2011. 01.09.2011. 15.09.2011. 20.09.2011. 10.09.2011.

* - , - , - , -, - , - , - , - SGB-swelling of

generative bulbs, BF-beginning of flowering, FF-full flowering, BFF-beginning of fruit formation, FFF-fruit falling after feritlisation, JF-June falling of fruits, GF-growing of fruits, RF-ripe fruit

10. , , 2,

, 5, .

264 495 m, .

. 6 (15,5 m) 4 (12 m).

, (10,45 g) (25,98 mm) 1.

6 (7,85 g/22,70 mm). 5 (25,33 mm), 2 (22,01 mm).

7,76 mm 6 4,5 mm 1. ,

3, 4 5. 5 (24 ).

.


2 (99,87 cm2) 6 (79,25 cm2). - 13 17,

5,02 cm2. 2 (26.03.) , -

5 (15.04.) 2 , .

5, -. -

.,

, - (

)., -

. , -.,

.

.

1. , , , . 2009 .

. "". -, 24 - 26 2009. , . ,

, : 81 - 93. 2. , , , ., , ., , .,

, . 2009 . Fruit Genetic Resources in Republika Srpska. ActaAgriculturae Serbica. Vol. XV, 28 (2009): 31-40.

3. , . (1985) . .4. , , . (1998) .

,5. Rotach, P. (2003) EUFORGEN Technical guidelines for genetic conservation

and use Service tree (Sorbus domestica L.). Department of forest Science, Swiss Federal Institute of Technology, Zurich, Switzerland

6. , . (1991) . „ “, , .


7. , ., , (2009): . XIV -

, ,. 170.

Morphological Characterisation of Service Tree (Sorbusdomestica L.) in Banjaluka Region

Sun ica Stevanovi 1, Gordana uri 2,1, Marina Radun2,1

1Genetic Resources Institute, University of Banjaluka, Republic of Srpska, BiH 2Faculty of Agriculture, University of Banjaluka, Republic of Srpska, BiH

Abstract

Service tree (Sorbus domestica L.) is a native species of the western, central and southern Europe as well as southwest Asia. It was identified as an endangered species at the end of the last century. Thus, it was put on the list of European priority species for conservation (EUFORGEN, ECPGR). This paper presents the results of the analysis of six accessions. The following features of the chosen accessions were analysed: trunk circumference; the height and width of the canopy; number of individual leaflets; the total surface area of compound leaf; the weight, size, shape and colour of fruit epidermis; the number, weight and size of the seeds in each fruit; and phenological development stages. The height of the chosen accessions ranged from 12 to 15.5 m. The average fruit weight of the selected accessions ranged from 7.85 g to 10.45 g. The average surface area of a compound leaf ranged from 79.25 cm2 to 99.87 cm2. The maximum number of seeds in the mature fruits of the selected accessions was 3. It was found that the selected accessions showed satisfactory vegetative activity and satisfactory potential for generative reproduction. Therefore, six analysed accessions can be accepted as mother trees for the establishment of service tree population in the territory of the Banjaluka region.

Key words: service tree, genetic resources, pomological analysis.

Sun ica StevanoviE-mail Address: [email protected]



Embrionalni razvoj i karakteristike rasta mla i gajeneduži aste pastrmke (Oncorhynchus mykiss Wal.)

porijeklom od pet razli itih mati nih jata

Nebojša Savi , Dragan Mikavica, Biljana Rogi 1

1Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci, Republika Srpska, BiH

Sažetak

Odabrano je pet mrestilišta (razli ita mati na jata) sa kojih je uzeta oplo ena ikra u periodu od 13.12.2012. do 21.12.2012. i transportovana u salmonidno mrestilište Klašnik Banja Luka, gdje je smještena pod istim uslovima u ležnice na inkubacioni ra-zvoj. Sve ženke od kojih je uzeta ikra bile su starosti 4 godine. Temperatura vode u mrestilištu varirala je u uskim granicama i kretala se od 10,2 do 10,8oC. Dužina embri-onalnog razvoja do pojave o iju varirala je od 176 (tretman 5) do 188 (tretman 1) ste-peni dana. Inkubacioni period (od oplodnje do izvale) trajao je od 260 stepeni dana u tretmanu 4 do 292 stepeni dana u tretmanima 1, 2 i 3. Mortalitet tokom perioda inkubacije bio je izrazito visok u tretmanu 4 i iznosio je 60,79%, a u ostalim tretma-nima je varirao od 4,19% do 10,80%. Prelaskom na egzogenu ishranu konstatovane su zna ajne razlike karakteristika rasta, što je pogotovo uo ljivo u razli itim vrijednostima SGR i TGC. Analizom varijanse i t–testom konstatovane su statisti ki visoko zna ajne razlike sredina mase i dužine tijela ( =0,01) u ve ini kombinacija, što ukazuje na zna ajnu geneti ku varijabilnost analiziranih mati nih jata.

Klju ne rije i: duži asta pastrmka, embrionalni razvoj, karakteristike rasta.

Uvod

Slatkovodna akvakultura Republike Srpske u zadnjih 15 godina bilježi stalni rast, naro ito kada se ima u vidu zna ajan hidropotencijal (potoci, rijeke, prirodna i vje-šta ka jezera I i II klase kvaliteta) koji nije iskorišten, a što predstavlja izuzetnu osnovu za unapre enje postoje ih i razvoj novih kapaciteta za gajenje ribe, sa posebnim akce-ntom na gajenje salmonidnih vrsta riba. Podru je Republike Srpske karakteriše do-minantno komercijalno gajenje duži aste pastrmke (Oncorhynchus mykiss, Wal.) koja, za razliku od ostalih salmonida, ima izraženije karakteristike rasta, tolerantnija je i otpornija na variranja uslova sredine (kvaliteta vode).


Održivo gajenje duži aste pastrmke, pored osnovnih tehnoloških normativa, obuhvata analizu i kontrolu mati nog jata gajene duži aste pastrmke u cilju dobijanja potomstva dobrih proizvodnih karakteristika. Unapre enje gajenja duži aste pastrmke može se posti i kvalitetnim izborom mati nog jata, sa ciljem dugotrajnog uspostavlja-nja kvalitetnih mati nih primjeraka koji daju potomstvo sa izraženim karakteristikama rasta, dobrom konverzijom hrane i dobrom otpornoš u. Dosadašnja istraživanja u ovoj oblasti na našim prostorima su simboli na, a rezultati nisu našli širu primjenu u praksi. Cilj istraživanja je analiza embrionalnog razvoja duži aste pastrmke razli itog porijekla, izvo enje mla i i pra enje karakteristika rasta mase i dužine tijela, mortalite-ta, specifi ne stope rasta, koeficijenta rasta za termi ku jedinicu radi utvr ivanja kva-liteta mati nih jata. Dobijeni rezultati bi mogli poslužiti kao polazna osnova za dalji rad na selekciji gajene duži aste pastrmke.

Materijal i metode rada

Eksperiment je realizovan u periodu od 13.12.2012. do 06.4.2012. godine. Oplo ena ikra uzeta je sa 5 razli itih mrestilišta i stavljena na inkubaciju u salmonidno mrestilište Klašnik - Banja Luka. Obilazak izabranih mrestilišta, prisustvovanje mrijestu (sl. 1.) i uzimanje oplo ene ikre obavljeno je u periodu od 13.12.2012. do 21.12.2012. godine. Oplo ena ikra transportovana je u posudama od 2,5 litra, a po dopremanju u mrestilište prvo je mjerena temperatura vode u posudi sa ikrom i vode u mrestilištu, a zatim je postepeno izjedna avana.

Sl. 1. Mrijest i oplodnja ikre duži aste pastrmke (razli ita mati na jata) Spawning and fertilisation of rainbow trout roe (different parent flocks)

Temperatura vode ( C), sadržaj rastvorenog kiseonika (mg/l) i zasi enje vode kiseonikom (%) analizirani su digitalnim oksimetrom Oxi 330i/SET 2B20-0011 WTW


(Njema ka), a pH vrijednost digitalnim pH metrom pH 330i/SET 2A20-1011 WTW (Njema ka). Tokom inkubacionog perioda u ležnicama pra en je embrionalni razvoj i mortalitet, a nakon izvale karakteristike rasta (masa vagom Denver DL-501 nosivosti 0,5 kg i totalna dužina tijela ihtiometrom). Korisna zapremina vode u rostfrajnim ležnicama, tokom embrionalnog razvoja, iznosila je od 0,006 m3 u ležnicama 4 i 5 do 0,008 m3 u ležnicama 1, 2 i 3 uz ujedna en protok vode (sl. 2.).

Sl. 2. Odlaganje oplo ene ikre u ležnice mrestilišta Klašnik Laying fertilised roe in the hatchery in Klasnik

Korisna zapremina vode u ležnicama u koje je smještena mla po iznošenju iz mrestilišta u rotacione bazene iznosila je 0,05 m3/ležnici (sl. 3.).

Sl. 3. Mla nakon premještanja iz mrestilišta u zatvoreni rotacioni bazen Juvenile trout after being moved from the hatchery to closed rotational

farming pool

Sl. 4. Vaganje i mjerenje totalne dužine tijela mla iWeighing and measuring the total body length of juvenile fish


Masa i totalna dužina tijela duži aste pastrmke utvr ivani su na uzorku od 30 riba/tretmanu. Na osnovu dobijenih pokazatelja prera unat je indeks kondicije, specifi-na stopa rasta i koeficijent rasta za termi ku jedinicu koji ukazuju na karakteristike

rasta mase i dužine tijela. Specifi na stopa rasta (SGR- Specific Growth Ratio) ra unata je prema formuli:

SGR = ((ln FBW – ln IBW)/D)*100 (FBW–završna tjelesna masa (g); IBW – po etna tjelesna masa (g); ln – prirodni

logaritam; D-dani).

Koeficijent rasta za termi ku jedinicu (TGC-Thermal-unit Growth Coefficient) ra unat je prema formuli:

TGC = FBW1/3–IBW1/3 / TxD x100 (TGC–koeficijent rasta za termi ku jedinicu; FBW–završna masa tijela (g); IBW–

po etna masa tijela (g); T–temperatura vode (oC); D–dani).

Indeks kondicije ( ) po Fultonu ra unat je prema formuli: K = (BW/TL3) x 100

( – indeks kondicije po Fulton-u; BW – masa (g); TL – totalna dužina ribe (mm)).

Statisti ka analiza dobijenih podataka obuhvatila je deskriptivnu statistiku (prosje nu vrijednost, standardnu devijaciju i koeficijent varijacije), prostu analizu varijanse i t – test (Microsoft Office Excel 2003: Statistical Analysis – ANOVA).


Vrijeme mrijesta na odabranim mrestilištima obavljeno je u rasponu od 8 dana. Broj ženki od kojih je uzeta ikra kretao se od 1 (tretman 3) do 12 (tretman 4). Starost ženki je bila ujedna ena, za sve analizirane tretmane iznosila je 4 godine (tab. 1).

Sl. 5. Oplo ena ikra u mrestilištu Klašnik Fertilised roe in the hatchery Klasnik

Sl. 6. Embrionalni razvoj, stadij pojave o iju

Embryonic development, eyeappearance stage


Tab.

1. P

odac

i o m

rijes

tu i

oplo

enoj

ikri

D

ata

on sp

awni

ng a

nd fe

rtili

sed

roe

Tret

man

Tr

eatm

ent

1 2

3 4

5 D

atum

mrij

esta

i do

prem

anja

opl

oen

e ik

re u

mre

stili

šte

Kla

šnik

13

.12.

2012

. 17

.12.

2012

. 17

.12.

2012

. 20

.12.

2012

21

.12.

2012

B

roj ž

enki

od

kojih

je d

obije

na ik

ra

5 4

1 12

2

Bro

j muž

jaka

kor

ište

nih

za o

plod

nju

ikre

5

5 2

6 4

Star

ost ž

enki

(god

ine)

4

4 4

4 4

Uku

pna

mas

a op

loen

e ik

re (g

) 25

5 17

5 45

5 10

0 65

Br

oj o

plo

ene i

kre s

tavl

jene

u le

žnic

e (ko

m)

2598

15

59

3721

89

0 85

2 Pr

osje

na m

asa

oplo

ene

ikre

(g/k

om)

0,09

8 0,

112

0,12

2 0,

112

0,07

6 Ta

b. 2

. Pre

gled

kar

akte

risti

nih

stad

ija e

mbr

iona

lnog

i po

stem

brio

naln

og ra

zvoj

a po

tret

man

ima

anal

izira

ne d

uži

aste

pas

trmke

Ove

rvie

w o

f ch

arac

teri

stic

sta

ges

of e

mbr

yoni

c an

d po

st-e

mbr

yoni

c de

velo

pmen

t by

tre

atm

ents

of

the

rain

bow

tro

ut

unde

r stu

dy

Tr

etm

an

Trea

tmen

t 1

2 3

4 5

Embr

iona

lni r

azvo

j do

poja

ve o

iju (d

ana)

18

18

18

18

17

Em

brio

naln

i raz

voj d

o po

jave

oiju

(ste

peni

-dan

a)

188

187

187

187

176

Tem

pera

tura

vod

e od

oplo

dnje

do

poja

ve o

iju (o C)

10

,43

(10,

2-10

,8)

10,3

7 (1

0,2-

10,7

) 10

,37

(10,

2-10

,7)

10,3

6 (1

0,2-

10,7

) 10

,35

(10,

2-10

,5)

Traj

anje

inku

baci

je (d

ana)

28

28

28

25

27

Tr

ajan

je in

kuba

cije

(ste

peni

-dan

a)

292

292

292

260

282

Tem

pera

tura

vod

e od

opl

odnj

e do

izva

le (o C

) 10

,42

(10,

2-10

,8)

10,4

3 (1

0,2-

10,7

) 10

,43

(10,

2-10

,7)

10,4

1 (1

0,2-

10,6

) 10

,43

(10,

2-10

,6)

Prel

az i

z st

adija

pre

dlar

ve u

sta

dij

larv

e, o

d po

etka

izv

ale

do

prop

livav

anja

(dan

a)

17

18

18

19

20


Osnovni pokazatelji kvaliteta vode u Mrestilištu Klašnik bili su u zadovoljava-ju im granicama za embrionalni razvoj oplo ene ikre duži aste pastrmke. Temperatura vode tokom embrionalnog i postembrionalnog razvoja neznatno je varirala i to od 10,3 do 10,8oC, rastvoreni kiseonik u vodi od 7,7 do 10,94 mg/l, zasi enje vode kiseonikom od 74,60% (jedan dan) do 99,3% i pH vrijednost od 8,20 do 8,35. Pojava o iju zabilježena je prvo u tretmanu 4 sedamnaestog dana, a u ostalim tretmanima osamnaestog dana embrionalnog razvoja. Do izvale je tako e prvo došlo u tretmanu 4, zatim 5 i u tretmanima 1, 2 i 3 (tab. 2). Dužina inkubacionog perioda kretala se od 25 (T4) do 28 (T1, T2 i T3) dana pri prosje noj temperaturi vode od 10,54oC, a Kocaman i sar. (2009) navode da pri prosje noj temperaturi vode od 9,5oC period inkubacije traje od 28 do 30 dana, Yanik & Hisar (2002) navode da pri prosje noj temperaturi vode od 8,5oC inkubacija traje od 30 do 36 dana, a prema navodima Bencsika i sar. (2010) period inkubacije oplo ene ikre duži aste pastrmke traje 38 dana pri temperaturi vode 8-10oC, iz ega se vidi visok stepen zavisnosti dužine inkubacije od temperature vode. Embrionalni razvoj do pojave o iju trajao je od 176 do 188 stepeni-dana, a inkubacioni period (od oplodnje do izvale) kretao se od 260 (T 4) do 292 (T1, T2 i T3) stepeni dana, za razliku od navoda Shepherd & Bromage (1988) koji navode da period inkubacije do pojave o iju iznosi 160 stepeni dana, a inkubacioni period (od oplodnje do izvale) 310 stepeni dana, te navoda Hodsona i sar. (1991) da inkubacioni period pri temperaturi vode od 10oC traje 35 dana ili 350 stepeni-dana. Embrionalni razvoj gajene duži aste pastrmke traje znatno kra e u odnosu na druge salmonide, koji kod Salmo abanticus prema Kocaba i sar. (2011) traje 589 stepeni dana i kod Salmo trutta caspius prema Kocaba i sar. (2012) traje 409 stepeni dana.

Sl. 7. Izvala duži aste pastrmke Rainbow trout hatching

Sl. 8. Mla nakon izvale Juvenile fish after hatching

Nakon proplivavanja larvi (potrošena endogena hrana), prelazak iz stadija predlarve u stadij larve, po ela je egzogena ishrana kompletnom fabri kom hranom. Mortalitet tokom embrionalnog razvoja svakodnevno je pra en u periodu od 13.12.2011. do po etka izvale 15.1.2012. godine. Mortalitet oplo ene ikre po danima prikazan je na grafikonu 1, a ukupan mortalitet (apsolutni i relativni) u tabeli 3.


Tab. 3. Mortalitet tokom embrionalnog razvoja Mortality during embryonic development

Tretman1 2 3 4 5

Ukupan broj oplo ene ikre (n) 2598 1559 3721 890 852 Ukupan mortalitet (n) 187 148 156 541 92 Ukupan mortalitet (%) 7,20 9,49 4,19 60,79 10,80 Preživjelo do izvale (n) 2411 1411 3565 349 760 Preživjelo do izvale (%) 92,80 90,51 95,81 39,21 89,20

Najmanji mortalitet oplo ene ikre od 4,19% zabilježen je u tretmanu 3, dok se kod ostala tri tretmana kretao od 7,20 do 10,80%, što je prihvatljiv gubitak u ovoj fazi razvoja, saglasno navodima Yanik & Hisar (2002) i Kocamana i sar. (2009).

Graf. 1. Mortalitet oplo ene ikre tokom embrionalnog razvoja po danima Mortality of fertilised roe during embryonic development by days

Izraženo visok mortalitet (60,79%) konstatovan je u tretmanu 4, sa najve im uginu em sedmog i desetog dana od oplodnje. Obzirom da su bili isti uslovi za sve tre-tmane, bilo kakav uticaj fizi kih i hemijskih karakteristika vode na pove an mortalitet je isklju en. U tabeli 4 prikazane su prosje ne mase i totalne dužine tijela mla i, standardna devijacija i koeficijenti varijacije mase i dužine tijela, faktor kondicije, SGR i TGC na po etnom mjerenju (06.3.2012.) i završnom mjerenju nakon 30 dana (06.4.2012.).

010203040506070

21.1

2.20

11.

23.1

2.20

11.

24.1

2.20

11.

25.1

2.20

11.

26.1

2.20

11.

27.1

2.20

11.

28.1

2.20

11.

29.1

2.20

11.

30.1

2.20

11.

31.1

2.20

11.

01.1

.201

2.02

.1.2

012.

03.1

.201

2.04

.1.2

012.

05.1

.201

2.06

.1.2

012.

07.1

.201

2.08

.1.2

012.

09.1

.201

2.10

.1.2

012.

12.1

.201

2.13

.1.2

012.

14.1

.201

2.15

.1.2

012.

1 2 3 4 5


Tab. 4. Rezultati postembrionalnog razvoja mla i Results of post-embryonic development of juvenile fish

Tretman1 2 3 4 5

Po etna masa tijela (g) 0,70 0,16 0,46 0,07

0,41 0,12 0,61 0,16 0,41 0,11

Koeficijent varijacije po etnemase tijela (CV)

22,77 15,74 28,83 25,60 25,78

Po etna dužina tijela (cm) 4,11 2,54 3,67 1,66

3,41 1,93 3,86 2,37 3,42 1,79

Koeficijent varijacije po etnedužine tijela

6,17 4,53 5,64 6,15 5,24

Eksperimentalni period (dana) 30 30 30 30 30 Završna masa tijela (g) 2,52 0,31 1,62 0,

271,29 0,25 1,59 0,36 0,95 0,23

Koeficijent varijacije završne mase tijela (CV)

12,48 16,40 19,57 22,73 24,13

Završna dužina tijela (cm) 5,94 2,71 5,11 2,71

4,85 2,71 5,18 3,10 4,62 2,93

Koeficijent varijacije završne dužine tijela

4,56 5,31 5,60 5,98 6,34

Prirast mase tijela (g/kom) 1,82 1,16 0,89 0,98 0,55 Prirast dužine tijela (cm/kom) 1,83 1,44 1,43 1,32 1,20 Faktor kondicije po etni-završni (K)

1,00-1,20 0,93-1,21

1,02-1,14 1,06-1,14 1,01-0,96

SGR 4,28 4,20 3,86 3,19 2,84 TGC 0,146 0,124 0,108 0,098 0,075

Uzimaju i u obzir razliku od osam dana mrijesta prvog i petog tretmana (izme-u ostalih tretmana ta razlika je manja) uo ljiva je zna ajno ve a masa mla i u prvom

tretmanu na po etnom mjerenju. U tretmanima 2, 3 i 5, bez obzira što je razlika u da-tumu mrijesta 4 dana, a samim tim je došlo ranije do izvale u tretmanima 2 i 3, nema zna ajnije razlike prosje ne mase tijela. Koeficijenti varijacije mase tijela zna ajno su viši na po etnom u odnosu na završno vaganje kada je došlo do smanjenja varijacije mase tijela, izuzev tretmana 2 u kojem je prisutan rast koeficijenta varijacije. Završno vaganje mase ukazuje na izražen rast mase tijela u tretmanu 1 i zna ajnu razliku prosje-ne mase izme u prvog i ostalih tretmana. Mla iz tretmana 1 ima ve u totalnu dužinu

tijela u odnosu na ostale tretmane na po etnom mjerenju, što je slu aj i na završnom mjerenju, te ukazuje da mla iz tretmana 1 ima brži tempo masenog i dužinskog rasta. Faktor kondicije na po etnom mjerenju ne ukazuje na zna ajnija odstupanja izme u analiziranih tretmana, a na završnom mjerenju koeficijent kondicije je u pora-stu izuzev tretmana 5 kod kojeg je došlo do pada. Kod tretmana 1 utvr en je najviši SGR i TGC, a u tretmanu 5 primjetne su zna ajno niže vrijednosti što se može dovesti u direktnu vezu sa geneti kim potencijalom i stepenom selekcije mati nih jata od kojih je uzeta ikra i oplo ena mlije i mužjaka iz pripadaju eg mati nog jata. Stopa rasta (SGR) nije konstantna veli ina, u po etnim fazama razvoja je viša ali se sa pove anjem veli ine tijela smanjuje (Uysal & Alpbaz 2002). Najviša stopa rasta od 4,28% tjelesne


mase po danu registrovana je tokom 30 dana i pove ana prosje na masa duži aste pastrmke sa 0,70 g do 2,52 g u tretmanu 1 i viša je od navoda Uysal & Alpbaz (2002) i Kizak i sar. (2011) što se može pripisati prvenstveno uzrastu mla i, uslovima sredine, efektima korištene hrane i stepenu selekcije matica na karakteristike rasta. Ipak, u tretmanima 4 i 5 niži je SGR u odnosu na rezultate Uysal & Alpbaz (2002). Rezultati analize varijanse, mase i dužine tijela, kao i t testa prikazani su u tabelama 5, 6, 7 i 8. Na po etnom vaganju utvr ena je (F-testom) statisti ki visoko zna ajna razlika ( = 0,01) sredina mase tijela izme u tretmana, a t-testom su utvr ene razlike izme utretmana 1 i tretmana 2, 3, 4 i 5 ( = 0,01), kao i visoko zna ajna razlika izme utretmana 4 i tretmana 2, 3 i 5. Razlike sredina mase tijela izme u tretmana 2, 3 i 5 rezultat su slu ajnih varijacija. Na završnom vaganju tako e je konstatovana statisti ki visoka razlika ( = 0,01) sredina mase tijela, što je potvr eno i t-testom u svim kombinacijama izuzev tretmana 2 i 4 kod kojih nije utvr ena statisti ki zna ajna razlika. Utvr ena je statisti ki visoko zna ajna razlika sredina totalne dužine tijela, a t-testom konstatovane su visoko zna ajne razlike sredina u skoro svim kombinacijama, izuzev tretmana 5 i 3 kod kojih je ispoljena razlika sredina rezultat slu ajnih varijacija. Na završnom mjerenju utvr ena je statisti ki visoka razlika ( = 0,01) sredina totalne dužine tijela, što je potvr eno i t-testom u svim kombinacijama izuzev tretmana 4 i 2 kod kojih nije utvr ena statisti ki zna ajna razlika sredina. Na osnovu provedenih statisti kih analiza karakteristika rasta (mase i dužine tijela) duži aste pastrmke porijeklom od razli itih mati nih jata, utvr ene su visoko zna ajne razlike izme u tretmana i pretpostavka je da su te razlike rezultat geneti ke varijabilnosti analiziranog potomstva.

