ahıska araştırmaları

7/21/2019 Ahska Aratrmalar

1/24

1

AHISKA ARATIRMALARI

Yunus ZEYREK

Ankara 2007

BU KTABIN MEVCUDU BULUNMAKTADIR

STEME ADRES:

P. K. 24MALTEPE-ANKARA

Tel. 0506 468 62 45

[email protected]

Fiyat (posta creti dahil): 15 TL(Birden fazla taleplerde indirim yaplr)

Posta eki Hesab No: 403598

NDEKLER

NSZ1. Ahska ve Ahska Trkleri

A. Ahskann coraf konumuB. Ahskann ksa tarihiC. Bilim ve kltr

22..AAhhsskkaaMMeehhuurrllaarr1. Mustafa Paa (Manuar)

2.

Sefer Paa (Kse, III. Baka)3.

Murtaza Paa4. Yusuf Paa (I)


2/24

2

5. mer Paa6. Sefer Paazade7. Rstem Paa8. Arslan Mehmed Paa (I)9. Yusuf Paa (II)

10.

Selim Paa11.Abdlkadir Paa12.shak Paa (I-Byk)13.Arslan Mehmed Paa (II)14.Yusuf Paa (III)15.Ahmed Paa16.Hac Ahmed Paa17.Mehmed Paa18.Mehmed Paa19.brahim Paa20.Hasan Paa

21.

shak Paa (II-Kk)22.Sabit Mehmed Paa23.Sleyman Paa24.erif Mehmed Paa25.Said Bey26.Yusuf Cemil Efendi27.li Be28.Selim Paa29.Ahmed Paa30.Ali Rza Paa31.Osman Server Atabek32.

Fuat Azgurlliimmlleerr

1. Ahmed Efendi2. Ahmed Efendi3. Ahmed Efendi4. Emin Mehmed Efendi5. Hakk smail Efendi6. Halil Efendi7. Hseyin Efendi8. brahim Efendi

9.

Necib Mehmed Efendi10.Sakb Mehmed Efendi11.Ymn Mehmed Efendi12.Sleyman Be13.Sleyman Efendi14.erif Mehmed Efendi15.Esad Sleyman Be16.Hseyin Efendi17.smail Efendi18.Mehmed Efendi19.Mehmed Efendi

33..AAhhsskkaakkllaarr1. rfan


3/24

3

2. Glali3. erkezolu4. Garib5. Fakir6. Hasta Hasan

7.

Cevr8. Emrah9. Korhan10.Nihan11.ehr12.smail13.Sefil14.kkrr15.Garip Hoca16.enlik17.Zll

4.

Ahska Trkleri Soykrm Kabul Edilmelidir5. Ahska Meselesi ve Grcistan6. Ahska Meselesine Ermeni Reetesi7. imdi de Krasnodar m?8.

V. Putine Mektup9. Bir Mektup

10. Avrupa Konseyi Srecinde Ahska Trklerinin Vatana DnMeselesi

11. Ahska Davas Sahipsiz Deil

12.

Zamann Saramad Yaralar/Rportaj13. Ahska Trkleri Birinci Ankara Konferans Konumas14.

Trkiye ve Kafkasya15.

Sar Gelin Trks ve Efsanesi16. Atabek Yurdu Artvin zerine Yaynlar ve Bir Cevap17. avatn Tarih ve Kltr izgileri18. mil Kurbanovun Ardndan19. mer Faik Numanzade20. Bir Kitabn Anlattklar

21.

Kars ve Tiflis niversitelerinin Ahska Konulu Sempozyumu22.

ldr Tarihi Adl Kitap zerine23. Ahska Trkleriyle lgili Bir Bror Hakknda24. Byk Bilgin Prof. Dr. M. F. Krzolu25. Uzaklarda Kalan Kardalar

NSZ

Yirminci yzyln ilk eyreindeki vukua gelen hercmer, Trkiyenin birok

blgesini ana gvdeden koparm, her birini bir yana atmtr. Bu blgelerde yaayan


4/24

4

kanmzdan canmzdan insanlar, katliam, srgn ve g gibi tarifi imknsz felketlere duarolmulardr. Bunlardan biri de Ahska Blgesi ve Ahska Trkleridir.

Ahska, kuzeydou snrmzda bulunan ok eski bir Trk corafyasdr. Bu ehir veevresi, 1828 savalaryla elimizden kmt. Hlihazrdaki Trkiye-Grcistan snr, SovyetRusya ile imzalanan 16 Mart 1921 tarihli Moskova Antlamasyla belirlenmitir.

Ahska, bu tarihten sonra kesin olarak siyas snrlarmzn dnda kalm olsa da,blge ahalisi, 1930lu yllara, yani Stalin dnemi balangcna kadar Trkiye tarafyla sosyalilikilerini kesmemitir. Fakat Stalinin bask rejimiyle her ey sona ermi, snrlar ku umaz

bir duvar hline getirilmitir. Nihayet bu basknn iddeti gnden gne artm, Ahskallar,1944 yl k mevsiminde topyekn srgne gnderilmitir.

Trkiye, bu byk insanlk trajedisinden habersiz kalm, blgede olup bitenlerinfarkna varamamtr. Yan bamzdaki corafyann yerli ahalisinin sklp atlmas, ne

basnmzda ne ders kitaplarmzda ne de kamuoyunda bahis konusu edilmitir1980li yllarn sonlarnda patlak veren etnik hareketlerle totaliter rejimler zlme

srecine girdi. Bu srete Ahskallar yeni bir faciayla sahneye ktlar. Azerbaycan,Kazakistan, Krgzistan ve zbekistanda srgn hayat yaayan Ahskallar, Sovyet rejiminin

atrdamasyla yeni tehditlerle karlatlar. Nitekim 1989 ylnda srgnde yaadklarzbekistann Fergana Vadisinde cereyan eden olaylar, onlar yeni bir ge zorlad.

TBMM, 1992 ylndaAhska Trklerinin Kabul ve sknna Dair Kanunu kabul etti.Bu kanunla bir ksm Ahskal Idra getirilip yerletirildi. Zamanla bu kanununuygulanmasndan imtina edilmi olsa da Ahskallarn Trkiyeye g devam etmektedir.

Gnmzde eski Sovyet corafyasnda darmadank olarak yaayan ve saylar drtila be yz bin arasnda olduu tahmin edilen Ahskallar, ne eski vatanlarna dnebiliyor nede bulunduklar lkelerin asl unsuru olabiliyorlar

Avrupa Konseyi tarafndan takip edilen Ahskallarn Ahskaya dnme meselesi,Grcistann gnlsz davranmas yznden bir sonuca ulaamamaktadr. Bu dnhikyesinin uzamas, onlar yeni araylara yneltmekte, hatta bazlar istemeye istemeyeABDye gitmektedirler.

Ahska Trkleri zerine hacimli bir kitabmz 2001 ylnda neredilmiti. Blgenintarihiyle birlikte 1944 srgnn arlkla ilendii Ahska Blgesi ve Ahska Trkleriadlkitabmzn mevcudu kalmad.

Konuyla ilgili yayn eksikliini gidermek amacyla, sz konusu kitabn nerindensonra kaleme aldmz ve her biri bir yayn organnda km olan aratrma ve incelemeyazlarmzn bir araya getirilmesiyle elinizdeki kitap ortaya kt.

Tarih, corafya ve kltr konularnda birok bilgiyi ihtiva eden bu kitabn, konuylailgilenenlerin ihtiyacna cevap vereceini mit etmekteyiz. Kitabmzda tarih bahislerzetlenmi, daha ziyade kltrel aratrmalara yer verilmitir. Bu yazlar arasnda eski Ahska

Eyaletine dahil olan ve bugn Trkiye snrlar iinde yer alan Artvin ve avat Blgesiyleilgili makaleler de bulunmaktadr. Bu makaleler, blgenin tarih, corafya ve kltrelbtnlnn ifadesi olarak uzun zamandan beri birbirinden kopuk yaayan akrabalarntanmalarna da yardm edecektir.

Kitabmzda, nl Trkolog Prof. Dr. Krzolu M. Fahrettinin biyografisini degreceksiniz. Rahmetli Hocam Krzolu, Trkiyede Ahska Blgesiyle ilgili aratrmalaryapan ve yazan ilk bilim adamdr. Bu vadide onun aratrmalar yolumuzu am veufkumuzu aydnlatmtr. Bu sebepledir ki kitap ona ithaf edilmitir.

Kitaptaki birka yaz da Ahska Blgesiyle ilgili neredilmi baz yaynlar zerinekaleme alnmtr.

Kitapta, tarih, siyas ve stratejik ynlerden dnyann dikkat ekici blgelerinden biri

olan Kafkasya ve Trkiyenin Kafkasya eiindeki Ahska Blgesiyle ilgili aratrmalar yeralmaktadr.


5/24

5

Kitabmn okuyucular, bilhassa gen aratrmaclar iin yararl olaca midiylemazlum Ahskal hemehrilerimin tarih dertlerinin dinmesine vesile olmas iin duaediyorum.

Ankara, 15 Ekim 2006 Yunus Zeyrek


6/24

6

BYK BLGN PROF. DR. M. FAHRETTN KIRZIOLU

10 ubat 2005, Perembe (1 Muharrem 1426) tarihinde Trkolojinin byk bilgini Prof. Dr.Krzolu M. Fahrettin Beyi kaybettik.

Seksen sekiz yllk mrnn yetmi yln bilfiil alp, megul olduu sahalarda birbirindenkymetli eserlerle bilim leminde yeni ufuklar aarak yaayan rnek insan Krzolu, aramzdanayrld. Hac Bayram Camiinde cuma namazn mteakip klnan cenaze namazndan sonra CebeciAsr Mezarlnda ebed istirahatghna tevdi edildi.

Yeri bo kalan Krzolunun artk bir tarih olan hayat hikyesini kaleme almann zorluunubiliyoruz. mrnn son on ylnda adeta bir evld gibi yaknnda bulunmu bir kii olarak onuanlatmaya gayret edeceiz.

Krzolunun ailesi ve doumu

Kars ehri, 1877-78 Osmanl Rus Sava (93 Harbi) sonunda sava tazminat olarak Ardahan ve

Batumla birlikte arlk Rusyasna braklmt. Birinci Dnya Sava balam, blgede artlar iyicearlamt. 1917 ylnda Rusyada Bolevik htilli patlak verdi. Sava ve ihtillin ortaya kardkarklklar ve belirsizlikler, cephelerdeki Rus ordularn da derinden etkilemiti. 93 Harbinden beriRus igalinde bulunan Karsta inisiyatif Ermenilere gemiti. Ermeniler, blge halkna kar aklagelmez derecede zulmediyorlard

Kazan Trklerinden olup Rus ordusunda grev yapan Yarbay Abdullayev, Kars erafndantandklarna, ehirden dar kmalarn, aksi takdirde Ermenilerle Rus Kazaklar tarafndan byk birkatliamn kendilerini beklediini haber verdi. Bunun zerine yerli ahali, ana yol boyundan dakylerine doru ekilmeye balad. Henz drt aylk evli olan Mehmet Dervi Efendi de, ailesiylebirlikte Kars yaknlarndaki Mama (Kriei) kyne, bir akrabasnn yanna gitti. Celep ve kkapta mteahhitlik ileriyle megul olan Dervi Efendi, Karsn ilk kurtuluu olan 1918 ylndan 1935ylna kadar Kars Belediye Tahsildarlnda bulunmutur.

