HUKUK VE KTSAT ARATIRMALARI DERGS Cilt 1, Say 1, 2009 ISSN: 2146 -0817 (Online) AHLAK VE AHLAK FELSEFESNE GR Cokun Can Aktan Dokuz Eyll niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi ccan.aktan@deu.edu.tr

zet

Ahlak, insan ilikilerinde iyi ya da doru veyahut kt ya da yanl olarak adlandrdmz deer yarglarn ifade eder. Ahlak felsefesi (moral philosophy) ise insan yaamnn ahlaki boyutu ile ilgilenen bir felsefe disiplinidir. Bu almada ahlak ve ahlak felsefesi alannda temel kavramlar ve temel konularn incelenmesi amalanmtr.

Anahtar Kelimeler: Ahlak, ahlak felsefesi, etik, felsefe.

Alan Tanm: Ahlak, Ahlak Felsefesi

ETHICS AND MORAL PHILOSOPHY: AN INTRODUCTION

Abstract

Ethics refers to value judgements about good and bad or right and wrong of the human relations. Moral philosophy is a branch of axiology in philosophy. Moral philosophy is interested in understanding and searching ethical aspects of behavior and attitudes of human relations. This introductory paper aims to explore ethics and moral philosophy in general.

Keywords: Ethics, Morality, moral philosophy

JEL Codes: Z00

38

HUKUK VE KTSAT ARATIRMALARI DERGS Cilt 1, Say 1, 2009 ISSN: 2146 -0817 (Online) I . GR

Ahlak, insan ilikilerinde iyi ya da doru veyahut kt ya da yanl olarak adlandrdmz deer yarglarn ifade eder Ahlak felsefesi (moral philosophy) ise insan yaamnn ahlaki boyutu ile ilgilenen bilim ve felsefe disiplinidir. Bir baka ifadeyle, ahlak felsefesi, insan yaamndaki deerler, ilkeler ve yarglar inceleyen felsefe daldr. Bu almada ahlak ve ahlak felsefesi alannda temel kavramlar ve temel konularn incelenmesi amalanmtr.

II. AHLAK

Ahlak, insan ilikilerinde iyi ya da doru veyahut kt ya da yanl olarak adlandrdmz deer yarglarn ifade eder. Ahlak, kelimesinin etimolojik adan kkeninin Arapa hulk ; Yunanca ethos ve Latince mos kelimelerine dayand bilinmektedir. Arapa hulk, huy anlamna gelmektedir. Arapa ahlak- hamide ve ahlak- hasene iyi ahlak; ahlak- zemime ve ahlak- seyyie ise kt ahlak anlamlarna gelmektedir. (Aktan, 1994)

ngilizcede ahlak kelimesinin karl olarak kullanlan ahlak (ethics) kelimesinin kkeni ise Yunanca ethos dan gelmektedir. Yine ngilizce de ahlak kavramn ifade etmek zere kullanlan morality kelimesi Latince mos kelimesinden tretilmitir. (Aktan, 1994)

Ahlak, bir sosyal bilim dal olarak toplum ierisinde olumu rf ve adetlerin, deer yarglarnn, normlarn ve kurallarn oluturduu sistem btnn inceler. Bu sistem btn; bir bireyin, bir grubun ya da tm toplumun doru ve yanl davranlarn belirler ve ynlendirir.

Ahlak bilimi ierisinde incelenen balca konular ise unlardr:

yi ve ktnn ayrt edilmesi,

Doru ve yanln belirlenmesi,

nsann yapmas gereken ya da insanlardan yaplmas beklenen davran ve eylemlerin tespit edilmesi,

nsanlarn yapmamas gereken ya da insanlardan yaplmamas istenen davran ve eylemlerin tespit edilmesi,

Ahlak bilimi zetle, ahlak kurallarn ele alan bir disiplindir. Ahlak kurallarnn temel zelliklerini ise u ekilde zetlemek mmkndr:

Ahlak kurallar, belirli bir kii, grup ya da toplum iin geerli olan deer yarglardr. Ahlaki kurallar genel geerlilie sahip deillerdir. Bir baka ifadeyle, neyin doru, neyin yanl, neyin iyi ya da kt olduu kiiden kiiye, gruptan gruba ve nihayet toplumdan

39

HUKUK VE KTSAT ARATIRMALARI DERGS Cilt 1, Say 1, 2009 ISSN: 2146 -0817 (Online) topluma deiebilir. rnein, bir kii iin doru olan, dieri iin doru olmayabilir. zetle, ahlak kurallar subjektif , yani kiiden kiiye deien deer yarglarn ifade eder.