Zaklju ak

Prezentovani rezultati ukazuju na razlike karakteristika embrionalnog i postembrionalnog razvoja izme u posmatranih tretmana, što upu uje na zna ajnu varijabilnost geneti kog materijala mati nih jata duži aste pastrmke. Nema zna ajnije razlike dužine embrionalnog razvoja do stadija pojave o iju, ali su razlike izme utretmana prisutne kada je u pitanju ukupno trajanje inkubacije (od oplodnje do izvale) i prelaz od stadija predlarve do stadija larve (do proplivavanja). Mortalitet tokom embrionalnog razvoja je najizraženiji u tretmanu 4, iako se inkubacija odvijala u istim uslovima sredine, dok je u ostalim tretmanima bio zna ajno manji i prihvatljiv za tu fazu razvoja. U postembrionalnom razvoju, za posmatrani period, svi analizirani pokazatelji karakteristika rasta ukazuju na zna ajne razlike izme u posmatranih tretmana. Svakako da je na izabranim mrestilištima prisutan razli it pristup u tehnologiji gajenja, izboru mati nih primjeraka za reprodukciju i samom postupku mrijesta što doprinosi i razli itom uspjehu u mrijestu i izvo enju kvalitetne mla i.

Agroznanje, vol. 13, br. 3. 2012, 407-420 416

Tab.

5. A

naliz

a va

rijan

se (F

-tst

) i t-

test

zna

ajno

sti r

azlik

a sr

edin

a m

ase

tijel

a du

žias

te p

astrm

ke, p

oet

ak

An

alys

is o

f var

ianc

e (F

-test

) and

t-te

st o

f sig

nific

ant d

iffer

ence

s in

mea

n w

eigh

t of r

ainb

ow tr

out,

at th

e be

ginn

ing

T x

F izr

. F t

ab

Raz

like

aritm

eti

kih

sred

ina

t izra

unat

o t ta

bli

no

0,05

0,

01

x i-

x 5

x i-

x 3

x i-

x 2

x i-

x 4

ti-

5 t

i-3

ti-

2 t

i-4

0,05

0,

01

1 0,

697

32,3

1**

2,43

3,

45

0,29

**

0,29

**

0,24

**

0,09

**

8,91

**

8,91

**

7,27

**

2,66

**

1,98

2,

61

4 0,

610

0,20

**

0,20

**

0,15

**

6,

24**

6,

24**

4,

61**

2 0,

460

0,05

0,

05

1,64

1,

64

3 0,

407

0,00

0,00

5 0,

407

**

= 0

,01

Tab.

6. A

naliz

a va

rijan

se (F

-test

) i t-

test

zna

ajno

sti r

azlik

a sr

edin

a m

ase

tijel

a du

žias

te p

astrm

ke, z

avrš

etak

An

alys

is o

f var

ianc

e (F

-test

) and

t-te

st o

f sig

nific

ant d

iffer

ence

s in

mea

n w

eigh

t of r

ainb

ow tr

out,

the

end

T x

F izr

. F t

ab

Raz

like

aritm

eti

kih

sred

ina

t izra

unat

o t ta

bli

no

0,05

0,

01

x i-

x 5

x i-

x 3

x i-

x 2

x i-

x 4

ti-

5 t

i-3

ti-

2 t

i-4

0,05

0,

01

1 2,

517

121,6

9**

2,43

3,

45

1,56

**

1,22

**

0,93

**

0,90

**

20,9

7**

16,4

1**

12,4

3**

12,0

3**

1,98

2,

61

4 1,

620

0,67

**

0,33

**

0,03

8,94

**

4,38

**

0,40

2 1,

590

0,64

**

0,30

**

8,54

**

3,98

**

3 1,

293

0,34

**

4,

56**

5 0,

953

**

= 0

,01


Tab.

7. A

naliz

a va

rijan

se (F

-tst

) i t-

test

zna

ajno

sti r

azlik

a sr

edin

a to

taln

e du

žine

tije

la d

uži

aste

pas

trmke

, po

etak

Ana

lysi

s of v

aria

nce

(F-te

st) a

nd t-

test

of s

igni

fican

t diff

eren

ces i

n m

ean

body

leng

th o

f rai

nbow

trou

t, th

e be

ginn

ing

T x

F izr

. F t

ab

Raz

like

aritm

eti

kih

sred

ina

t izra

unat

o t ta

bli

no

0,05

0,

01

x i-

x 5

x i-

x 3

x i-

x 2

x i-

x 4

ti-

5 t

i-3

ti-

2 t

i-4

0,05

0,

01

1 41

,100

60,87

**

2,43

3,

45

6,97

**

6,87

**

4,40

**

2,50

**

12,9

3**

12,7

5**

8,17

**

4,64

**

1,98

2,

61

4 38

,600

4,

47**

4,

37**

1,

90**

8,29

**

8,11

**

3,53

**

2

36,7

00

2,57

**

2,47

**

4,77

**

4,58

**

3 34

,233

0,

10

0,

19

5

34,1

33

**

= 0

,01

Tab.

8. A

naliz

a va

rijan

se (F

-tst

) i t-

test

zna

ajno

sti r

azlik

a sr

edin

a to

taln

e du

žine

tije

la d

uži

aste

pas

trmke

, zav

ršet

ak

An

alys

is o

f var

ianc

e (F

-test

) and

t-te

st o

f sig

nific

ant d

iffer

ence

s in

mea

n bo

dy le

ngth

of r

ainb

ow tr

out,

the

end

T x

F izr

. F t

ab

Raz

like

aritm

eti

kih

sred

ina

t izra

unat

o t ta

bli

no

0,05

0,

01

x i-

x 5

x i-

x 3

x i-

x 2

x i-

x 4

ti-

5 t

i-3

ti-

2 t

i-4

0,05

0,

01

1 59

,367

92,25

**

2,43

3,

45

13,1

3**

10,9

0**

8,23

**

7,53

**

17,9

3**

14,8

8**

11,2

4**

10,2

8**

1,98

2,

61

4 51

,833

5,

60**

3,

37**

0,

70

7,

64**

4,

60**

0,

96

2

51,1

33

4,90

**

2,67

**

6,69

**

3,64

**

3 48

,467

2,

23**

3,05

**

5

46,2

33

**

= 0

,01


Literatura

1. Bencsik, I., Pacala, N., Rodica Caprita, Gabi Dumitrescu, Dorel Dronca, Liliana Petculescu-Ciochina, Alexandra Ivan, Hodut, G. (2010): The Study of Embryos Survival Rate after Eggs Triploidy Treatment in Rainbow Trout (Oncorhynchus mykiss Walbaum). Animal Science and Biotechnologies, 43 (2), pp. 1-4.

2. Hodson, P.V., Parisella, R., Blunt, B., Gray, B., Kaiser, K.L.E. (1991): Quantitative structure activity Relationships for chronic toxlclty of Phenol, P-chlorophenol, 2,4-dichlorophenol, pentachlorophenol, P-nitrophenol and 1,2,4=trichlorobenzene to early llfe stages of rainbow trout (Oncorhynchus mykiss). Canadian Technical Report of Fisheries and Aquatic Sciences.

3. Kizak, V., Guner, Y., Turel, M., Can, E., Kazim, M. (2011): Comparison of the survival and growth performance in rainbow trout (Oncorhynchus mykiss) and brown trout (Salmo trutta fario) fry. African Journal of Agricultural Research Vol. 6(25), pp. 5672-5674.

4. Kocaba , M., Ba çınar, N., ahin, .A., Kutluyer, F., Aksu, O. (2011): Hatching performance and yolk sac absorption of Abant trout (Salmoabanticus, T., 1954), Scientific Research and Essays Vol. 6 (23), pp. 4946-4949.

5. Kocaba , M., Ba çınar, N., ahin, .A., Kutluyer, F. (2012): Hatching performances and yolk sac absorptions of caspian brown trout (Salmo trutta caspius T., 1954), The Journal of Animal & Plant Sciences, 22(1): Page: 88-92.

6. Kocaman, E.M., Bayir, A., Sirkecioglu, A.N., Bayir, M., Yanik, T., Arslan, H.(2009): Comparison of Hatchery Performances of Rainbow Trout (Oncorhynchus mykiss), Brown Trout (Salmo trutta fario) and Brook Trout (Salvelinus fontinalis) under the Same Environmental Conditions. Journal of Animal and Veterinary Advances 8 (7): 1429-1431.

7. Shepherd, J., Bromage, N. (1988): Intensive Fish Farming, First Publishing, Billing & Sons Ltd, Worcester, 404 p.

8. Uysal, I., Alpbaz, A. (2002): Comparison of the Growth Performance and Mortality in Abant Trout (Salmo trutta abanticus Tortonese, 1954) and Rainbow Trout (Oncorhynchus mykiss Walbaum, 1792) under Farming Conditions. Turk J. Zool, 26, 399-403.

9. Yanik, T. & Hisar, S.A. (2002): Early development and growth of arctic charr (Salvelinus alpinus) and rainbow trout (Oncorhynchus mykiss) at a low water temperature. The Israeli Journal of Aquaculture – Bamidgeh 54(2), 73-78.


Embryonic Development and Growth Characteristics in Juvenile Rainbow Trout (Oncorhynchus mykiss Wal.) Originating from

Five Different Parent Flocks

Nebojša Savi , Dragan Mikavica, Biljana Rogi 1

1Faculty of Agriculture, University of Banja Luka, Republic of Srpska, BiH

Abstract

Five hatcheries (different parent flocks) were selected. Their fertilised roe was taken in the period from 13 December 2012 to 21 December 2012 and transported to salmonid spawning Klašnik Banja Luka, where it was placed under the same conditions as in the incubation development. All the females whose spawn was taken were 4 years old. The water temperature in the hatchery varied within narrow limits and ranged from 10.2 to 10.8oC. The embryonic development of the eye appearance varied from 176 (treatment 5) to 188 (treatment 1) degree days. The incubation period (from fertilisation to hatching) lasted from 260 degree days in the treatment of 4 to 292 degree days in treatments 1, 2 and 3. Mortality during the incubation period was extremely high in the treatment of 4 and was 60.79%, while in the other treatments it ranged from 4.19% to 10.80%. With transition to exogenous feeding, significant differences in terms of growth characteristics were found, which is epecially evident in different values of SGR and TGC. Using analysis of variance and t-test, statistically significant differences between mean weight and body length ( =0.01) were determined in most combinations, indicating significant genetic heterogeneity of the analysed parent flocks.

Key words: rainbow trout, embryonic development, growth characteristics.

Nebojša SaviE-mail Address: [email protected]



DOI:

GlobalGap

, , ,, 1

1 , ,

-, . -

. -,

. - .

GlobalGap .: , -

, , . -, -

GlobalGap . - 8 , . 77,70 % -

..-

.

: , , ,.

., , , , -

, ., .


. -

.-

( , 2006). -, ,

- ( , 2005). - (Langenakens, 1999).

Ganzelmeier (2007)

.˝ � (GAP)

, ,, (GlobalGAP).

-

urepGAP ., GlobalGAP. GlobalGAP

. -. GlobalGAP

-, . -

, GlobalGAP -

(SPISE), (Moeller, 2007).

2008. .,

.

. 41 .

: , , , ,, .

˝

˝. 2011. .


-, ,

, ..

, 500 , 2000. . -

330 440 .-1100 INOX, Unigra, Zupan, Taral turbo.

,, , .

.

. : ,, ,

.

--

. 8 77,70 %. -

. --

.,

1.

15 33,30 % .

,, 18 40 %

. 19 42,20 % .

. 48,90 %

.,

.


. 1. Visual inspection of the tested equipment

Elements for visual inspection

MAJOR FAULTS MINOR FAULTS RESULTS

NUMBER % NUMBER % NUMBER % - - 3 6,60 42 93,40

2 4,50 7 15,5 36 80,00 15 33,30 - - 30 66,70

18 40,00 - - 27 60,00

21 46,70 3 6,60 21 46,70 8 17,80 12 26,60 25 55,60

- - 3 6,60 42 93,40 - - 3 6,60 42 93,40

1 2,20 5 11,10 39 86,70 26 57,80 - - 19 42,20

10 22,20 - - 35 77,80 4 8,80 2 4,50 39 86,70

- - 2 4,50 43 95,50

2 4,50 4 8,80 39 86,70

- - 1 2,20 44 97,80

7 15,50 - - 38 84,50

8 17,80 2 4,50 35 77,70 3 6,60 3 6,60 39 86,80

12 26,70 8 17,80 25 55,50

- - 4 8,80 41 91,20

/ 16 35,50 7 15,60 22 48,90

3 6,60 7 15,50 35 77,90

,/ 1 2,20 3 6,60 41 91,20

4 8,80 2 4,50 39 86,70 2 4,50 11 24,50 32 71,00

(> 60 mm) - - 12 26,70 33 73,30

., 1bar 5 11,10 - - 40 88,90

17 37,80 8 17,80 20 44,40

-

..

. 2.


10 bara.. 5, 10 15 bara.

. 2. Manometer variation

Vari

atio

n

>2% >5% >10% Withoutvariation Not working

10bara N

UM

BER

%

NU

MBE

R

%N

UM

BER

%

NU

MBE

R

%

NU

MBE

R

%

17 37,80 3 6,70 14 31,10 7 15,50 4 8,90

,. . Lechler TR 80-04

10 bara 2,83 l/min, bar, 12 -

1,68 l/min, 10 h 1008 l . 1008 l

,.

( )

min/l.

:- Lechler (TR/ITR 80-015 , TR/ITR 80-02 , TR

80-04 ),- Albuz (ATR 208 , ATR 212 , ATR 220

).- Albuz AMT 1-0, AMT 1-2 i AMT 1-5.

,, ,

.. ,

Albuz ATR 208 10 bara 0,52 l/min, Albuz ATR 230 10 bara 3,49 l/min

7 .


.

. 35 % .

22 % .

.

3. ..

540 o/min..

5 bara, 10 bara.

. 10

10 % .

, , . -. ,

,.

-. -

.

- 33,30 % . -

,, .

77,70 % 8 .


. 3. Pump flow control

.No.

[l/min]Pump flow

capacity [l/min]

540 /min

Capacity at 540 rpm

5 bara Capacity at 5 bar

10 bara

Capacity at 10 bar

[%] Deviation [%]

1. 65 70 59 56 7,70 2. 65 72 60 58 10,70 3. 65 74 62 61 13,80 4. 65 60 53 48 - 8,00 5. 65 68 56 53 4,60 6. 65 55 44 39 -15,40 7. 65 60 51 44 -7,70 8. 75 73 68 62 12,30 9. 65 66 55 50 1,50 10. 65 60 54 51 -7,70 11. 65 53 42 36 -18,50 12. 90 91 85 82 1,10 13. 104 93 84 80 -10,50 14. 65 69 55 53 6,10 15. 105 104 98 93 -0,95 16. 104 107 99 95 2,90 17. 65 64 54 51 -1,50 18. 65 63 57 54 -3,00 19. 65 60 52 50 -7,70 20. 60 58 48 44 -10,80 21. 65 73 60 55 12,30 22. 65 68 57 53 4,60 23. 65 75 60 59 15,40 24. 90 92 83 81 2,20 25. 65 56 46 41 -13,80 26. 105 102 95 90 -2,85 27. 65 64 57 53 -1,50 28. 100 98 89 85 -2,00 29. 65 68 55 50 4,60 30. 65 64 54 50 -1,50 31. 65 66 58 54 1,50 32. 65 71 60 57 9,20 33. 65 70 57 55 7,70 34. 65 74 61 59 13,80 35. 65 50 39 33 -23,00 36. 65 53 44 40 -18,50 37. 65 62 51 49 -21,50 38. 65 60 51 50 -7,70 39. 65 49 36 32 -24,60 40. 65 72 60 54 10,70 41. 65 70 58 54 7,70 42. 65 62 57 54 -4,60 43. 65 50 40 36 -23,70 44. 65 70 56 53 7,70 45. 65 67 58 55 3,00


- 8,90 % 31,10 %, 40 % -

. 10

. -. .

-.

.

.

.: -

,.

-. -

35 % . - 22 %

..

.

1. , , . 2005. .˝ �, 15 ()4: 18-20.

2. Langenakens, J, Pieters M. 1999. Organization and Results of The Compulsory Inspection of Spryers in Belgium, 7 th International Congress on Agrcultural Mechanisation and Energy 26-27 May, Adana - Turkiye, p. 50-53.

3. . 2006. ,, , , .

4. Moeller K, Coetezer E. 2007. Implementation of SPISE features in the Eurepgap standard, 2nd SPISE: 19-20.


Inspection of the Machines for Pesticide Application in Order to Achieve GlobalGAP Standard in the Republic of Srpska

Zoran Mali evi , Borislav Raili , Siniša Mitri ,Dijana Mihajlovi , Mladen Babi 1

1Faculty of Agriculture, University of Banja Luka, Republic of Srpska, BiH

Abstract

The invention and application of pesticides has led to a real revolution in plant production, and it is regarded as one of the greatest inventions. Proper use of plant pro-tection technology ensures both application efficiency and the economical use of pesticides. Modern agriculture implies production within certain standards, in particular from the point of pesticide application, i.e. production of safe food. The aim of this study was to determine the condition of the machines for application of pesticides in the Republic of Srpska and to find out whether they meet the requirements set by the GlobalGAP standard. With the appropriate equipment, in accordance with the above standards, the examination of pumps, nozzles, pressure gauge, RPM of PTO and visual control was performed. The results show that only a well-tuned and calibrated device can be eligible for GlobalGAP standards. Another problem refers to the equipment on farms that is older than eight years, including 77.70% of cases. This is confirmed by the results and a number of recorded defects on which the effectiveness of treatment largely depends. Regular inspection of the machines for pesticide application is a required measure in modern agricultural production because of the high use of pesticides.

Key words: pesticides, controlled applications, standard, safe food.

Zoran Mali eviE-mail Address: [email protected]



DOI:

, 1

1 , , ,

,. -

, . ,,

. -, ,

, -, . ,

-. -

12, 24 48 . -

, -.

: , , , , ,.

6000 . , , -

.,

. , , -.

. , ,


10-12 , . ,, -

. , , -. , -

(1). , ,

,. ,

, (2). -.

--

. -, -

. .:

, (3). ,

,. -

, ,.

-, , (4-7). ,

, , -

(8). , (9).

..

- -

(10).

:1. -500 -850, -

„ “ . . – , - (11, 12) 2 ( -500)

1( -850).2. „Fortepan“ „Casteggio

lieviti“ – Italy.


3. „ “ . . . - .4. „Ireks GmbH“ – Germany. 5. „Unipan“ „GB Plange“ – Netherlands (

,).

„ “ „ “, . ( ), : -

( )( ). -

1 2.

. 1.

Formula of control and experimental samples for white wheat bread

Control sample for white wheat bread

1 Experimental sample for

white wheat bread

2 Experimental sample for

white wheat bread

-500 Wheat flour T-500

100% 100% 100%

Water according to water absorption

according to water absorption


Yeast 2% 1,5% 1,2%

Salt2% 2% 2%

Additive 0,2% 0,2% 0,2%

Sourdough- 2% 2,5%


. 2.

Formula of control and experimental bread samples for semi white wheat bread

Control sample for semi white wheat

bread

1 Experimental sample for semi white wheat bread

2 Experimental sample for semi white wheat bread


30% 30% 30%


70% 70% 70%

Water according to water absorption



Yeast 2% 1,5% 1,2%

Salt2% 2% 2%

Additive 0,2% 0,2% 0,2%

Sourdough- 2% 2,5%

( -

):- ,- ,- 20 ,- ,- 15 ,- ,- 50 ,- 25 230 .


( 1 2) .

– (13). :

9 25x25x25 mm . -

1 .. „ “ 15 .

,.

- % .

, 12, 24 48 . -

, ( 3 4; 1 2).

. 3. Results of crumbliness measurements for white wheat bread

(%) 12

Crumbliness (%) after 12 hours

(%) 24 a


(%) 48


Control sample 0,67 1,99 2,58

1 Experimental sample 1

0,30 0,78 1,75

2 Experimental sample 2

0,28 0,78 1,70


. 1. – Results of crumbliness measurements - white wheat bread

-,

,.

,-

, . (14, 15).

. 4. Results of crumbliness measurements for semi white wheat bread

(%) 12


(%) 24 a


(%) 48


Control sample 0,93 1,49 1,76

1 Experimental sample

0,45 0,46 1,17

2 Experimental sample

0,40 0,45 1,18

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

1 2

12

24

48


. 2. – Results of crumbliness measurements – semi white wheat bread

, ,

.

,

,, , . -

, , , --

,.

1. Auerman, L.J.: ,, (1988), . 181-207.

2. , . .: , ,(2001), . 126-129.

3. , ., . , . : ,, (1998), . 239-247.

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

1,6

1,8

2

1 2

12

24

48


4. , .:, ,

, , , 2002. 5. Brummer, J., . Lorenz: European developments in wheat sourdoughs, Cereal

Foods World 36 (1991) 310-314. 6. Katina, K.: Sourdough: a tool for the improved flavour, texture and shelf-life

of wheat bread, Academic dissertation, University of Helsinki, 2005. 7. Kulp, K., . Lorenz, J. Klaus: Handbook of dough fermentation, Marcel

Dekker Inc., 2003. 8. Clarke, C.I.: Influence of sourdough and lactic acid bacteria on the quality of

cereal products, PhD thesis, Department of Food and Nutritional Sciences, The National University of Ireland, University College Cork, 2003.

9. Corsetti, A., . Gobbetti, F. Balestrieri, F. Paoletti, L. Russi, J. Rossi: Sourdough lactic acid bacteria effects on bread firmness and staling, Journal of Food Science 63 (1998) 347-351.