Karsn en eski ve yerli bir ailesine mensup olan Krzolu Mehmet Dervi Efendiyle ei HfzaHesna Hoca Hanmn, Mamata ilk ocuklar dnyaya geldi. Tarih: 25 ubat 1332/10 Mart 1917Cumartesi.

Rusyada arlk yklm, onun yerine Sovyet ynetimi kurulmutu. Sovyet ynetimiyleOsmanl Devleti arasnda yaplan antlamalarla ksm bir rahatlama grld. Ardahan ve Batumlabirlikte Kars da, 3 Mart 1918 tarihinde imzalanan Brest-Litovsk Bar Antlamasyla Trkiyeyebrakld. 25 Nisan 1918de Trk ordusu Karsa girince, drt yldan beri Mamata yaayan MehmetDervi Efendi, ailesini alarak Karsn Kaleii Mahallesindeki evine dnd.

Bu hercmer devrinde dnyaya gzlerini aan Fahrettinin ailesi, evredeki okumu ailelerdenbiriydi. Ana dedesi olan Mderris Yemenhalifeolu Muhyiddin Efendiyle ei Kymet Hoca,

mahallenin kz ve erkek ocuklarn ayr ayr okutuyor, onlara din ve mill bilgiler veriyorlard.Kk Fahrettinin babas, Karsn savunmas srasnda Ermenilerle savarken bir arapnelle

alnndan yaralanp atndan dmt. At, kanl bir eyerle eve gelince, einin ehit dtn sanangen anne, zntden yataa dt ve Karsn kurtuluunu gremeden 27 yanda vefat etti. KkFahrettin, henz 13 aylkken ksz kald. Baba Mehmet Dervi Efendi, baldzyla evlendi. ByleceFahrettin de kszlkten kurtuldu. Daha sonra bu hanm da vefat edecek, Mehmet Dervi Efendi,nc defa evlenecekti. hanmdan toplam on ocuk dnyaya gelmiti. Bu kardelerin en byFahrettindi.

lk tahsil yllar

Fahrettin, kk yalarda iken aile iinde okutuldu ve halas Safiye Hocadan iki hatim indirdi.1923 ylnda Kars Numune Mektebine verildi. lkokulu eski yazyla okudu ve 1928 hazirannda bitirdi.1931de Kars Ortaokulundan mezun oldu. Karsta lise olmadndan cretli-yatl renci olarak


7/24

7

Erzurum Lisesine gnderildi. Lise yllarnda, Erzurum Tarihesi ve Erzurum airleri adl kitaplarntesirinde kald. Gen Fahrettin, bu tesirle daha o yalarda Karsn tarih ve edeb deerleriniaratrmaya yneldi. Dede Korkut Kitabyla da bu yllarda tant; bu kitabn diline ve slbunahayran kald.

lk memuriyeti ve niversite rencilii

Haziran 1934te Erzurum Lisesinden mezun olan gen Fahrettin, Maliye Tahsil Mfettii olarakArpaayda memuriyete balad. Bu memuriyetinde, on ay kald.1Bu zaman zarfnda atla dolatArpaay kylerinden, halk edebiyatyla ilgili 13 defter dolusu derleme yapt. lk yazs, bu dnemde, 1Aralk 1934 tarihinde Kars Halkevi dergisiDouta kt.

Gen Fahrettin, Dr. Rza Nurun 12 ciltlik Resimli Trk Tarihinin Krm ve Trkistanla ilgilibahislerinden ok etkilenmiti. Doktor olup kyl klnda Trkistana giderek Basmaclar,Moskoflara kar ayaklandrma hayalleri kurmaktayd. Bu duygularla, 1935 yl austosunda, SalkBakanl hesabna yatl olarak stanbul niversitesi Tp Fakltesinde tahsile balad. Bu faklteninFKB ksmn tamamlad ve sertifika ald.

Yeniden memuriyet ve ilm seyahatleri

Daha nceleri canl hayvan ticaretiyle megul olan baba Dervi Efendi, 1918 ylndan itibarenyapmakta olduu Belediye tahsildarlndan ayrlmt. zel dareden kiralad deirmen de elindenalnd. Bu srada Karstaki evi soyuldu. Bu soygun, aileyi fakir drmt.

Tp fakltesini brakp Karsa dnen Fahrettin, ailenin geimine katkda bulunmak iin yenidenmemuriyete balad ve yine Husus Muhasebe Tahsil Mfettii olarak Posofa gitti. Burada on aygrev yapt.2Ky tahsildarlarn denetlemekle grevli atl memur olarak ile, kasaba, ky, yayla veklaklar dolat. Blgeden yetien klarn deyi ve hikyeleriyle hayli folklor malzemesi toplad. O,bu grevi byk bir zevkle yaptn sylemektedir.

Onun Posofta grev alma isteinin, birka sebebi vardr. Analm dedii vey annesi

Muteber Hanmn dedeleri Ahskadan gelmilerdi. Sarbaoullar3

diye anlan bu ailenin getirdiisava ve g htralaryla k hikyeleri, onun ruhunda Ahska ve Batum imeklerinin akmasnasebep olmutu.

Posof, Trkiyenin Ahskaya en yakn noktasdr. Oraya giderse, belki Ahskaya da geer,oralar dolar, hatt nl Ahmediye Camiini yakndan temaa edebilirdi. Ayrca Ahska ve Posof,folklor ve halk edebiyat mahsulleri asndan olduka mmbit bir yerdi. Bu evreden ok nl klaryetimiti. Posoftaki resm grevi srasnda, bu klarn edeb htralarn toplamak daha kolayolacakt.4

Lise yllarnda okuduu, spirli Hzk Efendinin (1690-1763) Divnndaki Ahskayla ilgiliiirlerde anlatlan cami, medrese ve emeleri, bizzat grmek hevesindeydi. Fakat Stalin dnemininbasks altnda inleyen Sovyetler Birlii snrn geme imkn bulamad.

Misk- Mill snrlar iinde yer ald hlde, mill snrlarmzn dnda kalan Batum ve

Osmanlnn ldr Eyletibaehri olan Ahska, Krzolunun i dnyasnda baka bir yere sahipti.Nitekim o, btn mesaisini bu blgenin tarih ve edeb rnlerinin derlenip deerlendirilmesinehasretmitir, denilebilir. Akademik hayatnn nemli basamaklarnda da bu blgeyle ilgiliaratrmalarnn nemli bir yeri vardr.

Birinci askerlik, retmenlik veDoudergisi yllar

130.07.1934-01.09.1935 tarihleri arasnda.230.06.1936-20.04.1937 tarihleri arasnda.3Prof. A. Caferolunun Dou llerimiz Azlarndan Toplamalar (st. 1942) adl kitabnnYerli

Kars Azblmnde, Muteber Hanmn aabeyiir Sarbaolundan da, derlemelerbulunmaktadr (Sh. 147-159).4Yunus Zeyrek,Krzolunun Posof Hatralar, Trk Kltr dergisi, S. 481, Mays 2003, Ankara.


8/24

8

1937 Maysnda askere alnan gen Fahrettin, on iki ay sren Yedek Subay Okulundan sonraAstemen olarak Sarkam Topu Alayna geldi. Burada alt ay kta hizmeti yaptktan sonra 1938Ekiminde terhis edildi. Kars Lisesinde Yardmc Trke retmenliine balad.5

Kars Lisesindeki retmenlii srasnda Halkevinin aylk dergisi Douun idaresini stlendi.Daha nce 16 sayfa olarak kan dergiyi 32 sayfa hlinde karmaya balad. lk yaz denemelerini ve

daha nce Posof ve Arpaayda derledii halk kltr verimlerini, bu dergide yaymlad. Bu yazlar,yurdun drt bir yanndan ses getirdi. Doutaki yazlar ona, yurt apnda hakl bir n kazandrd.Yine bu dnemde Karsgazetesinde birok aratrma yazlar neredildi.

Yeniden niversite ve Krzolu soyad

Krzolu, Alman-Rus Sava balaynca 1941 ylnda yeniden yksek tahsil yapma frsat buldu.stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnde okumaya balad. Bir ara stanbulSleymaniye Ktphanesinde memurluk da yapt.6

1941 ylnda lk dergisinde kan Dede Korkut Kitabndaki Coraf simler balklincelemesiyle, ilim leminin dikkatini ekti. Bu alma, 1952 ylnda kitaplaacak ve Krzolu,DedeKorkut Destanlarmtehassslarndan biri saylacakt.

Soyad Kanunu yrrle girince aile adlar verilmeyip elik soyad verilmiti. Bu isim, 9Kasm 1943 tarihli mahkeme kararyla tashih edildi ve aile, Krzolusoyadn ald. Bir ankete verdiicevapta: Soyadm Krzoludur.Krzolu M. Fahrettindiye soyadm, dzgn Trkeye gre bataanarak yazarm. demektedir. Bundan sonraki yazlarnda imzasn, genellikle Krzolu M. Fahrettineklinde kullanacaktr.

Muhtelif yayn organlarnda grlenKarsakl, F. Saltkan, K. Krz, Mamal, M. Kuzu,Alp-Urungu, Mollaolu, Ilgar Kizirolu, M. erif oruklu gibi takma adlarla Kars TTDAratrma Kolu, Kars TTD Tantma Kolu, Dou ve Kara Amid imzal yazlar daKrzoluna aittir.

Krzolu ad, aileden birinin lkabndan gelmektedir. Hocann byk dedelerinden biri olan

Deirmenci erif Aann alnnn sa st tarafnda, doutan bir tutam beyaz/kr sa bulunmasndandolay onaKrz erifderlermi. Bu sebeple ailenin adKrzlar/Krzoullarolarak anlmaktaym.

kinci askerlik

Krzolu, 1943te ikinci defa silh altna alnarak Sarkamtaki ktasna gitti. Bu on yedi aylkikinci askerlik dnemiyle toplam 35 ay askerlik yaptktan sonra 1944 Kasmnda Topu Temeniolarak terhis edildi. Askerlii srasnda kayak sporuna ilgi duydu ve bu sporla megul oldu.

kinci askerlikle faklte renimi kesintiye uradysa da, terhisten sonra tekrar faklteyednerek tahsiline devam etti; 1946 ubatnda mezun oldu.

Tarihi Krzolu ve ilm evresiniversite rencisiyken aratrmalarn neretmeye devam eden Krzolu, bu sralarda

naralt, Bozkurt, Trk Yurdu, Tanrda, Trk Amac, Halkbilgisi Haberleri, Tarihten Seslerve Yceldergilerinde aratrmalarn neretti. O bu sralarda hocas Zeki Velid Togann fahri asistan gibiydi.Sevilen ve kendisinden ok ey beklenen mstakbel bir bilim adam olarak stanbulun nl aydnlarve bilim muhitine girdi.