Ahlak kurallar, belirli bir yerde geerli olan deer yarglardr. Herkes iin genel geerlilie sahip ahlaki kurallar olmad gibi her yerde genel geerlilie sahip ahlaki kurallar da yoktur. Bununla birlikte, baz davran ve eylemlerin (rnein, yalan syleme, hrszlk yapma vs.) herkes tarafndan ve her yerde kabul edildiini sylemek mmkndr. Burada ifade edilmek istenen tm ahlak kurallarnn her yerde geerli olmaddr.

Ahlak kurallar, belirli bir zamanda geerli olan deer yarglardr. Bugn geerlilii olan bir ahlak kural, nemini zamanla kaybedebilir , hatta deersiz olabilir.

Ahlak insanlararas ilikilerde nasl davranlmas (ya da nasl davranlmamas) gerektiini gsteren kendiliinden olumu (spontan) ve hazr bir deer yarglar sistemidir. Ahlak kurallar kendiliinden oluur, ancak daha sonra hukuk kural haline dnebilir.

Bu aklamalarmz erevesinde ahlak kavramn daha bilimsel olarak u ekilde tanmlamamz mmkndr. Ahlak, toplumsal yaamda, belirli kii, grup ya da toplum iin belirli zamanda ve belirli bir yerde geerli olan (ya da geerli olmas beklenen) deer yarglarnn, rf, adet, norm ve kurallarn oluturduu bir sistem btndr.

Yukardaki tanm baz alardan eletirilebilir ve doru bulunmayabilir. Ancak u kadarn syleyelim ki, ahlak; iyi ve kt y aratran alandr.

III.AHLAK FELSEFES

Ahlak felsefesi (moral philosophy), insan yaamnn ahlaki boyutu ile ilgilenen bilim ve felsefe disiplinidir. Bir baka ifadeyle, ahlak felsefesi, insan yaamndaki deerler, ilkeler ve yarglar inceleyen felsefe daldr. 1

Ahlak felsefesi ile ahlak arasndaki farkll aklamakta yarar vardr. Ahlak felsefesi, ahlak konusunu inceleyen bir bilim dal ya da felsefe disiplinidir. Daha nce de belirttiimiz gibi, ahlak, insanlarn birbirleriyle ya da devletle olan ilikilerinde ortaya kan ve insanlardan yapmalar istenen davranlar ve eylemlerdir. (Bkz: ekil-I.1)

Ahlak felsefesi kendi ierisinde eitli alardan snflandrlabilir. lk olarak, inceleme konusu bakmndan ahlak felsefesi normatif ahlak ve pozitif ahlak olmak zere ikiye ayrlr. Her iki alan meta-ahlak (meta ethics) n konusunu oluturur. Meta-ahlak, felsefi adan ahlaki ilkeleri, normlar ve deer yarglarn inceler. Normatif ahlak, yaplmas istenen (beklenen) davran ve eylemler ile yaplmamas istenen (beklenen)

1 Ahlak felsefesi konusunda bkz: Akarsu,1982; Becker,1992; Frankena,1974; Tepe, 1992; Tepe, 1998.; Copp & Zimmerman, 1984. lken, 1946; Roth, 1994; Tepe, 1998;

40

HUKUK VE KTSAT ARATIRMALARI DERGS Cilt 1, Say 1, 2009 ISSN: 2146 -0817 (Online) davran ve eylemleri ifade eder. Pozitif ahlak ise olmas gereken deil, toplumda mevcut ahlaki normlar, kurallar ve deer yarglardr. (Bkz. ekil-I.2)

Ahlak kurallar evrensellik asndan da objektif ahlak ve subjektif ahlak olmak zere ikiye ayrlr. Objektif ahlak, bir toplumda herkes tarafndan kabul edilebilecek evrensel ahlaki normlarn olabileceini savunurken, subjektif ahlak, herkes tarafndan kabul edilebilecek evrensel ahlak kurallarnn geerli olamayacan savunur. Evrensellik , ahlak felsefesi alannda olduka tartmal konulardan birisidir ve bu konu daha sonra ayr bir balk altnda ele alnacaktr.