10. Korakli, M., M. Pavlovic, M. Ganzle, R. Vogel: Exopolysaccharide and kestose production by Lactobacillus sanfranciscensis LTH2590, Applied and Environmental Microbiology 69 (4) (2003), 2073-2079.

11. , ., . : ,, , (1998), .

116-201. 12.

,, , ,

. 74/88. 13. , .:

, ,, , , 2012.

14. Rouzaud, O., . Martinez–Anaya: Realtionship between biochemical and quality related characteristics of breads, resulting from the interactions of flour, microbial starter and the type of process, Zeitchcrift fur Lebensmittel, Unterschung und Forschung 204, 321-326.

15. Corsetti, A., B. Gobbetti, B. De Marco, F. Balestrieri, F. Paoletti, J. Rossi: Combined effect of sourdough lactic acid bacteria and additives on bread firmness and staling, Journal of Agriculture and Food Chemistry 48 (2000) 3044 -3051.

16. , , . 77/10.


The ffect of Sourdough on Crumbliness of Wheat Bread

Nataša Laki , Miroslav Gruba i 1

1Faculty of Technology, University of Banja Luka, Republic of Srpska, BiH

Abstract

Bread has a tendency to get spoiled and very soon after the baking, the first signs of ageing can be noticed. Ageing signs can be noticed on the crust and on the crumb structure, but its organoleptic properties also change. Nevertheless, the most important ageing signs can be noticed on the crumb structure which becomes firm, less compressible and crumbly. Considering that freshness of baked products is one of the main criteria for consumers, the purpose of this paper was to analyse the effect of sourdough on ageing process and bread crumbliness in working conditions of bakery facilities in this region. For the purpose of this study, experimental baking was performed for control samples without sourdough and experimental samples with addition of sourdough. Then, crumbliness of the samples was analysed (12, 24 and 48 hours after the baking) and the comparative analysis of the results was performed. The obtained results show that by using sourdough in the process of bread making it is possible to reduce crumbliness and to slow down the ageing process.

Key words: bread, quality, sourdough, freshness, ageing, crumbliness.

Nataša LakiE-mail Address: [email protected]



DOI:

(Festuca arundinace Schreb.)

1 , 2

1 – , – ,2 – ,

- – .

. (40, 60 80 kg ha-1 N) -

., 1.000

( ) . (223,8 kg ha-1) 60 kg ha-1. ,

, , 40 kg ha-1 N. 80 kg ha-1

1.000 (1,52 g) ( ) (645 /g).

: , , , , , .

( ) (Festuca arundinacea Schreb.) . -

, , pH 4,6-9,5 ( , 1985). , ,

, 30 ..

8 10 .


,( , 1999).

- ( , 2011). ,

.,

., -

-. -

,.

,.

.

- - , (2009-2010),

. ( – , – ) - 4 . -

5 m2 (5x1 m), a 1 m. , - 2008.

, 20 kg ha-1 . 500 kg ha-1

NPK (7:20:30) 200 kg ha-1 KAN- (27% N).:

1) ( ) – 1;2) 40 kg ha-1N – 2;3) 60 kg ha-1N – 3;4) 80 kg ha-1N – 4.

KAN (27% N), e, .

.: , 1.000

( ) .


, 1. , 9. .

- 1 m2, ,

. ,, . -

, ,. ,

kg ha-1.-

, .1.000 (g) 1.000 , „

”. ,. ( )

„ ”, 1 ,.

(ANOVA), LSD- 5% 1%.

, -.

. 15-, , . -

( 0-30 cm), (pH 5,0 KCl). (1,3

mg/100 g P2O5), (2,6 mg/100 g K2O)(0,2%) .

(0,01% N), .

j ( - ) 1990-2009. 539,63 l/m2. 2009.

433,6 l/m2, 2010. 892,8 l/m2. 1990-2010. j

(IV-IX) 17,7 C. j ,2009. j 0,3OC, 2010.

1,0OC. 2009.

a a (1990-2009). 2010.

2009. . 2010.

2009 .


.

1.

..1. (kg ha-1), 2009-2010. Seed yield of tall fescue (kg ha-1) in 2009-2010

(kg ha-1) ( )Nitrogen amount (kg ha-1) (A)

( ) - Year (B) X2009/10. ( )2009. ( 1) 2010. ( 2)

(Ø) 25,30 0,00 12,70 40 177,29 192,30 184,80 60 258,00 189,70 223,80 80 182,80 134,70 158,80

Y ( ) 160,84 129,17 145,01

- Basic factors ANOVA- F 42,1 ** 5,0 * 1,6 ns

LSD 0,05 39,8 28,2 56,4 0,01 54,9 38,8 77,6

160,84 kg ha-1, 129,17 kg ha-1, 145,01 kg ha-1.(2009) (258 kg ha-1) 60 kg ha-1

, (25,30 kg ha-1) ,. ,

, (192 kg ha-1) 40 kg ha-1.

, 3 (60 kg ha-1N) (223,80 kg ha-1). ,

,.

40 kg ha-1 ( 1: 177,29 kg ha-1, 2: 192,30 kg ha-1).,

,.

,. ,

. (2004)

60 kg ha-1

60 kg ha-1 N , . . (2009)


(623 kg ha-1) N90P60K60 kg ha-1

.

381 kg ha-1 .

800 kg ha-1 ( - , 1980). . (2008) 80-

100 kg ha-1 . , 300-1200 kg ha-1.

1.000 . 1.000 ,.

1.000 , , 2.

. 2. 1.000 (g), 2009-2010. Mass of 1,000 seeds of tall fescue (g) in 2009-2010


( ) - Year ( B) X2009/10. ( )2009. ( 1) 2010. ( 2)

(Ø) 1,20 0,00 0,60 40 1,45 1,48 1,47 60 1,41 1,44 1,43 80 1,51 1,53 1,52

Y ( ) 1,40 1,12 1,26

- Basic factors ANOVA - F 118,2 ** 48,2 ** 58,3 **

LSD 0,05 0,11 0,08 0,16 0,01 0,16 0,11 0,22

, 1.000 1,40 g, -

(1,20 g), 80 kg ha-1

(1,51 g). 2010. . - 1.000 60 kg

ha-1 (1,44 g), ( . 2). 1.000 ,

, - 80 kg ha-1 (1,52 g).

(2008) 1.000 2,0-3,0 . . (2009) 1.000 -

1,8 2,5 g. ( ) ( j /g),

, , -, .


, . -, 1 645 (80 kg ha-1

N) 696,5 (60 kg ha-1 N), 3.

. 3. ( a/g) visokog vijuka, 2009-2010. Largeness of seeds (number of seed/g) of tall fescue in 2009-2010


( ) - Year (B) X2009/10. ( )2009. ( 1) 2010. ( 2)

(Ø) 773 0 386,5 40 668 655 661,5 60 724 669 696,5 80 674 616 645,0

Y ( ) 709,8 485,0 597,4

- Basic factors ANOVA - F 6,7 ** 3,7 ns 0,3 ns

LSD 0,05 55,2 39,0 78,1 0,01 76,1 53,8 107,6

(2009) 709,8 -/g.

40 ha-1 N (668 /g), (773 e /g), .

2010. /g 60 kg ha-1 N (669 /g). 80 kg ha-1 N

/g (616 /g), . (1998)

600-800 ., 400-550 ( ., 2009).

: (2009-2010),

, ( , ).

,,

. (223,80 kg ha-1)

60 kg ha-1N.


40 kg ha-1 ( 1: 177,29 kg ha-1, 2: 192,30 kg ha-1). 1.000

80 kg ha-1 .

80 kg ha-1 (645 /g),

,.

, - ., ,

.

1. , . (1999): ( ). - '' '', .

2. , . . (2004): . , -, , 488 .

3. , . ., , . ., , . . (2009): . , -

, , ,, , , , 592 .

4. , ., , . (1998): , ., , 153 .

5. Jo , M. (1985): . , . 33, . 9-10. , .

385-480. 6. , ., , . (2011): (Festuca

arrundinacea Schreb.) . ,. 12, . 1, . 57-66, .

7. , ., , ., , , ., -, , ., , . (2009): ; -

. -, . 15., . 2. , . 71-78.

8. , ., , ., , . (2008): e , , , 201 .

9. - , , . (1980): -. , . 279. .


Yield and Seed Quality of Tall Fescue (Festuca arundinacea Schreb.) Produced on

Degraded Soil During the Reclamation Proces

Nenad Mali 1, Željko Laki 2

1 FT– Stanari Mine and Powerplant, Stanari – Doboj 2Agriculture Institute of the Republic of Srpska – Banja Luka

Abstract

This paper presents the results of a two-year research of influence of growing doses of nitrogen on yield and quality of seed of tall fescue produced on the deposol (degraded soil) of external stockpile for overburden from the open mine Raškovac - Stanari. Field factorial experiment was set up by randomised block design with four replications. During the tests, the influence of increasing doses of nitrogen (40, 60 and 80 kg ha-1 N) on yield and seed quality of tall fescue was monitored in comparison with the control variant. The obtained test results indicate that the application of increasing doses of nitrogen had a major impact on the seed yield, seed weight and size of 1,000 (largeness) tall fescue seed. The highest average seed yield (223.8 kg ha-1) was achieved with a dose of 60 kg ha-1 N. The lowest variation, that is, the greatest stability of seed yield during the two-year investigation was achieved using doses of 40 kg ha-1

N. Application of nitrogen of 80 kg ha-1 achieved the highest average weight of 1,000 seeds (1.52 g) and largest size (largeness) of tall fescue seeds (645 seeds/g).

Key words: deposol, nitrogen, yield, quality, seed, Stanari.

Nenad MaliE-mali Adress:[email protected]



Ocjena isplativosti investicija – podizanje vinograda na rekultiviranim tlima Hercegovine

Marko Ivankovi 2, Željko Vaško1, Aleksandra Figurek1,Marija Lasi 2, Marijo Leko3

1Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci,Republika Srpska, BiH 2Agronomski i prehrambeno-tehnološki fakultet, Sveu ilište u Mostaru, BiH

3 Federalni agromediteranski zavod, Mostar, BiH

Sažetak

Cilj ovoga rada je ocijeniti ekonomsku opravdanost i financijsku izvodljivost ulaganja u podizanje vinograda na rekultiviranim tlima Hercegovine. Naime, zacrtane ciljeve razvitka vinogradarstva u Federaciji BiH, koja sada ima preko 95% ukupnih po-vršina vinograda, je mogu e ostvariti uz pretpostavke da postoje parcele minimalne po-vršine cca 3 ha. Sadašnja situacija, pored velikog broja neobra enih poljoprivrednih površina, nije povoljna iz razloga velike rascjepkanosti. Parcele od 0,1 do 1,0 ha koje su sada neobra ene nisu interesantne za ulaganje. Investitori traže ve e površine za po-dizanje vinograda. Stoga smo u zadnjih pet godina svjedoci podizanja vinograda na rekultiviranim tlima, gdje se uz velike troškove pripreme za samu sadnju vinograda do-bivaju nove površine pod višegodišnjim nasadima. Površine koje su „pogodne“ za re-kultivaciju su ravne šikare i makije na kojima sporadi no raste šumska vegetacija hra-sta i graba. Takve površine mjestimi no imaju cca 50% tla u rekultiviranim tlima. Mo-delnom kalkulacijom utvr eni investicijski i proizvodni troškovi i prihodi predstavljaju ulazne parametre za financijski dio analize troškova i koristi. Analiza troškova i koristi pokazuje da je ulaganje u podizanje vinograda na rekultiviranim tlima ekonomski opra-vdano i financijski izvodljivo, a vrijednosti temeljnih mjerila poslovne uspješnosti po-kazuju da je proizvodnja grož a u punoj rodnosti u inkovita, pod pretpostavkom posti-zanja o ekivanog uroda i uspješne prodaje vina. Model pokazuje neu inkovitost, ako se promatra prodaja vina u rinfuzi, što je još uvijek vrlo est slu aj u Hercegovini. Model je prihvatljiv samo za proizvo a e (vinare) koji imaju ve uhodanu prodaju vrhunskih i kvalitetnih vina na doma em i izvoznim tržištima

Klju ne rije i: isplativost investicija, ekonomska u inkovitost, model, podiza-nje vinograda, rekultivirana tla, integrirana proizvodnja, vinogradarstvo.


Uvod

Obnova vinogradarstva, nakon ratnih razaranja u kojima je stradalo preko ½ ukupnih vinograda u BiH, predstavlja vrlo važan i zahtjevan projekt. Prema preporuka-ma Srednjoro ne strategije razvitka poljoprivredno-prehrambenog sektora u razdoblju 2006–2010. godina, zacrtano je da do ulaska u EU BiH dostigne razinu od 10.000 ha vinograda ili još poželjnije 12.000 ha. Samo za usporedbu, BiH je 1912. godine imala cca 12.000 ha pod vinogradima. Ve ina uvaženih stru njaka iz ove oblasti drži da bi sektor, sa svim svojim prednostima i nedostacima, bio održiv ako se zacrtani ciljevi ostvare. U tom smislu za podizanje novih nasada vinograda neophodno je osigurati ve e površine, što je u Hercegovini rijetkost. Naime, zbog poznatoga na ina naslje ivanja ve ina velikih parcela je sada svedena na 0,1 ha i bolje kazano u rasponu 0,1 do 1,0 ha. Na takvim površinama nije uop e isplativo primijeniti suvremenu tehniku i tehnologiju.

Zato je u zadnjih pet godina prisutan trend podizanja vinograda na rekultiviranim tlima. Radi se o makiji, koja je djelomi no obrasla vegetacijom hrasta i graba. Prema procjenama stru njaka površine s 50% i više tla su pogodne za rekultivaciju, s tim da se osigura intenzivna agrotehnika – gnojidba i navodnjavanje.

To može biti dobra poslovna strategija za vinogradare koji posjeduju takve površine dobivene u koncesiju. Me utim, njima su potrebne relevantne informacije o ekonomskoj opravdanosti i financijskoj izvodljivosti ulaganja u podizanje vinograda na rekultiviranim tlima u našim proizvodnim i gospodarskim uvjetima. Dakle, cilj ovoga rada je ocijeniti ekonomsku opravdanost i financijsku izvodljivost ulaganja u podizanje vinograda na rekultiviranim tlima pri kreditnom financiranju.


Za potrebe ovoga rada ura ene su tehni ko-tehnološke analize. Tako su ura e-ne troškovne analize pripreme i rekultivacije tla, kao i troškovi podizanja vinograda za prve tri godine. Osnovni rezultati modela su investicijski izra uni s potpunim obuhva-tom materijalnih troškova, bruto pla a, amortizacije i kreditnih obveza. Tako er, ura-

ene su projekcije ukupnih prihoda, kao i gotovinski tijek projekta. Dobiveni rezultati predstavljaju ulazne parametre za financijski dio analize troškova i koristi kojom se ocjenjuje ekonomska opravdanost i financijska izvodljivost ulaganja (Vaško, 2001; Olson, 2004; Rozman et al. 2009), kao i za analizu osnovnih mjerila poslovnog uspjeha (Jelavi et al., 1993). Svi izra uni izra eni su u kompjutorskom tabli nom programu MS Excel 2007. U svojim istraživanjima ekonomske opravdanosti investicija u masli-narstvu Republike Hrvatske Gugi et al., (2005; 2006) su došli do rezultata da je tek u osmoj godini ekonomskog vijeka trajanja investicije financijski rezultat pozitivan.

Kao izvori podataka korišteni su normativi utrošaka materijala i rada, isku-stveni podaci iz proizvodne prakse, teku e cijene na doma em tržištu poljoprivrednih inputa i outputa, naputak o korištenju nov anih potpora u primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji Federalnog ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva kroz model kapitalnih ulaganja.


Tab. 1. Specifikacija poslova i troškovi ure enja zemljišta – 4 ha Specification of work operation and land regulation – 4 ha

Red.broj Rad Radna operacija Jed.

mj. Kol./

haKM/

jed.mj. KM/ha KM/4 ha

1

Stro

ja

Rezanje i sakupljanje šikare sati 8 240 1.920,00 7.680,00 2 Va enje panjeva sati 10 80 800,00 3.200,00 3 Razbijanje stijena sati 40 100 4.000,00 16.000,00 4 Razbijanje stijena-miniranje buš. 50 50 2.500,00 10.000,00

5 Va enje i sakupljanje kamena sati 80 80 6.400,00 25.600,00

6 Odvoz kamena do 500m tura 100 20 2.000,00 8.000,00 7 Odvoz kamena, 0,5-2 km tura 50 30 1.500,00 6.000,00 8 Odvoz kamena sati 40 25 1.000,00 4.000,00 9 Riperovanje terena sati 5 240 1.200,00 4.800,00

10 Dovoz zemlje tura 50 40 2.000,00 8.000,00 11 Dovoz zemlje tura 50 100 5.000,00 20.000,00 12 Ravnanje terena sati 4 240 960,00 3.840,00 13 Ostali poslovi sati 40 25 1.000,00 4.000,00

Ukupno (1-13): 527 30.280,00 121.120,00 1

Rad

nika

Rezanje stabala sat 80 6 480,00 1.920,00 2 Sakupljanje granja sat 40 6 240,00 960,00 3 Va enje žila sat 40 6 240,00 960,00 4 Paljenje granja sat 24 6 144,00 576,00 5 Miniranje buš. 60 30 1.800,00 7.200,00 6 Sakupljanje kamena sat 80 6 480,00 1.920,00 7 Utovar kamena sat 80 6 480,00 1.920,00 8 Ostali poslovi sat 50 6 300,00 1.200,00

Ukupno (1-8): 454 4.164,00 16.656,00 Materijalni troškovi

1 Mješavina uzorak 30 2 60,00 240,00 2 Eksploziv kg 30 20 600,00 2.400,00 3 Ostalo paušal 150,00 150,00 600,00

Ukupno (1-3) 810,00 3.240,00 Sveukupno za 1 ha: 35.254,00 141.016,00

Izvor: Vlastita istraživanja.



U promatranom vinogradu veli ine 4,00 ha na podru ju op ine Ljubuški, pro-vedene su mjere rekultivacije krških terena obraslih djelomi no makijom i sporadi-nom šumskom populacijom graba i hrasta. Prema procjenama stru njaka, na proma-

tranom terenu postoji cca 50% poljoprivrednog zemljišta, a ostalo je kamen i šljunak (vapnenac). Rekultivacija se obavlja u tri prohoda. Prvim prohodima teškim strojevima (bageri) ura eno je prvo ravnanje terena, kao priprema za ulazak stroja za rekultivaciju. Nakon prolaska glavnog stroja, potrebno je uraditi iš enje terena od ostataka kamena.

Tehnološka i ekonomska polazišta su ura ena za rekultivaciju kraških terena na površini 4 ha, s ciljem proizvodnje vinskoga grož a.

Dinami ne metode ocjene – prvi model.

Interna stopa rentabilnosti ( ISR = 23,07%), neto sadašnja vrijednost ( NSV = 1.989.473). Me utim, razdoblje povrata 10 godina i 1 mjeseci, 19 dana, što zna i da je ovaj model neprihvatljiv. Razdoblje povrata duže od ekonomskog vijeka projekta.

Dinami ne metode ocjene – prvi model.

Interna stopa rentabilnosti (ISR = 24,84%), neto sadašnja vrijednost (NSV = 2.177.331). Me utim, razdoblje povrata u drugom modelu je 8 godina, 2 mjeseca i 7 dana, što zna i da je ovaj model prihvatljiv. Razdoblje povrata kra e od ekonomskog vijeka projekta.

U promatranom slu aju predvi eno je financiranje investicije iz kredita pod sljede im uvjetima (rok otplate - 10 godina, kamata 4% i razdoblje po eka 3 godine). U investiciji je predvi ena nabava traktora 75 KS s priklju cima u ukupnom iznosu 100.000 KM. Dakle ukupna investicija iznosi 478.520 KM, a obrtna sredstva se financiraju iz vlastitih izvora.

Temeljem tehni ko-tehnološke analize i iskazanih troškova uz predvi ene uvjete financiranja promatrana su dva modela. Prvi model je prodaja vina u rinfuzi (što je još uvijek vrlo esta pojava u Hercegovini) i drugi model prodaja vina u boci (vrhunsko vino, pakiranje 0,75 litara).

Na temelju rezultata izra enog tehnološko-ekonomskog modela, primjenom dinami kih metoda investicijskog odlu ivanja provedena je analiza i dinami ka ocjena ekonomske opravdanosti i financijske izvodljivosti ulaganja u podizanje vinograda na 4 ha na rekltiviranom tlu.

U prvom modelu gdje je ostvarivanje ukupnog prihoda predvi eno prodajom rinfuz vina po cijeni 5,00 KM/ litar, model je neprihvatljiv iz razloga što je vrijeme povrata ve e od ekonomskog vijeka projekta. Naime, u ovom modelu vrijeme povrata investicijskih ulaganja iznosi 10 godina i 11 mjeseci. Kumulativna vrijednost neto primitaka iz ekonomskog vijeka projekta manja je od vrijednosti investicije. Budu i je


razdoblje povrata ulaganja izvan utvr enog ekonomskog vijeka trajanja ulaganja, investicija je po ovoj metodi ne prihvatljiva za izvedbu.

Tab. 2. Prora un troškova pripreme zemljišta za sadnju Budget for land preparation for planting

Red.br. Vrsta troškova Jed.

mj. Potrebe

1 ha

VrijednostKM/jed.

mj.