Takdir kazanan gen Krzolu, ilim evrelerinden iltifat gryordu. Mill ir Mehmet EminYurdakulun dikkatini ekmi ve onun sevgisini kazanmt. 20 Nisan 1943 tarihinde Ankara adlkitabn imzalayan Yurdakul, imzasnn zerine: Mill lkmzn mealecilerinden Aziz OlumFahrettine yadigr olsun. ifadesini yazmt.

501.01.1938-01.09.1941 tarihleri arasnda.623.02.1942-02.04.1942 tarihleri arasnda.


9/24

9

zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi mellifi smail Hmi Danimend, kitabn Krzolunaarmaan ederken i kapaa unlar kaydetmiti: Karsn kymetli tarihisi ve benim aziz dostumFahreddin Krzoluna armaan. 8 Terinievvel 19477 Krzolunun 1946da hazrlad Cm-iCem-yinin Mukayeseli Nshas iin Danimend tarafndan kaleme alnan bir yaz u ifadelerlebalamaktadr: Memleketi olan Karsa ve ark Anadolu Trklnn milattan evvelki zamanlaradayanan tarihine ait kymetli yazlaryla gen tarihiler nesli iinde kuvvetli bir ahsiyet olarakbelirmee balayan Fahreddin Krzolunun himmet ve gayretine medyun olduumuz bu mukayeselinsha, Osmanl neslini Ouz boylarna balayan ilk eserlerden birini en doru ekliyle meydanakarmaktadr.

Gerekten de Krzolu, Cumhuriyet dneminde ilim ve mill kltr alanndaki uyanta, nemlirol olan aydnlardan biri olacakt.

Krzolunun evrak- perian arasndaki mektuplardan onun ok geni bir dost evresine sahipolduu anlalmaktadr Bu evre, zamann ilim ve sanat leminde zirvelere km nl kiilerdenolumaktayd. te onlardan bazlar:Zeki Velid Togan, Ziyaeddin Fahri Fndkolu, erafettin Erel,Mirza Bala, Orhan aik Gkyay, Osman Turan, smail Hami Danimend, Pertev Nail Boratav, ArifNihat Asya, Nihal Atsz, Faruk Smer, Hamit Zbeyir Koay, Cahit ztelli, Necati Akder, Rfk SalimBurak, M. Halit Bayr, Necmettin Esin, Tark Zafer Tunaya, Faruk Kaleli, brahim Kafesolu, Bekir

Ktkolu, M. Altay Kymen, Hikmet Dizdarolu, Nejat Diyarbekirli, hsan Hner, Fazlolu CemalOuz calve ou hirete intikal etmi daha kimler...

1946 ylnda niversite renimini tamamlayan Krzolu, iki yl stanbulda serbest alt. Busrada Hazine-i Evrakta ve ktphanelerde aratrmalar yapt, hocas Cavid Baysunla Tezkir-iCevdetin ilk 12 tezkiresini, mellif yazmasndan kopya ederek nere hazrlad. Drt tane tarih eserininmetin ve sadeletirmesini Trkiye Yaynevine verdi.8

1944 ylnda dzenlenen Kars Tarihini Yazma Msabakas iin yazmaya balad KarsTarihini 1945 yl sonunda vilyete teslim etti.

Krzolu, 1948 ylnda Kars Lisesinde retmenlie balad.9 Bu grevi srasnda, 16 Mart1949 tarihinde, Silifkeli Hacmusaoullarndan Emekli Binba Kzm Gkselin kz ve ayn lisedecorafya retmeni olan Nebahat (Gksel) Hanmla evlendi.

Diyarbekir, Diyarbekir10

Zamann siyas iktidarn etkileyen nl bir politikacnn yanl tutumu yznden, 1951 ylndaDiyarbekir Lisesine tayin edildi.11 Bu ehirde, sosyal ve kltrel faaliyetler yrten Krzolu,blgenin tarih, etnoloji, etnografya ve folklorunu aratrd. Bu aratrma ve incelemelerinin birksmn, Diyarbekirde karmaya balad Kara Amid, Dicle ve Ouz dergileriyle dier mahallgazetelerde neretti. Mahall basn ve erafla yakn ilikiler kuran Tarih retmeni Krzolu, buehirde silinmez izler brakt.

Krzolunun Diyarbekirde yapt almalar, yine Diyarbekirli bir aydn olan rahmetliAvukat evket Beysanolunun 31 Mart 1963 tarihli bir mektubunda yle anlatlmaktadr:

1939 ylnda Kars Halkevi dergisi Dou ve stanbul gazetelerinden Tanin, Vakit, Tasvirve Hrsesteki yazlaryla tandmz Krzolunun, mutlu bir tesadf eseri olarak 1951martnda Diyarbakr Lisesi Tarih hocalna tayin edilii, kendisini yakndan tanmamza vesileoldu. 1957 yl sonuna kadar Ziya Gkalp Lisesi ve arada da Diyarbakr retmen Okulundatarih hocal yaparken, Ziya Gkalp ailesi ve mzesinin incelenip tannmas; Trk Milliyetiler

71967 ve 1973 yllarnda kan Artvin ve Siirt yllklarndaki tarih blmleri, Hoca tarafndan yazldhlde, nedense ayn yllarda kan Kars l Yllnn tarih blmleri, hayat boyunca Karsla ilgiliaratrmalara zel bir yer veren Krzoluna yazdrlmamtr!

8Bunlardan yalnz Cm- Cem-ynin sadeletirmesi 1949da basld.923.3.1948-30.03.1951 tarihleri arasnda.10

Hoca, bu ehirden bahsederken Diyarbakr deil, hep Diyarbekir derdi ve dorusunun da byleolduunu sylerdi.11Bu politikac, Arkadam Menderesin mellifidir.


10/24

10

Dernei ve Diyarbakr Tantma Derneinin kurucu azas olarak almalar, ehrin antlar,yaztlar ve Lice, Atak, ermik kasaba ve kaleleriyle blge folklorunun yakndan inceleyici vearatrcs olarak Kara Amid dergimizde yaynlad makaleler, blgemiz ve mill kltrmziin ok verimli olmutur.

Diyarbekir Ziya Gkalp Lisesi Tarih retmeni olduu srada, 17 Eyll 1953 tarihinde Trk DilKurumu yeliine kabul edildi. Kurumun Trkeyle ilgili gr ve faaliyetini beenmeyen Krzolu,bu kurumun Genel Sekreteri Agop Dilaarn ikyetine sebep olacak derecede tartmalar yapt.

1953 ylnda stanbulda baslan Kars Tarihi, adl eseriyle bilim evrelerinde hakl bir neerien Krzolu, bunun ardndan 1855 Kars Zaferiyle Edebiyatmzda Kars adl kitaplarnyaymlad.

1957 ylnda Adapazar Lisesine nakleden Krzolu, Arifiye retmen Okulunda Tarihretmenlii yapt.12

Mill Eitim Bakanl-Ankara

1961 ylnda Ankarada Mill Eitim Bakanl retmeni banda Yetitirme Brosunda ubeMdrlne getirildi. DPTde Sosyal ler Dairesinde ve Devlet Bakanl zel statistik BilgilerGrubunda Tarih Aratrmalar Uzman olarak alt. Bu arada Trk Kltrn AratrmaEnstitsnn istei zerineD Trkler zerine Trkiyedeki Bibliyografyay hazrlad.

Seksen yanda olan babas Mehmet Dervi Efendi, 9 Nisan 1964 tarihinde Karsta vefat etti.Ayn yl, Necip Fazl tarafndan Kanl Sark adl tiyatro eseri yazld. 1064-Seluklu Fethinin 900.Yldnmnde, Kars tarihini sahneye koyma amacyla Kars Belediyesi tarafndan desteklenen bueserin konusu ve malzemesi, yazara Krzolu tarafndan verilmiti.Bu tiyatro eserindekiKuzucu

Mehmetde Hocann babasdr.13

1966da Mill Eitim Bakanl Ariv Dairesinde ube Mdr ve ayn zamanda TrkAnsiklopedisinde uzman olarak alt. Bu ansiklopediye birok makale yazd.

niversite Hocas

Krzolu, Ankaradaki memuriyeti srasnda bir yandan da Ankara niversitesi DTCFdeAkdes Nimet Kurat ynetiminde doktora almasn yrtt. Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethikonulu tezinipekiyidereceyle veren Krzolu, 11 Mays 1967da Tarih Doktoru oldu.14

Dr. Krzolu, 1 Kasm 1967 tarihinde Erzurum Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi TarihBlmnde retim Grevlisi olarak almaya balad. 1972-1973 tarihlerinde bir sre Fransadakald. 18 Kasm 1975 tarihinde, Kr ve oruk Boylarnda Kpaklaradl teziyle Orta a TarihiDoenti oldu.15 Uzun yllar bu fakltenin Tarih Blm Bakanln yrtt. 1980 Kasmndanitibaren alt ay Lefkoada kalp Kbrstaki Trk-slm kitabelerini inceledi. Bu arada Lefkoa zelTrk niversitesinde nklp Tarihi Dersleri verdi.

Krzolu, 1982 ylnda tamamlad An ehri Tarihi adl almasyla Orta a TarihiProfesrunvann ald. Kadrosuzluktan dolay iki yl Dileri Bakanl Aratrma Dairesinde arivuzman olarak altktan sonra Ankara Gazi niversitesi Eitim Fakltesi Tarih retmenliiBlm retim yeliine geti.

1202.12.1957-28.06.1961 tarihleri arasnda.13 Hoca, Orta mektepten snf arkadam dedii zamann Belediye Bakan rahmetli Arif Tann

madd desteini temin ederek Prof. Osman Turann tavassutuyla Necip Fazlla grm, eserin tarih

ve edeb malzemesini ona vermitir.14Bu almas nce Atatrk niversitesi sonra da Trk Tarih Kurumu tarafndan neredildi.15Bu alma da TTK tarafndan neredildi.


11/24

11

Prof. Dr. Krzolu, 16 Mays 1985 tarihinde buradan emekliye ayrld. 1 Ocak 1986-31 Aralk1986 tarihleri arasnda szlemeli ve Ekim 1987-31 Mays 1990 tarihleri arasnda da cretli retimeleman olarak ayn fakltede grev yapt.

Emekli olduktan sonra da ok nemli eserler hazrlad. Bunlardan bilhassa Kzm Karabekir(1991), Btnyle Erzurum Kongresi (1993) ve Tarihe-i (Gazavt-) Dastan (2000) gibi prestij

almalar zikretmeliyiz.