Ahlak felsefesinde yaplan bir dier snflama ise mutluluk ahlak (eudaimonism) ve dev ve sorumluluk ahlakdr. Mutluluk ahlak, insann mutluluunu esas alan ve bu ynde ahlaki deer yarglar oluturmaya alan bir ahlak felsefesidir. dev ve sorumluluk ahlak ise insanlarn sadece kendi mutluluklarnn peinde komalarnn ahlaki bir davran olamayacan, toplumdaki sorunlara kar da ilgili ve duyarl olmalar gerektiini savunmaktadr. Mutluluk ahlak, bir tr egoist ahlak; dev ve sorumluluk ahlak ise alturist ahlak felsefesidir.

Ahlak felsefesi alannda yaplan dier bir snflama ise dinsel ahlak ve laik ahlak eklindedir. leride daha ayrntl olarak ele alnaca zere dinsel ahlak, ahlak kurallarnn kaynan Tanrda ve Tanrnn kutsal kitaplarnda ararken; laik ahlak, ahlak kurallarnn kaynan insanda ve insan aklnda arar. Laik ahlak, ayn zamanda rasyonalist ahlak; dinsel ahlak ise ilahi ahlak olarak adlandrlmaktadr. (Bkz: ekil-I.2.)

41

HUKUK VE KTSAT ARATIRMALARI DERGS Cilt 1, Say 1, 2009 ISSN: 2146 -0817 (Online)

ekilekil--I.1: Ahlak Felsefesi AlanI.1: Ahlak Felsefesi Alannda nda eeitli Ahlak Yaklaitli Ahlak Yaklamlarmlar

nceleme Alan Asndan Ahlak MetaMeta--Ahlak: Ahlak: Normatif Ahlak/Pozitif Ahlak

Ahlak Kurallarnn Evrensel Olup Olmamas Asndan Ahlak

Objektif Ahlak: Objektif Ahlak: Evrensel Ahlak (Ahlaki Monizm)

SubjektifSubjektif Ahlak: Ahlak: Plralist Ahlak (Ahlaki Relativizm)

zel kar ve Toplumsal karYnnden Ahlak

Mutluluk Ahlak (Eudaimonism)Egoist AhlakEgoist Ahlakdev ve Sorumluluk AhlakAlturistAlturist AhlakAhlak

Din ve Ahlak likisi Dinsel AhlakDinsel Ahlak (lahi Ahlak)Laik AhlakLaik AhlakRasyonalist AhlakRasyonalist Ahlak

ekilekil--I.1: Ahlak Felsefesi AlanI.1: Ahlak Felsefesi Alannda nda eeitli Ahlak Yaklaitli Ahlak Yaklamlarmlar

nceleme Alan Asndan Ahlak MetaMeta--Ahlak: Ahlak: Normatif Ahlak/Pozitif Ahlak

Ahlak Kurallarnn Evrensel Olup Olmamas Asndan Ahlak

Objektif Ahlak: Objektif Ahlak: Evrensel Ahlak (Ahlaki Monizm)

SubjektifSubjektif Ahlak: Ahlak: Plralist Ahlak (Ahlaki Relativizm)

zel kar ve Toplumsal karYnnden Ahlak

Mutluluk Ahlak (Eudaimonism)Egoist AhlakEgoist Ahlakdev ve Sorumluluk AhlakAlturistAlturist AhlakAhlak

Din ve Ahlak likisi Dinsel AhlakDinsel Ahlak (lahi Ahlak)Laik AhlakLaik AhlakRasyonalist AhlakRasyonalist Ahlak

Kaynak: Yazar tarafndan gelitirilmitir.

ekil ekil I.2 : Bir Bilim ve Felsefe DalI.2 : Bir Bilim ve Felsefe Dal Olarak AhlakOlarak Ahlak

AraArattrma Alanrma Alannnn Adn Ad AHLAK BAHLAK BLLMM V E AHLAK FELSEFESV E AHLAK FELSEFES

Etimolojik TemeliEtimolojik Temeli

EthosEthos : : Ahlak (Ahlak (ethicsethics) kelimesinin Yunanca ) kelimesinin Yunanca kkkenikeniMosMos: Ahlak (moral) kelimesinin Latince : Ahlak (moral) kelimesinin Latince kkkenikeniHulkHulk: Ahlak kelimesinin Arap: Ahlak kelimesinin Arapa ka kkenikeni

AraArattrma Alanrma AlannnnnKonusuKonusu

A H L A KA H L A K(nsan davran ve eylemleri zerine

deerler, ilkeler ve yarglar) YY AHLAK AHLAK KKTT

YapYaplmaslmas istenen istenen (beklenen) davran(beklenen) davran

ve eyl