Vrijednost u KM za

1 ha 4 ha

I. Ru ni rad 1.1. Utovar mineralnog gnojiva h 8 6 48 192 1.2. Istovar stajnjaka h 8 6 48 192 1.3. Spravljanje herbicida h 2 6 12 48 1.4. iš enje (kamen, žile, granje) h 8 6 48 192

UKUPNO: 18 6 156 624 II. Strojni rad: h

2.1. Utovar stajnjaka h 3 30 90 360 2.2. Rasturanje stajnjaka h 8 30 240 960 2.3. Rasturanje mineralnog gnojiva h 2 30 60 240 2.4. Tretiranje herbicidom h 2 30 60 240 2.5. Ostali poslovi h 4 30 120 480

UKUPNO: 19 570 2.280 III. Materijalni troškovi: 3.1. Mineralno gnojivo (NPK 7-20-30) kg 2.000 1,07 2.140 8.560 3.2. Stajnjak kg 60.000 0,05 3.000 12.000 3.3. Herbicid kg 5 44 221 882

UKUPNO: 5.361 21.442 IV. Kemijska analiza tla 4.1. Uzimanje uzoraka tla h 4 10 40 160 4.2. Analiza tla uzorak 2 59 117 468 4.3. Mišljenje i preporuka za gnojidbu paušal 1 10 10 40

UKUPNO: 167 668 SVEUKUPNO: 6.254 25.014



Tab. 3. Prora un troškova podizanja vinograda i njege u I godini Budget for vineyard rasing and cultivation in the first year

Vrsta troškova Jed.mjere

Potrebe za Cijena Vrijednost u KM za 1 ha 4 ha KM/ha 1 ha 4 ha

I. Ru ni radovi: h 1.1. Priprema ko i a za markiranje h 4 16 6 24,00 96,00 1.2. Obilježavanje tabli h 6 24 6 36,00 144,00 1.3. Obilježavanje sadnih mjesta h 10 40 6 60,00 240,00 1.4. Trapljenje cjepova h 0,5 2 6 3,00 12,00 1.5. Priprema cjepova h 12 48 6 72,00 288,00 1.6. Razvoženje cjepova h 1 4 6 6,00 24,00 1.7. Sadnja h 6 24 6 36,00 144,00 1.8. Zagrtanje loze h 72 288 6 432,00 1.728,00 1.9. Pobijanje drvenog kolja h 24 96 6 144,00 576,00 1.10. Okopavanje loze 3X h 72 288 6 432,00 1.728,00 1.11. Brandusanje h 40 160 6 240,00 960,00 1.12. Vezanje loze 3X h 60 240 6 360,00 1.440,00 1.13. Zalijevanje 3X h 96 384 6 576,00 2.304,00 1.14. Priprema pesticida 7X h 8 32 6 48,00 192,00 1.15. Ostali poslovi h 16 64 6 96,00 384,00 UKUPNO: 2.565,00 10.260,00 II. Strojni rad: h 2.1. Kultiviranje zemljišta h 2 8 15 30,00 120,00 2.2. Sadnja (laser) h 3,5 14 300 1.050,00 4.200,00 2.3. Prijevoz cjepova h 0,5 2 25 12,50 50,00 2.4. Razvoženje organske mase h 5 20 25 125,00 500,00 2.5. Prijevoz drvenog kolja h 1 4 25 25,00 100,00 2.6. Zalijevanje iz cisterne h 10 40 25 250,00 1.000,00 2.7. Kultiviranje 6X h 12 48 15 180,00 720,00 2.8. Zaštita 7X h 7 28 25 175,00 700,00 2.9. Oranje h 2,5 10 40 100,00 400,00 2.10. Ostalo h 5 20 25 125,00 500,00 UKUPNO 2.072,50 8.290,00 III. Materijalni troškovi: 3.1. Lozni cijepovi kom 5.000 20.000 2 10.000,00 40.000,00 3.2. Drveno kolje kom 5.000 20.000 0,2 1.000,00 4.000,00 3.3. Sredstva za zaštitu kg 0 400 0,00 0,00 3.4. Vezivo kg 3 12 0,00 0,00 3.5. Voda za zalijevanje m3 120 480 0,00 0,00 UKUPNO: 24.011 96.044 11.000,00 44.000,00 SVEUKUPNO: 15.637,50 62.550,00

Izvor: Rezultati vlastitih istraživanja.


Tab. 4. Prora un troškova njege vinograda - II godina Budget for vineyard cultivation in the second year


Potrebe za Cijena Vrijednost u KM za 1 ha 4ha KM/ha 1 ha 4 ha

I. Ru ni rad h

1.1. Rezidba loze sa skidanjem brandusa h 114 456 6 684,00 2.736,00

1.2. Popravak drvenog kolja h 12 48 6 72,00 288,00

1.3. Vezanje loze 3X sa plijevljenjem h 32 128 6 192,00 768,00

1.4. Popuna praznih mjesta h 5 20 6 30,00 120,00

1.5. Priprema sredstava za zaštitu 7X h 4 16 6 24,00 96,00

1.6. Prihranjivanje h 16 64 6 96,00 384,00 1.7. Okopavanje 3X h 40 160 6 240,00 960,00 1.8. Zalijevanje 3X h 96 384 6 576,00 2.304,00 1.9. Ostali poslovi h 8 32 6 48,00 192,00

UKUPNO: 1.962,00 7.848,00 II. Strojni rad: h 2.1. Oranje do 25 cm 2X h 5 20 40 200,00 800,00 2.2. Kultiviranje 5X h 8 32 15 120,00 480,00 2.3. Zaštita 7X h 8 32 200 1.600,00 6.400,00 2.4. Zalijevanje 3X h 45 180 0,00 0,00

UKUPNO: 1.920,00 7.680,00 III. Materijalni troškovi 3.1. Lozni cijepovi 5% kom 250 1000 2 500,00 2.000,00 3.2. Vezivo za lozu kg 3 12 5 15,00 60,00 3.3. Sredstva za zaštitu kg, l 1 4 200 200,00 800,00 3.4. Voda za zalijevanje m3 150 600 1 150,00 600,00

UKUPNO: 865,00 3.640,00 SVEUKUPNO: 4.747,00 18.988,00


U drugom modelu gdje je ostvarivanje ukupnog prihoda predvi eno prodajom vrhunskog vina po cijeni 8,00 KM po butelji od 0,75 litara, model je prihvatljiv iz razloga što je vrijeme povrata manja od ekonomskog vijeka projekta. Naime, u ovom modelu vrijeme povrata investicijskih ulaganja iznosi 8 godina, 2 mjeseca i 7 dana. Kumulativna vrijednost neto primitaka iz ekonomskog vijeka projekta ve a je od vrijednosti investicije. Budu i je razdoblje povrata ulaganja unutar predvi enog ekonomskog vijeka trajanja ulaganja, investicija je po ovoj metodi prihvatljiva za izvedbu.


Tab. 5. Prora un troškova njege vinograda u III godini Budget for vineyard cultivation in the third year


Potrebe za Cijena Vrijednosti u KM za

1 ha KM/ha KM/ha 1 ha 4 ha

I. Ru ni rad h

1.1. Rezidba loze h 114 456 6 684,00 2.736,00

1.2. Popravak armature h 8 32 6 48,00 192,00

1.3. Vezanje loze sa plijevljenjem h 20 80 6 120,00 480,00

1.4. Popuna praznih mjesta h 2 8 6 12,00 48,00

1.5. Priprema sredstava za zaštitu 7X h 4 16 6 24,00 96,00

1.6. Prihranjivanje h 8 32 6 48,00 192,00

1.7. Okopavanje 3X h 40 160 6 240,00 960,00

1.8. Zalijevanje 3X h 96 384 6 576,00 2.304,00

1.9. Berba h 20 80 6 120,00 480,00

1.10. Ostali poslovi h 8 32 6 48,00 192,00

UKUPNO: 222 1.920,00 7.680,00

II. Strojni rad: h

2.1. Oranje do 25 cm 2X h 5 20 40 200,00 800,00

2.2. Kultiviranje 5X h 8 32 15 120,00 480,00

2.3. Zaštita 7X h 8 32 25 200,00 800,00

2.4. Zalijevanje 3X h 45 180 15 675,00 2.700,00

2.5. Prijevoz h 5 20 25 125,00 500,00

UKUPNO: 71 1.320,00 5.280,00

III. Materijalni troškovi

3.1. Lozni cijepovi 2% kom 100 400 2 200,00 800,00

3.2. Vezivo za lozu kg 3 12 5 15,00 60,00

3.3. Sredstva za zaštitu kg,l 1 4 300 300,00 1.200,00

3.4. Voda za zalijevanje m3 150 600 1 150,00 600,00

3.5. Plasti ne gajbe kom 80 320 6 480,00 1.920,00

UKUPNO: 371,9 1.145,00 4.580,00

SVEUKUPNO: 4.385,00 17.540,00 Izvor: Vlastita istraživanja.


Tab. 6. Prora un troškova podizanja armature u II godini Budget for pylons and fence construction in the second year


Potrebe za Cijena Vrijednost u KM za 1 ha 4 ha KM/ha 1 ha 4 ha

I. Ru ni rad h 1.1. Iskol avanje h 3 12 10 30,00 120,00 1.2. Utovar stupova h 10 40 6 60,00 240,00 1.3. Postavljanje i u vrš ivanje h 24 96 6 144,00 576,00 1.4. Razvla enje žice h 30 120 6 180,00 720,00 1.5. Zatezanje žice h 12 48 6 72,00 288,00 1.6. Vezanje drvenog kolja za žicu h 7 28 6 42,00 168,00 1.7. Ostali poslovi h 8 32 6 48,00 192,00

UKUPNO: 94 576,00 2.304,00 II: Strojni rad h2.1. Bušenje rupa h 12 48 25 300,00 1.200,00 2.2. Prijevoz stupova h 28 112 25 700,00 2.800,00 2.3. Prijevoz žice h 0,5 2 25 12,50 50,00 2.4. Postavljanje sidra h 5 20 25 125,00 500,00 2.5. Ostali poslovi h 5 20 25 125,00 500,00

UKUPNO: 50,5 1.262,50 5.050,00 III. Materijalni troškovi 3.1. Betonski stup tip 2.60 kom 1000 4000 8,5 8.500,00 34.000,00 3.2. Žica br: 31 kg 330 1320 2 660,00 2.640,00 3.3. Žica br: 22 kg 1200 4800 2 2.400,00 9.600,00

UKUPNO: 2841 11.560,00 46.240,00 SVEUKUPNO: 13.398,50 53.594,00


Tab. 7. Rekapitulacija ulaganja u prve tri godine Investment recapitulalton in the first year

Vrsta troškova ru ni rad strojni rad materijalni

1 ha 4 ha 1 ha 4 ha 1 ha 4 ha

1. Rekultivacija 4 ha zemljišta 4.164 16.65 30.28 121.12 810 3.240 2. Ure enje 4 ha zemljišta 804 3.216 6.120 24.480 39.28 157.133. Podizanje vinograda i njega I godina 2.565 10.26 2.073 8.290 11.00 44.000 4. Njega vinograda II godina 1.962 7.848 1.920 7.680 865 3.460 5. Podizanje armature u III godina 576 2.304 1.263 5.050 11.56 46.240 6. Njega vinograda IV godina 1.920 7.680 1.320 5.280 1.145 4.580 7. UKUPNO: 11.99 47.96 42.97 171.90 64.66 258.658. SVEUKUPNO 1 ha: 119.630 9. SVEUKUPNO 4 ha: 478.520


Agroznanje, vol. 13, br. 3. 2012, 449-462 458

Tab.

8. F

orm

iranj

e uk

upno

g pr

ihod

a –

prvi

mod

el

Tota

l rev

enue

cre

atio

n –

the

first

mod

el

God

ine

20

11

2012

20

13

2014

20

15

2016

20

17

2018

20

19

2020

20

21

Naz

iv

1

2 3

4 5

6 7

8 9

10

11

Vin

o rin

fuz

lit

0 0

0 31

.200

31

.200

31

.200

31

.200

31

.200

31

.200

31

.200

31

.200

D

oma

a pr

odaj

a Li

t. 31

.200

31

.200

31

.200

31

.200

31

.200

31

.200

31

.200

31

.200

C

ijena

K

M

5 5

5 5

5 5

5 5

Uku

pan

prih

od

KM

15

6.00

0 15

6.00

0 15

6.00

0 15

6.00

0 15

6.00

0 15

6.00

0 15

6.00

0 15

6.00

0 Iz

vor:

Vla

stita

istra

živa

nja

Tab.

9. E

kono

msk

i tok

pro

jekt

a –

prvi

mod

el

Econ

omic

flow

of t

he p

roje

ct –

the

first

mod

el

God

ine

2011

20

12

2013

20

14

2015

20

16

2017

20

18

2019

20

20

Naz

iv

0 1

2 3

4 5

6 7

8 9

10

UK

UPN

I PR

IHO

D

0 0

0 0

156.

000

156.

000

156.

000

156.

000

156.

000

156.

000

156.

000

OST

ATA

K

VR

IJED

NO

STI

2.73

2.19

6

UK

UPN

I PR

IMIC

I 0

0 0

0 15

6.00

0 15

6.00

0 15

6.00

0 15

6.00

0 15

6.00

0 15

6.00

0 2.

888.

196

Inve

stic

ije u

osn

ovna

sr

edst

va

478.

520

478.

520

0 0

0 0

0 0

0 0

0

Inve

stic

ije u

obr

tna

sred

stva

0

3.46

8 0

16.2

67

33.8

43

7.67

1 0

935

0 0

935

Mat

erija

lni t

rošk

ovi

0 11

9.63

0 18

.464

45

.082

10

2.95

1 11

2.95

1 10

2.95

1 10

2.95

1 3.

900

3.90

0 3.

900

Bru

to p

lae

0 40

.553

40

.553

40

.553

40

.553

40

.553

40

.553

40

.553

40

.553

40

.553

40

.553

Po

rezi

iz d

obiti

0

0 0

0 0

0 0

0 0

0 0

Rez

erve

-2

78.5

07

-218

.021

-2

44.6

39

-145

.274

-1

51.3

32

-137

.441

-1

34.7

49

-33.

007

-30.

315

-27.

624

UK

UPN

I IZD

AC

I 47

8.52

0 36

3.66

3 -1

59.0

04

-142

.737

32

.072

9.

842

6.06

3 9.

689

11.4

46

14.1

38

17.7

64

NET

O P

RIM

ICI

-478

.520

-3

63.6

63

159.

004

142.

737

123.

928

146.

158

149.

937

146.

311

144.

554

141.

862

2.87

0.43

2 Iz

vor:

Vla

stita

istra

živa

nja


Tab.

10.

For

mira

nje

ukup

nog

prih

oda

– dr

ugi m

odel

To

tal r

even

ue c

reat

ion

– th

e se

cond

mod

el

God

ine

2011

20

12

2013

20

14

2015

20

16

2017

20

18

2019

20

20

Naz

iv

1 2

3 4

5 6

7 8

9 10

Ži

lavk

a vr

huns

ka

30.8

80

0 0

160.

000

160.

000

160.

000

160.

000

160.

000

160.

000

160.

000

Žila

vka

- bar

ique

0

0 0

80.0

00

80.0

00

80.0

00

80.0

00

80.0

00

80.0

00

80.0

00

Žila

vka

- kva

litet

na

0 0

0 24

.000

24

.000

24

.000

24

.000

24

.000

24

.000

24

.000

B

latin

a v

rhun

ska

0 0

0 48

.000

48

.000

48

.000

48

.000

48

.000

48

.000

48

.000

B

latin

a b

ariq

ue

0 0

0 40

.000

40

.000

40

.000

40

.000

40

.000

40

.000

40

.000

B

latin

a kv

alite

tna

0 0

0 13

.920

13

.920

13

.920

13

.920

13

.920

13

.920

13

.920

U

KU

PNO

30

.880

0

0 36

5.92

0 36

5.92

0 36

5.92

0 36

5.92

0 36

5.92

0 36

5.92

0 36

5.92

0 Iz

vor:

Vla

stita

istra

živa

nja

Tab.

11.

Eko

nom

ski

tok

proj

ekta

– d

rugi

mod

el

Eco

nom

ic fl

ow o

f the

pro

ject

– th

e se

cond

mod

el

God

ine

2011

20

12

2013

20

14

2015

20

16

2017

20

18

2019

20

20

0

1 2

3 4

5 6

7 8

9 10

U

KU

PNI P

RIH

OD

0

0 0

0 36

5.92

0 36

5.92

0 36

5.92

0 36

5.92

0 36

5.92

0 36

5.92

0 36

5.92

0 O

STA

TAK

V

RIJ

EDN

OST

I

2.

732.

196

UK

UPN

I PR

IMIC

I 0

0 0

0 36

5.92

0 36

5.92

0 36

5.92

0 36

5.92

0 36

5.92

0 36

5.92

0 3.

098.

116

Inve

stic

ije u

osn

ovna

sr

edst

va

478.

520

478.

520

0 0

0 0

0 0

0 0

0

Inve

stic

ije u

obr

tna

sred

stva

0

3.46

8 0

16.2

67

34.7

56

7.63

7 0

950

89.8

41

0 95

0

Mat

erija

lni t

rošk

ovi

0 11

9.93

0 18

.464

45

.082

10

8.19

9 11

8.19

9 10

8.19

9 10

8.19

9 10

8.19

9 10

8.19

9 10

8.19

9 B

ruto

pla

e 0

40.5

53

40.5

53

40.5

53

40.5

53

40.5

53

40.5

53

40.5

53

40.5

53

40.5

53

40.5

53

Pore

zi iz

dob

iti

0 0

0 0

11.8

80

10.6

68

13.4

46

13.9

85

14.5

23

15.0

61

15.6

00

Rez

erve

-2

78.5

07

-218

.021

-2

44.6

39

0 0

0 0

0 0

0 U

KU

PNI I

ZDA

CI

478.

520

363.

963

-159

.004

-1

42.7

37

195.

387

177.

057

162.

198

163.

686

253.

116

163.

813

165.

301

NET

O P

RIM

ICI

-478

.520

-3

63.9

63

159.

004

142.

737

170.

533

188.

863

203.

722

202.

234

112.

804

202.

107

2.93

2.81

5 Iz

vor:

Vla

stita

istra

živa

nja


Neto sadašnja vrijednost (NSV) u oba modela izra unata na temelju ekonomskog tijeka, uz diskontnu stopu od 4%, iznosi u prvom modelu 1.998.533 KM, a u drugom modelu 2.186.668 KM. Budu i je neto sadašnja vrijednost pozitivna, prema ovoj metodi investicija je prihvatljiva za investitora, te se može i i dalje u ocjenu investicijskih ulaganja u podizanje 4 ha vinograda na rekultiviranom terenu.

Interna stopa rentabilnosti (ISR) u prvom modelu 23,27%, a u drugom modelu iznosi 25,04%, što zna i da je ve a od diskontne stope od 4% i po ovoj metodi investicija je prihvatljiva.

Vrijednosti dinami kih metoda investicijskog odlu ivanja u prvom modelu ukazuju na ekonomsku neopravdanost, jer je po prvoj dinami noj metodi razdoblje povrata duže od ekonomskog toka projekta.

U drugom modelu sve tri dinami ne metode pokazuju ekonomsku i financijsku izvodljivost ulaganja u podizanje vinograda na rekultiviranim tlima, samo uz pretpostavku prodaje vina kao vrhunske i kvalitetne kategorije upakiranoga u boce od 0,75 litara. Dakle, u promatranom modelu je ocjena investicija prihvatljiva jer su promatranja ra ena kod registriranog vinara koji ima svoje trgova ke znamke vina poznate na tržištu BiH.

Zaklju ak

Podizanje vinograda na rekultiviranim tlima u op ini Ljubuški promatrana je kod registriranoga vinara koji ve dulji niz godina ima u prodaji prepoznatljive znamke vrhunskog i kvalitetnoga vina Žilavka i Blatina.

Ukupna ulaganja u 4 ha vinograda iznose 478.520 KM a u cijelosti se financira kreditnim sredstvima.

Vrijednosti metoda razdoblja povrata ulaganja, neto sadašnje vrijednosti i interne stope povrata ukazuju na ekonomsku opravdanost i financijsku izvodljivost ulaganja u podizanje vinograda na 4 ha rekultiviranoga tla, pod pretpostavkom postizanja o ekivanog uroda i uspješne prodaje vrhunskoga i kvalitetnoga vina u boci (0,75 litara).

Financijski tijek negativan je u prve tri godine ekonomskog vijeka trajanja ulaganja, dok je u ostalim godinama pozitivan.

U projektu je predvi eno zapošljavanje dvoje djelatnika s bruto pla om 20.276,40 KM po uposlenom djelatniku ili ukupno 40.520,00 KM

Model je preporu ljiv za proizvo a e koji ve imaju uhodanu prodaju vina putom boce na tržištu BiH ili izvozu, a zbog pove ane potražnje za kakvonosnim vinima mogu proširiti proizvodnju. Uostalom, jedino su takvi proizvo a i sposobni za kreditno zaduživanje po povoljnim uvjetima

Trenutno u Federaciji BiH samo dvije banke nude povoljne uvjete za kreditiranje i podizanje višegodišnjih nasada.


Literatura

1. Gugi , J. (2005), Ekonomska ocjena konvencionalne i integrirane proizvodnje maslina, Magistarski rad, Agronomski fakultet Sveu ilišta u Zagrebu.

2. Gugi , J. (2006), Proizvodno–ekonomska obilježja maslinarstva u obiteljskim poljoprivrednim gospodarstvima, Pomologia Croatica, Vol.12, 2, 135-152.

3. Jelavi A., Ravli P., Star evi A., Šamanovi J. (1993), Ekonomika poduze a, Ekonomski fakultet, Zagreb.

4. Olson K. (2004), Farm Management, Principles and strategies, Iowa State Press, Ames, IA (SAD).

5. Rozman, ., Turk, J., Pažek, K. (2009), Menedžment v kmetijstvu, Kmetijska založba, Slovenj Gradec.

6. Vaško Ž. (2001), Ocjena ekonomske efikasnosti investicija u poljoprivredi, Agroznanje, Vol. 2 (3), 169-177.

7. Srednjoro na strategija razvitka poljoprivrednog sektora u Federaciji BIH (2006-2010), dostupno na http://www.fmpvs.gov.ba

8. Naputak o korištenju nov anih potpora u primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji Federalnog ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva kroz model kapitalnih ulaganja, dostupno na http://www.fmpvs.gov.ba


Estimating the cost-effectiveness of an investment - raising vineyards on the recultivated soils in Herzegovina

Marko Ivankovi 2, Željko Vaško1, Aleksandra Figurek1,Marija Lasi 2, Marijo Leko3

1Faculty of Agriculture, University of Banja Luka,Republic of Srpska, BiH 2Faculty of Agriculture and Food Technology, Unversity of Mostar, BiH

3 Federal Agro Mediterranean Institute, Mostar, BiH

Abstract

The aim of the paper was to evaluate the economic profitability and financial feasibility of the investment in raising vineyards in the case of financing loans. Based on technological and economic starting points, the model was prepared and included vineyards on the recultivated soils. The model calculated the investment and production costs and incomes that represent input parameters for a part of the financial cost-benefit analysis. The cost-benefit analysis shows that the investment in raising vineyards on the recultivated soils is economically profitable and financially feasible. Analysis of payback period (PBP), net present value (NPV) and internal rate of return (IRR) shows that raising vineyards on the recultivated soils is economically profitable and financially feasible. The model is acceptable for producers who have already established their wine sold both on the local and export markets. Owing to increased demand for quality wines, they can expand their production. After all, only such producers are able to borrow at favourable credit terms.

Key words: cost-effectiveness of investments, model of calculations, raising vineyards, recultivated soils, integrated production, vineyards.

Marko IvankoviE-mail Address: [email protected]



DOI:

1, 2

1 – , , ,2 , , ,

2007. .. -

. --

. 2009. 2011. . -

. . ( 2 5)

(K2 ) ..

..

.

: , ,, .

( )..

( , 2007; , 2010; , 2011).


,, ,.

, , 1400 ha ( , 2009).

( , 2011 ),,

. ,.

,.

.,

.

( , 1982).

: ,( ), , , ,

.

, ( , 1986).

, -. ,

, . .,

.,

(0-5, 5-10 cm), 20 cm.

,,

( , , ). 2009. ,

2011. .

, ,.

70-80 kg/ha (P2O5) (K2O), 100-140


kg/ha (N). 4-8 t/ha (CaCO3).

. 5 0-20 cm. -

, . ( 2O) ( 1N KCl) ,- .

550° .- ( L) ,

.: (Pb), (Cd), (Fe) (Cu)

(HNO3, HF, HCl) ,

(AAS). Na- .

Kappena. : ,

, 2008. . ( , 2008),

WRB (FAO/UNESCO , ., 2001) Anthropogeomorphic soil material -

, . Anthrosols ( ) – a .,

, .:

(2009-2011) 923,84 l/m2. 11,10°C.