Cemiyeti Krzolu

ok verimli ve faal bir bilim adam olan Krzolu, sosyal hayatta birok dernek ve kurulunkurucusu, yneticisi veya yesi olarak grev yapmtr. Bunlardan bazlar unlardr:Kars Turizm veTantma Dernei, Seluklu Tarihi ve Medeniyeti Enstits, Trk Folklor Dernei, Trk Oca, TrkDil Kurumu, Diyarbakr Milliyetiler Dernei, Diyarbakr Turizm ve Tantma Dernei, TrkEtnografya ve Folklor Dernei, Ankara Halkevi, Faklte Mezunu retmenler Sendikas,Gayrimenkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu, Trk Tarih Kurumu, Muallimler Birlii,Malazgirt Fetih bidesini Yaptrma Dernei, stanbul-Kars Lisesinden Yetienler Cemiyeti, SelukluFethini Kutlama Komitesi, Trkiye-Azerbaycan Dostluk Dernei...

Bunlardan Trk Tarih Kurumunun, Krzolunun hayatnda ayr bir yeri vardr. Zira o, bukurumun asl yesiydi. Hoca, TTKnn Brossetden tercme edilen Grcistan Tarihiadl basma hazrkitab, yaklak elli sene bekletmesine bir anlam veremiyor ve zlyordu. Nihayet bu kitap 2003 ylsonuna doru kt. Fakat Hoca artk eski g ve hafzasna sahip deildi. Birka sayfasn okuduktansonra bu kitab bir kenara brakt. nanyoruz ki, kitap bu hliyle birka sene nce eline geseyditercmedeki izaha muhta birok noktay aydnlatacak ve basma hazrlanma ekil ve metodunu daeletirecekti. Ne gariptir ki, baskya hazrlayan profesr, yazd sunuta, kitabn macerasn hikyeederken, Trk Tarih Kurumu Asl yelerinden Prof. Dr. Fahreddin Krzolunun srarl tekliflerisonucunda Yrtme Kurulunun 7.6.2000 tarihli kararyla Grcistan Tarihinin evirisinin yaynahazrlanmas grevi tarafma verilmitir. ifadelerini kullanmaktan kendini alamamtr.

Hoca, erefnamenin de Kltr Bakanl tarafndan yaymlanacan sylemiti. Bu eser dehl yaymlanmamtr.

Krzolunun, rahmetli ei Nebahat Hanmdan olu vardr. Bunlarn en by olan MehmetIlgar (Kars, 1950), Isparta Sleyman Demirel niversitesi Mimarlk Blmnde profesrdr. Ortancaolu Dede Korkut (Kars, 1951), Ankara Tarm l Mdrlnde ziraat mhendisi ve kk oluSeyfettin Krad (Diyarbekir, 1956) bir kurumda mtercim olarak almaktadr.

eker hastalndan mustarip olan Nebahat Hanm, 4 Mart 1986 tarihinde vefat etti.

Shhatine ok dikkat eden Hoca, sakin ve huzurlu bir tabiata sahipti. Sigara dahil hibirkt alkanl yoktu. Alkol kullanmayan Krzolu, airler sarho olur diye, hece ve aruzveznini ok iyi bildii hlde, dedesine sz vermi, iir yazmamtr.

Bilgin Krzolu

Prof. Krzolunun, Trk bilim hayatnn ok nemli ahsiyetlerinden biri olarak Trkolojininher sahasnda stat olduu, ilim evreleri tarafndan kabul edilmitir. O, bu sahalarda alanakademisyenlere rehber olmutur.

Dil, tarih, edebiyat, folklor, etnografya ve etnoloji sahalarnda alanlar, ona mracaatetmektedirler. Trkolojinin en hassas dallarnda, kimsenin cesaret edip ele alamad birok konu,onun gayretiyle aydnlanmtr. Sz konusu sahalarda yazlm yabanc eserleri, cebinden paraharcayarak tercme ettirmi ve bunlardan yararlanmtr. Bu hususu bilmeyen baz muarzlar, onunkulland bu tr kuvvetli kaynaklar bilmemekte, gyabnda iftira ve dedikodudan kendilerinialamamaktadrlar.

Bugn btn dnyada grlen etnik-mikro milliyetilik bels ne yazk ki lkemizde degrlmektedir. Bu tr konular zerinde yerli bilim adamlarmz zamannda ilm almalar yapmolsalard birok zc ve mill vicdan szlatan olaylar yaamayacaktk. Bunu ok nceden grenKrzolu, bu sahalarda da aratrmalar yapm; Trkln Ouz ve Kpak ana kollarndan baka


12/24

12

Krt, Laz, Hemin, Tahtac, Alevi Trkmen, Manav, Terekeme/Karapapak, Grc ve Malakanlarlailgili ciddi almalar ortaya koymutur. niversitelerimiz hl bu nemli sahalarn uzandadr.

Krzolu, divan ve siyakat dahil eski yazlar rahatlkla okumaktayd. Onun kitaplarnkartranlar, dipnotlardaki kaynaklara baknca bu uzmanln fark ederler.

Genel tarih bahisleri yannda blge tarihiliine de ayr bir nem atfeden Krzolu, bu sahada

data r amtr. Bata kendi memleketi Kars ve evresi olmak zere, Artvin, Ahska, Erzurum,Rize, Trabzon, Bayburt, Gmhane, Ar, Van, Bitlis, Siirt, Bingl, Diyarbakr, Elaz, MalatyaveAdyamanillerimizle ilgili almalar yapmtr. Hoca, bu ehirlerle ilgili olarak ya etrafl aratrmalaryapm, yaymlam, yahut da mahallinde konferanslar vermitir. Mahall basn zerinde yaplacakaratrmalar, Hocann bu faaliyetini aka ortaya koyar. Buralardan yetien gen tarihiler, onunat yolda ilerlemilerdir. Hocann arivinde, bunlarla ilgili birok mektuba rastladk.

Kendisine 30 Kasm 1965 tarihinde Malatyadan bir mektup yazan Cell Yalva, KarsTarihinin kendisi iin iyi rnek olduunu belirtmi ve okuyamad kitabelerin fotoraflarn Hocayagndererek yardm istemitir. Hoca, Yalvan bu mektubuna 2 Aralkta cevap yazm ve Malatyatarihiyle ilgili geni bir bibliyografyayla birlikte gndermitir. Bu mektuptaki u ifadeler, onun blgetarihilii hakkndaki grlerini yanstmas bakmndan nemlidir:

Mektubunuz, bir Anadolu blge tarihisiyle beni tantrd iin, dn akamdan beri okmutluyum. Malm, bizde ehir ve iller tarihi incelenip yazlamadan, geni bir yurt ve millettarihi yazlamaz. Bu bakmdan Dou Anadolumuzdan Urfa, Diyarbekir, Siirt, Harput,Erzincan, Erzurum, Kars ili tarihlerinden sonra Malatya tarihinin de sizin kaleminizden kmolarak Mill Ktphanemize mal edilmesi, byk bir saadet ve kazan olacaktr. zemediinizkitabelerin fotorafisini lutfederseniz, burada halleder size takdim edebilirim.

Halkiyat Krzolu

Krzolu, bir tarih bilgini olduu gibi ayn zamanda stat bir halkiyatdr. Tertip edilen klarbayram ve halk oyunlar yarmasnda birok defa jri yelii yapmtr. O, gen yanda baladhalkiyat derlemeleri ve tevazuuyla halk irlerinin de byk sevgi ve saygsn kazanmtr. Birokk, onun iin vc manzumeler yazmtr. Kendisine gelen mektuplar arasndaki k mektuplardikkat ekmektedir.

Krzolu, bata Trk Folklor Aratrmalar dergisi olmak zere bu sahada kan yaynorganlarnn vazgeemedii bir halkiyatyd. Onun bu ynn ne karan ilk biyografisi, Ali Rzander tarafndan kaleme alnan yazdr.16

Krzolu, nceleri Valilikler ve Halk Eitim Merkezlerinin davetiyle, son yllarda da AtatrkDil ve Tarih Yksek Kurumunun programlaryla Anadolu ehirlerinde birok konferans vermitir. Bukonferanslar, byk kalabalklar tarafndan dinlenmi ve mahall basnda yer almtr.

Krzolu, yurt dndaki Trkoloji evrelerinde de bilinen ve almalar merakla takip edilenbir bilim adamdr. O, almalarndan dolay birok defa eitli dllerle taltif edilmitir. BunlarnHocay sevindirdiini biliyoruz. Yalnz 1998 ylnda Milletleraras Dede Korkut KollokyumundaBak Devlet niversitesi tarafndan verilen Dede Korkut Adna Hamid Arasl Plaketinin ayr biryeri olduu muhakkak...

Uzun seneler grev yapt niversite onun iin bir armaan karamamt! Bu, vefaszlHocann yakn evresi hissediyor fakat elinden bir ey gelmiyordu. Btn akademik basamaklar,Hocann yazlarn araklayarak yapanlar da byle bir vefa borcundan haberdar grnmyorlard. Busatrlarn yazar, Kltr Bakanlnn her yl bir kiiye verdii Yksek Hizmet dlnn 2004 ylndaKrzoluna verilmesini ok arzu ediyordu. Hoca, mrnn son senelerini yaarken 2003 ylsonlarnda baz Kars ve Ardahan milletvekillerini ziyaret ettim. Olumsuz bir ey sylemediler, fakatbu tr konularn onlarn gndeminde yer bulamad anlald. Halbuki bu dle Hocann deil, Trktoplumunun ihtiyac vard

16Ali Rza nder, Folklorcularmz: Mehmet Fahrettin Krzolu, TFA, S. 185, Aralk 1964.


13/24

13

stat Krzolu

Krzolu, kendi hocalarnn ve meslektalarnn takdir ve sevgisini kazanm, birok bilimadam iin de, bilgisine bavurulmas gereken stat olmutur. Bunlardan birkana rnek vermekistiyoruz.

Dil ve Tarih Corafya Fakltesinin nl Halkiyats P. Nail Boratavn, henz niversitederenci olan Krzoluna yazd birok mektuptan birisi u satrlarla balamaktadr:

Aziz Kardeim Fahreddin,

Birok malmatla dolu ve istediim eylere cevaplarla ykl mektubunu aldm.Arkadalnn kymetini takdir ettiim in her mektubun benim in byk bir sevin mevzuuoluyor. Eksik olma kardeim.

Boratavn Dou Anadoluda yapt folklor ve halk edebiyat derlemelerinin hatr saylraptaki byk bir ksm Krzoluna aittir.17

19 Mays 1951 tarihinde Mersinden mektup gnderen Halkiyat Cahit ztelli, HocannDiyarbakra nakledilmesinden dolay duyduu znty belirterek baz bahislerle ilgili fikir sormaktave incelemekte olduu cnklerden birinde okuyamad kelimelerin zm konusunda yardm

istemektedir. ztelli, daha sonra yazd mektubunda, yardm iin Krzoluna teekkr etmektedir.Yine bu gibi konularda Krzolunun bilgisine bavurduu anlalan halkiyatlardan biri de HikmetDizdaroludur.