. 1. , 2009. Analysis of soil texture in deposol of Stanari mine, 2009

Number of

samples

Dep

th Mechanical composition

Soil textural class

2,0-0,06 mm

( - sand)

0,06-0,002 mm ( -

silt)

< 0,002 mm (

- clay)

1

0-20

cm

78,55 14,70 6,75 2 21,07 46,77 32,16 3 79,29 14,55 6,16 4 78,42 16,43 5,15 5 85,81 8,76 5,43


: o,

( ). ( 1)

, .

,

( , 2010; - , 2010). ,

, . 2.

. 2. , 2011. Analysis of soil texture in deposol of Stanari mine, 2011

Number of

samples

Dep

th

Mechanical composition

Soil textural class

2,0-0,06 mm

( - sand)

0,06-0,002 mm (

- silt)

< 0,002 mm (

- clay)

1

0-20

cm

86,09 8,00 5,91 2 84,04 8,63 7,33 3 70,36 17,14 12,50 4 84,95 8,23 6,82 5 77,25 12,75 10,00

,.

, 1982. o ( 1 )

..

:,

. 3. 4.

e e e 0-20 cm ( , 2009. ),

3 . ( 7,0


H2O 5,9 KCl), , ( 2,6 H2O 2,0 KCl).

. 3. e e , 2009. ()

Results of chemical analysis of deposols, in 2009 (basic fertility parameters)

Number of samples

Organic matter

(%)

Humus (%)

Plants available

2 KCl P2O5mg/100g

K2Omg/100g

1 6,1 5,0 3,6 0,0 0,0 0,5 2 5,6 4,4 1,6 0,0 0,8 3,0 3 6,2 4,9 2,1 0,0 0,0 1,3 4 5,8 4,5 1,2 0,0 0,5 2,2 5 5,2 4,0 1,6 0,0 0,6 2,7

. 4. e e , 2011. ()

Results of chemical analysis of deposols, in 2011 (basic fertility parameters)

Number of samples

Organic matter

(%)

Humous (%)

Plants available

2 KCl P2O5mg/100g

K2Omg/100g

1 4,9 4,3 4,8 0,7 3,0 5,0 2 5,7 4,6 5,0 0,1 1,8 2,2 3 6,9 5,9 3,4 0,8 0,0 0,9 4 5,8 5,1 3,9 0,5 0,0 1,1 5 4,7 3,9 4,2 0,1 0,8 1,5

,, .

,.

. , '' '', . -

( , 2006), ( , 2008).

, 2011. ( 4) , ,

,


. ,

.,

2 % ( , 2010). 0,4 %,

.

Sorghum (Mali et al, 2011 ).

, , , ( , 2006).

. , 1982.

1 3 %, 5 10 .

( 4), .

,. (2006)

.

, , ( , 2006). ,

.

. 5. A , 2009. Soil Adsorption Complex of deposol, 2009

Number of

samples

Kappenu Soil Adsorption Complex analysis according

to Kappen Degree of saturation of base cations S H T

V (%) m.ekv/100 g

1 19,60 20,13 39,73 49,33 2 19,40 14,0 33,60 58,33 3 23,60 15,75 39,35 59,97 4 20,80 8,75 29,55 70,39 5 21,60 10,50 32,10 67,29


5. 6. (

5) (V %), .

. 6. A , 2011. Soil Adsorption Complex of deposol, 2011

Number of

samples

Kappenu Soil Adsorption Complex analysis to Kappen

Degree of saturation of base cations

S H T V (%)

m.ekv/100 g 1 19,80 12,30 32,10 61,68 2 20,43 13,30 33,53 60,84 3 21,60 12,30 33,90 63.72 4 18,00 8,75 26,75 67,29 5 19,60 14,00 33,60 58,33

, ( m.ekv/100 g ), 6.

,.

( ),.

. 7. , 2009. Total content of elements in the deposol, 2009

Number of samplesPb Cd Cu Zn Fe Mn

mg/kg (ppm) 1 15 < 1 21 37 3450 270 2 10 < 1 19 11 2850 65 3 29 < 1 25 40 3330 150 4 5 < 1 13 10 2950 70 5 10 < 1 16 41 2760 90

.,

.: Zn, Fe, Mn Cu. Cd Pb,

, .


.

7. 8.

. 8. , 2011. Total content of elements in the deposol, 2011

Number of samplesPb Cd Cu Zn Fe Mn

mg/kg (ppm) 1 7 < 1 2 10 5840 40 2 9 < 1 3 11 5410 78 3 10 < 1 5 24 1108 199 4 10 < 1 2 10 7300 39 5 9 < 1 3 20 8220 174

( 7. 8) .

( ,2011 ).

, ( , 1999; 1991).

, a,

.,

.

,:

-.

- .-

( 2 %) ( 0,4 %), .

-.

-

.


-.

-.

1. , ., , - ,, , , , . (2010):

.: '' &

'', . 283-292. - .2. , . (2006):

( )., ,

, .3. - , , , ., , .

(2010): .

: '' & '', . 367-378. - .

4. ., ., ., . (2009): .

VIII '' 2009''. - , . 126-133.

5. , ., , . (2011): (Festucaarrundinacea Schreb.) .

XVI - a "

", , . 145. 6. , ., - , , . (2011 ):

. II '' – 2011 ''.

- , . 534-539. 7. Mali N., Matko-Stamenkovi Una., Markovi M. (2011 ): Sudan Grass

(Sorghum sudanense Pers.) Growth With Green Manuring in Sandy Deposol. 22nd International Scintific-Expert Conference of Agriculture and Food Industry, Book of Abstracts. Sarajevo, page 69.

8. , . (2010): – .

. ,, . 1-90.


9. , . (2007):

'' '' . IV -'' II'', ,

. 174-181. 10. , ., , ., , . (2008):

/ ( , ). ,- .

11. , . (1986): . , Vol. 35. No. 2. ,

. 179-183. 12. , . (1982):

. , Vol. 31. No. 3. , .357-363.

13. , ., , ., , , . (2001): - World Reference Base for

Soil Resources (WRB). XXXV ., , -65.

14. , ., , ., , ., , - (2006):

. 3/2006, , .181-197.

15.. (1999).

, 11/99. 16. 2091/91.


Change in the Pedological Characteristics of the Deposol at Reclamation

Nenad li 1, ihajlo Markovi 2

1 FT – Stanari Mine and Powerplant, Doboj, Republic of Srpska, BiH 2 Faculty of Agriculture, University of Banja Luka, Republic of Srpska, BiH

Abstract

The research on the reclamation of deposol (degraded soil) in the lignite mine Stanari has been performed since 2007. In a three-year period, agrotechnical and biological reclamation measures were implemented on the experimental plot. During the cultivation of crops, mineral fertilisation and liming were performed. The conducted research includes the change in the basic physical and chemical characteristics in the surface layer of meliorated deposol. The analyses were performed in 2009 and 2011. Changes in texture were observed by lowering the clay fraction. Significant improvement of the chemical reaction of the soil was not confirmed. Slight increase in concentration of the plant available phosphorus (P2O5)and potassium (K2O) is a result of the application of mineral fertilisers. Adsorption capacity and degree of saturation of base cations in the meliorated deposol were increased. The content of trace elements was reduced at the end of the test period. The presence of toxic elements is below the allowable limit. On the experimental plots where reclamation measures were implemented, there is improvement in physical and chemical characteristics of the meliorated deposol.

Key words: meliorated deposol, physical and chemical characteristics, biological reclam tion, Stanari.

Nenad MaliE-mali Adress:[email protected]


Prethodno saopštenje Preliminary communicationUDK: DOI:

Uticaj temperature na ranostasnost i prinos salategajene u zimskom periodu

Vida Todorovi 1, Aleksandra Gavri Roži 2, Sretenka Markovi 1,Mihal urovka3, Mirjana Vasi 4

1Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci, Republika Srpska, BiH 2Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srpske, BiH

3Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, Srbija 4Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad, Srbija

Sažetak

Salata kao povrtarska vrsta ima umjerene zahtjeve prema uslovima uspijevanja, te je u skladu s tim, cilj ovoga rada bio da se preko sume temperatura utvrdi uticaj neposrednog pokrivanja biljaka agrotekstilom na ranostasnost i prinos salate gajene u plasteniku bez grijanja. Istraživanja su ura ena na etiri sorte (Devonia, Nizzi, Boreale i Robinson) koje imaju razli itu otpornost prema niskim temperaturama. Najniža prosje na temperatura u toku vegetacije salate u plasteniku bila je 4,0°C, a najviša 13,5°C, dok je prosje na minimalna temperatura pod agrotekstilom bila 6,1°C, a maksimalna 19,0°C. Na otvorenom polju ove temperature su bile 0,2°C i 9,2°C. To potvr uje injenicu da se koriš enjem agrotekstila u objektima zašti enog prostora u zimskom periodu mogu pove ati temperature u odnosu na otvoreno polje i do 10°C. Na osnovu sume temperatura utvr eno je da je sorta Devonia najranostasnija, do tehnološke zrelosti potrebna joj je suma teperatura od 764°C, dok najdužu vegetaciju ima sorta Robinson kojoj je do berbe potrebna suma temperatura od 890°C. Pored toga, sorta Robinson je imala i najkrupniju glavicu (411,5 g) i najve i ostvareni prinos po jedinici površine (8,22 kg m-2). Najmanji prinos (4,95 kg m-2) bio je kod sorte Nizzi koja ima i najsitniju glavicu (249,5 g).

Klju ne rije i: salata, temperatura, ranostasnost, prinos.

Uvod

Proizvodnja biljaka u periodu godine kada spoljašnji klimatski uslovi nisu za to pogodni name e potrebu da se u okruženju gajenih biljaka stvore takvi uslovi sredine koji e omogu iti njihovu nesmetanu vegetaciju, odnosno rast i razvoj (Jani et


al., 2005). Kao jedan od najvažnijih faktora uspijevanja biljaka u zimskom periodu u zašti enom prostoru može da se smatra stepen zagrijanosti njihove unutrašnjosti, pošto toplota kod biljaka direktno uti e na intenzitet njihovog porasta, ranostasnost, prinos i kvalitet proizvoda (Thompson et al., 1998).

Salata je jedna od najzna ajnijih povrtarskih vrsta u zašti enom prostoru, naro ito za ciklus zimske proizvodnje. Ona se karakteriše osobinama koje pogoduju njenoj proizvodnji u objektima bez grijanja u zimskom periodu. Prije svega to su mali biološki zahtjevi uspijevanja, relativno kratka vegetacija, intezivnim porast listova rozete i glavice u kratkom vremenskom periodu.

Prakti na vrijednost poznavanja sume toplotnih jedinica je u tome što je poznavaju i ove vrijednosti mogu e odrediti pogodnost uzgoja te vrste u odre enom podneblju. Pomo u ove sume, a imaju i u vidu zahtjeve usjeva prema toploti mogu eje izra unati pojavu odre enih fenofaza a time i vrijeme berbe salate.

Cilj ovog istraživanja bio je da se preko sume toplotnih jedinica utvrdi koja je od ispitivanih sorti salate najpogodnija za zimsku proizvodnju u plasteniku bez grijanja uz neposredno pokrivanje biljaka agrotekstilom.

Materijal i metod rada

Ogled je izveden u toku kasne jeseni i zime 2006/07. godine na Poljoprivre-dnom institutu Republike Srpske, Banja Luka u plasteniku veli ine 500 m2 (širine 10m, dužine 50 m i visine 4,5 m) u sistemu bez dodatnog zagrijavanja. Biljke salate su nakon rasa ivanja pokrivene agrotekstilom (lutrasilom).

Rasad je uzgojen na standardan na in uz uobi ajene preventivne mjere njege. Presa ivanje salate na stalno mjesto ura eno je 19.11.2006. godine kada je rasad bio u fazi 6 pravih listova. Sadnja je obavljena uz nastiranje zemljišta crnom folijom na razmak 20 x 25 cm. Pri presa ivanju hranljive kocke sa biljkom su uronjene u rastvor 0,2% KNO3 radi pove anja otpornosti na niske temperature i bolesti.

Ispitivane su etiri sorte salate Devonia, Nizzi, Boreale i Robinson. Ove sorte su izabrane jer su este u proizvodnji, a, po navodima sjemenskih ku a, imaju razli itu otpornost prema niskim temperaturama i patogenima.

Svakodnevno su mjerene minimalne i maksimalne dnevne temperature u pla-steniku i temperature ispod agrotekstila. Dnevna suma toplotnih jedinica se izra unavakao srednja vrijednost izme u maksimalne i minimalne temperature u toku dana koja je umanjena za biološki minimum za salatu koji je 2-3°C (Molnar i sar., 2003). Odre ene su potrebne sume temperatura za ispitivane sorte salate po fazama rasta i razvoja bilja-ka do tehnološke zrelosti.

Utvr eno je vreme dospijevanja u tehnološku zrelost (ranostasnost) svake sorte. Ranostasnost je izražena brojem dana od sjetve do berbe, odnosna momenta do-stizanja tehnološke zrelosti. Za tehnološku zrelost smatran je momenat kada preko 80 % biljaka ima veli inu i oblik glavice tipi an za datu sortu (Feller et al., 1995; ed Meier, 2001).

Nakon utvr ivanja da je usev dostigao tehnološku zrelost vršena je berba glavica. Utvr ena je prosje na veli ina glavice pojedinih sorata preko mase (g).


Tako e je utvr en prinos salate (kg m-2). Ovi rezultati su statisti ki obra eni i prikazani preko analize varijanse i LSD testa.


Wurr et al. (1992) navode da su optimalne dnevne temperature za rast i razvoj salate na otvorenom 17-28°C, dok su optimalne no ne temperature 3-12°C, dok Marsh (1987; cit. Thompson et al., 1998 ) navodi da je temperatura od 24°C optimalna dnevna temperatura pri proizvodnji u zašti enom prostoru. Bez obzira što salata spada u po-vrtarske vrste koje dosta dobro podnosi niske temperature i može da prezimi na otvore-nom polju, preporu uje se njena proizvodnja u zimskom periodu u zašti enom prostoru uz mogu nost zagrijavanja (Ugrinovi i Škof, 2010) ili nekog vida dodatne zaštite kao što je koriš enje agrotekstila. Pored toga, koriš enje mal ovanja doprinosi stabilnoj temperaturi zemljišta, koja je veoma zna ajna za postizanje visokog i stabilnog prinosa visokog kvaliteta (Thompson et al., 1998).

U ovim istraživanjima usev je pokriven agrotekstilom (lutrasil) koji ublažava temperaturne oscilacije i uti e na pove anje temperature u zoni rasta salate. Ujedno štiti od orošavanja lista biljaka koje je štetno jer omogu ava stvaranje povoljnih uslova za razvoj patogena mikroorganizama.

Graf. 1. Temperature tokom vegetacije salate Temperature levels in the growing season of lettuce

Proizvodnja salate bila je u toku zimskih mjeseci (novembar-januar) pri emu se uo avaju velika variranja u srednjim temperaturama tokom vegetacije (Graf. 1). Postoje velike temperaturne razlike izme u srednje dnevne temperature izvan objekta i u plasteniku, oko 6ºC, a i izme u temperatura u plasteniku i ispod agrotekstila, oko

05

1015202530354045

1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 49 51 53 55 57 59

tem

pera

tura

°C

dan vegetacije

prosje na t° na otvorenom polju prosje na t° u palsteniku

prosje na t° pod agrotekstilom


4ºC. Na osnovu navedenog može se re i da je koriš enjem agrotekstila u proizvodnji mogu e pove ati temperaturu u zoni rasta biljke i do 10ºC.

Najniža prosje na temperatura u plasteniku bila 4ºC a najviša 13,5ºC. Pod agrotekstilom minimalna temperatura bile je 6,1ºC a maksimalna 19ºC. U istom pe-riodu na otvorenom polju ove temperature su bile 0,2ºC i 9,2 ºC (graf.1.). Dobijeni re-zultati su u saglasnosti sa rezultatima Ponji an i Bajkin (2008).

Dužina pojedinih fenofaza zavisi od ekoloških uslova i sorte. Obrazovanje glavice po inje 35-45 dana od nicanja koja dostiže tehnološku zrelost za oko 50-90 da-na pri optimalnoj temperaturi 18-20ºC ( urovka i sar., 2006).

Toplotna suma predstavlja sumu svih dnevnih suma toplotnih jedinica od po-etka do kraja vegetacije biljke tj. do kraja trajanja pojedinih faza i za etiri ispitivane

sorte salate dobije ne vrijednosti prikazane su u tabeli 1. Prosje na veli ina glavice kao i prinos glavica po jedinici površine kod poje-

dinih sorti uz dužinu vegetacije do tehnološke zrelosti u danima prikazan je u tabeli 2. Sorta Devonia, u odnosu na ostale ispitivane sorte, najranije dospijeva u

tehnološku zrelost (100 dana), odnosno potrebna joj je najmanja suma temperaturna (oko 764ºC). Pored toga, najbrže je klijala i nicala i prolazila sve fenofaze do obrazovanja glavica. Ima rastresite glavice srednje veli ine. Težina glavica u te-hnološkoj zrelosti bila je 292,5 g, pri emu se ostvaruje prinos od 5,85 kg m-2.

Tab. 1. Temperaturne sume po fazama rasta i razvoja (ºC) i ranostasnost sorti salate Temperature sums for each phase of growth and development (ºC) and earliness for each cultivars

Faza razvoja Stage of development

Sorta Cultivars

Devonia Nizzi Boreale Robinzon klijanje i nicanje 38 54 73 74 faza kotiledona 73 87 103 105 faza prvog lista 146 162 177 179 faza drugog lista 227 238 252 255 faza tre eg lista 280 299 316 320 faza sedmog lista 425 437 468 468 faza obrazovanja glavice 682 685 725 740

tehnološka zrelost 764 829 862 890 br. dana do berbe (ranostasnost) 100 105 110 115

Najkasnostasnija je sorta Robinson (115 dana). Do tehnološke zrelosti ova sorta zahtjeva oko 890ºC toplotnih jedinica. Najkasnije klija i ni e i najkasnije je formirala glavicu od svih ispitivanih sorti. Glavice su joj najkrupnije, vrste, kompaktne, zavijene u vrstu glavicu, debelih i nešto krtijih listova, mase 402,3 g. Najprinosnija je od svih ispitivanih sorti (8,22 kg m-2).Tab. 2. Masa i prinos ispitivanih sorti salate


Mass and yield of lettuce cultivars examined

Sorta Cultivars

Masa salate Mass of lettuce

(g)

Prinos Yield

(kg m-2)Devonia 292,5 5,85 Nizzi 249,5 4,95 Boreale 312,3 6,25 Robinson 402,3 8,22 Prosjek ± S 315,13 ± 5,41 6,18 ± 0,27 F-izra unato 149,78** 16,91**

LSD0,05 16,68 0,82 0,01 23,38 1,15

Sorta Nizzi sporije klija i ni e od sorte Devonia i zahtijeva nešto više toplotnih jedinica u toku vegetacije (tab. 1), od sjetve do berbe pro e 105 dana. Formira ujedna ene, nešto sitnije glavice (249,5 g), pri emu ostvaruje prinos od 4,95 kg m-2.Sorti Boreale do tehnološke zrelosti potrebna je suma temperatura od 862°C, odnosno 110 dana vegetacije. Obrazuje nešto krupniju glavicu (312,3 g) u odnosu na sorte Devonia i Nizzi. Glavice su ujedna ene po obliku i krupno i. Ostvaruje se prinos od 6,25 kg m-2.

Ostvareni prosje ni prinos svih ispitivanih sorti je 6,18 kg m-2, što je ve iostvareni prinos nego što neki autori navode (Adetuni, 1990; Cemek at al., 2011).

Na osnovu analize varijanse i F – testa i sa pragom zna ajnosti 0,01 i 0,05 utvr eno je da izme u ispitivanih sorti postoje statisti ki zna ajne razlike i vrlo zna ajne razlike, kako u masi glavice, tako i u prinosu (tab.2.).

Dobijeni rezultati pokazuju da je mogu a zimska proizvodnja salate u plasteniku bez grijanja uz koriš enja agrotekstila za neposredno pokrianje biljaka u ravni arskim regionima RS ili u drugim sli nim regionima. Uzimaju i dobijene vrijednosti u obzir širokoj proizvodnoj praksi za nešto raniju proizvodnju može se preporu iti sorta Devonia, a ako vrijeme dospijevanja nije od presudnog zna aja, veprinos i kvalitet onda bi to bila sorta Robinson.

Zaklju ak

Rezultati dobijeni u ovom radu pokazuju da je mogu a i vrlo kasna proizvodnja salate u plasteniku bez grijanja. Koriš enjem zašti enog prostora (plastenika) i prekrivanjem agrotekstilom u proizvodnji povr a u zimskom periodu mogu pove ati temperature u odnosu na otvoreno polje i do 10 ºC.

Najprinosnija je sorta Robinson jer ostvaruje najve i prinos po jedinici površine i to oko 8,22 kg m-2, a najsitnije glavice sa najmanjim prinosom je sorta Nizzi koja ostvaruje prinos oko 4,95 kg m-2. Me utim, najranostasnija je sorta Devonija sa prinosom od 5,85 kg m-2 i glavicom zadovoljavaju eg kvaliteta, težine od 292,5 g. Na


osnovu navedenog ova sorta se može preporu iti za proizvodnju u objektima bez grijanje u jesenje-zimskom ciklusu proizvodnje.

Literatura

1. Adetunji I.A. (1990): Effect of mulching and irigation on growth and yield of lettuce in semi-arid region. BIOTRONICS 19, 93-98.

2. Cemek B., Ünlükara A., Karaman S., Gökalp Z. (2011): Effects of evapotranspiration and soil salinity on some growth parametars and yield of lettuce (Lactuca sativa var. crispa). Žemdirbyst = Agriculture, vol.98, No.2, pp.139-148.

3. Feller C., Bleiholder H., Buhr L., Hack H., Hess M., Klose R., Meier U., Stauss R, Van den Boom T., Weber E. (1995): Phänologische Entwicklungsstadien von Gemüsepflanzen: I: Zwibel-, Wurzel-; Knpllen- und Blattgemüse. Nachrichtebel. Deut. Pflanzenschutzd. 47, 193-206. In: Meier U. (2001): Ed: Growth stages of mono- and dicotyledonuous plants. BBCH Monograph.

4. Janji T., Brki M., Bajkin A. (2005): Prora un potrebne koli ine toplotne energije za zagrevanje plastenika od 0,5 ha u realnim uslovima. Savremena poljoprivredna tehnika, Vol. 3, No. 4, p. 155-264.

5. urovka M., Lazi B., Bajkin A., Potkonjak A., Markovi V., Ilin Ž., Todorovi V. (2006): Proizvodnja povr a i cve a u zašti enom prostoru. Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, Poljoprivredni fakultet, Banja Luka, 501 str.

6. Molnar, I., Milosev, D., Sekulic, P. (2003): Agroekologija. Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, 204 str.

7. Ponji an O. i Bajkin A. (2008): Uticaj nastiranja zemljišta i pokrivanja biljaka na temperaturu vazduha pri proizvodnji salate. Savremena poljoprivredna tehnika, 34(3-4), 163-170.

8. Thomson H.C., Langhans R.W., Both A.J., Albright L.D. (1998): Shoot and root temperature effects on lettuce growth in a floating hydroponic system. J.Amer.Soc.Hort. Sci. 123 (3):361-364.

9. Ugrinovi K., Škof M. (2010): Proizvodnja salate batevije u Sloveniji tijekom cijele godine. Zbornik radova, 45. hrvatski i 5. me unarodni simpozij agronoma, Opatija, pp. 609-613.

10. Wurr D.C.E., Fellows J.R., Hambidge A.J. (1992): Enviromental factors influencing head density and diameter of crisp lettuce cv. Saladin. J.Hort.Sci. 67 (3): 395-401.


Influence of Temperature on Yield and Earliness of Lettuce Grown in the Winter Period

Vida Todorovi 1, Aleksandra Gavri Roži 2, Sretenka Markovi 1,Mihal urovka3, Mirjana Vasi 4

1Faculty of Agiculture, University of Banja Luka, Republic of Srspska, BiH 2Ministry of Agriculture, Forestry and Water Menagment of the Republic of Srpska, BiH

3Faculty of Agiculture, Novi Sad, Serbia 4Institute of Field and Vegetable Crops, Novi Sad, Serbia

Abstract

Lettuce as a vegetable species has moderate demands in terms of growing co-nditions. Therefore, the aim of this study was to determine the influence of immediate covering of plants by agrotextile using the sum of the temperature on earliness and yield of lettuce grown in a greenhouse without heating. The experiment was conducted on four varieties (Devonia, Nizzi, Boreale and Robinson) that have different resistance to low temperatures. The lowest average temperature during the growing cycle period in the greenhouse was 4.0°C while maximum temperature was 13.5°C. At the same time, the average minimum temperature under agrotextile was 6.1°C while maximum temperature was 19.0°C. In the open field, these temperatures were 0.2°C and 9.2°C. This confirms the fact that by using agrotextile in a greenhouse in the winter period temperature can increase by up to 10°C in comparison to the open field. Based on the sum of active temperatures, it was found that Devonia is the earliest variety and it needs the sum of temperatures of 764°C to reach technological maturity. The Robinson variety has the longest vegetation which requires the sum of temperatures of 890°C until the harvest period. Furthermore, Robinson had the biggest head (411.5 g) and achieved the highest yield per area unit (8.22 kg m-2). The lowest yield (4.95 kg m-2)was obtained in the Nizzi variety, which had the smallest head (249.5 g).

Key words: lettuce, temperature, earliness, yields.

Vida TodoroviE-mail Address: [email protected]


Stru ni rad Professional paperUDK: DOI:

Pokretanje biogasnih postrojenja na govedarskim farmama u Bosni i Hercegovini

Draženko Budimir, Nikica Prskalo1

1Zemljoradni ka zadruga „Liva “, Aleksandrovac, Republika Srpska, BiH

Sažetak

U današnje vrijeme energija predstavlja bogastvo, a ujedno zauzima veliku ulogu u troškovim govedarske proizvodnje. U smanjenju postoje ih resursa, bitno je se okrenuti traženju obnovljivh izvora energije. S druge strane pove anje broja grla na fa-rmama dovodi do problema sa njegovi pravilnim skladištenjem i manupulacijom. Pred nama je usvajanje odgovarju ih direktiva EU koje regulišu ovu oblast, što e dovesti do još više problema za poljoprivredne proizvo a e. Ja anjem proizvodnih objekata raste i pove anjem proizvodnje potreba za energijom je sve ve a. Kod nas postoje mogu nosti za proizvodnju biogasa na govedarskim farmama i korištenje istog za proizvodnju ene-rgije. Ta energija bi se koristila za potrebe farmera ili prodavala na tržištu energije. Trenutni problem za masovnu proizvodnjom energije iz biogasa je nepostojanje jasne zakonske regulative i niske cijene otkupa energije dobijene iz obnovljivih izvora.

Klju ne rije i: bio-gas, energija iz obnovljivih izvora, govedarska proizvodnja.

Uvod

Današnja svjetska populacija, koja broji oko 7 milijardi stanovnika, godišnje troši energije u iznosu od oko 10,2 Gtoe. (Gtoe je ekvivalent milijardi tona nafte). Ovo se odnosi na ukupnu primarnu energiju. Od ovog iznosa na elektri nu energiju otpada oko 15 500 TWh ili oko 18 %, sa tendencijom daljnjeg rasta, tako da su predvi anja da bi 2030. godine udio potrošnje elektri ne energije iznosio oko 22 % ukupne primarne svijetske potrošnje (IEA,2010.). Sve zemlje Evropske Unije su pred sebe stavile jasne ciljeve, koji se mogu po-sti i primjenom postupaka za racionalno iskorištavanje organske tvari. Jedan od ovih postupaka je svakako proizvodnja i korištenje bio-gasa iz organskog poljoprivrednog otpada (stajnjaka), postupkom anaerobne digestije. Stajsko gnojivo – sa svih vrsta farmi, a u ovom slu aju sa govedarskih, u koji se može još dodavati i otpad od žetve, slama, silažni kukuruz, je biorazgradiv i proces se odvija bez posebnih dodataka. Sa


ovim na inom može se dosta doprinijeti održivosti u poslovanju farme. Tu prije svega mislimo na smanjenje troškova u elektri noj i toplotnoj energiji, koja se može koristiti na imanju ili prodavati u mrežu, gdje bi se stvorila odgovaraju a ekonomska korist. Prera eni materijal se dalje može koristiti u poljoprivredi i predstavlja ekološki još kvalitetniji materijal, jer se smanjuje mogu nost zaga enja podzemnih voda (Amon i sur., 2006),. Kao poseban aspekat ove proizvodnje je i ve spomenuta ekološka komponeneta, jer sa ovim na inom manipulacije dovodimo do smanjenje efekta „staklene bašte“. Tradicionalnim odlaganjem stajskog gnjojiva na otvorenom, osloba aju se ogromne koli ine plinova koji uti u na ovaj efekat. Anaerobni procesi razgradnje organske tvari su bili poznati još u 18 vijeku, ali prve primjene anaerobne razgradnje, kao metode za obradu fekalija, su po ele tek po etkom 20-og vijeka (Deublein D., i sur. 2008.). Od tada primjena anaerobne digestije se brzo širila, razvijala u mikrobiološkom i hemijskom pogledu. Zaga enja okoline i potreba za obnovljivim izvorima energije su pove ali interes i u inili da se sve više sredstava ulaže u nau no - istraživa ki rad, tako da se u mnogim državama gradi sve više postrojenja koja koriste ovaj na in organskog razlaganja. U ovome su posebno napredovale: Njema ka, Danska, Holandija, Švajcarska, Belgija, dakle zemlje sa razvijenom poljoprivredom proizvdnjom, odnosno sto arstvom.

Danas biogasna tehnologija postaje sve interesantnija, jer nudi ekonomska rješenja za slijede e probleme: smanjenje ovisnosti od uvoznih energenata, pove anje izvoza viškova elektri ne energije, smanjenje sje e šuma koja dovodi do erozija tla i gubitaka površina u poljoprivrednoj proizvodnji, pove anje isplativosti i održivosti sto arske proizvodnje, bolje korištenje zapuštenih površina, rješenje za organski otpad iz doma instava i prehrambene industrije, smanjenje odlaganja otpada i bolja iskoristivost deponija, obezbje ivanje jeftinijih gnojiva, odlaganje sanitarnog otpada koji može uzrokovati javne zdravstvene probleme. Digestija ove vrste otpada može znatno smanjiti parazite i patogene bakterije preko 90 % i tako zaštititi podzemne izvore vode, te smanjiti odlaganje industrijskog otpada koji uzrokuje zaga ivanje vode i zemljišta (Sahlstrom, 2003). Ipak, treba naglasiti da ova tehnologija još nije dostigla svoj puni potencijal u proizvodnji energije. U ve ini industrijskih zemalja, biogasni programi (izuzev za obradu fekalija) još su uvijek pod znakom pitanja zbog visokih troškova izgradnje postrojenja i još uvijek niske cijene energije. U zemljama u razvoju još nema ekspanzije biogasnih programa jer izostaju ekonomske inicijative, organizirana supervizija i po etna financijska pomo od strane države, dok je u nekim državama drvo, kod nas, još uvijek dosta jeftin izvor energije. Biogas dobijen anaerobnom fementacijom iz biomase sadrži: 50 - 60 % metana (CH4), 35 - 40 % ugljik-dioksida (CO2) i do 5% smjese vodika, dušika, amonijaka, sumporovodika, CO, kisika i vodene pare.

isti metan ima kalori nu vrijednost 9100 kcal /m3, a osnovne karakteristike biogasa sa 55% metana su: kalori na vrijednost 4800 – 6900 kcal /m3; specifi na težina 0,86 (zrak = 1); energetski potencijal 5,5 – 7,5 kWh /m3

Ukupan potencijal u Republici Hrvatskoj je 2003. godine procjenjen na 1.169.850 m3 (Kralik, D. 2007.). Od ove koli ine najve i dio otpada na stajnjak sa


govedarskih farmi i iznosi 59 %, a ostalo otpada na svinjski i otpad sa peradarskih farmi, oko15 %. Ostali otpad je od ostalih životinja. Potencijalna proizvodnja biogasa na svinjogojskim i govedarskim farmama u Vojvodini je oko 9,5 x 106 m3. Ukupna mogu a koli ina proizvedene elektri ne energije, sa svinjskih i govedarskih farmi je oko 20 GWh godišnje, a toplotne oko 8 GWh (Teši , 2008). Uporedo sa pove anim interesom, razvija se i tehnologija izrade biogasnih po-strojenja koja postaju sve jeftinija za gradnju i koja imaju sve ve i stepen iskorištenja, tako da postaju sve više ekonomski isplativa. Suština propisa koje su 2001. godine usvojila ve ina zemalja Europske Unije je da su kompanije za prenos i distribuciju elektri ne energije obavezne da preuzmu svaku koli inu ponu ene elektri ne energije koja je proizvedena iz obnovljivih izvora, te da je pla aju u narednih 10 godina u Sloveniji, 13 godina u Austriji, a 20 godina u Njema koj. Cijene po kojima se pla a proizvedena elektri na energija zavise od: vrste obnovljivog izvora (biomasa, vjetar, solarna energija), snage postrojenja i godine po-etka eksploatacije (Budimir,D. 2009.).

U Njema koj je, na primjer, zna ajno pove an brojo vih postrojenja tek kada je definirano ko e i po kojoj cijeni otkupiti viškove proizvedene elektri ne energije. Otkupna cijena elektri ne energije proizvedene iz biogasa je ve a za 6-7 %, od cijene energije proizvedene iz neobnovljivih izvora. Na osnovu analize cijena elektri ne energije u 2006. godini, koju je objavila Me unarodna agencija za energetiku (IEA), cijena elektri ne energije na njema kom tržištu je bila 14,74 euro centi / kWh, a proizvo a i el. energije iz biogasa su dobijali 16,74 euro centa za svaki kWh isporu en u mrežu. Na taj na in država kroz financijske poticaje stimulira izgradnju ovakvih postrojenja. Tako je u Njema koj unazad 10 godina broj biogasnih postrojenja pove ans 300 na ak više od 5000, tako da se proizvodnja energije iz obnovljivih izvora razvila u zna ajnu privrednu granu u kojoj je direktno ili indirektno zaposleno oko 120.000 ljudi. Istovremeno, neke države sufinanciraju ovakve projekte i do 50% u izgradnji.


U izradi ovoga rada su korišteni podaci Statisti kog godišnjaka za 2010. godinu, Statisti kog zavoda Republike Srpske i Federalnog zavoda za statistiku Federacije BiH. Iz ovih podataka izra unat je ukupan broj grla goveda u RS i federaciji BiH. Na osnovu toga izra unata je ukupna produkcija stajskog gnojiva, te izra unata potencijalna proizvodnju biogasa iz ovih koli ina. Na osnovu literaturnih podataka i vlastitih istraživanja, izra unate su mogu nosti proizvodnje elektri ne i toplotne energije u Republici Srpskoj, Federaciji BiH.



Uvidom u podatke vidi se da je posljednjih godina tendencija rasta broja goveda. Ovo potvr uje i naša o ekivanja o daljem porastu broja grla i pove anju farmi kako kod individualnih proizvo a a tako i kod poljoprivrednih preduze a. Ovo sve za posljedicu ima i pove anje koli ina stajskog ubriva i probleme se njegovom manipulacijom. To e se posebno odraziti kada BiH prihvati Evropske zakone, koji se odnose na upravljanje ubrivom i zemljište (tzv. nitratna regulativa). Pored dobrih efekata na ratarsku proizvodnju, pove anje organske materije u zemljištu, stajski gnoj je jedan od najve ih zaga iva a životne sredine. Ovdje se prije svega misli na njegov negativan uticaj na podzemne vode, zemljište ali i atmosferu. Loše utjecanje na atmosferu se ogleda u samom procesu odlaganja otpada, prilikom koga se produkuju velike koli ine metana koji dovodi do efekta „staklene bašte“. Na osnovu podataka zavoda za statistiku Republike Srpske u 2009. godinu ukupno je bilo 229 000 goveda, od toga junica i krava 166 000. U Federaciji BiH u 2009. godine bilo je 221 900 goveda, a od toga junica i krava oko 172 000. Sabiraju i sve ove podatke dobijamo da je u BiH 2009. godine bilo ukupno 450 900 komada grla razli itih kategorija, od koji je 338000 krava i junica. Ukoliko sve gore navedene podatke prevedemo, na uslovna grla ( UG – je prera unata jedinica težine životinje od 500 kg) dobijamo da u RS imamo 237000, a u Federaciji 236340. Sabiraju i ove podatke dobijam da u BiH imamo 473340 uslovnih grla.

Graf. 1. Zastupljenost uslovnih grla po entitetima Distribution of livestock units by entity

Proizvodnja biogasa iz stajnjaka po uslovnom grlu odrasle životinje kre e se od 0,9 -1,6 m3/danu (Budimir,D. 2009). Ono što utje e na koli inu je na in držanaja, vezani ili slobodni. Veliki uticaj ima stelja, koja može da pove a proizvodnju biogasa i 50% ako se koristi u objektu. Tu prije svega mislimo na slamu žitarica. Prilikom korištenja slame kao stelje, za preporuku je da se koristi sjeckana slama na dužinu od 2 – 5 cm, jer tako poboljšavamo proces razgradnje organske materije i pove avamo proizvodnju biogasa.

0

50000

100000

150000

200000

250000

krave i junice ostalo krave i junice ostalo

RS Federacija BiH

Broj uslovnih grla stoke po kategorijama


Graf. 2. Potencijalna proizvodnja bio-plina u m3

Potential production of bio-gas in m3

Na osnovu grafikona 2. možemo vidjeti da je potencijalna proizvodnja biogasa na dnevnoj bazi iz govedarske proizvodnje iznosi oko 312900 m3 u RS i 315906 m3 u Federaciji BiH, što predstalja zna ajan potencijal. Sabiraju i ove podatke dolazimo da u BiH se dnevno može proizvesti oko 628.806 m3 bogasa. Energetska vrijednost biogasa izražena preko energetskog ekvivalenta izgleda ovako:

1 litri benzinskog goriva je ekvivalentno 1,33 – 1,87 m3 bioplina; 1 litri dizel goriva je ekvivalentno 1,5 – 2,1 m3 bioplina.

Ako prera unamo gore navedene parametre dobijamo da je dnevna potencijalna proizvodnja biogasa u BiH dovoljna da zamjeni 396472,88 litara benzinskog goriva ili 349336,67 litara dizelskog goriva. Energetski potencijal 1m3 biogasa je: Ept = 6,4 kWh/ m3 . Treba naglasiti da se gore navedeni energetski potencijal odnosi na ukupnu energiju koja se može dobiti iz biogasa s tim da se, kako je ve re eno, prilikom transformacije u elektri nu energiju dobija: oko 36 % elektri ne, oko 52 % toplotne energije, a 12 % otpada na gubitke u kogeneratorskom modulu. Na osnovu navedenih podataka dolazimo da se može dnevno proizvesti oko 1,5 GWh elekti ne i oko 2 GWh toplotne energije, na nivou cijele BiH. Odnosno za RS ta koli ina bi iznosila 720,9 MW elektri ne i oko 1 GW toplotne energije.

Zaklju ak

Trenutna barijera za izgradnju biogasnih postrojenja je nepostojanje cjeloku-pne zakonske regulative koja bi pomogla proizvodnju energije iz obnovljivih izvora. Republika Srpska je donijela pravilnik o proizvodnji energije iz obnovljivih izvora, ali izgradnja malih energetskih objekata tretira na isti na in kao i velike proizvo a e, što poskupljuje investicije, i produžava vrijeme za dobijanje svih neophodnih dozvola.

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

krave ostalo krave ostalo

RS Federacija BiH


Slijede i problem je cijena koja nije jasno definirana, a troškovi investicija su jako veliki. S druge strane nema jasnih podsticaja za izgradnju ovih postrojenja, što jeste i najve a prepreka. Iz svega prethodno napisanog, evidentno je da uz uslove koji trenutno vladaju u BiH, proizvodnja elektri ne energije iz stajnjaka je nisko profitabilna. Ukoliko bi država davala odre ene subvencije kao u zemljama EU, isplativost biogasnih postrojenja bi bila znatno ve a. Uštede koje se ostvaruju od proizvedene toplinske energije, znatno pove avaju rentabilnost postrojenja. Da bi eksploatacija postrojenja na bioplin bila ekonomski opravdana potrebna je državna finansijska podrška u vidu sufinanciranja izgradnje postrojenja, stimulativna cijena otkupa energije proizvedene iz bioplina i ostalih alternativnih izvora energije, donošenje neophodnih zakona i regulativa kojima e se definirati ko e i po kojim cijenama otkupljivati proizvedenu elektri nu energiju. Sa pove anjem korištenja toplotne energije, pove ava se i rentabilnost pogona (to posebno vrijedi za živinarske farme koje imaju velike potrebe za toplinskom energijom). Vladi RS i Federacije BiH predstoje zna ajne, hitne i obimne aktivnosti u ovoj oblasti, s obzirom da su potpisivanjem me unarodnih ugovora preuzete obveze da se omogu i razvoj energetike zasnovane na korištenju biomase (biogasa), kao doprinos o uvanju atmosfere - klime, a zatim i kao doprinos poboljšanju stanja poljoprivrede, ekonomije i energetike.

Literatura

1. Amon, T., Amon, B., Kryvoruchko, V., Machmüller, A., Pötsch, E., Wagentristl, H., Schreiner, M., Zollitsch, W. (2006): Methane production through anaerobic digestion of various energy crops grown in sustainable crop rotations Bioresour Technol , 98(17), 3204-3212.

2. Budimir D., Prkslo N., Proizvodnja elektri ne i toplotne energije iz stajnjaka, Banja Luka, 2009.

3. Deublein D. and Angelika Steinhauser: Biogas from waste and renewable resources , 2008.

4. Federalni zavod za statistiku: Statisti ki godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine 2010. Sarajevo

5. International Energy Agency ( IEA); OECD/IEA, 2010. 6. Kralik, D.:Potencijali Republike Hrvatske u proizvodnji bio-plina, 2007.

HAZU, Zbornik radova 2007., str.181-191. 7. Kri ka Tatajana, Neven V., tomi F, Matin A, Savi B., juriši V. Potencijali

proizvodnje energije iz biljnih ostataka u poljoprivredi, Zbornik sažetaka, Krmiva 2009,

8. Teši M.; Potencijali i uslovi za savremeno korištenje biomase u AP Vojvodini, Novi Sad, 2008.


9. Teši M., Igi S., Adamovi D.; Proizvodnja energije – novi zadatak i izvor prihoda za poljoprivredu, http://www.poljoprivrednatehnika.org

10. Sahlström L. (2003): A review of survival of pathogenic bacteria in organic waste used in biogas plants, Bioresource Technology, 87, 161 - 166

11. Statisti ki zavod RS: Statisti ki godišnjak 2010., Banja Luka 12. Urnjek Nataša, Kralik D., Kanižai Gabriela, Vukuši M. Proizvodnja bioplina

iz gove e gnojavke, Krmiva, Vol. 49 No. 4, 2007. 13. Vo a N, Tajana Kri ka, T. osi , Sanja Kalambura: Kvalitet digestiranog

ostatka nakon anaerobne digestije pile eg gnoja; Krmiva 47 (2005) Zagreb, 65-72.

14. http://www.stp.co.yu/Biogas/biogas.htm

Starting Biogas Plants on Cattle Farms in Bosnia and Herzegovina

Draženko Budimir, Nikica Prskalo1

1“Liva “ Cooperative, Aleksandrovac, Republic of Srpska, BiH

Abstract

Today, energy means wealth and has an important role in cattle production costs. As the existing resources are being reduced, it is essential to turn towards the search for renewable energy sources. On the other hand, increasing number of animals per farm leads to problems regarding the adequate disposal and manipulation of manure. We are facing the adoption of appropriate EU directives regulating this issue, which will cause even more problems to farmers. Strengthening production facilities and increasing the production results in growing demand for energy. There are opportunities for biogas production on cattle farms and its use for energy generation. This energy could be used on farms or sold on the energy market. At the moment, a lack of clear legislation and low purchase price for energy obtained from renewable sources pose a problem for mass generation of energy from biogas.

Key words: biogas, renewable energy, cattle production.

Budimir Draženko E-mail Address: [email protected]



Lovni fond i njegovo koriš enje u Republici Srpskoj

Milivoje Uroševi 1, Dragutin Matarugi 2, Darko Drobnjak1,Zoran Risti 3, B.M. Uroševi 1

1Centar za o uvanje autohtonih rasa, Beograd, Srbija 2Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci, Republika Srpska, BiH

3Prirodno matemati ki fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, Srbija

Sažetak

Republika Srpska prostire se na površini od 25.035 km2, a to je 2.503.500 ha. Na ovom prostoru susre u se razli iti klimatski tipovi. Raznolikost klimatskih karakte-ristika uslovljava i postojanje razli itih biocenoza koje omogu avaju bitisanje prili no velikog broja vrsta flore i faune. Na ukupnoj teritoriji Republike Srpske postoji 91 lovište. Osnovna želja svih je da se kapaciteti lovišta maksimalno popune, odnosno da se postigne optimalno brojno stanje. Da bi se stiglo do željenog cilja mora se planski i racionalno gazdovati na svim nivoima. Odstrel ne sme biti cilj, ve svrha o uvanja i postizanja optimalnog broja divlja i u lovištu. Neophodno je ista i da se može odstre-ljivati samo realan prirast, ato e se posti i ako je prole no brojanje, kao mera utvr ivanja mati nog fonda, maksimalno realno. To je, esto, uzrok nerealnog odstrela koji dovodi do katastrofalnih posledica. Lovne osnove i planovi gazdovanja moraju maksimalno objektivno uvažavati sva injeni na stanja na terenu. Osnovni planski dokument je „Program razvoja lovstva Republike Srpske, za period 2010.-2020.“ koga je usvojio Lova ki savez Republike Srpske. Pravilnim gazdovanjem i implementacijom planskih dokumenata u praksi mogu se posti i željeni rezultati, da divlja i bude dovoljno, da bude zdrav i da trofejna vrednost bude na visokom nivou.

Klju ne re i: Lovište, planovi gazdovanja, biocenoza, lovna osnova.