Krzolunun, ahsiyetine, fikirlerine ve ilmine hayran olduu kiilerin banda Hocas ZekiVelid Togangelmektedir.18Togan da onu bir renci olmaktan ok bir dost olarak grmtr. OnunKrzoluna yazd birok mektup elimizdedir.19 Togann mektuplarndan biri 3.4.1965 tarihinitamaktadr:

Azizim Fahreddin,

Byk gemi olsun. Orhan aikin Dede Korkut konferansna gelebilecek kadariyilemisin. Makaleyi elbette yazp vereceim. Fakat son zamanlarda zerime ykletilen fazlamegale yznden bu makaleyi ancak pek ksa yazabileceim.

ocuklarmzdan gzel haberler geliyor. Fakat Nazmiyenin baars btnylegemiyor.

Ankaraya gelmek iin bir vesile kmad.

Halbuki oradaki dostlarmla konuacak o kadar mevzular var ki

Ben 45 Sayl Harp Tarihi hakknda Atsza telefon etmitim. Belki cevaplandrmtr.

Timur tarihlerinde maruf Minglden baka bir yerde Kars yaylasyla ilgili bir Minglzikrediliyor. Bu neresi olabilir? Senin haritalarnda byle bir isim grmyorum.

Hanmefendiye ve ocuklara selmlar, benden ve Nazmiyeden. Hrmetle.

Ahmed Zeki Velid Togan

Tarihten Sesler dergisinin neriyat mdr tarafndan 10 Eyll 1943te yazlm olan birmektuptaki u ifadeler de Hocann dost evresi hakknda bir fikir vermektedir:

Sevgili Kardeim,

17A-DTCF Dergisi, S. 1, 1942 ve c. IV, S. 1, 1945.18Prof. Krzolu, 1978 ylnda Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesinde Tarih Blm Bakan olduu

srada, fakltenin karmakta olduu Aratrma Dergisinin bir saysnn A. Zeki Velid Togan zelSays olarak kmas iin gayret gstermi, bilim adamlarnn yazlarn toplamt. Bu dergi ancak

1985 ylnda baslabilmitir. Akademik hayatnn on alt yln verdii bu niversitenin Krzoluna davefa gsterdii sylenemez.19Ksmet olursa ileride Krzoluna Mektuplarunvanl bir alma yapmay dnmekteyiz.


14/24

14

Uzun mddet mektubunu bekledim. Fakat herhlde askerlik dolaysyla olacak yazamadn.Bugn seni aramak artk farz oldu. Naslsn? Herhlde byk tevazuunla yine herkese kendinisevdirmi olacaksn. Bundan eminim.

.... imdilik hasretle gzlerinden perim canm kardeim. Acele cevap beklerim.

Kardein

Tark Zafer Tunaya

Faruk Smertarafndan yazlan bir mektubun baz satrlar da yledir:

Muhterem Kardeim Fahreddin Bey,

Diyarbakr Mzesindeki koyun ve kei heykelleri zerindeki kitabelerin mahiyeti nedir?Bu mektubu, bu hususlarda beni tenvir etmek lutfunda bulunmanz iin yazm bulunuyorum.Sizin yardmnz sayesinde, bu mhim mesele halledilecektir.

denilmektedir. Smerin bu mektubuna Krzolu, 25 ubat 1955 tarihinde cevap yazmtr. Bu

cevab alan Smer, 21 Mays 1955 tarihli uzun mektubuna u satrlarla balamaktadr:

Muhterem Kardeim Fahreddin Beg, kymetli bilgilerle dolu olan mektubunuza teekkredebilmek iin ancak imdi vakit bulabildim. nk doentlik imtihanna alyordum...

Prof. Krzolu, baz muarzlarnn zannettii gibi ie dnk bir insan deildir. Aksine bilimdnyasna, insanlara ve evreye aktr. Kendisinden yardm isteyen herkese, ne kadar mmknse okadar faydal olabilen bir bilim adamdr.

Hocann yakn dostlarndan olan Nihal Atszn18 Terinisani 1939 tarihinde Karsta bulunanKrzoluna yazd mektuplardan biri yledir:20

Kardeim Fahreddin Be,

Mektubunuzu ve Doular aldm. Doular, birok Halkevleri dergilerinden daha zlbuldum. Bilhassa yazlardan ounun mahall tetkklere hasredilmi olmas, bence mecmuanznkuvvetini tekil eden sebeplerden biridir. Sizin yazlarnz bilhassa bu mevzular zerinde olduuiin sizi tebrik ederim. Hatta kabilse baka her yazy kaldrp yalnz Kars ve evresine aityazlar koysanz daha iyi olur zannederim. Birde mecmuanz(da) Hatunolu soyadl bir yazcnzvar. stanbuldaki talebelerden de 3-4 tane Hatunolu biliyorum. Bunlar acaba ayn aile midir?Meneleri neresidir? Bu ailenin eski bir aristokrat aile olmas ihtimali vardr. Bu hususta birey biliyorsanz lutfen bana bildirin.

Douun birinci saysnda (42 numroluda) var. Bayazda bunun nc k olduunusylyor. Douun eski saylar da bu olgunlukta m idiler? Eer bu olgunlukta idilerse vedaha ucuza tedariki kabilse onlardan da bir takm almak isterim.

Size yaknlarda kendi eserlerimden gndereceim. Lutfen bunu siz de bana hatrlatn.nk bugnlerde ok megulm. Evimiz de karmakark. Selmlarm yollar, muvaffakyetlerdilerim kardeim.

Atsz

Muarzlar

Her nl kii gibi Prof. Krzolunun da muarzlar olmutur. Ama bunlar, hibir ilm mahfildekarsna kamam, eserlerini eletirememi ve urada burada konumaktan ileri gidememilerdir.Krzolunun yurt dndaki muarzlaryla grmelerinin ve mektuplamalarnn bir ksmna biz demuttali folduk. Bu ilikilerde baz Ermeni tarihilerin hazmsz ve saldrgan ifadelerini bir kenara

20Hocann, bu mektuba 20 Ocak 1954 tarihinde cevap yazd anlalmaktadr.


15/24

15

brakrsak, genelde Hocann itibar ve sayg grdn belirtmek gerekir. Trkiyeden toprakkoparmaya ynelik tezleri savunan baz Ermeni ve Grc tarihilerinin Hocayla ilgili nyarglarmazur grlebilir! Peki ieridekilere ne demeli! unu ifade etmeliyiz ki, ierideki muarzlarnnbazlar, tarafmzdan yakndan tannmaktadr. Trk bilim hayatna hibir katks olmayan bubedbahtlar, birtakm unvanlara snarak haksz hretle ikbal mevkilerini igal etmekte, milletimizinzamann ve imknlarn boa harcamaktadrlar.

Bunlardan birisi, 1997 ylnda Ankarada Mill Ktphanede yaplan k enlikSempozyumunda, enlikin mensup olduu Terekeme uruu hakkndaki tebli sunarken, limHocamz Prof. Krzolunun dedii gibi... diye balayp ipin ucunu karnca bu palavrayadayanamayan Hoca, yerinden kalkp sahneye kt, mikrofonu ald: Bu gen doent arkadamz,kaynak gsterdii benim kitaplarm ya okumam, ya da okuduunu anlamamtr! dedi. Sonra oradabulunan Kltr Bakanna seslenerek, Sayn Bakan, bu tebliin ilm bir kymeti yoktur,baslmamaldr! uyarsnda bulundu. Tabii ki sz konusu tebli k enlik Sempozyumu Teblileriarasnda kmad.21 O ahs daha sonra niversite profesr oldu ve mthi bir Krzolu dmankesildi. Kendisini Trkolog olarak takdim eden fakat Trkolojinin hibir sahasnda yeterli bilgiyesahip olmayan bu zayf karakterli arkada uyarmak iin Krzoluna Sayg balkl bir yazyaymlayp o ve onun gibileri ahlk bir izgiye davet ettik.22 Sz konusu yaznn zerinden yllar

getii hlde bu ahsn, unvann tad sahada kayda deer bir alma yapmad gibi dedikodudanda vazgemedii grlmektedir. Bu gibi meseleler, Trk niversitelerinin akademik alandakiproblemlerinden biri saylabilir.

Krzolu, bir insann mrne smayacak aptaki aratrmalarnda ilm tenkide her zamanihtiya olduuna inanm ve kendi tezlerinin de ilm platformlarda tartlmasn arzu etmitir. Neyazk ki, onun aratrmalarn anlayp deerlendirmede aciz kalan baz kiiler, ierideki er evreleri veErmenilerle ayn safta yer aldklarn anlayamamlardr. Bu muarzlar onunla dorudan mcadeleyede girememilerdir. nk onlar, Krzolu karsnda sz syleyebilecek birikime sahip deillerdi.

Krzolunun en karakteristik zelliklerinden biri, onun mcadeleci yndr. Bilhassa millkonularda ne kan bu tavr, kltrel deerleri, karanlk emellerine alet edenlerle etnik fitneyikrkleyenler zerinde byk tesir icra etmitir. O, ykc, blc ve ifsat edici faaliyete kaytsz

kalmam, zamannda gereken cevab vermekten ekinmemitir. Birok basn yayn organnda onunbu tr yazlar grlebilir.

Krzolu ve halk airleri

Bir tarihi olan Krzolu, o derecede de halk edebiyat otoritesidir. Bata ldrl enlik vePosofluZll, Mdam olmak zere Yusufelili Huzur,Kazmanl Hfz, Cemal Hoca, BardzlNihanve daha birok k, onun almalaryla edebiyatmza mal olmutur. Erzurum, Kars, Artvin,Ardahan, Ahska ve Azerbaycan sahasnda yetien bilcmle klar, onun derleme defterlerindedir.

O, daha genliindeyken birok halk airinin sevgisini ve saygsn kazanmt. Zira pek okhretli halk airimiz, Hocann gayretiyle cemiyet ve edebiyat hayatmzda yer alabilmitir. OnlarnHoca iin yazd birok iir var. Hanakl Mahzunnin 1936 ylnda Posof'ta Tahsil Mfettii olarak

bulunan Krzolu iin yazm olduu manzume yledir:Duurda erefli Mfetti Beim,Pek hrmetli kemletin sylenr.Ak ehlinden pek holanur dediler,Her mecliste erfetin sylenr

Levha byle yazm Kadir-i Kayyum,mrn uzun olsun, hkmnz dim,Adli adletli, gnl mlyim,Mazlmlara efatin sylenr.

21

Bu arkada, barnd niversitenin Web sayfasndaki birka maddeden oluan yaynlar arasndanedense bunu da gstermektedir!22Yunus Zeyrek, Krzoluna Sayg, Trk Yurdu, S. 156, Austos 2000


16/24

16

Dnya arh felek, her gn dolanur,Kemlet sahibi, eylgn bulur,Yigidin dnyada bir n kalur,Duydum senin hep hrmetin sylenr.

Yohsuli gzlemek mrvvet kn ,

Gnden gne artsn hretin ann,Ardahan ehrine eriti nn,Meclislerde mrvvetin sylenr.