Uvod

Zakon o lovstvu Republike Srpske donesen je 2002. i prema odredbama istog Lova ki savez Republike Srpske je samostalna organizacija u koju su u lanjeni korisnici lovišta i druge organizacije zainteresevane za razvoj lovstva sa ciljem: unapre enja lovstva,pružanja stru ne pomo i kod donošenja i sprovo enja mera gazdovanja lovištem i iobrazovanja lovaca,doslednog sprovo enja zakona i drugih


propisa io lovstvu. Pored Zakona o lovstvu u Republici Srpskoj bitan dokument je „Informacija o stanju i smjernicama za daljni razvoj u sektoru lovstva“, koga je Vlada Republiek Srpske usvojila 2008. Osnovni planski dokument je „Program razvoja lovstva Republike Srpske, za period 2010.-2020.“ koga je usvojio Lova ki savez Republike Srpske. Republika Srpska prostire se na površini od 25.035 kv.km, a to je 2.503.500 ha. Na ovom prostoru susre u se razli iti klimatski tipovi. Severni deo teritorije odlikuje se umereno kontinentalnom klimatskom pojasu. Ve i deo Republike Srpske karakteriše planinska i planinsko-kotlinska varijanta klime. Južni deo Republike Srpske odlikuje se jednom varijantom jadranske klime. Raznolikost klimatskih karakteristika uslovljava i postojanje razli itih biocenoza koje omogu avaju bitisanje prili no velikog broja vrsta flore i faune. U Republici Srpskoj postoji 91 lovište. U zavisnosti od na ina ustanovljenja lovišta, po kategorijama korisnika, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede je dalo lovišta na upravljanje i gazdovanje na slede i na in:

1. sa 6 posebnih lovišta gazduju šumska gazdinstva i dva nacionalna parka; 2. sa 13 lovišta gazduju privredni subjekti; 3. sa 62 lovišta gazduju lova ka udruženja.

Zakon nije propisao minimalnu površinu lovišta, a površine pojedinih lovišta kre u se od 1.688 ha do 91.731 ha („Informacija o stanju i smjernicama za daljni razvoj u sektoru lovstva“ 2008.) Ovom prilikom treba ista i da je prvi Zakon o lovstvu u Bosni i Hercegovini donet 5.8.1893.! Kako izveštava Laska (1905.) kompleksi šuma od 100.000 do 200.000 hektara nisu bili retkost, naravno re je ukupnoj površini tadašnje Bosne i Hercegovine. Po tom navodu 6/8 površine zemlje bilo je pod šumom. Danas je situacija zna ajnodruga ija. Isti autor navodi da je u periodu 1880.-1901. ubijeno 1.692 medveda i 13.768 vukova! Nije bilo oblasti gde se medved nije pojavljivao, srnda i su bili kapitalni primerci, a divokoza je bilo na mnogim mestima. Tako je bilo nekada, a kako je danas?

Brojno stanje divlja i

Pojedine vrste divlja i uspele su da se, relativno, uspešno vrate u biološke areale, kojke su zauzimale pre ratnih dejstava, a pojedine su nastanjene u malim arealima. Veliki tetreb (Tetrao urogallus), tetreb ruževac (Lyrurus tetrix), i divokoza (Rupicapra rupicapra) naseljavaju izolovane mikropopulacije (9). U periodu posmatranja od 2002.-2008. broj fazana (Phasianus cholchicus)neznatno se pove ava (11) kao i brojnost poljske jarebice (Perdix perdix). Intenzitet pove anja broja jarebice kamenjarki (Alectoris graeca) nešto je ve i, ali u svakom slu aju mora i može biti još bolji. Brojnost predatora tako e se pove ala. Broj lisica (Vulpes vulpes), u posmatranom periodu pove an je za gotovo 30% što jasno ukazuje da se u gazdovanju lovištima i zaštitom divlja i moraju preduzimati organizovanije i odlu nije mere smanjenja broja ovog predatora. Poptuno je logi no da, kada se pove ava koli ina hrane, u ovom slu aju plemenite divlja i, da se pove ava i broj


predatora, ali to pove anje ne sme iza i iz kontrolisanih okvira. Brojnost vukova (Canis lupus), uz povremene godišnje oscilacije, prakti no se zadržava na istom biološkom nivou, što se nemože re i za broj jazavaca (Meles meles). Kod populacije zeca (Lepus europaeus) uo ava se blagi porast.

Tab. 1. Brojno stanje divlja i u Republici Srpskoj (1) The number of game in the Republic of Srpska (1)

Godina Year

FazanPheasant

Poljska jarebica

GreyPartridge

Jarebicakamenjarka

RockPartridge

LisicaFox

Vuk Wolf

Jazavac Badger

2002 51.000 6.000 2.000 9.000 823 1.000 2003 53.000 6.000 3.000 9.000 737 1.000 2004 52.000 6.000 4.000 8.000 764 1.000 2005 48.000 6.000 6.000 11.000 903 1.000 2006 55.000 6.000 6.000 11.000 855 1.000 2007 58.000 7.000 5.000 12.000 1.094 2.000 2008 54.000 7.000 5.000 12.000 828 2.000

Kada je re o visokoj divlja i uo avaju se, tako e, pozitivni pomaci. Jelena (Cervus elaphus), kao veoma interesantne divlja i za lovni turizam, gotovo da nema. Toj vrsti se mora posvetiti znatna pažnja i najozbiljnije razmotriti mogu nosti reintrodukcije na odre ena podru ja. Broj medveda (Ursus arctos) pokazuje blagu tendenciju pove anja, što se može smatrati kao veoma pozitivno, pošto je i ova vrsta divlja i atraktivna za odstrel u ponudi lovnog turizma. Divokoza, lepotica litica, tako e beleži pove anje broja u lovištima Republike Srpske. I ova divlja pripada grupi onih koje su veoma tražene u lovnom turizmu. Srne a divlja (Capreolus capreolus)beleži porast brojnosti i sigurno bi je bilo više kada bi se broj predatora sveo na biološki optimum. Divlja koja osvaja, prakti no, sve terene je divlja svinja (Susscrofa).

Tab. 2. Brojno stanje divlja i u Republici Srpskoj (2) The number of game in the Republic of Srpska (2)

Godina Year

JelenRed Deer

Medved Brown Bear

Divokoza Chamois

Srna Roe Deer

ZecRabbit

Divlja svinja Wild Boar

2002 16 514 902 20.000 73.000 8.000 2003 21 505 927 22.000 77.000 9.000 2004 25 545 1.173 24.000 81.000 8.000 2005 56 534 1.025 27.000 84.000 9.000 2006 59 556 1.033 27.000 83.000 8.000 2007 48 580 1.152 29.000 83.000 8.000 2008 36 598 1.146 30.000 82.000 10.000


Na osnovu ovog prikaza može se zaklju iti da se brojnost divlja i pove ava. Sadašnje stanje broja divlja i još uvek nije u srazmeri sa lovno produktivnom površinom, bonitetom i odre enim kapacitetom (9).

Tab. 3. Godišnji odstrel u (%) u odnosu na prole no brojanje The annual shooting (%) compared with spring counts

Godina Year

D i v l j a Game

Divlja svinja Wild Boar

ZecRabbit

Poljska jarebica Grey Partridge

FazanPheasant

2004 25,00 8,64 3,92 23,08 2005 11,11 7,14 2,05 25,00 2006 12,50 7,23 2,17 23,64 2007 12,50 8,43 4,57 25,86 2008 10,00 7,32 2,64 24,07

Racionalno gazdovanje

Osnovna želja svih je da se kapaciteti lovišta maksimalno popune, odnosno da se postigne optimalno brojno stanje. Da bi se stiglo do željenog cilja mora se planski i racionalno gazdovati na svim nivoima. Odstrel ne sme biti cilj, ve svrha o uvanja i postizanja optimalnog broja divlja i u lovištu. Neophodno je ista i da se može odstreljkivati samo realan prirast, ato e se posti i ako je prole no brojanje, kao mera utvr ivanja mati nog fonda, maksimalno realno. To je, esto, uzrok nerealnog odstrela koji dovodi do katastrofalnih posledica. Lovne osnove i planovi gazdovanja moraju maksimalno objektivno uvažavati sva injeni na stanja na terenu. Na osnovu podataka može se re i da se u fondu divlja i uo ava pove anje brojnog stanja za 30-40%, ali da je to još uvek ispod kapaciteta lovišta. Da bi gazdovanje bilo racionalno moraju se ispraviti odre ene nepravilnosti koje su uo ene tokom proteklog perioda. Prou avaju i odnos pojedinih kategorija srne e divlja i i popunjenost lovišta, Novakovi i sar. (8), u pet slu ajno odabranih lovišta, utvrdili su da popunjenost nije dovoljna. Osim toga odnos polova nije dobar. To su veoma bitni inioci koji onemogu avaju racionalno gazdovanje. Prou avaju i brdsko-planinska srne a lovišta i mogu nost pove anja kapaciteta istih, uri i sar. (1) konstatuju da u okviru mera za poboljšanje krmne baze u srne im lovištima ne postoje neke ve e mogu nosti primene meliorativnih mera. Na površinama koje nisu pod šumom mogu i su zahvati u cilju odvodnjavanja ili, pak, navodnjavanja terena. U slu aju da je re o lovištima sa kiselim zemljištem može se organizovati kaklcifikacija tla i to bacanjem 40-50 mtc kre a po hektaru, ili dodavanje nekih drugih industrijskih sredstava. Novakovi (6) isti e da mnoga šumska podru ja sa okolnim površinama predstavljaju istovremeno lovno produktivne površine za uzgoj divlja i i ine ogroman prirodni potencijal. Taj potencijal treba ussmeriti ka pove anju broja divlja i, a to e


usloviti razvoj lovstva. Autor isti e da je u brdsko-planinskim lovištima brojnost populacije višestruko manja od ekonomskog kapaciteta lovišta.

Tab. 4. Osnovni parametri pri uzgoju divlja iThe main parameters of game breeding

Vrsta divlja iGame species

Lovnoproduktivnapovršina ha

Huntingproductive

area ha

Zaokruženolovno

produktivnapovršina ha

Roundedhunting

productivearea ha

Procenjena brojnost u

2010.Estimated number in

2010

Gustinapopulacije

u 2010. Population density in

2010

Planirana gustina

populacijeu 2020. Planned

population density in

2020

Planirano stanje

divlja i u 2020.

Planned game

state in 2020

SrnaRoe Deer 1.176.000 1.180.000 18.500 1,57 3,00 35.400

DivokozaChamois 76.560 80.000 650 0,81 1,50 1.200

MedvedBrown Bear 485.069 485.000 480 0,10 0,10 485

Divlja svinja Wild Boar 451.883 450.000 7.000 1,56 3,00 13.500

Zec Rabbit 1.127.124 1.130.000 70.000 6,19 15,00 169.500

Jarebica(poljska i

kamenjarka) Partridge

(Grey & Rock)

329.886 330.000 8.500 2,58 4,00 13.200

Tetreb veliki Western

Capercaillie 40.026 40.000 450 1,13 1,50 600

Fazan Pheasant 466.814 470.000 48.000 10,21 15,00 70.500

Leštarka Hazel Grouse 108.626 110.000 1.100 1,00 2,00 2.200

Divlja patka Mallard 12.180 12.000 16.200 135,00 150,00 18.000

O gazdovanju srne om divlja i saopštavaju Ku an anin i sar. (3). Autori isti u da u planiranju treba po i od nekoliko elemenata: a) realnog prirasta, b) realne polne strukture i c) realne starosne strukture. U centralnoj Srbiji realan prirast je 70-85% na realan broj fertilnih grla srna. Mogu nost stalnog pove anja produkcije srne e divlja i je ograni ena. U odnosu na interese šumarstva i poljoprivrede neophodno je regulisati pove anje i ograni avati. (2). Kada se planira ure enje lovišta za srne u divlja neophodno je poznavati etološke karakteristike. Nikolandi (7) saopštava veoma interesantne rezultate istraživanja ponašanja srne e divlja i. Autor napominje da, na godišnjem nivou, 31%


srne e divlja i boravi u odraslim šumama hrasta sa podrastom i grmljem. Tokom godine 24% jedinki je u grabovim šumama sa pojedina nim stablima cera, a 19% provodi vreme u šumi odraslih hrastova i grabova bez podrasta i grmlja. U mladim kulturama hrasta, graba i crnog oraha provodi 15%, a 11% populacije u odraslim bagremovim šumama bez grmlja. Naravno, ovakvo ponašanje može se o ekivati u lovištioma gde postoje takve šume. Ovo može poslužiti kao orijentir koje šume naj eš e pose uje najve i deo populacije. Situacija sa jarebicama nije onakva kakva može i kava bi trebalo da bude. Posebno kada je re o kamenjarki. Sušnik (12) navodi da su uzroci nestanka jarebica iz lovišta višestruki, a da se u glavne mogu ubrojati:

- izmena životne sredine i pove anje broja dlakavih šteto ina, - uništavanje legala od strane oveka, - klimatski uticaji, - neplanski odstrel, - upotreba insekticida, pesticida, herbicida, fungicida, - parazitne i infektivne bolesti.

U slu aju da opadne prose na mese na temperatura vazduha ispod 12 stepeni i padne više od 80 mm padavina za mesec dana, mortalitet pili a je oko 70% i prirast je minimalan, svega 0,30%. Ako je u maju i junu temperatura vazduha iznad 20 stepeni i ako padavine ne prelaze 50 mm, gubici pili a na terenu su minimalni. Divlja svinja pripada grupi životinja koje se relativno brzo prilago avaju novim staništima i u znatnoj meri šire svoje dosadašnje areale. Postaje sve interesantni-ja divlja za odstrel, kako doma em tako i inostranom lovcu. Uspešno se može gajiti i u ogra enim prostorima. Umi evi i erani (13) , prou avaju i mogu nost poluinte-nzivnog uzgoja divljih svinja, isti u da, kao omnivorna vrsta, bolje koristi mogu nost prirodne ishrane u ogra enom prostoru. Osim toga lako se navikava i prihvata dodatnu hranu. Dostizanje maksimalne brojnosti divljih svinja relativno je lako pošto ova vrsta ima ranu reproduktivnu zrelost i visoke reproduktivne sposobnosti. Od posebnog je zna aja što divlja svinja ima relativno kratak period telesnog i trofejnog razvoja. U po-luintenzivnom gajenju divljih svinja u brdsko-planinskim lovištima odstrel može i i i do 50%, a tokom cele godine mogu je lov. Biološke potencijale ove divlja i treba bo-lje i organizovanije koristiti. Medved, nekad ponos ovih lovišta, preživeo je sva zla vremena i ponovo se vra a tamo gde mu je i mesto. Kada je re o gazdovanju medvedom mora se ista i ne-ophodnost studioznijeg prilaza ovom problemu. Uroševi i sar. (14), analizom stanja populacije medveda u pet lovišta u Republici Srpskoj utvrdili su prili no šaroliko sta-nje, koje, po svemu sude i, ne odgovara realnosti u lovištu. Naime, neka društva u lo-vištu imaju onoliko medveda koliki je i kapacitet, drugi znatno manje. U nekim dru-štvima broj medveda u lovištu isti je od godine do godine. Postavlja se logi no pitanje šta je sa prirastom, gubicima, odstrelom. Medved zaslužuje i zahteva organizovaniji i studiozniji pristup gazdovanju. Jedna od prepoznatljivih karakteristika lovišta Republike Srpske je i divokoza. Kako navodi Marinovi (5) divokoza naseljava staništa vrlo izraženog reljefa u šu-mskom pojasu na gornjoj granici šuma i planinskih pašnjaka kao i klisura i kanjona


reka u kojima se zadržala reliktna vegetacija. Za divokozu su karakteristi ne vertikalne migracije, kako dnevne tako i sezonske. Minimalna veli ina lovišta potencijalnog sta-ništa od 1.000 -1.500 ha sa 100-120 grla. Rapaji (10) navodi da za naseljavanje divokoza treba izabrati terene sa izra-ženom konfiguracijom sa pretežnim delom južnih ekspanzija, podesnog nagiba. Pored neophodnih pašnih terena treba imati dovoljno terena sa grmljem i drve em. Plodovi eim ponuditi dovoljno hrane, a osim toga i zaklon tokom cele godine. Naravno, tereni moraju imati dovoljno vode.

Zaklju ak

U kratkom razmatranju osnovnih karakteristika fonda divlja i u lovištima Republiek Srpske nije mogu e prikazate sva zapažanja, sve probleme,sve ideje. ini se da, lova ke organizacije, nau no istraživa ke institucije i svi drugi zainteresovani društveno politi ki inioci moraju udruženim snagama, organizovano, pristupiti realnom sagledavanju stanja u lovištu, pravljenje analiza i donošenje zaklju aka koji e, uvažavaju i sve parametre, omogu iti da se fond divlja i pove a i dostigne planom

predvi ene vrednosti. Samo pravilnim gazdovanjem mogu se posti i željeni rezultati, da divlja i bude dovoljno, da bude zdrav i da trofejna vrednost bude na visokom nivou.

Literatura

1. uri R., Mi i B., Timarac Z.: (1974.) Mogu nost pove anja kapaciteta srne ih lovišta brdsko-planinskog dijela Bosne i Hercegovine kroz poboljšanje ishrambene baze. Simpozijum o lovstvu. Beograd. Zbornik radova, str. 47-66

2. Fišer Z.: (1977.) Uzgoj srne e divlja i u SSR. Simpozijum o lovstvu. Beograd. Zbornik radova, str. 38-41

3. Ku an anin S., Panteli A., erani A., Hadži Ceni R.: (1994) Gazdovanje srne om divlja i u centralnoj Srbiji – utvr ivanje brojnosti i realno planiranje. LSJ, Savetovanje u Igalu. Zbornik radova, str. 139-142

4. Laska F.: (1905.) Weidwerk in Bosnien und der Hercegovina. Klagenfurt 5. Marinovi Lj.: (1996.) Potencijalna staništa za uzgoj divokoza u brdsko –

planinskim podru jima Srbije. Savetovanje „Savremeni aspekti gajenja, zaštite i koriš enja divlja i u funkciji razvoja brdsko – planinskih podru jaJugoslavije“. Požega. Zbornik radova, str. 179-184

6. Novakovi V.: (1996.) Optimalne mogu nosti razvoja lovstva u uslovima intenzivno razvijenog šumarstva u brdsko – planinskim krajevima. Savetovanje „Savremeni aspekti gajenja, zaštite i koriš enja divlja i u funkciji razvoja brdsko – planinskog podru ja Jugoslavije“. Požega. Zbornik radova, str. 57-64

7. Nikolandi .: (1967.) Sezonska prebivališta srne e divlja i. Jelen, br. 32, IX, str. 8-9

8. Novakovi B., Matarugi D., Ili V., Uroševi M., Drobnjak D.: (2011.) Iskoriš enost kapaciteta i odnos pojedinih kategorija srne e divlja i u


lovištima Republike Srpske. Savetovanje agronoma Republike Srpske. Trebinje

9. N.N.: (2008.) Informacija o stanju i smjernicama za daljnji razvoj u sektoru lovstva. Vlada Republike Srpske

10. Rapaji Ž.: (1996.) Divokoze na novim i obnovljenim staništima u Bosni i Hercegovini. Savetovanje „Savremeni aspekti gajenja, zaštite i koriš enja divlja i u funkciji razvoja brdsko – planinskog podru ja Jugoslavije“. Požega. Zbornik radova, str. 72-77

11. Risti Z.: (2009.) Program razvoja lovstva Republike Srpske za period 2010-2020. LSRS, Sokolac

12. Sušnik F.: (1972.) Ekološki uslovi jarebice kamenjarke (Alectoris graeca graeca L.) u Bosni i Hercegovini. Simpozijum o lovstvu. Beograd. Zbornik radova, str.94-99

13. Umi evi B., erani A.: (1996.) Modelno lovište za poluintenzivno gajenje divlje svinje (Sus scrofa L.) u brdsko – planinskom staništu. Savetovanje „Savremeni aspekti gajenja, zaštite i koriš enja divlja i u funkciji razvoja brdsko – planinskog podru ja Jugoslavije. Požega. Zbornik radova, str.139-145

14. Uroševi M., Drobnjak D., Matarugi D., Novakovi B., Ili V.: (2011.) Populacija medveda u nekim lovištima Republike Srpske. 6. Me unarodni simpozijum o lovstvu i održivom koriš enju biodiverziteta. Žagubica. Zbornik radova, str.124-128


The Hunting Stock and its Use in the Republic of Srpska

Milivoje Uroševi 1, Dragutin Matarugi 2, Darko Drobnjak1,Zoran Risti 3, B.M. Uroševi 1

1Centre for Preservation of Indigenous Breeds, Belgrade, Serbia 2 Faculty of Agriculture, University of Banja Luka, Republic of Srpska, BiH

3Faculty of Science, University of Novi Sad, Serbia

Abstract

The Republic of Srpska covers an area of 25,035 km2, with various types of climate. The variety of climate characteristics conditions the existence of diverse biocenosis that allows existence of a fairly large number of species of flora and fauna. On the territory of the Republic of Srpska, the total number of hunting areas is 91. What everyone desires is to have the maximum capacity in hunting areas, i.e. to achieve the optimal number. In order to reach the desired objective, there has to be rational and planned management at all levels. The catch must not be the goal, but the purpose should be safeguarding and realising the optimum number of animals in the hunting area. It is necessary to point out that only real gain in population can be hunted. This will be achieved if the spring counting, as a measure of determining the parent fund, is maximally realistic. It is frequently the cause of unrealistic shooting that leads to disastrous consequences. Hunting management plans must take into account all the objective facts of the condition on the ground. The main planning document is "Hunting Development Programme of the Republic of Srpska for 2010-2020" adopted by the Hunting Association of the Republic of Srpska. Proper management and the implementation of planning documents can yield desired results, namely to have enough healthy game whose trophy value is high.

Key words: hunting, forest management plans, biocoenosis, hunting grounds.

Milivoje UroševiE-mail Address: [email protected]



Metiljavost kod jelenske divlja i u lovištima specijalnog rezervata prirode „Gornje Podunavlje“

Zoran Risti 1, Dragutin Matarugi 2, Darko Drobnjak3,Dragan Boži 1, Milivoje Uroševi 3

1Prirodno matemati ki fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, Srbija 2Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci, Republika Srpska, BiH

3Centar za o uvanje autohtonih rasa, Beograd, Srbija

Sažetak

Metiljavost kod jelenske divlja i na podru ju dva lovišta specijalnig rezervata prirode „Gornje podunavlje” postala je veoma veliki problem. Uzro nik bolesti su paraziti iz grupe pljosnatih crva (Phylum Platyhelminthes)i to veliki metilj (Fasciola hepatica, Linnaeus, 1758), valiki ameri ki metilj (Fasciola magna, Cobbold, 1855) i mali metilj (Dicrocoelium dendriticum, Rudolphi, 1819). Prema podacima iz dostupne literature uzro nik metiljavosti kod jelenske divlja i u ritskim podru jima Srbije u najve em broju slu ajeva je ameri ki metilj, dok se mali metilj uglavnom dijagnostikuje kod muflona (Marinkovi ,2008). Konfiguracija terena na kojima se nalaze lovišta, koja su plavna i mo varna, stvaraju pogodne uslove za razvoj ameri kog metilja. Kod odstreljenih grla jelenske divlja i na osnovu patomorfološkog nalaza i izgleda jetre, izgleda dlake, sluzokoža i opšteg stanja uhranjenosti jedinki , postavljena je sumnja na metiljavost. Prilikom spoljašnjeg pregleda odstreljenih životinja, prime eno je da su životinje u lošoj kondiciji, sa slabo razvijenom skeletnom muskulaturom i slabim rezervama masnog tkiva. Dla ni pokriva bio je lošeg kvaliteta, a u perianalnoj regiji uo ena je diareja. Sluzokože su bile blede. Kod više od 50% pregledanih životinja makroskopski su se mogle uo iti promene na jetri. Jetra je bila uve ana, prljavo sive boje sa cisti nim formacijama. Koezistencija je bila uglavnom gumasta. Ciste su bile ispunjene mrkom sluzavom te noš u iz kojih su na pritisak izlazili paraziti listastog oblika.Tako e kod odstreljenih jedinki primetno je umanjenje trofejene vrednosti rogovlja usled bolesti i zaostajanja u telesnom razvoju. Na osnovu do sada dobijenih rezultata evidentno je da postoji sumnja na metiljavost kod jelenske divlja i. Patoanatmoski nalazi ukazuju na invadiranost ameri kim metiljem, ali ta na determinacija parazita i kona na dijagnoza bi se postavilia koprološkim pregledom, tako da na osnovu dosadašnjih rezultata ne može se sa ta nom sigurnoš u govoriti o vrsti uzro nika metiljavosti na ovom podru ju.