Ak ehli olanlar hep senden rzi,Mazlmlar duc eyler niyzi,Bu medhimi dinle, unutma bizi,Ltf ihsan Ehli Ztn sylenr.

Derdim pinhan kald byle sinemde,Ver ktphaneye ikr eyle,Bu hususda ltf kerem, affeyle,Ltf ihsan drl metin sylenr.

Mahznpir amda dersimi atm,Erenlerin meclisine ulatm,Bahar seli gibi her yana tatm,r kede adletin sylenr.

ada airlerden Cokun Ertepnar da 28 Ekim 1980 ylnda yazp kendisine gnderdii iiryledir:

Krzolu Fahrettin

Krzolu Fahrettin

Karstan gelir, Karstan.nanc btn, sevgisi btn,

Kars, olmu dilinde destan.

Krzolu Fahrettin

Kars, der, oynamaz snr ta.

Yreinde ne duyarsn, syler misin,

Bizim Karsa kar?

Krzolu Fahrettin sencileyin

Birlik sevgisinde yourmak deil mi iiRessamn, dnrn, airin

Edirneyi, Mardini, Kars, Mara?

Krzolu Fahrettin,

Kutlusun, su serpersin gnlmze Arastan.

Sesin derinliklerinden gelir tarihin,

imizde kaleler kurarsn hep Karstan...

Bir hatra


17/24

17

2003 yl mart aynda evimizi terif ettii bir akam sohbetinde her zamanki gibi neeliydi.Aras nehrinin getii dier yerlerde s olduu hlde Kazmanda derin olmasn anlatan u maniyimakamla syledi:

Araz Araz han Araz,

Binglden kalkan Araz,

leme yolun oldu,Bize eyledin garaz.

Bu maniden ok holandmz grnce bir mani daha syledi:

A deve dzde kald,

Yk Tebrizde kald,

Olan derd aparr,

Derman kzda kald.

Hoca, bir ilim deryas ve canl tarihti. Anlatt her ey zevkle dinlenirdi. Bunlarn birou, hikimseden duyamayacanz kadar zel ve nemli bilgiler olurdu. Anlattklarnn hepsini not edemedik.Not edebildiklerimizden bazlarn bu yazda deerlendirdik.

Hocamzn, ocukluunda baba dostu bir ihtiyardan dinledii fkra yledir:

Nasreddin Hocann birka senedir gremedii bir ir arkada varm. Bir gn onuziyarete gitmi. Bakm ki kandiller yanmakta, arkada da bir eyler yazmaktadr. Hocasormu:

-Naslsn?

-Sorma Hoca! Geen hafta garip bir ey grdm. Bir hatun, yayl ile gidiyordu. ocuuvard. Yznde renkten eser olmayan bu hastalkl ocuk, ipeklere brnmt. Fakir

ocuklarnn ise yanaklar krmz ve ayaklar yaln... Buna bir eyler yazmak istiyorum fakatimlya getiremiyorum!

Hoca:

-Bunda ne var ki, demi ve u manzum paray sylemi:

Gidi dnya eri br dnerest,

Dostun koyup dmann erest,

Lle smbl gmlek bulmaz giymeye,

Ac soan kat kat gmlek giyerest!

air kalkp Hocann elini pm, Sen benim ustamsn. demi.

niversiteler, ilgili bakanlk ve kurulular, hibir komplekse kaplmadan Krzolunu yenidenokumal, deerlendirmelidirler. Onun bir insan mrn azami derecede zorlayacak saydaki gazete vedergi yazlarn tasnif etmeli, bir araya getirmeli ve gen akademisyenlerin yararlanmas salanmaldr.Zira artk bir Krzolu yok. Onun yazdklar ise Trkolojinin her sahasna k tutan titiz aratrmayazlardr. Bu almalara ok ihtiyacmz var.23

Uzun yllar boyunca kendisinden ok ey rendiim, yeri hibir zamandoldurulamayacak aziz Hocamz, hep anacaz ve arayacaz. Nur iinde yatsn.

23 Tarafmzdan hazrlananKrzolu Bibliyografyas iin Trk Kltr (Say: 480/2003) ve Trk DnyasAratrmalar (Say:143/2003) dergilerine baklmaldr.


18/24

18

SARI GELN TRKS ve EFSANES

1. Giri

Eski bir trk, son gnlerde yeniden sk alnr ve dinlenir oldu.2001 yl, ok eski bir trkmzn, Sar Gelinin, amatr bir yazar elinden kan roman ve bu

romann sinemaya uyarlanmasyla elimizden/dilimizden karlmaya alld bir tarih oldu.GGnnllkkbbiirrggaazzeetteeddeekkaannyyaazzddaann,,ttrrkkhhaakkkknnddaaeeiittlliiiiddddiiaallaarrnnoorrttaallkkttaaddoollaattnnrreennddiikk..2244nncceebbuuiiddddiiaallaarraabbaakkaallmm::

AAzzeerrbbaayyccaannllllaarr,,bbuuttrrkknnnnAAzzeerrttrrkkssoolldduuuunnuuiiffaaddeeeeddiiyyoorrllaarr..AAzzeerrbbaayyccaannBByykkeelliissii,,EErrmmeenniicceeddeessaarrvveeggeelliinnkkeelliimmeelleerriiyyookk..BBiizzddeeiikkiiyyzzyyllddaannbbeerriissyylleenniiyyoorr..MMiilllleettvveekkiilliiYYllmmaazzKKaarraakkooyyuunnlluu,,bbuuttrrkkyyEErrmmeenniilleerreemmaalleettttii!!ddiiyyeeddeerrttyyaannyyoorr..

Trk tartmasna katlan bir Erzurumlu: Sar Gelin, Ermeni kzdr. Trk, bir dadan bukza olan aknn nameleridir. diyerek, trknn hikyesini Kurtulu Sava yllarna dayandryor.Bir Erzurumlu da, Bu trk, dada trksdr. diyor.

Baka bir Erzurumlu, trknn, bir filme meze yapldn, gftesinin arptldn belirterekfkesini dile getiriyor.

Milletvekili olan bir vatandamz, yazd romandan bahsederken, Ermeniden beter Ermeni

slbuyla devletimizin Ermenilere hakszlk yapt noktasnda duruyor. Bu hususu kitabn merkezihline getiriyor. Sar Gelintrksn de, Erzurumlunun dedii gibi meze yapyor! Milletvekilininifadelerinde unlar da var: Sar gyalin anbele pare pare... Ermenice sar, dal demekmi. Dal gelinyani. Ermenilerin Erzurumdan ayrlrken Sar Gelinin mziini gtrmelerinden daha doal neolabilir ki?

Bir baka yazar sze karyor: Ulusal aidiyet tartmasn abes buldum dorusu. Mziinvatan olur mu?Sar Gelin, kime ait olursa olsun, gzel bir trk. diyor.

Mziin vatan olur veya olmaz; ama siz gidip onun bunun dillerde dolaan arksna, benimderseniz glerler! ok eski bir muski tarihi olan milletin, kalkp Ermeniden trk devirmesimmkn m? Ama yz yllarca tebamz olmu Ermenilerin bizden ok ey aldklarn syleyebiliriz.Bunun tersi de olabilir. Yani hakim halk, tebadan da alabilir. Trkedeki kelimelerin kkeninebakarsanz grrsnz. Bunlar olaan eyler ama yz yllardan beri sylene gelmi bir trk sz

konusu olursa, burada syleyeceklerimiz vardr.Baka bir gazetede kan habere de gz atalm: Yavuz Bingl ve Yeim salkm, Sar Gelinin

sinema uyarlamasnda Ermeni dmanlna kar bayrak aacak. deniliyor. Bu filmde, trkcYavuz Bingl, Ermeni kz rolndeki Yeim Salkma k Trk subayn canlandracakm.25

Yln sonuna doru, tartmalar biraz dinmiti ki, sayn milletvekili birden bakan oluverdi! Bufilmi, kendisine bal bulunan devlet kurumu TRTnin TVsinde oynattrd. Bu defa yeni tartmalarbalad. Yazdklarn savunurken daha byk hatalar yapt. Bunlar bizim konumuzun dnda olmakla,sadece trkmzn hikyesini ortaya koymaya alacaz.

1. Biraz tarihKpaklarn bir ad daKumandr. Bunlara RuslarPolovets, ErmenilerXartes, AlmanlarFalben

derlerdi ki, bu kelimelerin hepsisarnanlamna gelmektedir.26Kumanlarla temasa gelen kavim,

Ruslar, Almanlar ve Ermeniler, Kumanlar sadece sarnlar diye isimlendirmilerdir.27

Kpaklarn, gzel, sarn, mavi gzl, yakkl olduklar, birok kaynakta belirtilmektedir.28Byk air Genceli Nizam, skendername adl eserinde, Kpak gzelliini dile getirmitir. Ayrcaairin kars Afak/Apakda Derbentli bir Kpak kzyd. Apakn gzellii, airi derinden etkilemiti.Nizam, eserlerindeki kahramanlarda onu canlandrmtr.29

24Hrriyet gazetesi,Sar Gelin Meydan Sava,22 Kasm 2000, stanbul.25Milliyet, Soykrm ddiasna Filmli Cevap,2 Mays 2001, stanbul.26Laszlo Rasony, Tarihte Trklk, Ankara 1971, s. 136.27Akdes Nimet Kurat, Trk Kavimleri ve Devletleri,Ankara 1992, s. 70.28

Kurat, age. s. 70-72.29Mehmet Emin Resulzade,Azerbaycan airi Nizam, Ankara 1951, s. 48-49.


19/24

19

Kumanlar, XII. yzylda Grcistanda faaldiler. Grcistann parlak ann babuu Kubasar,bir Kpakldr. Devletin, asker, maliye ve devlet ilerinde Kpaklar sz sahibiydiler. KralieTamarann damarlarnda da (annesinden dolay) Kpak kan vardr.30

Seluklu Trkleri tarafndan sktrlan Grcistan, onlara kar savunmasz ve aresiz kalmt.Grcistan Kral, Kuzey Kafkasya ve Kpak Elinde yaayan gebe ve sava Kpaklar lkesinedavet etti. Bunlar arasndan karlan 45.000 kiilik gl bir orduyla Seluklulara kar saldrlarabalad. Grcler, Kpak ordusu sayesinde Tiflis ehrini yeniden ele geirdiler.31

Sarn, insan gzeli ve Trk rknn en yakkl soyundan olan Kpaklar, Seluklulartarafndan ezilen Grcistan hakimi Bagratl hanedann, byk bir kudretle canlandrdlar. 1080ylndan itibaren Seluklu lkesi durumuna gelen Ahska, Ardahan ve Gle dolaylar, 1124teKpaklarn eline geti. Grclerle ayn dini, Ortodoks Hristiyanl paylaan Kpaklar, kendihesaplarna fethettikleri Kr ve oruh boylarna (Ahska, Ardahan, Artvin ve Ardanu dolaylarna)yerletiler.32Bugn Kr ve oruh rmaklar boyu ile ldr Gl evresinde yaayan halk, Kpaklarntorunlardr.33

Grcistana bal bir beylik iken blgeye gelen lhanllarn da yardmyla 1267 ylnda Tiflistenkopan Kpak Atabeklii Hkmeti, III. Murat zamannda, 1578 ylnda Serdar Lala Mustafa Paa vezdemirolu Osman Paann fethiyle Osmanl Devletine katld.34Bugn Ahska, Ardahan, Artvin ve

Erzurumun kuzey ilelerindeki kilise kalntlar, Osmanl zamannda Mslman olan bu OrtodoksKpaklarn hatralardr.

3. Trknn kayna olan efsaneAzerbaycanda Kr rma boylarnda yaayan bir efsane, edeb eserlere de konu olmutur.

Azerbaycanl air Hseyin Cavid, eyh Sanan adl manzum piyesinde, konusunu halk arasndakiyaygn efsanelerden almtr. Arabistandan bu blgeye gelerek slm dinini yaymaa alan dinadamlaryla ilgili bir efsanede, eyh Sanann Tiflis-Grc Padiahnn gzel kz Humar Hanmakar duyduu ak maceras anlatlr. Bu kz uruna Hristiyan hayat yaayan eyh, yedi yl sonra kzMslman eder. Birlikte kamaa karar verirler. Bunlar takip eden kraln askerleri yetiince, klarndileiyle yer yarlr, klar iine alr. klarn girdii yerden kaynar sular kar. Kzna veyaptklarna zlen kral, bu suyun zerine bir kilise yaptrarak hatra brakr.35

Ortodoks Kpaklardan kalan hatralardan biri de Kars ve Erzurum evresinde anlatlan eyhSanan ile Kraln Sar Kz efsanesidir. Bu efsaneyle birlikte bir de trk, gnmze kadargelmitir. Trkye gemeden nce, Ortodoks Kpak Trklerini Mslman etmek iin alan slmmisyonerlerinin macerasn ve sarn Kpak kzlarnn hatralarn yaatan bir efsanenin iki varyantnzetleyelim:

Abdulkadir Geylannin arkada olan eyh Sanan, bir bedduaya urayp yolu Peneke dm.eyh Sanan, obanlk yapyor, Penek padiahnn domuzlarn gdyormu. eyhin nefsine ar gelendomuz obanl ayn zamanda eziyetli bir iti.

eyh, bu ekilde ile doldurmakta iken, Penek padiahnn biricik evld olan gzeller gzeliSar Kza da k olmu. Hristiyan kz, eyhin akndan habersizmi. Bu duruma zlen eyh, Allahayalvararak kzn gnlne kendi aknn dmesini dilemi. Dilei kabul olmu. Kz da eyhe ilgiduymaya balam, hatta Mslman olmu. Yedi yllk ilesi dolan eyh, bir gn Allahuekber

dalarndan tef sesi geldiini duydu. Bu ses, ilesinin bittiine iaretti. Meer tefi alan, Geylanningnderdii krk mcahit mritmi.eyh, tef sesinin geldii daa doru komu. Onu gren Sar Kz da arkasndan koup yetimi.

Bunu gren saray halk, durumu padiaha bildirmi. Ordu, kaak klarn ardna dm. eyhle kz,Allahuekber dandaki krk mride yaklam. Bu durum, Msrda Abdulkadir Geylanye mlumolmu. Oradan att teber, eyhe ulam. eyh, bu teberle kfir ordusuyla vurumaya balam.Penek gzeliyle krk mrid de cenge girmiler. Krk mrit ehit dm. imdi onlarn yatt yereKrklar, Krk ehitler Mezarl deniyor. Dan tepesine yetien eyhle sevgilisi de tam tepede ehit

30Rasony, age. s. 145.31N. Berdzenivili-S. Canaia, Grcstan Tarihi, (ev. H. Hayriolu), stanbul 2000, s. 142-143.32M. Fahrettin Krzolu,Kars Tarihi, stanbul 1953, s. 377.33

Kurat, s. 84.34Yunus Zeyrek, Tarih- Osman Paa, Ankara 2001.35Krzolu, Kars Tarihi, s. 379-380.


20/24

20

dmler. Bunlarn yatt yer imdi ziyaretghtr. Buraya az eri gidenin dz geldii, dileklerinkabul olduu inanc yaygndr.36

Bu efsanede geen olaylarn yaand yer, Grc tarih kaynaklarnda Bana olarak geenPenektir. Penek, eskiden kalesi olan bir taht ehriydi. Dede Korkut Ouznamelerinde, Ban Hisardenilen yer de burasdr.37Osmanl zamannda, merkezi Ahska olan ldr Eyaletine bal bir sancakolmutu. Buras gnmzde, Erzurumun enkaya ilesine bal bir kydr.

Sar Gelintrksnn kayna olan bu efsanenin dier bir varyant, nce mahall bir gazetede,sonra da bir kitapta yer almtr. Hseyin Kyc tarafndan derlenen efsane, enkaya gazetesinindokuz saysnda tefrika edilmi,38bundan birka yl sonra da Ali Rza nderin kitabna girmitir.39Her iki kaynaktan zetleyelim:

eyh Abdlkadir Geylannin mritlerinden Sanan, eyhine darlarak firar etti. Yolu Erzurumve Oltuya dt. Burada tant bir dervile yola ktlar. Penek suyu kysna geldiklerinde, dervi,gen Sananden kendisini karya geirmesini istedi. Sanan, bu teklifi kabul etmeyince, derviin,Benden esirgediin omuzlarna, domuz yavrular binsin! bedduasna urad. Misafir olduklarHristiyan Penek beyinin gzel kzna vurulan Sanan, misafirlii uzatt ve sarayn hizmetileri arasnakatld. Kendisi sarayn domuz oban olmutu.

eyhi Geylan, mridi Sanannin bu hlini rendi ve ok zld. Be yz mridinden, onu

kurtarmalarn, gerekirse sevgilisiyle birlikte getirmelerini istedi. Mritler, Sananyi, domuz gderkenbuldular; eyhin isteini Sananye bildirdiler. Sanan, ancak sevgilisiyle birlikte gelebileceinisyledi. Bir sabah erkenden kz ald gibi, kendilerini bekleyen mritlere doru yola kt. Hepbirlikte karl daa doru yrdler. Onlarn yokluunu anlayan saray grevlileri, evre kyleriaradlar, bulamadlar. Dalara yneldiler. klar ve mritler, takip edildiklerini anlaynca kamayabaladlar ve dan gneyine sarktlar. Takipiler yetiince etin bir sava oldu. Bugnk Allahuekberdalar, adn bu mritlerin Allahuekber sedalarndan almtr. klarn ve mritlerin mezarlarda ziyaret yeridir.

Bu iki varyant arasnda kk farklar olsa da, olayn z ve motifler ayndr. Gnmze kadargelen Sar Gelin trksnn kayna ite bu efsanedir. Sar Gelin, Penek beyinin kz, Sinan daSanan veya Sanandir. Grlyor ki burada Ermeni yok!

Efsaneler, tarih deildir; onlardan bilimsel sonular karlamaz. Bununla birlikte efsaneler,

muhayyelesinden kt milletin hangi deer yarglarn benimsediini gsterir. Onu ortayakoyanlarn nelere inandn, ne gibi ahlk esaslarna deer verdiini aklar. Efsaneler, bir milletinmanev nabznn ls, toplumsal mizacnn ifadesidir. Efsanelerde toplumun uuralt hazinelerininanahtarlar sakldr.40

Efsaneler, sebebi ve kayna bilinmeyen birok olayn izahnda, halk muhayyelesinin meydanagetirdii hikyelerdir. Bir folklorcunun dedii gibi, efsaneler hayallerde doar, gnllerde beslenir,dudaklarda ve kalemlerde yaar.41Zamanla yeni unsurlar alr ve byr.

Sar Gelintrksne konu olan efsane de, halkn dilinde yaarken, kim bilir, ne zaman ve hangiyeni olay zerine trkye dnmtr... Trknn ve efsanenin merkezinde bulunan kahramanlarayndr: Sar Gelinve eyh Sanan/Sinan.

4. Trknn varyantlar

Erzurumlu Faruk Kaleli tarafndan derlenen Sar Gelin trks, gnmzde yaygn olarak ugfteyle sylenmektedir:42

Erzurum ar pazarinde bir kz gezerElinde divit kalemDertlere derman yazar

36M. Fahrettin Krzolu,Allahuekber Dalar zerine, lk dergisi, S. 27, 1949, s. 16-18.37M. Fahrettin Krzolu,Dede Korkut Ouznameleri, Ankara 2000, s. 76.38Hseyin Kyc,Allahuekber Da ve eyhi Sanan, enkaya gazetesi, 1950-1951, Nu. 3-11.39Ali Rza nder,Yaayan Anadolu Efsaneleri, Kayseri 1955, s.73-76.40Muzaffer Uyguner,Anadolu ve Efsaneleri, Trk Folklor Aratrmalar dergisi, 1956, S. 84.41

nder, age. s. 6.42Sebahattin Bulut,Damla Damla Erzurum, Ankara 1989, s. 126.


21/24

21

Bu drtln son msra, baka bir yerde, Katlime ferman yazar eklinde gemektedir.43Palandken yce daAlt mor smbll baSeni vermem yadlaraNice ki bu canm sa

Bu trkde:Neynim aman amanHop ninen lsnSar Gelinaman

eklinde sylenen nakaratn ilk msra, baz kaynaklarda, Neylim aman eklinde yeralmaktadr.44

1918 ylnda, bir heyetle birlikte kuzeydou illerimizi gezen tarihi Ahmet Refik Bey, SarGelin trksn, Glenin Oku kynde tespit etmitir. Bu seyahat notlarndan meydana gelenkitabnda unlar yazyor:

Oku kyl Alinin en gzel syledii, Diyarbekirde, Erzincanda, Erzurumda Krdnamelerle okunan bildiimiz bir trk. Fakat ezgiler burada daha hznl, daha kederli. Trknnkonusu gayet irane: Bir Trk delikanls kynde yaayan bir Hristiyan kzn seviyor. Sabahleyintarlaya giderken peinden ayrlmyor. Akamlar srler allarna dnerken sevgilisinin gzelliini

seyrederek ruhunun ateini dindirmeye alyor. Kalbi ve kafas o derece megul oluyor ki, sonundatapt ha, sevdii salibi/ha grmek istiyor. Kalbi heyecan iinde arparak bir pazar sabahkalkyor. Gne yamalara altnlar serper, kular tatl cvltlarla ortal enlendirirken kiliseyegidiyor. Bir keye ekiliyor. Sevgilisinin tapt ha, kilisede yaplan ayini seyrediyor. Trk ylebalyor:

Vardm kilsesine baktm hanaMil oldum blk blk sanaKz seni gtrem slm iine

Vay Sinan lsn Sar Gelinh seni vermem dnya malna.

arknn nakarat o kadar hazin, o derece tesirli ki... Ali, elini akana koymu, gzleri ya

dolu, ruhundan kopan aclarla feryat ediyor:

Vay Sinan lsn Sar GelinVay Sinan lsn Sar GelinSeni vermem dnya malna...

dedike gya alamak istiyor. Sar Gelinler orada da m bedbaht klar bu derecebylemiler?45

Sar Gelin trksnn halk aznda dolaan ikinci drtl de yledir:

Vardm kilsesine kandiller yanar

Kranta keiler pervane dner

TTeerrssaasseevvmmiiddeeyyiinneellbbeenniikknnaarrVay Sinan lsn Sar GelinSeni saran neyler dnya maln.(Seni alan neyler dnya maln)

nl Kars Tarihi adl eserinde, Kpaklardan bahsederken, Sar Gelintrksne de deinenKrzolu, bu trknn Kars ve bir zamanlar halk Trklerden meydana gelen Erivanda sylenen birbaka varyantn da veriyor:

revan ar pazar

43

Salih Turhan,Anadolu Halk Trkleri ve Ezgileri, Ankara, 1999, s. 113.44Erzurum Yll, Ankara 1998, s. 239.45Ahmet Refik (Altnay),Kafkas Yollarnda-Hatralar ve Tahasssler, (Haz. Y. Zeyrek), stanbul 2001, s. 71-72.