Klju ne re i: Metiljavost, lovište, jelenska divlja , trofejna vrednost.


Uvod

Geografski položaj i karakteristike SRP "Gornje Podunavlje"

Specijlani rezervat prirode ''Gornje Podunavlje'' je jasno ome en i kompaktan ritski kompleks u kome dominiraju površine pod šumom. Prostire se uz levu obalu reke Dunav, od 1.367 km do 1.433 km na površini od 19.648,00 ha. Pripada severnoba kom okrugu, opštinama Sombor i Apatin. U geografskom pogledu, Specijalni rezervat prirode “Gornje Podunavlje” smešten je izme u državne granice sa Ma arskom na severu, Bajskog kanala, kanala DTD, rukavca Dunava i odbrambenog nasipa na istoku i Dunava na jugu i zapadu. Nadmorska visina podru ja iznosi 80-88m i smanjuje se idu i od severa ka jugu. Reljef je ravan i blago talasast sa karakteristi nim erozivnim geomorfološkim oblicima (meandri, rukavci, stari re ni tokovi, akumulativni geomorfološki oblici – re ne ade i grede). Na podru ju Gornjeg Podunavlja vlada umereno – kontinentalna klima, odnosno panonska klima semiaridnog tipa. Na mezoklimu znatno uti e Dunav, odnosno klima pripada podunavskom klimatskom tipu kojeg obeležavaju svežije srednje julske temperature, blaže srednje januarske temperature, niže temperaturne oscilacije tokom godine i najve a koli ina padavina u Ba koj (625 do 724 mm). Na mikroklimu podru ja zna ajno uti e šumska vegetacija, koja zauzima oko 49 % posmatrane povrsine. Podru je rezervata predstavlja specifi an predeo prirode, koji se biogeografski, floristi ki i faunisti ki u celosti, a i po svojim razli itim komponentama razlikuje od drugih krajeva naše zemlje. Ono predstavlja ostatak nekada prostranih predela oko velikih reka tipa mo varnih šuma i travno-zelenih površina, koji su potisnuti krupnim izmenama koje su izvršene u prirodi, a naro ito kr enjem šuma, regulisanjem re nih tokova, izgradnjom odbrambenih nasipa i mrežom kanala za odvodnjavanje kao i drugih aktivnosti oveka. Osnovne vrednosti podru ja su: o uvanost i raznovrsnost izvornih hidrogeografskih odlika ritova: ostrva, ade, vodeni rukavci, meandri, ritske bare i mo vare; O uvanost izvornih biljnih zajednica: ritske šume, livade, trstici, ševari; Raznovrsnost i bogatstvo flore i prisustvo retkih i ugroženih vrsta biljaka; Raznovrsnost i bogatstvo faune, sisara, ptica mo varica, riba, retkih i ugroženih vrsta.

Karakteristike lovišta u sklopu SRP "Gornje Podunavlje"

Specijalni rezervat prirode "Gornje Podunavlje" obuhvata dva lovišta i to: ,,Apatinski rit" - Apatin i ,,Kozara" - Ba ki Monoštor. Lovišta se prostiru na podru juopština Apatin i Sombor i predstavljaju izuzetnu prirodnu celinu koja sa raznovrsnim fondom divlja i zauzima zna ajno mesto u celokupnom razvoju lovnog turizma Vojvodine. Lovište ,,Apatinski rit" je površine 6.579 ha u tipi no ritskom ambijentu uz reku Dunav i u celosti je ogra eno. Glavne vrste krupne divlja i su jelen i divlja svinja, a prate a vrsta je srne a divlja . Mo varno stanište je idealan rezervat za vodene ptice.


Uslovi staništa šuma i šumskog zemljišta na kome se prostire lovište „Apatinski rit“ pružaju izvanredne mogu nosti za gajenje i koriš enje odre enih vrsta krupne lovne divlja i , a pre svega za evropskog jelena (Cervus elaphus). Lovište ,,Kozara" površine je 11.764 ha i celo je ogra eno. Glavne vrste krupne divlja i u ovom lovištu su jelen i divlja svinja, a prate a je srne a divlja . U ovom lovištu je odstreljena brojna krupna divlja (jelen, divlja svinja i srne a divlja )sa visokom trofejnom vrednoš u kao što je jelen sa 248,55 CIC poena koji je bio svetski prvak 20 godina. Bonitiranjem su obuhva ene lovno – produktivne površine, koje su utvr ene na osnovu analiza ekoloških uslova sredine došlo se do slede ih podataka:

Tab. 1. Ekološki uslovi sredine lovišta „Apatinski rit“ Environmental conditions in "Apatinski rit" hunting area

Osnovni faktor Main factor

Broj poena Number of points

JelenDeer

Srna Doe

Hrana i voda/Food and water 25 10 Vegetacija/Vegetation 20 15

Kvalitet zemljišta/Soil quality 15 10 Mir u lovištu/Quiet in the hunting area 15 10 Opšte pogodnosti/General preferences 20 5

Ukupno/Total 90 50

Na osnovu broja poena iz navedene tabele, kao i dosadašnjeg iskustva i rezultata gazdovanja bonitetni razredi za gajene vrste divlja i u ovom lovištu su: za jelena I bonitetni razred, za srnu IV bonitetni razred.

Bonitetni razredi za gajenje divlja i u ovom lovištu su: za jelena I bonitetni razred, za srnu III/IV bonitetni razred.

Tab. 2. Ekološki uslovi sredine lovišta „Kozara“ Environmental conditions in "Kozara" hunting area

Osnovni faktor Main factor

Broj poena Number of points

JelenDeer

Srna Doe

Hrana i voda/Food and water 25 10 Vegetacija/Vegetation 20 15

Kvalitet zemljišta/Soil quality 15 10 Mir u lovištu/Quiet in the hunting area 15 10 Opšte pogodnosti/General preferences 20 7

Ukupno/Total 95 52


Imaju i u vidu uslove lovišta, za jelena i srnu, sa obzirom na namene lovišta, može se prihvatiti slede e brojno stanje divlja i u osnovnom mati nom fondu:

Tab. 3. Mati ni fond lovišta „Apatinski rit“ i „Kozara“ Parent stock in the “Apatinski rit" and "Kozara" hunting areas

Apatinski rit Kozara JelenDeer

450 grla heads

JelenDeer

1000 grla heads

SrnaDoe

40 grla heads

SrnaDoe

160 grla heads

Ova brojnost podrazumeva optimalnu uzrasnu strukturu, prirodni odnos polova i odgovaraju u gazdinsku strukturu. Na osnovu predloga za jelena odre en je ekonomski kapacitet lovišta „Apatinski rit“ (ra unaju i da e se gajiti 8 grla na 100 ha lovno – produktivne površine) 450 grla u osnovnom mati nom fondu sa realnim prirastom od 126 grla, odnosno ekonomski kapacitet za jelensku divlja iznosi 576 grla. U lovištu „Kozara“ za jelensku divlja odre en je ekonomski kapacitet od 1.000 grla u osnovnom mati nom fondu sa realnim prirastom od 280 grla, odnosno ekonomski kapacitet za jelensku divlja iznosi 1.280 grla.

Metiljavost

Metiljavost je parazitsko obolenje doma ih i divljig životinja. Kod jelenske di-vlja i se eš e pojavljuje u ritskim ravni arsko šumskim lovištima, re e u planinskim. Uzro nici ove bolesti kod doma ih i divljih životinja su tri vrste metilja koje spadaju u grupu pljosnatih crva (Phylum Platyhelminthes), i to veliki metilj (Fasciola hepatica, Linnaeus, 1758), veliki ameri ki metilj (Fasciola magna, Cobbold, 1855) i mali metilj (Dicrocoelium dendriticum, Rudolphi, 1819). Uzro nik metiljavosti kod jelenske divlja i u ritskim podru jima Srbije u najve em broju slu ajeva je ameri ki metilj, dok se mali metilj uglavnom dijagnostikuje kod muflona (Marinkovi ,2008). Veliki ameri ki metilj je parazit koji izvorno poti e iz Severne Amerike i karakteristi an je za plavne regione, naro ito države koje se nalaze oko velikih jezera (Hood i sar 1997, Pybs 1990, Schillhorn van Veen 1987). U prirodnim uslovima naj eš e se sre e kod Cervida – velikog ritskog jelena (Cervus elaphus), jelena lopatara (Dama dama), belorepog jelena (Odocoileus virginianus), losa (Alces alces),srne (Capreolus capreolus) (Presidente i sar 1980, Corn i Nettles 2001, Hood i sar 1997). Ove vrste mogu biti inficirane u veoma visokom procentu, po nekim autorima ak i do 80% (Whiting i Tessaro 1994). Istraživanja u Srbiji pokazalu su inficiranost

jelenske divlja i sa ovim parazitom u 53,33% ispitanih slu ajeva (Marinkovi 2008).Veliki ameri ki metilj može se na i i kod drugih divljih i doma ih preživara (Hood i sar, 1997). Sa ameri kog kontinenta oboljenje je preneseno u Evropu uvozom jelenske divlja i, prvenstveno jelena lopatara. U nekom evropskom lovištu prvi put je opisano u Italiji 1875, zatim u ehoslova koj 1971. Bolest se sporadi no javlja u centralnom delu


Evrope (Poljska, Nema ka, Austrija, Ma arska). Širenje bolesti je u uskoj vezi sa tokom Dunava, jer se izlivanjem reke i plavljenjem terena vrši širenje prelaznog doma ina barskog puži a (Spakulova i sar 1997). U Evropi ameri ki metilj parazitira naj eš e kod velikog ritskog jelena i lopatara. Bolest je poslednjih godina dijagnostikovana u lovištima i odgajivalištima jelenske divlja i u Hrvatskoj, Ma arskoj i Srbiji (Janicki Z i sar, 2005, Marinkovi i Neši 2008). Ameri ki metilj za razliku od drugih metilja koji parazitiraju u žu nim kanalima, parazitira u jetrinom parenhimu gde se hrani krvlju doma ina. To je veliki parazit, ovalnog oblika, dužine 20 -100 mm, crveno braon boje. Jaja koja se izbacuju u spoljašnju sredinu su neembrionirana. U spoljašnjoj sredini jaja pod povoljnim uslovima embrioniraju i iz njih se razvija prelazni oblik miracidijum koji ulaze u prelaznog doma ina vodenog puži a iz roda Galba sp. U puži ima se odvija dalji razvoj i iz njih izlaze metacerkarije koje se ka e na vegetaciju i tu u aure. Infestacija divlja i se dešava kada hrane i se unasu u aurene metacerkarije od kojih se razvijaju odrasli oblici metilja (Trailovi i sar 2008). U kojoj meri e se znaci bolesti ispoljiti zavisi od stepena invidiranosti i uzrasta obolelih grla. U slu aju invazije manjim brojem metilja, naro ito kod odraslih jelena u dobroj kondiciji, ne zapažaju se neki znakovi bolesti. Kod jakih invazija odraslih jelena bolest ima hroni an tok. U vreme bujne vegetacije ništa se ne zapaža, ve se znaci bolesti javljaju u mesecima kada se javi oskudica u hrani. Tada kod obolelih životinja dolazi do mršavosti, sporijeg menjanja dlake, slabijeg razvoja i deformacije rogovlja, a usled anemije i do opšte slabosti. Kasnije poboljšavanjem ishrane i pri boljoj paši stanje se popravlja.


Istraživanje je sprovedeno u lovištima specijalnog rezervata prirode „Gornje podunavlje“ Apatinski rit i Kozara. Utvr ivano je prisustvo metiljavosti kod odstreljenih grla jelenske divlja i na osnovu patomorfološkog nalaza i izgleda jetre, izgleda dlake, sluzokoža i opšteg stanja uhranjenosti jedinki.


Prilikom spoljašnjeg pregleda odstreljenih životinja, prime eno je da su životinje u lošoj kondiciji, sa slabo razvijenom skeletnom muskulaturom i slabim rezervama masnog tkiva. Dla ni pokriva bio je lošeg kvaliteta, a u perianalnoj regiji uo ena je diareja. Sluzokože su bile blede. Kod više od 50% pregledanih životinja makroskopski su se mogle uo iti promene na jetri. Jetra je bila uve ana, prljavo sive boje sa cisti nim formacijama. Koezistencija je bila uglavnom gumasta. Ciste su bile ispunjene mrkom sluzavom te noš u iz kojih su na pritisak izlazili paraziti listastog oblika. Ovakav nalaz je jasno ukazivao na infestaciju jelenske divlja i na ovom terenu sa velikim ameri kim metiljem (Fasciola magna). Ciste su komunicirale sa žu nim kanalima. Tako e, sluzavo mrka te nost je ispunjavala žu ne puteve koji su bili zadebljali, a u pojedinim


slu ajevima i kalcifikovani. Zadebljali žu ni putevi koji su kalcifikovani mogu ukazivati i na infestaciju velikim metiljem (Fasciola hepatica). Sigurna dijagnoza i determinacija parazita može se postaviti samo primenom parazitoloških dijagnosti kih metoda, što u ovom slu aju nije ra eno.

Tab. 4. Turisti ki odstrel jelenske divlja iTourist hunting of deer

Godina Year

LovišteHunting area

Uku

pno

Tota

l

Kozara -trofejna vrednost-

Trophy Value

Apatinski rit -trofejna vrednost-

Trophy Value

Zlat

na

Gol

d

Sreb

rna

Silv

er

Bro

nza

Bron

ze

Bez

With

out

Uku

pno

Tota

l

Zlat

na

Gol

d

Sreb

rna

Silv

er

Bro

nza

Bron

ze

Bez

With

out

Uku

pno

Tota

l

2000/01. 5 25 85 122 237 1 4 3 18 26 263 2001/02. 2 20 51 46 119 0 0 0 22 22 241 2002/03. 3 21 59 107 190 - - - - - - 2003/04. 4 22 58 95 179 0 0 0 0 38 217 2004/05. 4 18 58 122 202 0 4 13 38 55 257 2005/06. 4 20 57 124 205 1 5 11 42 59 264 2006/07. 3 15 35 85 138 0 0 8 38 46 284 2007/08. 4 8 19 50 81 0 0 3 7 10 91 2008/09. 2 11 11 66 90 0 3 6 27 36 123 2009/10. 3 12 10 101 126 - - - - - -

U slu aju invazije manjim brojem metilja, naro ito kod odraslih jelena u dobroj kondiciji, ne zapažaju se klini ki znaci bolesti. Pojava bolesti ima za posledicu i smanjenje mase rogovlja kod jelenske divlja i kao i smanjenje trofejne vrednosti što se može videti iz tabele 4.

Zaklju ak

Na osnovu do sada sprovedenih istraživanja i dobijenih rezultata evidentno je da je metiljavost prisutna kod jelenske divlja i u lovištima specijalnog rezervata prirode „Gornje podunavlje“. Konfiguracija terena na kojima se nalaze lovišta ukazuju na to da pored velikog i malog metilja na ovom podru iju kod jelenske divlja i mogu parazitirati i veliki metilji. Na to ukazuju i rezultati patomorfoloških pregleda jetre. Ta na determinacija parazita i kona na dijagnoza bi se postavila koprološkim pregledom, tako da na osnovu dosadašnjih rezultata ne može se sa ta nom sigurnoš ugovoriti o vrsti uzro nika metiljavosti na ovom podru ju. Pojava bolesti imala je uticaja i na smanjenje trofejne vrednosti rogovlja kod odstreljenih jedinki.


Literatura

1. Bukurov, B. (1975.): Fizi ko-geografski problemi Ba ke, Srpska akademija nauka i umetnosti, Odeljenje prirodno-matemati kih nauka, knjiga 43, Beograd.

2. Corn J.L., Nettles V.F.: (2001.) Helth protocol for translocation of free-ranging elk. J. Wildl. Dis. 37:413-426.

3. ur ev B. (2000): Metodologija nau nog rada, skripta za studente geografije i turizma, Univerzitet u Novom Sadu, Institut za geografiju, Novi Sad.

4. Grupa autora (1991): Velika ilustrovana enciklopedija lovstva, Gra evinska knjiga, Beograd.

5. Godišnji planovi gazdovanja lovištima „Kozara“ Ba ki Monoštor i „Apatinski rit" Apatin.

6. Hood B.R., Rognile M.C., Knapp S.E. (1997.): Fascioloidiasis in game ranched elk from Montana. J. Wildl. Dis. 33: 882-885.

7. Janicki Z. Marinculi A. Škrivanko M. Florijan i T. Konjevi D. Severin K.(2002.), Fascioloides magna – veliki ameri ki jetreni metilj – fascioloidosis. Katedra za biologiju patologiju i uzgoj divlja i, Veterinarski fakultet Sveu ilišta u Zagrebu.

8. Katalog šumskog gazdinstva Sombor, Specijalni rezervat prirode „Gornje Podunavlje“ 2002. godine .

9. Lovna osnova lovišta „Kozara“ Ba ki Monoštor i „Apatinski rit" Apatin. 10. Marinkovi D, Neši V. (2008) Promene na jetri jelena lopatara (Dama dama)

izazvane sa velikim ameri kim metiljem (Fascioloides magna), Zbornik radova i kratkih sadržaja 20. Savetovanja veterinara Srbije, Zlatibor, 298-309.

11. Marinkovi D. (2008): Patomorfološka dijagnostika eš ih parazitoza krupne divlja i u Srbiji, Tbornik radova desetog regionalnog savetovanja iz klini kepatologije i terapije životinja Clinica veterinaria, Kragujevac , str 230.

12. Novakovi V.(1999): ,,Jelen", Ministarstvo poljoprivrede šumarstva i vodoprivrede, Beograd.

13. Presidente P.J.A, McCraw B.M.,Lumsden J.H. (1980.): Pathogenicity of Immature Fascioloides magna in white-tailed deer, Can. J. Comp.Med. 44: 423-432.

14. Risti Z. (2006): Lovstvo, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Beograd . 15. Risti Z. (2006): Predlog Strategije lovstva, J.P. Vojvodinašume, Petrovaradin. 16. Stojanovi V. (2005): Održivi razvoj u specijalnim rezervatima prirode,

Prirodno-matemati ki fakultet - Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad.

17. Stojanovi , V. (2002), Specijalni rezervat prirode „Gornje Podunavlje“, geografski prikaz, zaštita, koriš enje, Institut za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

18. Spakulova M., Corba J., Varady M., Rajsky D. (1997.): Bionomy, occurence and importance of the gaint liver fluke (Fascioloides magna), an important parasite of free living ruminants, Vet. Med. (Praha) 42: 1637-1641


19. Tomi P. i drugi (2000), Turizam i zaštita, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matemati ki fakultet, Institut za geografiju, Novi Sad

20. Trailovi S., Kuliši Z., Marinkovi D. (2008) Fascioloides magna kod jelenske divlja i Vojvodine – naša iskustva, Zbornik predavanja 29. Seminara za inovacije znanja veterinara 29-41

21. Whiting T.L., Tessaro S.V. (1994) An abattoir study of tuberculosis in a herd od farmed elk, Can.Vet. J. 35: 497-501

Fasciolosis of Deer in the Hunting Area of “Gornje Podunavlje“ Special Nature Reserve

Zoran Risti 1, Dragutin Matarugi 2, Darko Drobnjak3,Dragan Boži 1, Milivoje Uroševi 3

1Faculty of Science, University of Novi Sad, Serbia 2 Faculty of Agriculture, University of Banja Luka, Republic of Srpska, BiH

3 Centre for Preservation of Indigenous Breeds, Belgrade, Serbia

Abstract

Fasciolosis of deer in two hunting locations of special nature reserve "Upper Danube" has become a very big problem. The cause of the disease are parasites from the group of flat worms (Phylum Platyhelminthes), including large fluke (Fasciolahepatica, Linnaeus, 1758), American liver fluke (Fasciola magna, Cobbold, 1855) and small liver fluke (Dicrocoelium dendriticum, Rudolphi, 1819). According to literature data, fasciolosis in deer in the wetland areas of Serbia is mostly caused by American liver fluke, whilst small fluke is usually diagnosed in mouflon (Marinkovic, 2008). The terrain configuration, with flooded areas and wetlands, creates favourable conditions for the development of American liver fluke. On the basis of pathomorphological findings and the state of the liver, hair, mucous membranes and the general condition of individuals, fasciolosis was suspected in hunted deer heads. During the external inspection of hunted animals, it was observed that the animals were in poor condition, with poorly developed skeletal muscle structure and low body fat reserves. The coat was of poor quality, and diarrhoea was observed in the perianal region. Mucous membranes were pale. In more than 50% of cases, changes in the liver could be macroscopically observed. The liver was enlarged, dirty grey with cystic formations. Consistency was mostly rubbery. The cysts were filled with slimy brown liquid out of which upon pressure parasites were coming out.Also, reduced trophy value of antlers


was marked in the hunted animals due to illness and delays in physical development. Based on the results obtained so far, it is evident that there is a suspicion of fasciolosis in deer. Pathological and anatomical findings indicate infestation with American fluke, but accurate determination of the parasite and the final diagnosis would be established by coprological examination. Thus, on the basis of previous results, the exact cause of fasciolosis in this area can not be established with certainty.

Key words: fasciolosis, hunting, deer, trophy value.

Zoran RistiE-mail Address: [email protected]

Agroznanje, vol. 13, br.3. 2012. 511

'' - '', . , ,

,, '' ''.

'' '' -: , , ,

..

, ( ).

.

.

..

, -.

,.

. 12 , 8

, 4 , , 12 1,5 , 2.5 cm.

, Time New Roman CE.

, ,, .

. : , ,

, , , ,( ).

Agroznanje, vol. 13, br. 3. 2012.512

:, , , , ,

, ., ,

14 . .-

.

. , 150 ,.

.,

-.

( , , ,, , ). Abstract

..

.

DOI ()

,.

.

agroznanje br - iii - gm prelom · u biologiji ne postoji jednaka moguünost pojave svih moguüih...

Documents