22/24

22

inde bir kz gezerElinde divit kalemDertliye derman yazar.

drtl ile balayp:Sar Gelin, sar kz

Ettin mrm yar kz

nakaratlaryla ve bar/halay havas olarak da sylendiini belirtir.46Krzolu, trkde:

Sar kz, Sar GelinDnyann var gelin

nakarat olduunu da ifahen belirtmitir.Burada bahsettiimiz on birli ve yedili heceyle sylenen iki eit Sar Gelin trks olduu

anlalyor. Her iki trkde de Sar Gelin ve Sinan isimleri geiyor. Bu isimlerin efsanedeki eyhSananile sevgilisinden geldii aktr. nl Trkolog Krzolu, Sar Gelin trks ve eyh Sananefsanesi, XII. yzylda Kafkaslar kuzeyinden gelen Ortodoks Kuman/Kpaklarn hatrasndan

kalmtr. diyerek trknn kaynan kesin ekilde belirtiyor.47

nl air ve yazar Ahmet Hamdi Tanpnar, Erzurum halk havalarndan bahsederken, Erzurumar pazar, diye balayan bu trknn canlandrma kudretine daima hayran oldum. Demektedir.48

Sar Gelin, bir oyun havas olarak, Kars oyunlar arasnda da gemektedir.49 Gazimihalin,Yurt Oyunlar Katalou ile Krzolunun, Kars li Halk Oyunlarnn Adlarnda Sar Gelini degryoruz.50

Azerbaycanda sylenen Sar Gelinnakaratl trknn ilk ktas yledir:

San uzun hrmezlerGl gone dermezler

Bu sevda ne sevdadr

Seni mene vermezlerNeynim aman Sar Gelin.51

Sar Gelin trksnn bir Trk eseri olduunu bylece ortaya koyduktan sonra, meseleninErmeni tarafna da bakalm. unu hemen belirtmeli ki, trknn ortaya kt corafyada Trk unsuruhakimdir. Ermeniler ise bir aznlktr. Byk imparatorluklar kurmu bir milletin, kendi himayesindeyaayan bir aznlktan trk, hele oyun havas almas uzak bir ihtimaldir.

kinci bir husus da trknn dayand mevcut folklor malzemesidir. Bu malzeme olmasayd,trknn kayna mehul kalacakt. O zaman, bir propagandaya malzeme olsa da, trknn Ermenimahsul olup olmad tartlabilirdi. Hlbuki durum yle deil. Trky ortaya karan kuvvetli halkedebiyat verimlerine sahibiz.

5. Ermeniler ve Trk kltr

Osmanl Devleti zamannda, Trkn sadece kuvveti deil kltr de stnd. Bu stnlk,dier kavimleri de derinden etkilemitir. Klasik mziimizdeki Ermeni besteciler, bunun ak delilidir.Bizim ruhumuzu terennm eden nameleri onlara aldran ve syleten, bizim kltrmzn zenginliive derinliidir.

46M. Fahrettin Krzolu,Kars Tarihi, stanbul 1953, s. 380-381.47M. Fahrettin Krzolu,Edebiyatmzda Kars, stanbul 1958, s. 133.48Ahmet Hamdi Tanpnar,Be ehir, stanbul 1976, s. 201.49Bugngazetesi, Kars 21 Austos 1959.50Nail Tan, Trk Hak Oyunlar Konusunda Bir Kaynak, Trk Folklor Aratrmalar dergisi, S. 331, 1977;

M. Fahrettin Krzolu,Kars li Halk Oyunlarnn Adlar, Trk Folklor Aratrmalar dergisi, S. 127, 1960.51Gafar Namazeliyev,Azerbaycan Halk Trkleri, Ankara 1993, s. 62.


23/24

23

Ermenilerin k edebiyatmzdaki yeri zerinde lykyla durulmamtr. Bilhassa XIX.yzylda ok gl olan k edebiyatmzn etkisinde kalan Ermeni klar bulunmaktadr. Buna encanl rnek, Ahlkelekli Kenziyadr.

Posoflu nl halk airi Yusuf Zll, defterlerinden birinde, Kenziyadan bahsetmektedir. Zll,Kenziyayla 1892 ylnda Batumda karlamtr. Bu sazl szl karlama esnasnda, Kenziya yledemektedir:

Bir anadan bir babadan gelmiizBiz buna etmiiz iman ZllEer byle ise niin olmuuzBiz size siz bize dman Zll?

Kenziya, bir yerde de yle demektedir:

Cami, kiliseyi birletirelim

Bu halk oraya yerletirelim

Allah Allah diye dilletirelimBirdir, iki deil Sbhan Zll.

ki kn karlkl sylemesi, bu dostluk havas iinde devam etmektedir. Bu deyimeninbyk bir blm elimizde bulunmaktadr.

Zll (1873-1956), eski yazyla kaleme ald hatralarnda, Kenziyann ok iyi Trkekonutuunu, saz aldn, k Kerem hikyesini Ermeniceye evirdiini ve Bayburtlu Zihnniniirlerini pek sevdiini haber vermektedir.

Ermenilerin, Trk halk hikyelerini kendi dillerine evirdiklerini, bunu yaparken slmmotifleri deitirdiklerini biliyoruz. XIX. yzyln sonlar ile XX. yzyln balarnda, Ermeni halkarasnda, hayli ilgi gren halk hikyelerimiz, defalarca baslmtr.

Trk halk hikyelerini Ermeniceye eviren iki nemli isimden biri halk airi Civan (1846-1909), dieri de Agek Muhtaryandr. Bunlar, k Garip, Kerem ile Asl, ah smail, Ferhat ile irin,Asuman ile Zeycan, Krolu, Emrah ile Selvi, Leyl ile Mecnun vb. gibi nl halk hikyelerini,

tercme, tebdil ve ner etmilerdir.Civannin evirdii, Kerem ile Asl hikyesi, 1888 ylnda Gmrde baslmtr. Bu eser,sonraki yllarda birka defa daha baslmtr. Muhtaryan, Civanden farkl olarak, yapttercmelerde, bu hikyelerdeki iirleri, eserin aslnda olduu gibi muhafaza etmi ve bu komalar heriki dilden vermitir. Azerbaycanl srafil Abbasov, bunlar uzun bir makale erevesinde tahliletmitir.52 Bu tahlillerden u sonu kyor: Ermeniler ne ekilde tercme ederlerse etsinler, buhikyeler, asl sahibi olan Trk milletine aittir.

Ermeniler, yzyllarca ayn corafyada yaadklar Trklerin kltrnden derindenetkilenmilerdir. Papazlar, mahall rf ve detleri Trk etkisinden kurtarmak iin ok abagstermilerdir. Bu abalarnda ksmen baarl olmularsa da, Trk halk muskisini terennmdenvazgeirtip Ermeni halk arklar icad etmek hususunda baarl olamamlardr. Bu bilgileri aktarantarihi ve muski aratrmacs Ksemihal (1900-1960), 1929 ylnda baslan kitabnda:

Tahkik ettik, (Erzurum Ermenileri) bundan otuz sene evvel yalnz bizim trkleri syleyip baroynarlarm. Yozgat, Bayburt Ermenilerinin yalnz Trke trkler kullandklarnn en gzel delili, buhavali Ermenilerinin bundan yetmi sene kadar evvel Ermeni harfleriyle yazp E. Litmann nerettiiTrke trk gfteleridir. demektedir.53

6. Sonu

Sar Gelin, Kars ve Erzurum evresinde efsane, trk ve oyun olarak yaamakta; halkkltrmzn birden ok unsurunda yer alm bulunmaktadr.

Birbirini ok seven iki ktan birinin, baka bir kavimden, baka bir dinden olmas, halkmztarafndan olumlu karlanmtr. Bu hogry dile getiren manilerden biri yledir:

52

srafil Abbasov, Azerbaycan Dastanlarnn Ermeni Diline Tercme, Tebdil ve Neri Meselelerine Dair,Azerbaycan ifah Halk Edebiyatna Dair Tedgigler, Bak 1977, s. 54-137.53Ksemihalzade, Mahmut Ragp,ark Anadolu Trkleri ve Oyunlar, stanbul 1929, s. 34-36.


24/24

Bahelerde mormeniVerem ettin sen beniYa sen slm ol ahikYa ben olam Ermeni

Kerem ile Asl Hikyesinin Asls, bir Ermeni keiinin kzdr.54Bu Ermeni kznn ad, yz

yllardan beri Trk kzlarna isim olmaktadr. Bir baka hikye veya efsane kahramannn Ermeniolmas da mmkndr... Sar Gelinde gerekten Ermeni olsayd, ylece kabul edilebilirdi.Btn bu aklamalardan sonra, Sar Gelin trksnn, nerede sylenirse sylensin, hakim

toplum olan Trklerden alnd kesin olarak anlalmaktadr. Bu trknn hibir yerinde Ermeniunsuru yoktur. Ermeniler, bir gn oluyor, el dokumalarmzdaki motiflere, bir gn oluyor nl birmimarmza sahip kyorlar. imdi de Sar Gelintrkmzn, kendilerine ait olduunu sylyorlar.Bu iddiann da, Anadolu topraklar zerindeki hayallerinden fark yoktur.

Bir politikac tarafndan yazlan romann, Ermeni bir vatandamz tarafndan senaryo hlinegetirilmesiyle, gzel bir trkmzn Ermenilere mal edilmesi meselesi, iki yldan beri tartlmaktadr.Gazeteciler, trkcler, arkclar, kahveciler ve dernekiler konuuyor

Hlbuki halk edebiyat sahasnda alan bilim adamlarmz da bu tr konulara eilmeli

54Nihad Sami Banarl,Resimli Trk Edebiyat Tarihi, c. II, stanbul 1971, s. 729.

ahıska araştırmaları

Documents